Κεφάλαιο Ένατο. Σχεδιασμός των λιβαδοπονικών συστημάτων Γενικά

Transcript

1 Κεφάλαιο Ένατο Σχεδιασμός των λιβαδοπονικών συστημάτων «Το μέλλον δεν μπορεί επί μακρόν να θεωρείται ως ένα φυσικό αντικείμενο, ένα γεγονός ήδη προϋπάρχον ή αντικειμενικά καθορισμένο από τις παρούσες τάσεις. Καλύτερα, πρέπει αυτό να επιλεγεί. Hooker (1992) 9.1. Γενικά Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε το ρόλο των λιβαδοπονικών συστημάτων μέσα στο πλαίσιο των συστημάτων αγροτικής εκμετάλλευσης από μια ολιστική ή συστηματική προσέγγιση. Θα εξετάσουμε θέματα που άπτονται των ορίων μιας περιφέρειας και θέματα που αφορούν τις εκτάσεις μιας λεκάνης απορροής, θέματα που πρέπει να αντιμετωπίζονται σε εθνικό επίπεδο αλλά και θέματα παγκοσμίου ενδιαφέροντος, στα οποία η συντήρηση των λιβαδιών και η απόδοση τους παρουσιάζουν αύξουσα κρισιμότητα. Το μοντέλο του λιβαδοπονικού ή σε ευρύτερη έννοια του κτηνοτροφικού συστήματος παρουσιάστηκε στο πρώτο κεφάλαιο, ενώ στα κεφάλαια που ακολούθησαν επεκταθήκαμε σε επί μέρους τμήματα του μοντέλου αλλά και στη φύση της δυναμικής του. Στο μοντέλο μας είναι απόλυτα ξεκάθαρο ότι υπάρχει μια χρησιμότητα να βλέπεις το λιβαδοπονικό σύστημα ως ένα υπο-σύστημα ενός μεγαλύτερου συστήματος, όπως είναι ένα σύστημα της αγροτικής εκμετάλλευσης ή της διατήρησης και το οποίο από μόνο του είναι ένα υπο-σύστημα μιας ιεραρχίας υπάλληλων συστημάτων [συστημάτων που το ένα μπαίνει μέσα στο άλλο (nested hierarchy)]. Είναι και δική μας θέση ότι, σε τελευταία ανάλυση, η λιβαδοπονία και τα λιβαδοπονικά συστήματα δεν μπορούν να θεωρηθούν ξεκομμένα από τα υπόλοιπα, τα άλλα συστατικά του συστήματος της αγροτικής εκμετάλλευσης ή από τις πολιτισμικές (πολιτικές και κοινωνικές) αξίες της κοινωνίας, οι οποίες έχουν εμφυτευτεί και ριζώσει στην αγροτική εκμετάλλευση και καθορίζουν τις μορφές της χρήσης γης (Εικόνα 9.1). Επιπλέον, καθώς τα λιβαδοπονικά συστήματα, πέρα από κοινωνικά συστήματα είναι και συστήματα εξελισσόμενα, θεωρούμε ότι οι άνθρωποι έχουν τις ευκαιρίες να εμπλακούν σε συλλογικές, συμμετοχικές δράσεις που θα οδηγήσουν με βεβαιότητα

2 στην μετεξέλιξη των παλιών και την εξέλιξη νέων λιβαδοπονικών συστημάτων. Είναι αυτό που προσφυώς ο Ison (1993b) χαρακτηρίζει και ονομάζει ως «περιβαλλοντικό σχεδιασμό» και αποτελεί τη σύνδεση και την εξέλιξη των βιο-οικο-συστημάτων Η συμμετοχή των λιβαδιών στα συστήματα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων Η προοπτική των συστημάτων αγροτικής εκμετάλλευσης Ένα σύστημα αγροτικής εκμετάλλευσης μπορεί και πρέπει να το δούμε ως μια διευθέτηση των δραστηριοτήτων, τις οποίες ένας αγρότηςπαραγωγός (δια)χειρίζεται για σκοπούς που καθορίζονται από τους ανθρώπους και σε συμφωνία με τις περιβαλλοντικές, τις οικονομικές, τις τεχνολογικές και τις πολιτισμικές δυνάμεις. Τα σύνορα ενός συστήματος αγροτικής εκμετάλλευσης μπορούν να καθορίζονται από το τι ο διαχειριστής είναι ικανός να ελέγξει, μολονότι το σημείο, στο οποίο τοποθετούνται τα σύνορα, θα εξαρτηθεί Εικόνα 9.1. Ένα μοντέλο αγροτικού συστήματος πολλές φορές και από την θεωρούμενο ως μια ανθρώπινη δραστηριότητα. (τις) άποψη (εις) του (ων) Έχουν αναγνωριστεί υποσυστήματα μεγάλης αναλυτή (ων). Ένα σύστημα σπουδαιότητας, όπως είναι αυτά των μειζόνων αγροτικής εκμετάλλευσης εισροών και εκροών που είναι ποσοτικοποιήσιμα μοιράζεται τις ίδιες έννοιες, ( ) ή μη άμεσα ποσοστικοποιήσιμα (---). τις ίδιες ιδιότητες και την Πηγή: Προσαρμογή από τους Pearson & Ison (1997). ίδια ορολογία με ένα λιβαδοπονικό σύστημα. (Πίνακας 1.1). Ο σκοπός και τα μέτρα της απόδοσης ενός συστήματος αγροτικής εκμετάλλευσης δεσπόζουν στη φύση κοινωνικά και οικονομικά (Clawson 1969, Spedding 1984b, Bawden και Ison 1992). Η ποικιλία και η πολυπλοκότητα ενός συστήματος αγροτικής εκμετάλλευσης, στην οποία εμπλέκεται και η κτηνοτροφία, μπορεί να υπολογιστεί από σχήματα ταξινόμησης που αναπτύχθηκαν για την Αφρική και την Λατινική Αμερική (Πίνακας 1.2). Στα προηγηθέντα κεφάλαια εξετάστηκαν η βιολογία των διαχειριζόμενων λιβαδικών οικοσυστημάτων, αλλά οι βιολογικές, όσο και οι οικονομικές περιγραφές δεν θεωρούνται από μόνες τους ικανές να περιγράψουν πλήρως, τις παραμέτρους που ακολουθούν:

3 Εικόνα 9.2. Ένα εννοιολογικό μοντέλο περιφοράς της γεωργικής εκμετάλλευσης και της καλλιέργειας των κτηνοτροφικών φυτών σε κοινή χρήση σε μια αγροτική μονάδα γαλακτοπαραγωγής στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης, ΗΠΑ, όπου παρουσιάζονται οι βασικές σχέσεις μεταξύ της γεωργικής καλλιέργειας και της κτηνοτροφικής παραγωγής, όπως επίσης και της σειράς και της διάρκειας των πρωταρχικών καλλιεργειών. Πηγή: Προσαρμογή από τον Fick (1988). (1) το ρόλο (δηλαδή, αξία, συμπεριφορά, γνώση, φύλο και ικανότητα) του αγρότη καλλιεργητή, ο οποίος είναι το κλειδί για την λήψη απόφασης της διαχείρισης (διοίκησης), (2) τις παρούσες ή τις πιθανές εξωτερικές δυνάμεις, οι οποίες θα επηρεάσουν ενδεχόμενα το ρόλο των λιβαδιών στο σύστημα της γεωργικής εκμετάλλευσης (Εικόνα 9.1), (3) τα προβλήματα, τα οποία σχετίζονται με την οργανωτική αλλαγή ή την ανάπτυξη, όπως είναι η εισαγωγή, η ανάπτυξη και η εμπορευματοποίηση των νέων ποικιλιών και των διαχειριστικών «πακέτων», καθώς και με τις δομές της έρευνας και με τους συμβουλευτικούς οργανισμούς. Μέχρι σήμερα έχουν ερευνηθεί και έχουν γραφεί αρκετά ζητήματα που αφορούν την «Έρευνα των Συστημάτων Αγροτικής Εκμετάλλευσης» (ΕΣΑΕ) ή ΕΣΑΕ και επέκταση (ΕΣΑΕ & Ε). Ο Oberle (1994) περιέγραψε την ΕΣΓΕΕ, ως μια

