Ικανότητες Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης: Θεωρία και εφαρµογή στο εργασιακό περιβάλλον

Transcript

1 Καφέτσιος, Κ. (2003). Ικανότητες Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης: Θεωρία και εφαρµογή στο εργασιακό περιβάλλον. Ελληνική Ακαδηµία ιοίκησης Επιχειρήσεων, 2, Ικανότητες Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης: Θεωρία και εφαρµογή στο εργασιακό περιβάλλον Κωνσταντίνος Καφέτσιος ιεύθυνση επικοινωνίας: Psychology Department APU-Cambridge East Road Cambridge UK Tel: E: 1

2 Περίληψη Πρόσφατα έχει παρατηρηθεί µεγάλο ενδιαφέρον για την µελέτη των ατοµικών διαφορών στην Συναισθηµατική Νοηµοσύνη και τις επιπτώσεις που µπορεί να έχει στην συµπεριφορά του ατόµου και τις σχέσεις στο εργασιακό περιβάλλον. Όµως κυρίως λόγω της ύπαρξης δύο διαφορετικών προσεγγίσεων και σχετικά περιορισµένου αριθµού έγκυρων επιστηµονικών µελετών δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο πώς ατοµικές διαφορές στην Συναισθηµατική Νοηµοσύνη επιδρούν στα εργασιακά πλαίσια αλλά και αλλού. Το άρθρο αυτό έχει σκοπό να αποσαφηνίσει τις διαφορές των δύο κυρίων προσέγγίσεων του όρου τόσο στο εννοιολογικό όσο και στο λειτουργικό επίπεδο. Υποστηρίζεται ότι η πιο στενή προσέγγιση της Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης ως ικανότητας επεξεργασίας γνωστικών και συναισθηµατικών πληροφοριών (αντίληψη, οργάνωση και ενσωµάτωση των συναισθηµάτων) και η επακόλουθη µέτρηση αυτών των ικανοτήτων µε το Τεστ Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης των Mayer, Salovey και Caruso (MSCEIT V2.0, 2002) µπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη µελέτη του σηµαντικού ρόλου που έχουν τέτοιου είδους ικανότητες σε εργασιακά πλαίσια. Λέξεις-κλειδιά: Συναισθηµατική νοηµοσύνη, ατοµικές διαφορές, εργασιακή ψυχολογία 2

3 Emotional Intelligence Abilities: Theory and application in occupational settings Summary Despite the recent interest in the study of emotional intelligence and its effects on peoples' behaviour, there is limited clarity with regards to the concept itself, its operationalisation and application in the work environment. This is mainly due to the existence of two approaches. The trait approach stresses conscious, general and social aspects of emotional intelligence. The ability approach sees emotion as part of a set of information processing abilities. The aim of the present paper was to review the two approaches and discuss an array of applications in the work environment. It is argued that the more narrow definition of emotional intelligence as an ability of processing cognitive and emotional information (perception, organisation and integration of emotion) and the consequent measurement of those abilities with the MSCEIT (Mayer, Salovey, Caruso Emotional Intelligence Test), can lead to better understanding the important role of emotional abilities in work contexts. Keywords: Emotional intelligence, individual differences, work psychology 3

4 Εισαγωγή Την τελευταία δεκαετία του εικοστού αιώνα η επιστήµη της ψυχολογίας φαίνεται να έχει πραγµατοποιήσει µια σηµαντική αλλαγή παραδείγµατος (Kuhn, 1962). Ύστερα από οκτώ και πλέον δεκαετίες όπου το θέµα βρίσκεται στην αφάνεια ως 'µη επιστηµονικό', ανακαλύπτεται ξανά η σηµασία που έχουν τα συναισθήµατα στην ζωή του ατόµου. Ο Paul Ekman, πρωτοπόρος µελετητής και υπέρµαχος της θεωρίας για τον διαπολιτισµικό χαρακτήρα των συναισθηµάτων επανεκδίδει το βιβλίο του αρβίνου 'Η έκφραση των συναισθηµάτων στους ανθρώπους και τα ζώα' (1872/1998). Σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να γίνει κατανοητή η ευρεία αποδοχή που γνώρισε το βιβλίο του Daniel Goleman (1995) για την συναισθηµατική νοηµοσύνη πρόσφατα. Η κεντρική επιχειρηµατολογία του Goleman συνοψίζεται στο ότι η συναισθηµατική νοηµοσύνη (emotional intelligence) αποτελεί έναν από τους κυριότερους παράγοντες επιτυχίας στην ζωή µε πιθανά µεγαλύτερη επίδραση από αυτή της γνωσιακής νοηµοσύνης σε πολλές πλευρές της ανθρώπινης συµπεριφοράς συµπεριλαµβανοµένων της εργασίας και της εκπαίδευσης. Πρέπει να σηµειωθεί ότι παρ ότι οι Salovey and Mayer είχαν εισαγάγει τον όρο στην επιστηµονική βιβλιογραφία το 1990 ήταν η έκδοση του πρώτου βιβλίου του Goleman (1995) που σηµατοδότησε και την έναρξη του ερευνητικού ενδιαφέροντος για το αντικείµενο από πολλούς κλάδους της ψυχολογίας. Τo επιχείρηµα αυτό βρήκε απήχηση ιδιαίτερα σε ερευνητές που κατέκριναν την παραδοσιακή έρευνα πάνω στην νοηµοσύνη ως κοντόφθαλµη και περιορισµένη (Bar-On,1997. Cooper and Sawaf, 1997). Όµως, το αυξηµένο ενδιαφέρον για την µελέτη των πτυχών και εφαρµογών της συναισθηµατικής ψυχολογίας τα τελευταία χρόνια, σε συνδιασµό µε περιορισµένη επιστηµονική έρευνα δηµιούργησε εννοιολογικά και άλλα προβλήµατα. Κάποιοι µελετητές (π.χ. Davies, Stankov, & Roberts, 1998) έφτασαν στο σηµείο να υποστηρίξουν ότι η συναισθηµατική ευφυία είναι αδύνατο να αποτελέσει αντικείµενο της επιστηµονικής ψυχολογίας και θα πρέπει να παραµείνει στην σφαίρα της 'ψυχολογίας για το πλατύ κοινό' (pop psychology). Όµως, όπως θα αναπτύξω σε αυτό το άρθρο η πρόταση των Salovey και Mayer (Mayer & Salovey, 4

5 1997) για συγκεκριµένες ικανότητες συναισθηµατικής νοηµοσύνης και το συνακόλουθο τεστ µέτρησης των σχετικών ατοµικών διαφορών (MSCEIT, 2002) αποτελούν µια αξιόπιστη και έγκυρη προσέγγιση του αντικειµένου. Το παρόν άρθρο έχει σκοπό: α) να εξηγήσει την έννοια της συναισθηµατικής νοηµοσύνης έτσι όπως αναπτύχθηκε στα πλαίσια επιστηµονικών ψυχολογικών θεωριών για τα συναισθήµατα σε όλο το φάσµα της ζωής του ατόµου (Salovey & Mayer, Mayer & Salovey, 1997), β) να εστιάσει ιδιαίτερα σε πρόσφατες προσεγγίσεις του θέµατος που διακρίνουν διαφορετικές πλευρές της συναισθηµατικής νοηµοσύνης (ικανότητες/δεξιότητες από πιο γενικές όψεις της προσωπικότητας) και γ) να συζητήσει για τις εφαρµογές της συναισθηµατικής νοηµοσύνης στην εργασία και τους οργανισµούς. Η έννοια της συναισθηµατικής νοηµοσύνης Το πρόσφατο ενδιαφέρον για την συναισθηµατική νοηµοσύνη (ΣΝ) είναι απόρροια είκοσι χρόνων έρευνας στην περιοχή της κοινωνικής ψυχολογίας που ασχολείται µε τις γνωστικές διεργασίες και τα συναισθήµατα (για ανασκόπηση βλ. Forgas, 2001). Σε αυτό το διάστηµα πολλοί µελετητές εξέτασαν ατοµικές διαφορές στην κατανόηση, εµπειρία και έκφραση των συναισθηµάτων (π.χ. Rosental et al. 1979). Άλλοι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η συγκινησιακή κατάσταση του ατόµου έχει µεγάλη επίπτωση σε γνωστικές διαδικασίες όπως η µνήµη και η κρίση (π.χ. Bower, Forgas, 1979). Βέβαια στις αρχικές αυτές ερευνητικές προσπάθειες η έννοια του συναισθήµατος δεν ήταν πάντα ακριβώς ορισµένη. Πρόσφατα, στην βάση πλατειάς βιβλιογραφικής µελέτης, η Isen (1998) υποστήριξε ότι είναι σηµαντικό να ορίσουµε µε ακρίβεια τις πλευρές των συναισθηµάτων που µελετούµε. Παρά το αυξηµένο ερευνητικό ενδιαφέρον, ως τις αρχές τις δεκαετίας του 1990 κανείς δεν είχε συνενώσει τα ευρήµατα αυτών των µελετών για να υποστηρίξει την ύπαρξη ενός είδους νοηµοσύνης διαφορετικής από την γνωσιακή, αυτή της συναισθηµατικής νοηµοσύνης. Το 1990 ο Peter Salovey και o Jack Mayer σε άρθρο που δηµοσιεύτηκε σε ένα όχι τόσο ευρέως γνωστό περιοδικό της ψυχολογίας έκαναν ακριβώς αυτό. Υποστήριξαν δηλαδή ότι υπάρχει ένα είδος νοηµοσύνης διαφορετικό από την γνωσιακή ευφυία που µπορεί να µετρηθεί µε αξιόπιστο 5