4 προσέγγιση των συστημάτων που βασίζονται στους παραγωγούς. Αρχικά, τα συστήματα αυτά αναπτύχθηκαν σε χώρες με χαμηλό κατά κεφαλή εισόδημα, για να κατευθύνουν τις ανάγκες των παραγωγών που διαχειρίζονται περισσότερο διαφοροποιημένα συστήματα αγροτικής εκμετάλλευσης σε περιβάλλοντα με πενιχρούς πόρους και επιρρεπή στον κίνδυνο. Η πλέον σύγχρονη αναφορά και προσέγγιση στα αγροτικά συστήματα που αφορούν την ΕΣΓΕΕ έγινε από τους Ison και συνεργάτες (1997). Ακόμη όμως και τώρα, πολλοί λίγοι είναι εκείνοι που αντιμετωπίζουν τα αγροτικά συστήματα και τα συνδεδεμένα με αυτά λιβαδοπονικά συστήματα, ως κοινωνικά δομημένα συστήματα υποκείμενα σε σχεδιασμό (Pinheiro, Pearson και Ison 1994). Μέσα σε μία ΕΣΓΕ, ο ρόλος του διαχειριστή (που πολύ συχνά όλοι θεωρούν ότι είναι ένα πρόσωπο) ήταν κεντρικός. Μια πρωταρχικά ενδιαφέρουσα προσέγγιση υπήρξε η μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας ή της αποτελεσματικότητας. Η επίτευξη του σκοπού αυτού μπορεί να θεωρηθεί ως μια ειδική μορφή της εκροής του διαχειριστικού υποσυστήματος, η οποία αφορά τους νεωτερισμούς (καινοτομίες π.χ. νέα τεχνολογία), τις κατανομές (π.χ. γη, εργασία) και την μεθόδευση των χειρισμών (π.χ. σπορά, λίπανση). Ένα θετικό αποτέλεσμα, ώστε τα λιβάδια να θεωρηθούν τμήμα των αγροτικών συστημάτων, αποτέλεσε η ενίσχυση της έρευνας και της αντίληψης της διασύνδεσης μεταξύ των λιβαδιών, των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και των ζώων. Έλκει την προσοχή επίσης η πολυπλοκότητα, η οποία πρέπει να διευθετηθεί στους περισσότερους αγροτικούς χειρισμούς. Αυτό φαίνεται και στην Εικόνα 9.2, η οποία αποτελεί ένα εννοιολογικό μοντέλο των συστημάτων περιφοράς γεωργικών εκμεταλλεύσεων και παραγωγής κτηνοτροφικών φυτών, συστήματα που είναι πολύ κοινά στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης των ΗΠΑ Ενσωμάτωση λιβαδιών και γεωργικών καλλιεργειών Σε πολλά συστήματα αγροτικών εκμεταλλεύσεων τα λιβάδια είναι στενά συνδεδεμένα με τις γεωργικές καλλιέργειες και τα υπολείμματα της συγκομιδής τους. Τα λιβάδια μπορεί να συγκομίζονται ή να σπέρνονται σε μια καλλιεργητική συχνότητα ενός ή περισσοτέρων ετών, ως αμιγείς εκτάσεις. Τα λιβάδια, και ειδικότερα οι βελτιωμένοι λειμώνες, όταν ενσωματώνονται στα συστήματα γεωργικής εκμετάλλευσης έχουν την δυνατότητα να: (1) αναπληρώνουν την γονιμότητα του εδάφους. Αυτό καθίσταται ιδιαίτερα εμφανές σε ότι αφορά το άζωτο, με τη δέσμευση του ατμοσφαιρικού αζώτου μέσω των ψυχανθών, και την πλέον ταχεία ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων μέσω των επιστροφών από τα κόπρανα και τα ούρα των βόσκοντων ζώων. Στην Εικόνα 9.3γ, παρουσιάζεται η συμβολή μιας σειράς ετών αύξησης της βοσκήσιμης ποσότητας που βασίζεται στα ψυχανθή, σε ένα σύστημα σιταριού λειμώνα της νότιας Αυστραλίας. Οι λειμώνες των ψυχανθών έχουν την δυνατότητα να συνεισφέρουν σημαντικά στην επόμενη καλλιέργεια με σκοπό την παραγωγή σπόρων, όπως δείχνει και η Εικόνα 9.3β, και μπορεί να αυξήσει την ποιότητα μέσω της αύξησης της αναλογίας της πρωτεΐνης, (2) βελτιώνουν την δομή και την σταθερότητα του εδάφους. Αυτό παρουσιάζεται με μια αύξηση του ποσοστού των εδαφικών υδατοσταθερών συσσωματωμάτων, κατά την διάρκεια μιας φάσης βόσκησης που ποικίλει σε έτη, σε αντίθεση με την πτώση των εδαφικών υδατοσταθερών συσσωματωμάτων και συνεπώς της δομής του εδάφους, η οποία συνοδεύεται μετά από τη συνεχή καλλιέργεια του σιταριού (Εικόνα 9.3γ). Επιπρόσθετα, η νεκρή μάζα του άχυρου στο λειμώνα μπορεί να διαφοροποιήσει την ακτινοβολία στην εδαφική επιφάνεια έτσι ώστε. η άνοδος της θερμοκρασίας του

5 εδάφους και η εδαφική ισχύς με την αργή ξήρανση να καθυστερήσει (Εικόνα 9.3δ), αλλαγές οι οποίες επαυξάνουν την φύτρωση των καλλιεργειών, Εικόνα 9.3. Οι επιδράσεις των λιβαδιών στην γονιμότητα του εδάφους σε συστήματα λιβαδικής γεωργικής εκμετάλλευσης. (α) Αλλαγές στα επίπεδα του συνολικού εδαφικού αζώτου μετά από χρονιές βόσκησης (Β) που αρχικά σπάρθηκαν κάτω από σιτάρι (Κ) και αμιγείς καλλιέργειες σιταριού (Σ) στη Βόρεια Βικτόρια της Αυστραλίας. Το Κ/σπορά σιταριού είναι σιτάρι που σπέρνεται τον ίδιο χρόνο σαν βοσκή (π.χ. σπέρνεται κάτω στο ίδιο τεμάχιο με τους σπόρους αναμειγμένους). (β) Αποδόσεις αραβοσίτου που ανταποκρίνονται σε εφαρμοσθείσα αζωτούχο λίπανση στη συνέχεια από ένα έτους βοσκής ψυχανθών ή αγρωστωδών στην Καθερίνη, βόρεια Αυστραλία. (γ) Αλλαγές στη δομή του εδάφους όπως φαίνεται από την υδατική σταθερότητα σε σχέση με το έδαφος στο σιτάρι, τα Β,Κ,Σ όπως στο (α). Ελήφθη ως βάση (100%), το ποσοστό των υδατοσταθερών συσσωματωμάτων στο έδαφος συνεχούς σποράς με σιτάρι. (δ) Τα αποτελέσματα διαφόρων ποσών άχυρου ψυχανθών (0 έως 1900 kg/ha) στην θερμοκρασία της επιφάνειας του εδάφους που μετρήθηκαν στις 3 μμ. σε βάθος 5 εκατοστομέτρων στην Καθερίνη, βόρεια Αυστραλία. Πηγή: Τα (α) και (γ) προσαρμόστηκαν από τους White και συνεργάτες (1978) και τα (β) και (δ) από τους McCown, Jones και Peake (1985). (3) διακόπτουν ένα κύκλο ασθένειας ή προσβολής. Για παράδειγμα, στη Δυτική Αφρική, τα συμπτώματα των νηματωδών και οι προσβολές του αραβόσιτου από είδη του Striga sp. είχαν σημαντικά ελαττωθεί, όταν τη σπορά του αραβόσιτου

6 ακολούθησε η καλλιέργεια του ψυχανθούς (Aescynomene histix) ή η καλλιέργεια της σόγια (Tarawali και Ogunbile 1995). Η εμπειρία στον τομέα αυτό δεν είναι πάντοτε σταθερή, όπως άλλωστε αναφέρει σε μια ανασκόπησή του και ο Reeves (1987). Πίνακας 9.1. Η παρουσία και η κατανομή των ανθεκτικών στα φυτοκτόνα βιοτύπων των ζιζανίων που έχουν επιλεγεί κάτω από γεωργικές συνθήκες Φυτοκτόνα ή κλάση ACCase ALS Αμίδια Αμινοτριαζόλες Ανθρακικά Αρσενικά Βενζονιτρίλια Διπυριδίλια Δινιτροανυλίνες Ουρακίλες Picloram Πυριδαζινόνες Τριαζίνες Υποκατάστατα της ουρίας Φαινοξικά οξέα Αναγνωρίστηκαν για πρώτη φορά Αριθμός ειδών με ανθεκτικούς βιότυπους Αριθμός γνωστών θέσεων α >1000 > > >1000 >50 5 α Μια γνωστή θέση είναι μια θέση όπου ένας ανθεκτικός βιότυπος θεωρήθηκε ότι έχει εξελιχθεί. Πηγή: Holt, Powles & Holtam (1993). (4) παρέχουν καλύτερη διαχείριση ζιζανίων για την τρέχουσα ή την επόμενη καλλιέργεια. Αυτό όμως δεν είναι τόσο απλό, καθώς σε πολλά συστήματα, πολλά από τα σημαντικότερα λειμώνια είδη είναι δυνατό να θεωρηθούν ζιζάνια για κάποιες άλλες περιπτώσεις. Η συγκαλλιέργεια της κασσάβα (Manihot esculentum) και του αραβόσιτου με ετήσια ή πολυετή τροπικά (θερμόβια) ψυχανθή του γένους Stylosanthes έχει να επιδείξει έλεγχο των ζιζανίων και παροχή επιπρόσθετης βοσκήσιμης ύλης για τα αγροτικά ζώα, χωρίς καμία καταστροφική επίδραση στην απόδοση της καλλιέργειας στα συστήματα αγροτικής εκμετάλλευσης της Ασίας και της Αφρικής (Humphreys 1981). Ο ανταγωνισμός, από το κατά τα άλλα χρήσιμο λειμώνιο αγρωστώδες Lolium rigidum, καταπιέζει τις αποδόσεις του σιταριού στη νότια Αυστραλία. Ένα συγκεκριμένο πρόβλημα που δημιουργείται στα συστήματα λιβαδιού γεωργικής καλλιέργειας ήταν η ανοχή στα φυτοκτόνα, από ένα αυξανόμενο αριθμό ειδών. Πολλά από τα είδη με αντίσταση, δηλαδή με την ικανότητα να ανθίστανται σε μια δοσολογία φυτοκτόνου, ουσιωδώς μεγαλύτερη αυτής που μπορεί να αντισταθεί ένας άγριος τύπος, είναι λιβαδικά είδη που σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να είναι ζιζάνια των γεωργικών καλλιεργειών. Ο Πίνακας 9.1 δίνει ένα κατάλογο με την παρουσία και την κατανομή των ανθεκτικών στα