6 τρόπο. Η συναισθηµατική νοηµοσύνη κατά τους Salovey και Mayer ορίστηκε αρχικά ως η ικανότητα αντίληψης, έκφρασης και ρύθµισης του συναισθήµατος. Η αρχική αυτή προσέγγιση έµεινε σχετικά αφανής για µερικά χρόνια ως την δηµοσίευση το εκλαϊκευµένου βιβλίου του Goleman (1995) για την συναισθηµατική νοηµοσύνη που προξένησε µεγάλο ενδιαφέρον στο γενικό κοινό και που ακολουθήθηκε από ένα δεύτερο τόµο για την συναισθηµατική ευφυία στην εργασία (Goleman, 1998). Αυτό όµως που πρέπει να προσέξει κανείς είναι ότι η προσέγγιση των Salovey και Mayer διαφέρει από αυτή του Goleman, και η διαφορά δεν αφορά µόνο στο πόσο επιστηµονική ή µη γλώσσα ακολουθούν οι συγγραφείς. Παρόλο που οι ιδέες του Goleman βασίζονται σε επιστηµονικά ευρήµατα στον χώρο των γνωστικών διεργασιών και του συναισθήµατος, συµπεριλαµβανόµενων µελετών των Salovey και Mayer, η έννοια της συναισθηµατικής νοηµοσύνης που προτείνει είναι πολύ γενική καθώς αγκαλιάζει πολλές περιοχές της ψυχολογίας της προσωπικότητας. Η προσέγγιση του Goleman ξεφεύγει αρκετά από τον αρχικό ορισµό της ΣΝ ως ικανότητα αντίληψης, έκφρασης και ρύθµισης του συναισθήµατος (Salovey & Mayer, 1990). Για παράδειγµα, στον ορισµό της ΣΝ ο Goleman συµπεριλαµβάνει πτυχές της συναισθηµατικής νοηµοσύνης την ενσυναίσθηση (empathy), τα κίνητρα (motivation) και τις κοινωνικές δεξιότητες (social skills). Όπως θα εξηγήσω στην συνέχεια, για την καλύτερη εφαρµογή των θεωριών συναισθηµατικής νοηµοσύνης στην πράξη είναι απαραίτητο να διακρίνουµε τις ικανότητες συναισθηµατικής νοηµοσύνης από άλλες γενικές πλευρές της προσωπικότητας που εµπλέκουν τις ικανότητες συναισθηµατικής νοηµοσύνης. Η διάκριση αυτή είναι απαραίτητη τόσο στο επιστηµονικό όσο και στο πρακτικό επίπεδο 1. Στο επιστηµονικό επίπεδο πρόσφατα, η ασάφεια του όρου έχει οδηγήσει κάποιους συγγραφείς (Davis et al. 1998) να αµφισβητήσουν την εγκυρότητα της έννοιας της συναισθηµατικής νοηµοσύνης. Η εννοιολογική αποσαφήνιση του όρου που επιχειρείται σε αυτό το άρθρο δεν έχει µόνο θεωρητικό ενδιαφέρον. Όταν για παράδειγµα καλείται κανείς να εφαρµόσει την έννοια της ΣΝ σε συγκεκριµένα πλαίσια (εκπαιδευτικά, εργασιακά κλπ.) θα πρέπει να έχει µια ξεκάθαρη γνώση για 1 Η φράση του Kurt Lewin που παραφράζει τον Πλάτωνα είναι σχετική: εν υπάρχει τίποτε πιο πρακτικό από µια καλή θεωρία. 6

7 τις διεργασίες που βρίσκονται στο υπόβαθρο της ΣΝ ώστε να είναι σε θέση να εξηγήσει κατάλληλα τα αποτελέσµατα του/της. Ένας άλλος σηµαντικός λόγος για την εννοιολογική αποσαφήνιση του όρου αφορά και τα εργαλεία που θα επιλέξει κανείς για να µετρήσει την ΣΝ στην πράξη. Έτσι στην συνέχεια του άρθρου αυτού, συνάµα µε την εννοιολογική αποσαφήνιση του όρου θα συζητήσω και τις πρόσφατες εξελίξεις για την µέτρηση της συναισθηµατικής νοηµοσύνης. Συναισθηµατική Νοηµοσύνη: Ικανότητα ή γενικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας; Στην διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν δύο προσεγγίσεις της συναισθηµατικής νοηµοσύνης που διαφέρουν σε δύο κυρίως σηµεία (αν και µοιράζονται πολλά µεταξύ τους στοιχεία κυρίως ως προς τις υποθέσεις και τις προσδοκίες για την επίδραση της ΣΝ σε τρίτους παράγοντες ή µεταβλητές): α) στο αν ακολουθούν τον πιο γενικό κοινωνικο-συναισθηµατικό ορισµό της ΣΝ ή τον πιο στενό ορισµό ως γνωστικο-συναισθηµατικές ικανότητες και β) στα εργαλεία που χρησιµοποιούν για την µέτρηση των ατοµικών διαφορών στην ΣΝ και τις εφαρµογές του. Το γενικό κοινωνικο-συναισθηµατικό µοντέλο της συναισθηµατικής νοηµοσύνης του Goleman που ασπάστηκαν πολλοί ερευνητές πιο πρόσφατα (π.χ. Bar-On, Schutte, Malouff, Hall et al., 1998), δίνει έµφαση σε ατοµικές διαφορές στην οργάνωση και έκφραση των συναισθηµάτων και συναφών κοινωνικών δεξιοτήτων (ενσυναίσθηση, προσαρµοστικότητα, γενική συγκινησιακή κατάσταση κ.α.). Η προσέγγιση αυτή αφορά συνειδητές διαδικασίες κατανόησης του συναισθήµατος τόσο στο ενδοατοµικό όσο και στο διαπροσωπικό επίπεδο. Οι Mayer και Salovey (1997) αναφέρονται σε αυτό το µοντέλο ΣΝ ως 'µεικτό' και το συσχετίζουν µε παλαιότερες προτάσεις 'κοινωνικής ευφυίας' (Thorndike & Stein, 1937). Τα πιο διαδεδοµένα εργαλεία για την µέτρηση αυτής της είναι τέσσερα, όλες κλίµακες αυτοαναφοράς: Το Bar-On EQ-I (Bar-On, 1997), το EQ-Map (Cooper, 1997), το Emotional Competence Inventory (ECI Boyatzis, Goleman & Hay/McBer, 1999), και το ερωτηµατολόγιο των Schutte et al. (1998). Τα ερωτηµατολόγια αυτά έχουν δεχτεί επικρίσεις για τον τρόπο µε τον οποίο µετρούν την Συναισθηµατική Νοηµοσύνη. Μια πρόσφατη εργασία των Davies, Stankov & 7