7 φυτοκτόνα βιοτύπων των ζιζανίων, που έχουν επιλεγεί κάτω από γεωργικές συνθήκες. Το φαινόμενο αυτό δημιουργεί ερωτήματα σχετικά με την μακροχρόνια αειφορικότητα των συστημάτων που εξαρτώνται από τις εισροές των φυτοκτόνων και καταδεικνύεται η ικανότητα και η φροντίδα που χρειάζεται να αποδοθεί για την διαχείριση του φυτοκτόνου, (5) συμπληρώνουν ή/και αναβαθμίζουν την ποιότητα των υπολειμμάτων της καλλιέργειας ή των φυσικών λιβαδιών. Η συγκαλλιέργεια των γεωργικών καλλιεργειών, όπως π.χ. του αραβόσιτου, του σόργου, της κασσάνα, και του κενάφ, με λειμώνια ψυχανθή, έχει αποδειχθεί ότι είναι εφικτή. Το ψυχανθές μπορεί να συγκομιστεί διαρκούσης της ανάπτυξης της γεωργικής καλλιέργειας ή μετά την συγκομιδή της, για να συμπληρώσει τα υποπροϊόντα της καλλιέργειας ή τα χαμηλής πρωτεϊνικής ποιότητας υπολείμματα της καλλιέργειας. Τα ψυχανθή μπορούν επίσης, να σπαρθούν μέσα στις ώριμες γεωργικές καλλιέργειες, ώστε να χρησιμοποιήσουν την υπολειμματική εδαφική υγρασία (Shelton 1980), στα όρια της γεωργικής καλλιέργειας ή στους όχτους των ορυζώνων, όπως συμβαίνει στη βορειοανατολική Ταϊλάνδη (Gutteridge 1983) και σαν αλέες από βοσκήσιμους θάμνους, (6) αυξάνουν την αποτελεσματικότητα της χρήσης γης κάτω από δενδροκομικές καλλιέργειες και άλλα είδη δένδρων. Νεαρές φυτείες από κοκκοφοίνικα, αραβικό κόμμι, ελαιοφοίνικα καθώς και φυτείες από κάποια άλλα καρποφόων δένδρα δημιουργούν ένα κατάλληλο φωτεινό περιβάλλον για την ανάπτυξη του λειμώνα. Η ζωική παραγωγή από τη βόσκηση μικτών λειμώνων ψυχανθών αγρωστωδών κάτω από κοκκοφοίνικες δεν είναι καταστροφική για την απόδοση της φυτείας. Η βοσκήσιμη ύλη ελαττώνει τον ανταγωνισμό από τα ζιζάνια, προλαμβάνει την ανάγκη για καύση και τον έλεγχο της αύξησης και βοηθάει στον εντοπισμό πεσμένων καρπών. Οι Plucknett (1979) και Rika (1986) μελέτησαν το θέμα αυτό με κάθε λεπτομέρεια. Η ζωή του λειμώνα και η παραγωγικότητα μειώθηκε καθώς το επίπεδο της σκίασης αυξήθηκε, όταν οι συστάδες ηλικιώθηκαν ή εκεί όπου η πυκνότητα ήταν αρκετά υψηλή. Τα αγροδασικά συστήματα (Agroforestry Systems) συνδυάζουν την γεωργία και την δασοπονία στο αυτό τμήμα γης και είναι μια ειδική μορφή στην οποία τα δένδρα φυτεύονται σε χαμηλότερες πυκνότητες που επιτρέπουν μακροχρόνια συνύπαρξη με την βόσκηση (Heady 1986). Από τα σπουδαιότερα συστήματα είναι αυτά της συνύπαρξης δένδρων με λιβάδια και λειμώνες (silvopastoral) και της σποράς γεωργικών καλλιεργειών ανάμεσα από βοσκήσιμους θάμνους (agrisilvicultural) (Schultz και συνεργάτες 1987, Κandrelis 1988, Humphreys 1994, Schultz, Coletti και Faltonson 1995), (7) διατηρούν την θρέψη των ζώων έλξης (Hoffman, Nari και Petheram 1989). Σε κάποια εντατικά αρδευόμενα συστήματα γεωργικής εκμετάλλευσης στην Ασία, π.χ. του ρυζιού, οι εκτάσεις για βόσκηση και καλλιέργεια κτηνοτροφικών φυτών για τις ανάγκες των ζωνα έλξης περιορίζονται, κατά το μάλλον ή ήττον, στην υγρή περίοδο ή την περίοδο της συγκομιδής. Αυτό μπορεί να αντισταθμισθεί με την σπορά των όχτων, των χώρων γύρω από τα όρια των καλλιεργειών και των κοινόχρηστων βοσκών με βελτιωμένα λιβαδικά είδη, (8) παρέχουν συνθήκες εκμετάλλευσης. Με το τρόπο αυτό παρέχουν οικονομική διαφοροποίηση, καθώς ενσωματώνεται η ζωική παραγωγή στα συστήματα γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η έκταση των αλληλεπιδράσεων στα συστήματα ζώο λειμώνας γεωργική καλλιέργεια παρουσιάζεται στην Εικόνα 9.4. Η εικόνα αυτή βασίζεται σ ένα προτεινόμενο σύστημα αγροτικής εκμετάλλευσης για την βόρεια Αυστραλία, το οποίο

8 ενσωματώνει την κοινή πρακτική στην εκτατική παραγωγή βοείου κρέατος σε φυσικά λιβάδια μαζί με λειμώνες ψυχανθών. Η περιοχή έχει ένα ιστορικό προηγούμενο αποτυχημένων συστημάτων γεωργικής καλλιέργειας (Muchow 1985) και το προτεινόμενο σύστημα θεωρήθηκε ότι θα βελτιώσει ένα αειφορικό αγροτικό σύστημα γεωργικής εκμετάλλευσης και κτηνοτροφίας για την περιοχή. Εικόνα 9.4. Ένα σύστημα λιβαδιού γεωργικής εκμετάλλευσης που αναπτύχθηκε από την έρευνα που έγινε στην Katherine, Αυστραλία, για υγρούς και ξηρούς τροπικούς. Πηγή: Προσαρμογή από τους McKown και συνεργάτες (1985). Παρά το εύθραυστο του βιολογικού σχεδιασμού του συστήματος, η δημιουργία των συστημάτων αυτών δεν βρίσκεται σε απομόνωση από τους κοινωνικούς, οικονομικούς και ιστορικούς παράγοντες. Για παράδειγμα, στην Δυτική Αφρική, οι Powel και Waters Bayer (1985), περιέγραψαν τις συγκρούσεις που δημιουργήθηκαν μεταξύ των κτηνοτρόφων (της φυλής Fulani) και τους μόνιμους κάτοικους καλλιεργητές, λόγω των καταστροφών που δημιουργούταν τα ζώα της φυλής στις γεωργικές καλλιέργειες, του ανταγωνισμού στη βόσκηση ανάμεσα στα βοοειδή των Fulani και τα μικρά μηρυκαστικά των καλλιεργητών, και της μείωσης των βοσκητικών πόρων, εξ αιτίας της καύσης που διενεργούσαν οι καλλιεργητές. Μια εκτενή ανασκόπηση για τους πολύπλοκους παράγοντες που διαδραματίζουν σοβαρό ρόλο στα συστήματα ανθρώπινης δραστηριότητας και περιλαμβάνουν λιβάδια και γεωργικές εκμεταλλεύσεις έχουν συγγράψει οι Bayer και Waters Bayer (1993). Η εισαγωγή των γεωργικών εκμεταλλεύσεων σε μόνιμα ποολίβαδα παρουσιάζει τη δυνατότητα στα ποολίβαδα αυτά, να καταστούν ικανά ώστε, με τη χρησιμοποίηση της υπολειμματικής δράσης των λιπασμάτων (π.χ. του φωσφόρου), τα οποία εφαρμόζονται στην πλέον οικονομική, ζωτική για τις καλλιέργειες φάση, να επωφελούνται από τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Η φάση της καλλιέργειας επιτρέπει

9 επίσης, την οικονομική ενσωμάτωση της ασβέστου ή του γύψου, για τη βελτίωση των όξινων εδαφών ή των εδαφών με φυσικά προβλήματα. Επίσης, η καλλιέργεια εμποδίζει την επιδρομή στη βοσκήσιμη έκταση των νιτρόφιλων ζιζανίων, καθώς αυτή, κάτω από συνθήκες επικράτησης ψυχανθών, χρησιμοποιεί το άζωτο για τη δόμηση. Τέλος, η ενσωμάτωση γεωργικής καλλιέργειας και λιβαδιών προσθέτει στην πολυπλοκότητα της αγροτικής εκμετάλλευσης. Οι Clewett, McCown και Leslie (1986), ισχυρίζονται ότι τα οφέλη από την ενσωμάτωση χρειάζεται να είναι ουσιώδη, ώστε αυτά να εγγυώνται τη χρήση ενός περισσότερου πολύπλοκου συστήματος. Εντούτοις, τα πολύπλοκα συστήματα μπορεί να είναι από μόνα τους περισσότερο σταθερά και αειφόρα, όταν αυτά θεωρούνται από ένα μακρυπρόθεσμο πλαίσιο Η οικονομική ανάλυση Πολλές μορφές της οικονομικής ανάλυσης παρουσιάζουν μεγάλες εφαρμογές στο σχεδιασμό των λιβαδοπονικών συστημάτων. Οποιαδήποτε μορφή της οικονομικής ανάλυσης, αυτή βασίζεται στο θεωρητικό πλαίσιο (π.χ. νεοκλασική, περιβαλλοντική ή οικολογική οικονομία) και τον σκοπό της απόδοσης της ανάλυσης. Επιγραμματικά, κάποιοι από τους σκοπούς περιλαμβάνουν: (1) τη δημιουργία μιας απόφασης επένδυσης, με σκοπό τη «βελτίωση» της υφιστάμενης τεχνολογίας ή τη διαφοροποίηση μιας ποικιλίας διαθέσιμων τεχνικών, μέσα στον όρο «τεχνολογία», (2) την καθοδήγηση των πιθανών οικονομικών εφαρμογών των ερευνητικών ευρημάτων, από τους λιβαδοπόνους, (3) την αξιολόγηση των εναλλακτικών επιχειρήσεων, ή των μικτών επιχειρήσεων που βασίζονται στα λιβάδια με σκοπό την «γεωργία των πολλαπλών σκοπών» (Pearson και Ison 1992), (4) την ανάγκη να μελετηθεί η συμβολή της λιβαδικής παραγωγής στην τμηματική παραγωγή (π.χ. κρέας, γάλα, μαλλί), στο εθνικό ή το μακροεπίπεδο, και (5) την εκτίμηση της συμβολής των λιβαδιών στη σταθερότητα των εδαφών, τον έλεγχο της διάβρωσης, τη βελτίωση του φαινομένου του θερμοκηπίου, κλπ. (Cox 1984). Οι αναλύσεις έχουν παραδοσιακά βασισθεί σε μια μόνη επιχείρηση, αυτή της κτηνοτροφικής εκτροφής ή ίσως, ενός μίγματος ομάδων κτηνοτροφικών εκτροφών. Παραδοσιακά επίσης, οι αναλύσεις έχουν, με έμφαση, επικεντρωθεί στην αξιολόγηση της κερδοφορίας με οποιαδήποτε αλλαγή στην τεχνολογία, συνήθως μιας αύξησης των εισροών δηλ. μια αύξηση στην καθαρή δαπάνη ώστε να ελεγχθεί, εάν αυτή προκαλεί μια ακόμη μεγαλύτερη αύξηση στο καθαρό εισόδημα και κατά συνέπεια μια αύξηση της κερδοφορίας. Όπως όμως προκύπτει και από την Εικόνα 9.5, αυτό είναι ένα από τα σενάρια, τα οποία μπορούν να αυξήσουν την κερδοφορία και είναι το πλέον συχνά χρησιμοποιούμενο από τους γεωπόνους. Αυξητικά, οι διαχειριστές των αγροτικών επιχειρήσεων με βάση τα λιβάδια θεωρούν ότι μειώνοντας τις δαπάνες (σενάριο γ) και/ή το εισόδημα (σενάριο δ) βελτιώνουν την κερδοφορία με λιγότερο επικίνδυνες για το περιβάλλον συνέπειες. Οι αναλύσεις των λιβαδοπονικών συστημάτων με απλές παραγωγικές λειτουργίες (οριζόντια ή μονοσήμαντη επιχείρηση) αναγνωρίζουν ότι το άριστο των εκροών εξαρτάται από τον εκάστοτε τιθέμενο σκοπό. Ειδικότερα, το άριστο για τις βιολογικές εκροές, π.χ. βοδινό κρέας, είναι συνήθως ουσιωδώς πάνω από αυτό της οικονομικής εκροής.