8 Roberts (1998) για τις ψυχοµετρικές ιδιότητες και την δοµή αυτών των ερωτηµατολογίων αποκάλυψε πολλά προβλήµατα µε αυτού του είδους τα ερωτηµατολόγια. Για παράδειγµα, βρέθηκε ότι το ερωτηµατολόγιο Emotional Competence Inventory υπέφερε από χαµηλούς δείκτες εσωτερικής συνοχής (αξιοπιστία). Το κυριότερο όµως πρόβληµα ήταν ότι πολλά από τα παραπάνω ερωτηµατολόγια είχαν υψηλές συσχετίσεις µε τα πέντε κύρια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας (Νευρωτισµό, Εξωστρέφεια, Ψυχωτισµό, Τερπνότητα, εκτικότητα). Επίσης σε πρόσφατη µελέτη των Petrides και Furnham (2000), βρέθηκε ότι το ερωτηµατολόγιο 33 σηµείων των Schutte et al. (1998) έπασχε από 'πολλά προβλήµατα στα ψυχοµετρικά χαρακτηριστικά του' (σελ. 317). Επιβεβαιωτική ανάλυση παραγόντων (confirmatory factor analysis) έδειξε ότι η δοµή του ερωτηµατολογίου δεν ήταν µονή -όπως θα περίµενε κανείς- αλλά βρέθηκαν τέσσερις διαφορετικοί παράγοντες στο υπόβαθρο της κλίµακας που δεν συµφωνούσαν µε την θεωρητική κατασκευή της κλίµακας για την µέτρηση της συναισθηµατικής νοηµοσύνης. Το µοντέλο των Salovey και Mayer (1990. Mayer & Salovey, Mayer, Salovey, & Caruso, 2000b) απεναντίας δεν ακολουθεί το µοντέλο γενικών κοινωνικών δεξιοτήτων αλλά επικεντρώνεται στην σχέση γνωστικών και συναισθηµατικών παραγόντων και τις συνακόλουθες διεργασίες πληροφοριών (information processing). Η προσέγγιση αυτή δίνει έµφαση στην αλληλεπίδραση γνωστικών και συναισθηµατικών ικανοτήτων και συγκεκριµένα στην αντίληψη (perception), ενσωµάτωση (emotional integration), κατανόηση (understanding), οργάνωση (management) των συναισθηµάτων. Η συναισθηµατική αντίληψη αποτελεί την πρώτη βασική ικανότητα 'εγγραφής' συναισθηµατικών ερεθισµάτων που αφορούν το ίδιο το άτοµο ή/και τους άλλους. Όπως έχει προταθεί παλαιότερα, η ικανότητα αυτή έχει ρίζες στην εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους και σχέση µε βιολογικές πλευρές της συναισθηµατικής επικοινωνίας (π.χ. Buck, 1984). Η συναισθηµατική ενσωµάτωση αφορά σε διεργασίες µε τις οποίες συγκινησιακές (affective) πλευρές του συναισθήµατος διευκολύνουν γνωστικές διαδικασίες (Mayer, 2001). Για παράδειγµα, υπάρχει γενική συµφωνία ότι οι θετική συγκινησιακή κατάσταση βοηθάει την µνήµη, κρίση κλπ. (Bower, Isen, 1998). Αρνητικά συναισθήµατα έχουν διαφοροποιηµένες επιδράσεις τόσο σε γνωστικές διαδικασίες µνήµης και κρίσης, όσο και στην κοινωνική συµπεριφορά. Η συναισθηµατική κατανόηση 8

9 αφορά σε διαδικασίες όπου γνωστικές κυρίως διαδικασίες (µνήµη, κρίση) επηρεάζουν την κατανόηση και επεξεργασία του συναισθήµατος. Συγκεκριµένα, υποδεικνύει ικανότητα κατανόησης συγκεκριµένων συναισθηµάτων (τόσο του γνωστικού όσο και του συγκινησιακού µέρους) και συναισθηµατικών καταστάσεων. Τέλος, η ικανότητα οργάνωσης του συναισθήµατος αναφέρεται σε δεξιότητες ρύθµισης του συναισθήµατος τόσο ενδοατοµικά όσο και στις σχέσεις µε τους άλλους για την προαγωγή συναισθηµατικής και πνευµατικής ανάπτυξης. Η πλευρά αυτή της ΣΝ έχει µελετηθεί πρόσφατα από αναπτυξιακούς ψυχολόγους ως προς το πως η συναισθηµατική κοινωνικοποίηση στα πλαίσια της οικογένειας συνδέεται µε ατοµικές διαφορές στην ΣΝ (π.χ. Saarni, 1999). Η µέτρηση των ικανοτήτων συναισθηµατικής νοηµοσύνης γίνεται µε το Τεστ Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης των Mayer, Salovey & Caruso (MSCEIT V.2.0 Mayer, Salovey & Caruso Emotional Intelligence Test, 2002). Η τελική έκδοση του τεστ έγινε τον Μάρτιο του 2002 και ο έλεγχος των ψυχοµετρικών ιδιοτήτων του τεστ βασίστηκε σε δείγµα περίπου 5000 ατόµων από 50 διαφορετικές περιοχές διεθνώς. Η µεταφορά του τεστ στα ελληνικά έχει γίνει πρόσφατα (Καφέτσιος, Καφέτσιου και Τσαγκαράκης, υπό έκδοση). Το τεστ µετρά ατοµικές επιδόσεις σε έργα και την ικανότητα επίλυσης προβληµάτων που αφορούν ατοµικά συναισθήµατα όσο και συναισθηµατικές καταστάσεις. Το τεστ δίνει ένα γενικό δείκτη ικανότητας στην ΣΝ και τέσσερις επιµέρους δείκτες στην: αντίληψη, ενσωµάτωση, κατανόηση και οργάνωση των συναισθηµάτων. Κάθε µία από τις επιµέρους κλίµακες περιλαµβάνει βαθµολογήσεις σε δύο υποκλίµακες. Τέλος, οι τέσσερις κλίµακες µπορούν να διακριθούν σε δύο µεγαλύτερες 'περιοχές' : την Βιωµατική περιοχή (αντίληψη, ενσωµάτωση των συναισθηµάτων) και την Στρατηγική περιοχή (κατανόηση, οργάνωση των συναισθηµάτων). Παραθέτω εδώ ένα παράδειγµα από τα έργα/ερωτήµατα της υπο-κλίµακας συναισθηµατικής κατανόησης 1. Χαλάρωση, ασφάλεια και ηρεµία είναι όλα µέρος του συναισθήµατος της/του... α. αγάπης β. δέους γ. αµηχανίας/απορίας δ. σεβασµού 9