10 Εικόνα 9.5. Τέσσερα σενάρια για την επίτευξη μιας αυξημένης κερδοφορίας.(κε ΚΔ) μέσα στο χρόνο (t). (α) αύξηση του καθαρού εισοδήματος (ΚΕ) σε μεγαλύτερο ρυθμό από τις καθαρές δαπάνες (ΚΔ), (β) αύξηση του ΚΕ ενώ οι ΚΔ διατηρούνται σταθερές, (γ) διατήρηση του ΚΕ σταθερού ενώ ελαττώνονται οι ΚΔ, και (δ) ελλάτωση των ΚΔ σε μεγαλύτερο ρυθμό από τη μείωση των ΚΔ. Πηγή: Προσαρμογή από τον Crofts (1986). Για παράδειγμα, για μια επιχείρηση παραγωγής βοδινού κρέατος, το μέγιστο της αύξησης του ζώντος βάρους ανά Ha πρέπει να είναι στα 7 ζώα ανά Ha, ενώ το κέρδος πρέπει να βρίσκετναι στα 4 ζώα ανά Ha (Izac, Anaman και Jones 1990). Έτσι, όσοι γεωπόνοι συνιστούν διαχείριση που αποσκοπεί στην μέγιστη βιολογική εκροή θα επιτύχουν λιγότερο κέρδος και μεγαλύτερη πιθανότητα απωλειών, απ όσους συνιστούν την τεχνολογία που θα αποσκοπεί σ ένα οικονομικό άριστο. Αυτό συνιστά μια πολύ απλή και κατανοητή έννοια, η οποία πολλές φορές παραβλέπεται από κάποιους

11 ενθουσιώδεις επιστήμονες, ή κάποιους φανατικούς θιασώτες της αριστοποίησης, μόνο στο επίπεδο του φυτού, του ζώου ή της γεωργικής καλλιέργειας. Ακόμη, οι υψηλές ποσότητες λιπασμάτων μπορεί να αυξήσουν τις απορροές και την απόπλυση και να προκαλέσουν ρύπανση των υπόγειων νερών, ανεξάρτητα της βιολογικής ή της οικονομικής αριστοποίησης της εκροής ή του κέρδους της αγροτικής εκμετάλλευσης, με συνέπεια η έννοια της αριστοποίησης κάποιων λειτουργιών εκροής, π.χ. κέρδος και ελάχιστη απορροή, να ανυψώνεται. Η αριστοποίηση των λειτουργιών πολλαπλής εκροής, αφού αποδοθούν σε κάθε μια τους τα οικονομικά κόστη και οφέλη, είναι δυνατό να επιτευχθεί, έτσι ώστε να αναγνωριστούν κάποια νέα άριστα και τα κόστη να μπορούν να αποδοθούν στον διαχειριστή της γης και την κοινωνία. Εικόνα 9.6. Καθαρή παρούσα αξία ανά επιχείρηση εκμετάλλευσης πόρων για διαφορετικές πολλαπλές χρήσεις στα λιβάδια της Καλιφόρνια, με την χρησιμοποίηση επιτοκίου 4%. Οι χρήσεις είναι κτηνοτροφία ( ), καυσοξύλευση ( ), και θήρα ( ). Πηγή: Προσαρμογή από τους Standiford και Howitt (1993). Τα λιβάδια είναι δυνατό επίσης, να αποτιμηθούν από τις εμπορικές επιχειρήσεις για χρήσεις ή αποδόσεις διαφορετικές από αυτές της κτηνοτροφίας. Αυτό αποτελεί μέρος της τάσης προς την κατεύθυνση μια πολύπλοκης αγροτικής και μη αγροτικής επιχείρησης, προς την κατεύθυνση μιας αειφόρου χρήσης της αγροτικής γης (Pearson και Ison 1992). Οι λιβαδικές εκτάσεις με αυξανόμενο ρυθμό σχηματίζουν τη βάση για τουρισμό, θήρα, καυσοξύλευση κλπ. Οι λειτουργίες παραγωγής πολλαπλών πόρων εκτιμούν τις οικονομικές επιπτώσεις των μικτών επιχειρήσεων. Από την Εικόνα 9.6, φαίνονται οι καθαρές παρούσες αξίες που υπολογίστηκαν στην Καλιφόρνια, για τρεις τέτοιες επιχειρήσεις που αναφέρονται μόνο στη βόσκηση των αγροτικών ζώων, τη βόσκηση και καυσοξύλευση ή τη βόσκηση, καυσοξύλευση και θήρα. Ας σημειωθεί ότι, οι πολλαπλοί στόχοι μεγιστοποιούν την κερδοφορία, όπως επίσης ότι, η σπουδαιότητα κάθε επιχείρησης εξαρτάται από το επίπεδο μίξης. Έτσι, στην Εικόνα 9.6 παρατηρούμε ότι η καυσοξύλευση ελαττώνεται όταν περιλαμβάνεται και η επιλογή της θήρας.

12 Ο Barnes (1993), καταγράφει τις επιστροφές από ένα εύρος πιθανών επιχειρήσεων, αλλά όχι μικτών, όπως αυτές της Εικόνας 9.6, για ένα ποολίβαδο στη Botswana. Η ανάλυσή του αφορά τόσο τους οικονομικούς ρυθμούς επιστροφών από μια δραστηριότητα, όσο και τα καθαρά οφέλη ή τις «οικονομικές επιστροφές», όταν καταλογίζεται και η επίδραση της επιχείρησης στο περιβάλλον. Οι οικονομικές επιστροφές ενσωματώνουν χαρακτηριστικά, όπως αυτά της διατήρησης της βιοποικιλότητας, και διαφέρουν από τις γνήσιες οικονομικές επιστροφές, οι οποίες βασίζονται αποκλειστικά πάνω στις αγοραίες τιμές. Το αποτέλεσμα για τα παραδείγματα της Botswana του Barnes ήταν ότι, οι χρηματικές και οι οικονομικές επιστροφές ήταν μεγαλύτερες για ένα εύρος δραστηριοτήτων που βασίζονταν στη θήρα και τον τουρισμό, από αυτές που βασίζονταν στην κτηνοτροφική εκμετάλλευση. Ο καταλογισμός για τα κόστη ή τα οφέλη που δημιουργούνται εκτός λιβαδιού ή προς την κοινωνία, σε διάκριση η τελευταία αυτή από τον διαχειριστή γης, μας επιτρέπει να λάβουμε υπόψη τον παραπάνω αναφερθέντα σκοπό, δηλαδή την αξιολόγηση των εξωτερικών ωφελειών, όπως αυτές που δημιουργούνται εκτός του λιβαδοπονικού συστήματος. Αυξητικά, προσπαθούμε επίσης, να επιμερίσουμε τα οφέλη και τα κόστη αυτά ανάμεσα στα ιδιωτικά κέρδη (στο διαχειριστή της γης) ή το δημόσιο καλό και συμφέρον (στην κοινωνία) και να ενσωματώσουμε τα περιβαλλοντικά κόστη (στην περιβαλλοντική οικονομία) (Markandya και Richardson 1992). Η ποώδης βλάστηση σπάνια εμπορεύεται ως αγαθό, μολονότι αυτή αξιολογείται όταν πωλείται, είτε σαν σανός, είτε σαν ενσίρωμα ή χλωρή νομή, συμπεριλαμβανομένης και της τροφής που κόβεται και μεταφέρεται και της οποίας η οικονομική ανάλυση δεν είναι άμεση. Η αξία σαν τροφή της ποώδους βλάστησης πρέπει συνεπώς να αποδοθεί από την πλευρά της συμβολής της στην κτηνοτροφική παραγωγή, ή όπως συμβαίνει αρκετές φορές και ειδικότερα στην περίπτωση αμειψισποράς με τα δεσμεύοντα το άζωτο ψυχανθή, στην επόμενη καλλιέργεια. Έτσι, η οικονομική αξία του λιβαδιού καθώς και τα προστιθέμενης αξίας προϊόντα του λιβαδιού (π.χ. σανός), υπόκεινται σε αλλαγές τιμών, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές των αγορών των κτηνοτροφικών αγαθών και της ζήτησης των καταναλωτών. Οι μεταβολές των τιμών, ανάλογα με τη θέση του κτηνοτροφικού τομέα σε μια περιοχή ή στην οικονομία μιας χώρας (Marsh 1981), και το μέτρο της εξάρτησης και της προσέγγισης στις εγχώριες και τις διεθνείς αγορές, μπορεί να επιδράσουν σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Αυτό είναι ένα στοιχείο που καθιστά τις οικονομικές αναλύσεις των λιβαδοπονικών συστημάτων περισσότερο δύσκολες από τις αντίστοιχες, ας πούμε, των συστημάτων γεωργικών καλλιεργειών. Για ένα αγρότη-παραγωγό ή κάποιες ομάδες παραγωγών που ενδιαφέρονται να επενδύσουν σε μια τεχνολογία (νέα είδη, λιπάσματα, καλλιεργητικός και σπαρτικός εξοπλισμός, κλπ.), η οποία μπορεί να είναι, είτε ένα συνολικό πακέτο ή πιο συχνά, μέρος ενός «τεχνολογικού πακέτου», προσαρμοσμένο στις προσωπικές ανάγκες ενός συγκεκριμένου αγρότη-παραγωγού, απαιτείται μια μεγάλη αρχική δαπάνη κεφαλαίου, με τις επιστροφές του να κατανέμονται σ ένα αριθμό ετών. Οι αγρότες-παραγωγοί πρέπει να διαθέτουν συσσωρευμένα χρηματικά ποσά (αποταμιεύσεις) ή να έχουν πρόσβαση σε πιστωτικά ιδρύματα, έτσι ώστε, να χρηματοδοτήσουν την αρχική επένδυση και να εξυπηρετήσουν τα τοκοχρεολύσια, όταν αυτά δεν μπορούν να καλυφθούν από τις κανονικές ή τις αυξημένες χρηματικές (εισ)ροές. Στο παράδειγμα αυτό, η «λιβαδική βελτίωση» δεν μοιάζει με κανένα σχέδιο ανάπτυξης της αγροτικής εκμετάλλευσης και η πιο καλή διαθέσιμη μορφή οικονομικής ανάλυσης είναι η ανάλυση της προεξοφλούμενης ρευστότητας, η οποία λαμβάνει υπόψη της τις διαφοροποιήσεις στο χρόνο των εσόδων και των εξόδων.

13 Οι επενδύσεις σε βελτιωμένη λιβαδική τεχνολογία γίνονται πρωτίστως για να αυξηθεί η παραγωγικότητα. Εντούτοις, υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον στην σταθεροποίηση της παραγωγικότητας, ή τη μείωση αυτής σε ένα αποδεκτό επίπεδο, με την μείωση της ποικιλότητας από εποχή σε εποχή και από έτος σε έτος. Η μείωση των εκροών δεν μειώνει αναγκαστικά και την κερδοφορία (Εικόνα 9.5δ) και συνηθέστερα, αυξάνει την αειφορικότητα. Τα πιθανά οικονομικά αποτελέσματα από την αυξημένη λιβαδική παραγωγή ενδιαφέρουν τον αγρότη - παραγωγό, τον λιβαδοπόνο ερευνητή και τον αγρο-οικονομολόγο. Τα πιθανά οικονομικά αποτελέσματα περιλαμβάνουν: (1) την αύξηση της βοσκοφόρτωσης, (2) τη μείωση από την εξάρτηση σε εναλλακτικές πηγές ζωοτροφών, (3) τη μείωση της ανάγκης αγοράς χορτονομής (π.χ. σανού) ή της ενοικίασης πρόσθετων λιβαδιών, (4) την απελευθέρωση εδαφικών εκτάσεων για εναλλακτικές επιχειρήσεις, (5) τη μείωση του χρόνου παραγωγής δοθέντος κτηνοτροφικού προϊόντος, (6) την αύξηση της αναπαραγωγικής απόδοσης (π.χ. σύλληψη, ρυθμός απογαλακτισμού, επιστροφή στην υπηρεσία), και (7) την μείωση του απαιτούμενου χρόνου κοπής και μεταφοράς της χορτονομής. Τις μεθοδολογίες για την οικονομική αξιολόγηση των τεσσάρων πρώτων περιπτώσεων παρουσίασαν οι Doyle & Elliot (1983). Καθώς το συνηθέστερο αποτέλεσμα μιας αύξησης στη λιβαδική παραγωγή αποτελεί η αύξηση της βοσκοφόρτωσης, η μεθοδολογία για την εκτίμηση του αποτελέσματος αυτού είναι η μαθηματική εξίσωση που ακολουθεί. ΔGM = gm x ΔΝ (9.1) Όπου: ΔGM είναι η αλλαγή στο ακαθάριστο όριο ($ ανά Ha), gm είναι το ακαθάριστο όριο ανά ζώο ($ ανά κεφαλή), και ΔΝ είναι η αλλαγή στη βοσκοφόρτωση (κεφαλή ανά Ha). Το μέγεθος του ΔΝ θα εξαρτηθεί τόσο από την απόλυτη αύξηση στην απόδοση του λιβαδιού, όσο και από την εποχιακή κατανομή της αύξησης. Στην απλή περίπτωση κατά την οποία η απόλυτη αύξηση της βοσκοφόρτωσης είναι ανάλογη με την απόλυτη αύξηση της παραγωγής ξηρής ουσίας, το ΔΝ είναι δυνατόν να οριστεί ως: ΔΝ = ΔΥ G / R G x U / 100 (9.2) Όπου: Υ G είναι η αύξηση της ετήσιας παραγωγής του λιβαδιού (kg Ξ.Ο. ανά Ha), R G είναι η ετήσιες απαιτήσεις σε τροφή ανά ζώο (kg Ξ.Ο.), και U είναι η αποτελεσματικότητα της χρήσης της επιπλέον τροφής (%). Αντικαθιστώντας την εξίσωση (9.2) στην εξίσωση (9.1), η μέση αύξηση σε ακαθάριστο χρηματικό όριο ανά kg Ξ.Ο. της επιπλέον παραγόμενης τροφής (Υ) δίδεται από την παρακάτω εξίσωση:

14 V = 100 x (ΔGM / Υ G ) = (gm / R G ) x U (9.3) Η εξίσωση (9.3) δεν λαμβάνει υπόψη της τα αυξηθέντα κόστη επένδυσης (I) που επισυμβαίνουν μέσω της αγοράς, της επιπλέον φόρτωσης, της πρόβλεψης νέων εγκαταστάσεων ή της αποπληρωμής του συνδεδεμένου με αυτή τοκοχρεολυσίου. Έτσι, τα πραγματικά οικονομικά οφέλη μιας επιπλέον ξηρής τροφής σε kg Ξ.Ο. (V) είναι: V = (gm - I / R G ) x U (9.4) Η αξία του V θα ποικίλει, σύμφωνα με συγκεκριμένες παραδοχές για τις τιμές, τα κόστη και τους ρυθμούς χρήσης της λιβαδικής βλάστησης, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι αλλαγές στην εργασία και οι απαιτήσεις σε μηχανικό εξοπλισμό. Επιπλέον, οι Doyle & Elliot (1983), δίνουν έμφαση στην παράμετρο κατά την οποία, εάν υπάρξει μια χαρακτηριστική εποχικότητα στη βελτίωση των λιβαδικών αποδόσεων που θα οφείλεται στην τεχνολογία, τότε δεν συνιστά την κατάλληλη ενέργεια η απόδοση στο (ΔVG) μιας και μοναδικής αξίας. Όταν επενδύουμε σε νέα τεχνολογία, η συγκεκριμένη στρατηγική μπορεί να μην είναι τελείως ξεκάθαρη για τον αγρότη - παραγωγό, π.χ. η επιλογή της μεθόδου της εγκατάστασης του λιβαδιού. Για να ληφθούν τέτοιες αποφάσεις και οσάκις η έμφαση πρέπει να επικεντρωθεί στη μεγιστοποίηση του ανά Ha παραγόμενου προϊόντος, ο Gruen (1959) αναγνώρισε μόνο δύο, αλλά στενά ορισμένες συνθήκες: ήτοι: 1 η. όταν ο περιοριστικός παράγοντας αύξησης της παραγωγής είναι η δυνάμενη να βελτιωθεί έκταση, και 2 η. όταν η πλέον εντατική τεχνική μεγιστοποιεί όχι μόνο την παραγωγή ανά Ha αλλά και την παραγωγή ανά μονάδα των υπολοίπων πόρων, οι οποίοι βρίσκονται σε ανεπάρκεια, (π.χ. χρήμα και εργασία), δηλαδή η φθηνότερη μέθοδος ανά μονάδα αύξησης του (προεξοφλημένου) καθαρού εισοδήματος. Ο πλέον περιοριστικός πόρος προφανώς θα ποικίλει από αγροτική εκμετάλλευση σε αγροτική εκμετάλλευση, αλλά είναι δυνατόν ενδεχομένως, να αποτελεί συνέπεια του γεγονότος, ότι η εκμετάλλευση να μην ενδιαφέρεται για την φθηνότερη μέθοδο (ανά μονάδα αύξησης σε εκροή ή εισόδημα), αλλά για τη μέθοδο που παράγει το μεγαλύτερο εισόδημα ανά μονάδα κάποιου ευρισκόμενου σε ανεπάρκεια πόρου, π.χ. του διατιθέμενου χρήματος. Προς την κατεύθυνση αυτή, δηλαδή προς την κατεύθυνση της διαδικασίας αξιολόγησης και λήψης απόφασης, μπορεί να βοηθήσει η κατασκευή ενός μοντέλου, π.χ. ενός γραμμικού προγραμματισμού. Η οικονομία της απασχόλησης (εργασίας), σε όρους κόστους και διαθεσιμότητας, συνιστά μια άλλη παράμετρο. Σε κάποια λιβαδοπονικά συστήματα, η τρέχουσα αποδιδόμενη έμφαση αφορά τις μεθόδους διασφάλισης της εργασίας. Έτσι για παράδειγμα, ένας κτηνοτρόφος της νότιας Αυστραλίας μπορεί να φροντίζει πρόβατα ή και ακόμη περισσότερα, με τη βοήθεια συμβολαίων απασχόλησης βραχείας απασχόλησης (Morley 1987). Στα συστήματα όπου η απασχόληση είναι άμεσα διαθέσιμη ή παρατηρείται υποαπασχόληση, η εισαγωγή της λιβαδοπονικής τεχνολογίας μπορεί ακόμη να εμποδιστεί από την απασχόληση, λόγω των αδυναμιών που δημιουργούνται από τον «τρόπο ζωής» των αγροτών. Η αλλαγή στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, όπως οι αυξημένες ευκαιρίες εκπαίδευσης για τα παιδία σε