10 ε. συµπόνοιας Για την επίλυση αυτού του έργου ο συµµετέχων θα πρέπει να χρησιµοποιήσει την µνήµη και κρίση και πληροφορίες για τα συναισθήµατα γενικά. Ένα από τα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά του τεστ είναι ότι η βαθµολόγηση γίνεται µε κριτήριο τον µέσο όρο του πληθυσµού από τον οποίο προέρχεται το δείγµα (βαθµολογία µε συναίνεση consensus scoring). ηλαδή δεν υπάρχει µια 'απόλυτα' σωστή απάντηση σε κάθε ένα από τα έργα ή τα ερωτήµατα του τεστ, αλλά το 'σωστό' κρίνεται από την γενική κατανοµή των απαντήσεων. Σύµφωνα µε έρευνες των Mayer et al. (2002) η µέθοδος αυτή είναι πιο αποτελεσµατική από την µέθοδο αντικειµενικού στόχου (target method, όταν π.χ. οι συµµετέχοντες καλούνται να αξιολογήσουν την συναισθηµατική κατάσταση ατόµων για τα οποία γνωρίζουµε την συναισθηµατική κατάσταση ή έργα για τα οποία έχουν αποφανθεί εµπειρογνώµονες). Πρόσφατες µελέτες έχουν δείξει ότι αυτός ο λειτουργικός ορισµός (operationalisation) των ικανοτήτων ΣΝ είναι έγκυρoς και αξιόπιστος (Ciarochi, Chan, & Caputi, Mayer, Caruso & Salovey, Mayer et al. 2002). Οι τέσσερις κλίµακες του MSCEIT V 1.0 διακρίνονται από καλό βαθµό εσωτερικής συνοχής (α=.81 ως.96 Ciarochi, Chan, & Caputi, Mayer, Caruso & Salovey, 2000). To MSCEIT V.2.0 είναι ένα νέο τεστ και για αυτό τα περισσότερα από τα αποτελέσµατα αφορούν έρευνες που είναι υπό δηµοσίευση. Η προγνωστική εγκυρότητα του τεστ (το πόσο καλά δηλαδή προβλέπει σηµαντικές άλλες µεταβλητές) είναι καλή. Για παράδειγµα, η συσχέτιση µε την (γνωστική) νοηµοσύνη (IQ test) είναι της τάξεως του r =.36 µε r =.38 και φυσικά εξαρτάται από το ποια συγκεκριµένη υποκλίµακα συσχετίζουµε (γενικά οι δύο πρώτες, 'Βιωµατικές' υποκλίµακες, συσχετίζονται σε µικρότερο βαθµό). Οι Ciarochi et al. (1999) βρήκαν πολύ χαµηλές συσχετίσεις µε το τεστ νοηµοσύνης του Raven (r =.05). Σε πρόσφατη µελέτη των Salovey, Mayer, Caruso & Lopes (υπό δηµοσίευση) βρέθηκε µηδενική συσχέτιση µε το λεκτικό και µαθηµατικό µέρος του SAT και µικρή συσχέτιση µε το WAIS-III (r =.15, ns.). 10