15 κάποιες τριτοκοσμικές κοινωνίες και όχι μόνο, μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα την έλλειψη των παραδοσιακών διαχειριστών της κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης (κτηνοτρόφων) και να επιδράσει επίσης, στην οικονομική αποτελεσματικότητα της βελτιωμένης λιβαδικής παραγωγής. Αναφορές στις κοινωνικο-οικονομικές δυσκολίες πάνω στα λιβαδοπονικά συστήματα στο Ηνωμένο Βασίλειο (Jollans 1981), την Ευρώπη (van Dijk και Hoogervorst 1983), τη Νότια Αμερική (Toledo 1986a,b) και τη Νοτιο-ανατολική Ασία και τον Ειρηνικό (Perkins και συνεργάτες 1986), αποκαλύπτουν την δραστική επενέργεια των οικονομικών δυνάμεων και τη συχνή αδυναμία της παραδοσιακής εφαρμοσμένης έρευνας να τις ξεπεράσει. Στο Ηνωμένο Βασίλειο για παράδειγμα, όπου τα ποολίβαδα καλύπτουν το 70% της αγροτικής περιοχής, οι κοινωνικο-οικονομικές προβολές που έγιναν το 1980, αναιρούν τον ενθουσιασμό των λιβαδοπόνων για περισσότερες εκροές και αυξανόμενη ένταση στην παραγωγή, ανεξάρτητα του κόστους (Jollans 1981, σελίδα 539). Ο ίδιος συγγραφέας ισχυρίζεται επίσης, ότι: η αυξημένη εισροή μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο εάν ακολουθήσουν φθηνότερες τιμές κτηνοτροφικών προϊόντων, για την εκροή από τα λιβάδια απαιτούνται πολιτικές επιθετικής εμπορίας, και οι επαρκείς λιβαδικές εκτάσεις (πάνω από 9% της τρέχουσας έκτασης) μπορούν να διατεθούν για αναψυχή ή/και για άλλους σκοπούς. Το τελευταίο επιχείρημα αντικατοπτρίζει τις μεταβαλλόμενες πολιτισμικές αξίες. Όλα όμως τα παραπάνω επιχειρήματα εμφανίζονται πανίσχυρα, δεδομένου ότι είναι ήδη διαθέσιμη η τεχνολογία που μπορεί να υπερδιπλασιάσει την εκροή των λιβαδιών του Ηνωμένου Βασιλείου και ότι, κατά το 1984, η κατανάλωση γάλακτος ήταν χαμηλότερη από τη συνήθη κατανάλωση κατά 30 εκατομμύρια τόνους Το φύλο και η καλλιέργεια (πολιτισμός) του αγρότη - παραγωγού Οι άνδρες και οι γυναίκες καλύπτουν τους ρόλους των αγροτών παραγωγών, των διαχειριστών που λαμβάνουν τις αποφάσεις (συχνά σαν τμήμα του ρόλου τους μέσα στην αγροτική εκμετάλλευση ή την κοινωνία της κοινότητας) και των συμβούλων γεωπόνων (εφαρμοστές). Η ανάπτυξη των προσεγγίσεων του FSR έχει κάνει πολλά για να ευαισθητοποιηθούν τα ανδροκρατούμενα επαγγέλματα και να ανυψωθεί η επιβεβαίωση των σημαντικών ρόλων των γυναικών και των εξειδικευμένων αναγκών τους (Hahn 1986, Petheram kai Basuno 1986, Chambers, Pacey και Thrupp 1989). Η ανάλυση φύλου αποτελεί μια προσέγγιση στα πλαίσια του FSR, η οποία αποσκοπεί να καταστεί μέρος της «εργαλειοθήκης» για κάθε λιβαδοπόνο. Οι Van Herpen και Ashby (1991), έχουν περιγράψει περιπτώσεις μελέτης καθώς και τρόπους για να μελετήσουν την ανάλυση του φύλου. Ο Πίνακας 9.2 μας παρέχει δεδομένα των αποτελεσμάτων μιας ανάλυσης φύλου σε κοινότητες του Περού και της Κολομβίας. Έγιναν διακρίσεις μεταξύ των παραγωγικών (αυτών που τα προϊόντα κατευθύνονται προς την αγορά) και των αναπαραγωγικών δραστηριοτήτων (εργασία που προσανατολίζεται προς την ημερήσια και τη διαγενικευμένη αναπαραγωγή των νοικοκυριών). Στην περίπτωση αυτή οι άνδρες συμβάλλουν με περισσότερη εργασία στις παραγωγικές δραστηριότητες (Πίνακας 9.2Α), ενώ οι γυναίκες ενεργούν με ένα πολύπλοκο συνδυασμό παραγωγικής και αναπαραγωγικής εργασίας, ο οποίος πολιτισμικά ποικίλει, αλλά περιλαμβάνει συχνά περισσότερη, ή σημαντικές αναλογίες, της εργασίας με τα αγροτικά ζώα και την συγκομιδή της χορτονομής.

16 Πίνακας 9.2. (Α) Η γυναικεία συμμετοχή στις αγροτικές δραστηριότητες ανά εθνολογική ομάδα και (Β) η σχέση ανάμεσα στον προσανατολισμό προς την αγορά και τη γυναικεία συμμετοχή σε μικρά αγροκτήματα στη δυτική Αντιόχεια, Κολομβία. Α Εθνολογική ομάδα και περιοχή Ινδιάνοι Cajamarca, Περού Μεστίζο Αντιόχεια, Κολομβία Νοικοκυριά στα οποία συμμετέχει τουλάχιστο μια γυναίκα (%) Καλλι έργεια Μετά τη συγκομιδή Ζώα Γυναικεία εργασία (% της συνολικής απαιτούμενης) Καλλι έργεια 22 3 Μετά τη συγκομιδή 34 9 Ζώα Β Προϊόντα Γεωργική καλλιέργεια Ζώα Κήπος Αναλογία που εμπορευματοποιείται (%) Γυναικεία εργασία (%) Πηγή: van Herpen and Ashby (1991). Η ανάγκη να ενδιαφερθούμε για τις σχέσεις των δύο φύλων στα λιβαδοπονικά συστήματα δεν περιορίζεται στις φτωχότερες χώρες. Οι γυναίκες είχαν πάντοτε και έχουν μια μείζονα συμμετοχή στη διαχείριση των λιβαδοπονικών συστημάτων. Εντούτοις, η μείωση της εργασίας στην αγροτική εκμετάλλευση, ένα χαρακτηριστικό όλων των βιομηχανοποιημένων χωρών, σημαίνει ότι η συνεχιζόμενη ποικιλότητα πολλών οικογενειακών επιχειρήσεων αγροτικής εκμετάλλευσης εξαρτάται από τις συνδυασμένες προσπάθειες των ανδρών και των γυναικών και τις αλλαγές στη σχέση της παραγωγικής και της αναπαραγωγικής εργασίας που καταβάλλεται από τις γυναίκες (Schueurmeier και Ison 1992). Υπάρχουν ασφαλώς, πολλά νοικοκυριά στα οποία αρχηγός είναι γυναίκα. Δεδομένα καταγραφών από νοικοκυριά μικρών αγροτικών εκμεταλλεύσεων σε επτά χώρες της Κεντρικής και της Νότιας Αμερικής έδειξαν ότι ένα ποσοστό που κυμαίνεται ανάμεσα από 11 έως 40%, έχουν ως αρχηγό της οικογένειας γυναίκα. Ο Ison (1997), απέδειξε ότι οι μεταβαλλόμενες σχέσεις των φύλων στην καθημερινή εργασία έχει καταστεί ένα από τα πλέον σημαντικά χαρακτηριστικά στην κτηνοτροφία των ημιέρημων περιοχών της Αυστραλίας, παρότι αυτό έχει μεγάλως αγνοηθεί από τους πολιτικούς σχεδιαστές, τους συμβούλους και τις υπηρεσίες έρευνας. Ο Osty (1993), εξετάζοντας το φαινόμενο από την Γαλλική προοπτική σημειώνει ότι, «οι οικογένειες των αγροτών παραγωγών είναι όλο και λιγότερο «αγροτικές οικογένειες», ενώ η αγροτική εκμετάλλευση είναι περισσότερο μια οικογενειακή υπόθεση, εάν σκεφθεί κάποιος με ποιο τρόπο διεξάγονται οι καθημερινές παραγωγικές δραστηριότητες». Οι πολιτισμικοί παράγοντες είναι διεισδυτικοί στη διαμόρφωση των μελλοντικών σχεδιασμών στα λιβαδοπονικά συστήματα. Τα πολιτισμικά αυτά φαινόμενα κυμαίνονται, από τα ενδιαφέροντα για την δίαιτα και την υγεία (π.χ. μειώσεις σε προσλαμβανόμενα κορεσμένα λίπη), μέχρι τα πολύπλοκα θρησκευτικά πιστεύω και τις ιεροτελεστίες. Ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός (εν μέρει) δεν έχουν

17 «ταμπού» σε ότι αφορά την κατανάλωση κρέατος, μολονότι η φυτοφαγία αυξάνεται σε πολλές Δυτικές χώρες. Ο Βουδισμός και ο Ινδουισμός αντίθετα έχουν «ταμπού» στην κατανάλωση του κρέατος, μολονότι μεταβαλλόμενες επιδράσεις και πολιτισμικές αξίες οδηγούν σε αλλαγές, όπως για παράδειγμα στην Ιαπωνία. Εικόνα 9.7. Σχετικό κόστος ενός πακέτου βασικών εισροών για την εγκατάσταση 1 Ηa βελτιωμένου λιβαδιού σε όλη την Κεντρική και την Νότια Αμερική, σε όρους ζώντος βάρους σε kg. Πηγή: Προσαρμογή από CIAT (1983). Οι διάφοροι τύποι των ζώων έχουν διαφορετική αξία ή θέση, στις διάφορες περιοχές του πλανήτη μας. Αυτό αποτελεί ένα πολύ διαδομένο φαινόμενο. Έτσι, για παράδειγμα, στην περιοχή Emmental της Ελβετίας ο αυτοσεβασμός των αρρένων αγροτών είναι πολύ συνδεδεμένος με την «φροντίδα της αγελάδας» που βασίζεται στην επιτυχία των τοπικών επιδείξεων (διαγωνισμοί) των ζώων τους (Schueurmeier και Ison 1992). Στην Ζουαζιλάνδη τα βοοειδή θεωρούνται ως μια αποθήκη υγείας και η αποτυχία αναγνώρισης ότι αυτά ικανοποιούν τόσο τα κίνητρα της υγείας, όσο και του εισοδήματος, έχει οδηγήσει στην εφαρμογή προγραμμάτων ανάπτυξης της κτηνοτροφίας με προσανατολισμό την παραγωγή τα οποία είναι δυνατό να επιδεινώσουν τα αποτελέσματα της υπερβόσκησης (Doran, Low και Kemp 1979). Η θυσία των ζώων μπορεί να είναι συνήθης και η θέση των κτηνοτρόφων ποικίλει μεταξύ των περιοχών αλλά και των κρατών (Wimaladharma 1985) Η τεχνολογία της αγροτικής εκμετάλλευσης Η ανάπτυξη των βιολογικά εφικτών τεχνολογιών για την βελτίωση των λιβαδιών δεν εξασφαλίζει την χρήση τους από τους αγρότες - παραγωγούς ή την

18 δυνατότητα μεταφοράς τους από το ένα σύστημα αγροτικής εκμετάλλευσης σ ένα άλλο. Αυτό προκύπτει εξαιτίας των μεταβολών στους σκοπούς του αγρότη παραγωγού/διαχειριστή, των οικονομικών διακυμάνσεων και των πολιτισμικών δυνάμεων. Ένα παράδειγμα από τη Νότια Αμερική, έδειξε ότι τα κόστη για τις βασικές εισροές των αναπτυγμένων τεχνολογιών για τα λιβάδια ποικίλουν σε μεγάλη κλίμακα (Εικόνα 9.7). Αυτό εμποδίζει την αποδοχή και την δυνατότητα μεταφοράς όλων των τεχνολογιών, επιτρέποντας μόνο τις εξαιρετικά βιώσιμες και «σθεναρές» τεχνολογίες. Στα αγροτικά συστήματα που επικρατούν στην Νοτιανατολική Ασία και τον Ειρηνικό, ο Perkins (1986) αναγνώρισε πολλές ευκαιρίες για την παραγωγή κτηνοτροφικών φυτών. Η πραγματοποίηση των ευκαιριών αυτών καθίσταται δύσκολη, όχι μόνο λόγω των φυσικών και βιολογικών παραγόντων, αλλά και από την αντίληψη των αγροτών παραγωγών και τη στάση τους απέναντι στην μετακίνηση των ζώων κατά την βόσκηση και την προσπέλαση τους στα κτηνοτροφικά φυτά. Οι πλέον κοινές αιτίες για τις οποίες δεν ακολουθείται η βελτίωση των κτηνοτροφικών φυτών είναι: (1) η έλλειψη της πρόσβασης στην υπό εκμετάλλευση γη και τα προϊόντα της, (2) η πολυπλοκότητα της διαχείρισης των κτηνοτροφικών φυτών, (3) οι αγορές και το εμπόριο των ζωοκομικών προϊόντων, (4) τα κίνητρα του αγρότη παραγωγού, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και το επίπεδο ζωής ή οι εναλλακτικές προτεραιότητες, και (5) η απουσία της παράδοσης στην καλλιέργεια μετά από σπορά των κτηνοτροφικών φυτών. Συνήθως σ ένα σύστημα ανθρώπινης δραστηριότητας που περιλαμβάνει ένα αγροτικό νοικοκυριό, οι αλλαγές και οι συστάσεις θα υιοθετηθούν, εάν καλύπτουν κάποιες ευδιάκριτες ανάγκες, εάν βοηθούν τον αγρότη παραγωγό ή το νοικοκυριό να επιτύχουν κάποιους στόχους, εάν είναι αρεστές σε μια εξατομικευμένη κατάσταση. Θεωρούνται μάλιστα, ως επιτεύξιμες και, πολύ συχνά από ποτέ, η διαδικασία της τεχνολογικής ανάπτυξης εμπεδώνεται σε κάποια μορφή γνώσης που γενικεύει την διορατικότητα και την ιδιοκτησία. Οι επιλογές για τεχνολογική αλλαγή εκτιμούνται με τον τρόπο αυτό από τον αγρότη παραγωγό μέσα στα πλαίσια των εμποδίων που επιβάλλουν η οικονομία και ο πολιτισμός. Επιπλέον, μια τέτοια αποδοχή οδηγεί σε περισσότερες ευκαιρίες για τεχνολογική αποδοχή. Οι ατέρμονες (ανοικτού πέρατος) επιλογές που προέρχονται από την τεχνολογική αλλαγή μπορεί να συγκεκριμενοποιηθεί ως ένα «δένδρο απόφασης». Δηλαδή, κάθε απόφαση για την αποδοχή της νέας τεχνολογίας πρέπει να συγκεκριμενοποιηθεί με ένα «ναι» ή ένα «όχι» και άπαξ και ληφθεί η επιλογή αυτή, θα οδηγήσει σε μια σειρά επιλογών που θα εκφράζονται από ένα «ναι» ή από ένα «όχι». Για παράδειγμα, ένα ληφθεί μια απόφαση ώστε να απομακρυνθούν κάποια δένδρα, αυτό δημιουργεί την ανάγκη επιλογής για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να σπέρνονται τα λιβάδια, να εφαρμόζονται τα λιπάσματα, να ελέγχονται τα ζιζάνια, να ανυψώνονται φράκτες, κ.λ.π. Ας πάρουμε την δεδομένη περίπτωση στην οποία η τεχνολογική αλλαγή εκτιμάται από τον αγρότη παραγωγό τόσο με βάση τα πολιτισμικά κριτήρια όσο και πάνω στη βάση της οικονομίας και της επιτευξιμότητας των επιλογών που δημιουργούνται ευθύς αμέσως μετά την λήψη της πρώτης επιλογής. Αυτό είναι σημαντικό για να κατανοήσει τις απόψεις διαχείρισης, αλλά και τις βιολογικές απόψεις, ενός συστήματος αγροτικής εκμετάλλευσης πριν αναπτύξει την τεχνολογία για το σύστημα αυτό. Η κατανόηση προκύπτει από τις απογραφές και τις ταχείες και προπαρασκευαστικές αποτιμήσεις (Beebe 1985, Ison και Ampt 1992, Chambers 1994, Webber και Ison 1995). Για παράδειγμα, οι Basumo και Petheram (1985) περιέγραψαν

19 πολλές σημαντικές, αλλά όχι βιολογικές, απόψεις των αγροτικών συστημάτων στην Δυτική Ιάβα, Ινδονησία: Εικόνα 9.8. Διάγραμμα πολλαπλής αιτίας στο οποίο φαίνεται υποθετικές σχέσεις μεταξύ των αγρονομικών προβλημάτων που σχηματίζονται από την διεξαγωγή μιας ταχείας εγχώριας αγροτικής αποτίμησης στο Forbes Shire της Αυστραλίας. Πηγή: Προσαρμογή από τους Ison και Ampt (1992). (1) από την συνολική περιοχή του χωριού, το 10% αποτελείται από οδικές αρτηρίες, το 40% από κατοικίες με τις αυλές τους και το 50% καλλιεργούμενες εκτάσεις, (2) τα δικαιώματα βοσκής στις παρυφές των δρόμων, στις όχθες και τα κανάλια ήταν κοινόχρηστα και τα υπολείμματα των γεωργικών καλλιεργειών ήταν συνήθως διαθέσιμα σε ζήτηση από τον αγρότη παραγωγό, (3) οι γεωργικές και οι πολυετείς καλλιέργειες θεωρήθηκαν περισσότερο αποδοτικές από την κτηνοτροφία,