11 Πρόσφατη έρευνα του συγγραφέα σε δείγµα 239 ατόµων όλων των ηλικιών, έδειξε ότι το MSCEIT V.2.0 είχε θετική συσχέτιση µε την ηλικία (Kafetsios, in press). ηλαδή άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας είχαν υψηλότερα επίπεδα συναισθηµατικής νοηµοσύνης, κάτι που προβλέπει η θεωρία κοινωνικο-συναισθηµατικής επιλεκτικότητας (socio-emotional selectivity theory Carstensen, Pasupathi, Mayr, & Nesselroade, 2000). Περιληπτικά, η θεωρία προτείνει ότι οι εµπειρίες στην διάρκεια της ζωής του ατόµου επιδρούν θετικά στην ρύθµιση του συναισθήµατος. Επίσης βρέθηκαν ενδιαφέρουσες συσχετίσεις µε ατοµικές διαφορές στον δεσµό ενηλίκων (adult attachment styles). Συγκεκριµένα, άτοµα µε ασφαλή τύπο δεσµού (που γενικά έχουν θετικές πεποιθήσεις για τον εαυτό και τους άλλους και ακολουθούν λειτουργικές στρατηγικές ρύθµισης του συναισθήµατος) είχαν υψηλότερη βαθµολογία στην κλίµακα ενσωµάτωσης, κατανόησης και οργάνωσης του συναισθήµατος, όπως και στην γενική βαθµολογία ΣΝ. Αντίθετα µε τις υποθέσεις της έρευνας, άτοµα µε τύπο δεσµού αποφυγής-απορριπτικό (είναι άτοµα που έχουν µια εξιδανικευµένη εικόνα για τον εαυτό και µια αρνητική εικόνα για τους άλλους και ακολουθούν στρατηγικές καταπίεσης των συναισθηµάτων) είχαν υψηλότερα επίπεδα στην κλίµακα κατανόησης των συναισθηµάτων. Τα παραπάνω αποτελέσµατα όπως και πιο πρόσφατες µελέτες για τη συσχέτιση ικανοτήτων ΣΝ µε µια σειρά ψυχολογικών και άλλων παραγόντων (προσωπικότητα, ικανοποίηση από τις διαπροσωπικές σχέσεις, π.χ. Lopes, Salovey & Straus, 2003) θέτουν τις βάσεις για την εφαρµογή των ικανοτήτων ΣΝ σε εργασιακά πλαίσια (αλλά και εκπαιδευτικά, κα). Εφαρµογή των ικανοτήτων Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης σε Εργασιακά πλαίσια Οι ικανότητες συναισθηµατικής νοηµοσύνης όπως αναπτύχθηκαν παραπάνω, δεν αποτελούν τον µόνο παράγοντα επιτυχίας στην εργασία. Σίγουρα, η γνωσιακή νοηµοσύνη µαζί µε µια σειρά άλλων µεταβλητών (κοινωνικο-οικονοµικό πλαίσιο, πολιτισµός κα) παίζουν σηµαντικό ρόλο στην επιτυχία και την ικανοποίηση στην δουλειά ή στην εκπαίδευση. Όµως, οι επιµέρους ικανότητες που συνθέτουν την επιστηµονικό ορισµό της συναισθηµατικής νοηµοσύνης είναι σηµαντικοί σε 11

12 εργασιακά/οργανωτικά πλαίσια. Θα παραθέσω πρώτα κάποια απλά παραδείγµατα και στην συνέχεια θα προχωρήσω στην συζήτηση αποτελεσµάτων από πρόσφατες σχετικές µελέτες. Η ακριβής αντίληψη των συναισθηµάτων στον εαυτό και τους άλλους είναι σηµαντικός παράγοντας για την καλλιέργεια των διαπροσωπικών σχέσεων. Για παράδειγµα, αν κάποιος δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί ότι ο/η συνάδελφος/ προιστάµενος κλπ έχει θετική ή αρνητική διάθεση µπορεί να προβεί σε συµπεριφορές που δεν προωθούν την καλή συνεργασία. Πολύ σηµαντική επίσης είναι η ενσωµάτωση των συναισθηµάτων µε λοιπές γνωστικές διεργασίες και συµπεριφορές. Για παράδειγµα, άτοµα που έχουν δηµιουργικού τύπου επαγγέλµατα (διαφήµιση, ερευνητές κα.) πρέπει να ξέρουν πώς να χειριστούν τα συναισθήµατά τους ώστε να έχουν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσµατα (π.χ. να παράγουν νέες ιδέες όταν έχουν καλή διάθεση -βλ. Isen (1998)- ή να µην ασχολούνται µε δηµιουργικού τύπου ενασχολήσεις όταν βρίσκονται σε άσχηµη διάθεση). Όπως ανάφερα παραπάνω η γενική βιβλιογραφία για την επίδραση της θετικής διάθεσης σε ψυχολογικές λειτουργίες µνήµης, κρίσης και κοινωνικές συµπεριφορές τείνει να συµφωνήσει για τον ρόλο των θετικών συναισθηµάτων. Επίσης, η λειτουργική οργάνωση του συναισθήµατος είναι πολύ σηµαντικός παράγοντας στην λήψη αποφάσεων και συσχετίζονται µε ηγετικές δεξιότητες και την διαχείριση προσωπικού. Τέλος η κατανόηση των συναισθηµάτων επιτρέπει σε κάποιον να αντιληφθεί πώς ατοµικά συναισθήµατα σε συνδυασµό µε τις επιµέρους καταστάσεις παρέχουν κίνητρα για την επίτευξη στόχων τόσο σε εργασιακά πλαίσια. Τα αποτελέσµατα από πρόσφατες έρευνες σε εργασιακά πλαίσια υποστηρίζουν πολλές από τις παραπάνω υποθέσεις. Θα περιγράψω πρώτα αποτελέσµατα από ποιοτικές µελέτες. Έρευνα της Vitello-Cicciu (2001) σε προϊσταµένες νοσοκόµες που ακολούθησε ποιοτική ανάλυση των αποτελεσµάτων βρήκε σηµαντικές διαφορές ανάµεσα σε συµµετέχουσες µε υψηλό και χαµηλό δείκτη ΣΝ. Οι συµµετέχουσες συµπλήρωσαν το MSCEIT V.2.0 και στην συνέχεια χωρίστηκαν σε δύο οµάδες (υψηλή και χαµηλή ΣΝ). Από την ποιοτική ανάλυση των επακόλουθων 12