20 (4) καμία γεωργική εκμετάλλευση δεν γινόταν για την κάλυψη των αναγκών ανθρώπινης τροφής και ζωοτροφών. Τα περιφερόμενα ζώα βάσιζαν, σε μεγάλο βαθμό, την διατροφή τους στα υπολείμματα των καλλιεργειών της κασσάβα, της γλυκοπατάτας και των κορυφών των ψυχανθών, των άχυρων του ρυζιού και στα πίτουρα του ρυζιού. Οι χωρικοί λοιπόν, δεν είχαν καμία «πολιτισμική εμπειρία» των βοσκόμενων λειμώνων για την διατροφή των ζώων, (5) υπήρχε μια σειρά από λόγους για να συντηρούν ένα κτηνοτροφικό κεφάλαιο, (6) τα ζώα τρέφονταν κυρίως με το χέρι. Τα μηρυκαστικά τρέφονταν σε απόλυτο βαθμό με ζωοτροφές και έβοσκαν μόνο τότε, όταν οι ζωοτροφές ήταν σπάνιες, (7) τα νοικοκυριά που συντηρούσαν μηρυκαστικά (πρόβατα και βουβάλια) ήταν τα περισσότερα σε αριθμό στις αγροτικές ή τις παραδοσιακές κωμοπόλεις, η πυκνότητα όμως των γιδιών ήταν μεγαλύτερη στις αστικές κωμοπόλεις κατά μήκος των κύριων οδικών αρτηριών, (8) υπήρχαν σημαντικές μεταβολές στις μορφές ιδιοκτησίας σε γη και ζώα, (9) λιγότεροι εκτροφείς των μηρυκαστικών είχαν πάει στο σχολείο (20%) από τους εκτροφείς πουλερικών και τους κτηνοτρόφους - παραγωγούς (57%). Απογραφές αυτού του τύπου επιτρέπουν στους ερευνητές να αντιληφθούν καλύτερα τα τοπικά δεδομένα και έτσι, να αντιμετωπίζουν την λιβαδική τεχνολογία με ένα περισσότερο ολιστικό τρόπο (Chambers 1994). Το εύρος των προοπτικών που εφαρμόζονται στις διεπιστημονικές και τις συμμετοχικές διαδικασίες καθιστά εφικτή την διασύνδεση των διαφόρων θεμάτων που αναδεικνύονται (Εικόνα 1.7) με τρόπους που αυξάνουν την κατανόηση και την καθοδήγηση της μελλοντικής έρευνας και δράσης (Εικόνα 9.8). Το παράδειγμα της Εικόνας 9.8, προέρχεται από μια ταχεία αγροτική αποτίμηση που διεξήχθη από μια ομάδα αποτελούμενη από ερευνητές και συμβούλους με εύρος επιστημονικού υποβάθρου (και κατά συνέπεια απόψεων) στην ζώνη σιταριού προβάτων της Αυστραλίας. Υφίστανται όμως, ισχυρές αντιρρήσεις, για μια ευρύτερης βάσης σύνθεση έτσι ώστε, οι πολλαπλές απόψεις, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που προέρχονται και από τους τοπικούς παράγοντες, να συμβάλλουν στο σχεδιασμό των λιβαδοπονικών συστημάτων (Webber και Ison 1995, Ison και Russell 1998) Τα λιβάδια σε σχέση με τις άλλες μορφές ανθρώπινης δραστηριότητας Η συμβουλευτική γνώμη των γεωπόνων και των επιστημόνων διατροφής με αυξανόμενη πιθανότητα κατευθύνεται προς την ανάπτυξη, τη διαχείριση και τη χρησιμοποίηση των λιβαδικών φυτών σε μη παραδοσιακές συνθήκες και συχνά εκτός αγροτικής εκμετάλλευσης συνθήκες. Η ανάπτυξη εναλλακτικών χρήσεων για τα λιβαδικά φυτά εξαρτάται από: (1) τις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις τόσο για τα λιβάδια, όσο και για την προμήθεια των προϊόντων τους, (2) τους μεταβαλλόμενους όρους εμπορίου των αγροτών παραγωγών με αναφορά τα κόστη εισροής, (3) τις τεχνολογικές αναπτύξεις στην λιβαδική παραγωγή και χρησιμοποίηση, και (4) τις τάσεις στις κοινωνικο-οικονομικές και πολιτισμικές δυνάμεις, όπως οι αυξημένες απαιτήσεις για άνεση και ελεύθερο χρόνο, ενδιαφέρον για την διάβρωση και ενδιαφέρον για την αειφορικότητα του περιβάλλοντος. Η πιθανή διακύμανση των εναλλακτικών χρήσεων για τα λιβαδικά φυτά είναι δυνατόν να καθορισθεί από δύο παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί αναφέρονται σε αυτές καθεαυτές τις χημικές και φυσικές ιδιότητες των φυτών και στις ιδιότητες των

21 φυτών όταν αυτά αναπτύσσονται σε (φυτο)κοινότητες, οι οποίοι όμως δεν αποκλείονται αμοιβαία Αγρο-βιομηχανικά συστήματα για την χρήση των λιβαδικών φυτών Οι χημικές ιδιότητες των φυτών καθορίζουν την πιθανή χρησιμότητα των καθέκαστα φυτών στο σχήμα που παρουσιάζεται στην Εικόνα 9.9, το οποίο περιγράφει κάποιες παρούσες και μελλοντικές χρήσεις των λιβαδικών φυτών. Οι φυσικές ιδιότητες των φυτών περιλαμβάνουν την περιεχόμενη ενέργεια και την ευκολία κλασματικού διαχωρισμού των φυτών (εξαγωγή υγρών ή χυμών). Εικόνα 9.9. Σχηματική παράσταση περιγράφουσα τις παρούσες και τις μελλοντικές χρήσεις τους ποώδους βλάστησης, στο σύνολό της και τα μέρη της. Πηγή: Προσαρμογή από τον Snaydon (1981). Στο σχήμα της Εικόνας 9.9 η χλωρή νομή υπόκειται σε υγρό κλασματικό διαχωρισμό μέσω: (1) της διάρρηξης του κυττάρου (διύγρανση ή πολτοποίηση), (2) της εξαγωγής του χυμού, (3) του διαχωρισμού των συγκεντρώσεων πρωτεΐνης από το κλάσμα του χυμού, και (4) της αποθήκευσης και διατήρησης των προϊόντων, συμπεριλαμβανομένης και της πεπιεσμένης χορτονομής, η οποία συνήθως κατακρατεί μια περιεχόμενη

22 υγρασία της τάξης του 65 έως 75% και η οποία με περαιτέρω υδρόλυση μπορεί να αποφέρει απλά ζάχαρα. Μια σημαντική ανασκόπηση που αφορούσε τον υγρό κλασματικό διαχωρισμό της χορτονομής των ψυχανθών έχει υλοποιηθεί από τους Jorgensen και Lu (1985), οι οποίοι αναγνωρίζουν την ανάγκη για παραπέρα έρευνα που θα αφορά την ανάπτυξη του εξοπλισμού της διαδικασίας, ο οποίος θα είναι ενεργειακά αποτελεσματικός και χαμηλού κόστους, την απομάκρυνση των παραγόντων που υποβαθμίζουν την ποιότητα (Κεφάλαιο 7), τη διατήρηση των συγκεντρώσεων πρωτεΐνης και την διαδικασία αποπρωτεϊνοποίησης του χυμού. Έτσι, εάν χρησιμοποιείται ως βασική χορτονομή η μηδική ή το τριφύλλι, επιτυγχάνονται δύο συμπροϊόντα: α) η κατεργασία του ινώδους διαχωρισμού (χρησιμοποιούμενα ως τροφή για τα αγροτικά ζώα και τα οικόσιτα μικρά ζώα και διανέμεται με τη μορφή νωπών, αφυδατωμένων μπαλών, κύβων ή πέλετς) και β) τα συμπυκνωμένα εκκρίματα φύλλων (μια πηγή πρωτεΐνης, φυσικές χρωστικές ή συμπληρώματα τροφής για αυγο-θέσεις και υδατοκαλλιέργειες (Ostrowski Meisser 1993). Τα υψηλά επίπεδα της ακατέργαστης πρωτεΐνης και κατά συνέπεια του αζώτου, στα ψυχανθή που βόσκονται ή χρησιμοποιούνται ως χορτονομή έχουν από καιρού αναγνωριστεί ως κατάλληλα είδη για την χρήση τους ως χλωρή λίπανση. Πρόσφατα ξυλώδη είδη που χρησιμοποιούνται για βόσκηση έχουν χρησιμοποιηθεί στα συστήματα καλλιέργειας σε σειρές, για τα οποία τα φύλλα των ψυχανθών αποτελούν μια πηγή πρόσθετου αζώτου και οργανικής ύλης. Τα φυτά των λιβαδιών μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμα, όπως άλλωστε διαπιστώνουμε και στο σχήμα της Εικόνας 9.9. Πολλά είδη που βόσκονται όπως π.χ. η Leucaena μπορούν και πληρούν ένα διπλό σκοπό παρέχοντας καύσιμη ύλη και χορτονομή. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί η χλωρή νομή στην παραγωγή βιοαερίου (Kuntzel 1982). Οι φυσικές ιδιότητες κάποιων φυτών, όπως π.χ. της Imperata cylindrica, τα καθιστούν κατάλληλα για αχυροσκεπές και άλλους τύπους σκεπών. Άλλα είδη, όπως π.χ. η αγριάδα (Cynodon dactylon), έχουν τη φήμη ότι παρουσιάζουν ιατρικές ιδιότητες, ενώ τέλος, κάποια πρώην λιβαδικά φυτά φυτεύονται με αυξητικούς ρυθμούς στους κήπους για τα αισθητικά τους χαρακτηριστικά Η συμβολή των λιβαδιών στην αισθητική και την διατήρηση Η αισθητική αποτελεί μια ανερχόμενη ιδιότητα μιας κοινότητας λιβαδικών φυτών εξημερωμένων και σπειρωμένων για σκοπούς τόσο διαφορετικούς, όσο αυτοί της σταθεροποίησης των πρανών των δρόμων και της ωραιοποίησης, μέχρι την εντατική διαχείριση της τούφας για τους κήπους και τα γήπεδα. Η διαχείριση και η επιστήμη της τούφας (γκαζόν) όμως, αποτελεί θέμα που βρίσκεται πέρα από τους σκοπούς του βιβλίου αυτού, παρά την επικάλυψη της σε θεμελιώδεις αρχές με τη λιβαδοπονία. Επιπλέον, καθώς αυξάνονται τα ενδιαφέροντα γύρω από θέματα εντατικοποίησης της ενέργειας και της απασχόλησης, μαζί με τα προβλήματα της ρύπανσης που είναι συνδυασμένα με κάποια τοπία και κάποια ποολίβαδα αναψυχής, παρατηρείται μια κίνηση προς την εξημέρωση ειδών (π.χ. στην Αυστραλία η Danthonia και τα είδη της Microlaena) που θα έχουν χαμηλές απαιτήσεις σε θρεπτικές ουσίες και χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης ή έρπουσες συνήθειες, έτσι ώστε, να ελαχιστοποιούν την απαιτούμενη εργασία και ενέργεια για το κούρεμα. Τα λιβαδικά φυτά μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για τον έλεγχο των ζιζανίων, κάτι που μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλές φυτείες γεωργικής καλλιέργειες ή σε συστήματα παραγωγής λαχανικών με εντατική άρδευση. Στην αναφύτευση των