13 συνεντεύξεων µε τις συµµετέχουσες, η ερευνήτρια ήταν σε θέση να διαπιστώσει τις διαφορές στον τρόπο αντιµετώπισης καταστάσεων σε εργασιακά πλαίσια. Για παράδειγµα, µια συµµετέχουσα µε πολύ υψηλό δείκτη ΣΝ ( ΣΝ = 155) απάντησε µε τον ακόλουθο τρόπο σε ερώτηση για τις τακτικές ύστερα από σύγκρουση ανάµεσα σε υφιστάµενη που ήταν πολύ εκνευρισµένη και γιατρό: 'ξοδέψαµε πάνω από δέκα λεπτά για να αναλύσουµε ποια είναι η καλύτερη στρατηγική για την επίλυση του προβλήµατος. Τέλος βρήκαµε µια λύση που ήταν κοινά αποδεκτή και από την νοσοκόµα αλλά και τον γιατρό. Μετά από αυτό ένοιωσα καλά.' (Vitello- Cicciu, 2001, σελ. 111). Αντίθετα, συµµετέχουσα µε αρκετά χαµηλό δείκτη ΣΝ ( ΣΝ = 71) σε αντίστοιχη απάντηση επικεντρώθηκε σε διαδικασίες που προβλέπονται από το σύστηµα για τέτοιες περιπτώσεις επίλυσης κρίσεων και συγκρούσεων. Άλλη έρευνα που ακολούθησε ποιοτικές µεθόδους (Molter, 2001) βρήκε ότι σε δείγµα 26 υψηλόβαθµων προϊστάµενων νοσοκοµείου όλες οι ικανότητες που προτείνει το µοντέλο των Mayer και Salovey (1997) ήταν παρούσες στις αφηγήσεις των συµµετεχόντων. Αποτελέσµατα από µελέτες µε ποσοτικές µεθόδους παρέχουν πληροφόρηση για τα παραπάνω. Έρευνα σε 54 υψηλόβαθµου/ες προισταµένους µεγάλων εταιρειών έδειξε ότι συµµετέχοντες µε υψηλή βαθµολογία στην διάσταση οµαδικής στάσης στην κλίµακα των Blake και Mouton Managerial Style Grid είχαν υψηλότερο δείκτη Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης σε στατιστικά σηµαντικά επίπεδα (Moss, 2001). Όσοι είχαν χαµηλά επίπεδα οµαδικών στάσεων (ενθάρρυνση άλλων, προαγωγή της οµάδας και όχι µόνο του ατόµου είχαν µέσο όρο στην κλίµακα MSCEIT V.2.0 ( ΣΝ= 95.6). Αντίθετα, οι 'οµαδικοί' προϊστάµενοι είχαν µέσο όρο ( ΣΝ=106). Επίσης έρευνα του Pusey (2000) σε Βρετανούς εργαζόµενους βρήκε στατιστικά σηµαντική θετική συσχέτιση ανάµεσα στον βαθµολόγηση στο MSCEIT και την επίδοση στην εργασία. Τέλος µελέτη σε ασφαλιστική εταιρεία έδειξε ότι η ποιότητα παροχής υπηρεσιών είχε στατιστικά σηµαντική συσχέτιση µε τον δείκτη ΣΝ (r=.46, p<.01). Με άλλα λόγια, όσο πιο 'συναισθηµατικά ευφυής' ήταν ο εργαζόµενος στην ασφαλιστική εταιρεία, τόσο πιο ικανοποιηµένοι δήλωναν οι πελάτες της εταιρείας. Στην ίδια έρευνα βρέθηκε ότι η αξιολόγηση των προισταµένων από τους υφισταµένους στην εταιρεία είχε θετική συσχέτιση µε τον δείκτη ΣΝ στο MSCEIT (r=.51, p<.01). 13

14 Κλείνοντας, θα ήθελα να επισηµάνω ότι οι ικανότητες συναισθηµατικής νοηµοσύνης σχετίζονται και µε άλλες πλευρές της συµπεριφοράς στα εργασιακά πλαίσια, όπως η ψυχική υγεία των εργαζοµένων (στρατηγικές ρύθµισης του συναισθήµατος, στρατηγικές αντιµετώπισης αγχογόνων καταστάσεων κα.). Αυτός είναι ένας πολύ σηµαντικός τοµέας έρευνας τόσο από την σκοπιά των οργανισµών (όπου χάνονται πλέον πολλές εργατοώρες ως επακόλουθο κακής ψυχικής υγείας) αλλά και του ίδιου του εργαζόµενου (διαπροσωπικές σχέσεις και στρες κλπ.). Άλλη µια σηµαντική εφαρµογή της συναισθηµατικής νοηµοσύνης είναι στην συµβουλευτική καριέρας και την καθοδήγηση των εργαζοµένων για την ανάληψη εργασιών ανάλογων των ικανοτήτων του. Συµπεράσµατα Στο άρθρο αυτό υποστήριξα ότι η πιο κατάλληλη προσέγγιση της συναισθηµατικής νοηµοσύνης είναι ως ικανότητα επεξεργασίας γνωστικών και συναισθηµατικών πληροφοριών (αντίληψη, οργάνωση και ενσωµάτωση των συναισθηµάτων. Salovey & Mayer, 1990). Η επακόλουθη µέτρηση αυτών των ικανοτήτων µε το Τεστ Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης των Mayer, Salovey και Caruso (MSCEIT V2.0, 2002) µπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη µελέτη του σηµαντικού ρόλου που έχουν τέτοιου είδους ικανότητες σε εργασιακά πλαίσια. Τα παραπάνω προσφέρουν πλέον µια καλή βάση για την αξιόπιστη και έγκυρη µελέτη ατοµικών διαφορών στην συναισθηµατική νοηµοσύνη στα εργασιακά πλαίσια. Είναι απαραίτητο η µελλοντική έρευνα να εστιάσει σε αυτά τα θέµατα καθώς η πληροφόρηση είναι περιορισµένη. 14

15 Βιβλιογραφικές αναφορές Bar-On, Ρ. (1997) The emotional intelligence inventory (EQ-I): Technical manual. Toronto, Canada: Multi-Health Systems. Boyatzis, R.E., Goleman, D., & Hay/McBer. (1999) Emotional competence inventory. HayGroup. Bower, G. H. (1981) Mood and Memory. The American Psychologist, 36, pp Buck, R. (1984) The Communication of Emotion. NY: The Guilford press. Carstensen, L. L, Pasupathi, M., Mayr, U., & Nesselroade, J. R., (2000) Emotional experience in everyday life across the adult life span. Journal of Personality and Social Psychology, 79, pp Ciarrochi, J. V., Chan, A.Y.C, & Caputi, P. (2000) A critical evaluation of the emotional intelligence construct. Personality and Individual Differences,28, pp Cooper, R.K. (1997) EQ Map. San Francisco: AIT and ESSi Systems. Cooper, R.K. & Sawaf, A. (1997) Executive EQ: Emotional intelligence in leadership and organizations. New York: Crosset/Putnum. Davis, M., Stankov, L. & Roberts, R. (1998) Emotional intelligence: in search of an elusive construct. Journal of Personality and Social Psychology, 75, pp Ekman, P. ed. (1995) Charles Darwin. The expression of emotion in man and animals. London: HarperCollins. Forgas, J. P. (1979) Social Episodes: The study of interaction routines. London: Academic Press. Forgas, J.P. (2001) Affect and Social Cognition, introduction. IN: J.P.Forgas, ed. Affect and Social Cognition. Manhwah: Lawrence Erlbaum. pp Goleman, D. (1995) Emotional Intelligence. London: Bloomsbury 15

16 Goleman, D. (1998) Working with Emotional Intelligence. London: Bloomsbury. Isen, A. (1998) Positive affect. IN: T.Dalgleish & M.Power eds. Handbook of Cognition and Emotion. Chichester: Wiley. pp Kafetsios, K. (in press) Attachment and emotional intelligence abilities: Age and gender effects. Personality and Individual Differences. Καφέτσιος, K., Καφέτσιου, A., και Τσαγκαράκης, M. (υπο έκδοση) To Τεστ Συναισθηµατικής Νοηµοσύνης των Mayer, Salovey, & Caruso (Μεταφορά στα Ελληνικά). Toronto: MHS International. Kuhn, (1962) The Structure of Scientific Revolutions. Chicago: University of Chicago Press. Lopes, P.N., Salovey, P., & Straus, R. (2003) Personality and Individual Differences, 34. Mayer, J.D. (2001). A field guide for emotional intelligence. IN: J. Ciarrochi, J. P. Forgas, & J. d. Mayer (Eds.) Emotional intelligence in everyday life. NY: Psychology Press. Pp Mayer, J.D., Caruso, D.R., & Salovey, P. (2000a). Emotional intelligence meets traditional standards for an intelligence. Intelligence, 27, 4, pp Mayer, D.J. & Cobb, C.D. (2000) Educational policy on emotional intelligence: Does it make sense? Eduational Psychology Review, 12, 2, pp Mayer, J. D., & Salovey, P. (1997) What is emotional intelligence?. IN: P.Salovey and D.Sluyter (Eds.) Emotional Development and Emotional Intelligence: Implications for Educators. NY: Basic Books. Mayer, J.D., Salovey, P. & Caruso, D.R. (2000b) Selecting a measure of Emotional Intelligence: The case for ability scales. IN: R. Bar-On and J.D.A. Parker eds. The Handbook of Emotional Intelligence. San Francisco: Jossey-Bass. Mayer, J. D., Salovey, P. & Caruso, D. R. (2002) MSCEIT User s Manual.Toronto, Ontario: Multi-Health Systems inc. 16

17 Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. R., & Sitarenios, G. (2001) Emotional intelligence as a standard Intelligence. Emotion, 1, pp Molter, N.C. (2001) The role of emotions and emotional intelligence in nursing leadership. Unpublished doctoral dissertation. The Fielding Institute, Santa Barbara, CA. Moss, M.T. (2001) Emotional determinants in health care executive leadership styles. Unpublished Doctoral Dissertation. Medical University of South Carolina. Charleston, SC. Thorndike, R.L., & Stein, S. (1937) An evaluation of the attempts to measure social Intelligence. Psychological Bulletin, 34, pp Pusey, F. (2000) Emotional intelligence and success in the workplace: Relationship to job performance. Unpublished Master s thesis, Guildhall University, London. Rosenthal, R., Hall, J.A., DiMatteo, M. R., Rogers, P., & Archer, D. (1979) Sensitivity to nonverbal communication: A profile approach to the measurement of individual differences. Baltimore: Johns Hopkins U. press Wessman, A. E. & Ricks, D.F. (1966) Mood and Personality. New York: Holt, Rinehart & Winston. Staw, B.M. & Barsade, S.G. (1993) Affect and managerial performance: A test of the sadder-but -wiser versus happier-and-smarter hypothesis. Admin. Sci. Quart., 38, pp Saarni, C. (1999) The development of emotional competence. New York: Guilford. Vitello-Cicciu, J. M. (2001) Leadership practices and emotional intelligence of nurse leaders. Unpublished doctoral dissertation. The Fielding Institute. Santa Barbara. CA. 17