Il- arsa tag na din is-sena ddur fuq il-

Transcript

1

2

3 ÌETSEMANI FIL-KIDRON "Ikun li trid int" Ritratt tal-qoxra (quddiem): Dehra tal-baωilka tal-ìetsemani Ritratt tal-qoxra (wara): Il-Wied ta Kidron Stampa tal-qoxra (quddiem ewwa): Ìesù jitlob fil-ìetsemani (G. Dorè) Stampa tal-qoxra (wara ewwa): Il-Bewsa ta Ìuda (G. Dorè) Ma ru : Mill-Kummissarjat ta l-art Imqaddsa, Malta Computer Setting u Grafika: Ìwann Abela ofm Editur Ìenerali: Marcello Ghirlando ofm Ritratti: Raymond Camilleri ofm Ìwann Abela ofm Stampat: PEG Ltd. Il-materjal kollu li jidher f dan is-suppliment huwa Copyright π tal-kummissarjat ta l-art Imqaddsa u ta l-edizzjoni TAU, WERREJ Ìetsemani fil-kidron 1 Il-Ìetsemani fil-van eli 2 L-G araq sar demm 5 Fl-G ar tal-ìetsemani 16 Hawn tg abba bi dnubietna 18 X' ara fil-ìetsemani 20 Il-Qabar ta Marija 23 Il-Wied ta Kidron 28 Óaggruh barra 'l belt 30 Lejn is-sena Il- arsa tag na din is-sena ddur fuq il- Ìetsemani u s-santwarji fil-wied ta Kidron. Ìetsemani: il-kelma biss tfakkarna f dik is-sieg a tad-dlamijiet li kellha ssib il-qofol tag ha fuq il-g olja tal-kalvarju. Ìetsemani: il- nien taω-ωebbu, ix-xenarju li jifta l-a ar atti tad-dramm tal-passjoni, tad-dramm tal-fidwa li sse bl-ubbidjenza u bl-m abba tal-feddej. Ìetsemani: il- nien tal-fidwa, il- nien li j ejji g all-eωaltazzjoni tal-qaddej Sofferenti ta Alla, li kellu jo ro b qawwa mill-qabar rebbie fuq id-dnub, ilmewt u x-xitan. Ix-xenarju tal-ìetsemani irid ifakkarna li kien Ìesù li wriena kif inwettqu dak li nitolbu fit-talba tal-missierna: Ikun li trid int fis-sema u fl-art. U dan Ìesù jag mlu bit-talba mqanqla u mdemmija tieg u, talba li kellha ssir rejaltà fuq il-g uda mdemma tas-salvazzjoni tag na. U ftit il-bog od mill- Ìetsemani, kellu jkun dixxiplu ta Ìesù, Stiefnu, li jer a jg ix f ismu, l-istess misteru tal-ìetsemani u l-istess misteru tal-kalvarju, misteru ta tbatija, imma wkoll misteru ta m abba, ma fra u glorifikazzjoni. Dan is- Suppliment irid jg inna biex nag arfu xi ftit a jar dan il-post qaddis tal-fidwa tag na, il-post tat-talba mqanqla tal-mulej, il-post tad-dg ufija ta l-appostli, il-post tat-tradiment ta Ìuda u ta l-arrest malajr malajr ta l-img allem. Jalla dan is-suppliment jg inna wkoll biex nag arfu rajjietna fil- rajjiet kollha tal-persuna i evan eliçi li g exu d-dramm tal-ìetsemani, inkluωa l- rajja ta l-img allem, li fit-talba tieg u isib il-missier, g ajn ta kull qawwa u fara, g ajn ta kull ubbidjenza mimlija m abba li twassal g all-fidwa. Marcello Ghirlando ofm SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

4 ÌRAJJIET FL-INÓAWI TAL-ÌETSEMANI Fi kliem l-evan elisti Mattew 26, Imba ad Ìesù, flimkien mad-dixxipli tie u, wasal f qasam, i idulu l- Ìetsemani, u qal lid-dixxipli: Oqo du bilqie da hawn sa kemm immur hemmhekk nitlob. U a mie u l Pietru u Ω-Ωew ulied ta Ûebedew, u beda jsewwed qalbu u jiddejjaq. Imba ad qalilhom: Áandi ru i mnikkta all-mewt; ibq u hawn u ishru mie i. Mexa kemmxejn il quddiem, inxte et wiççu fl-art jitlob u qal: Missier, jekk jista jkun, bie ed minni dan il-kalçi! Imma mhux kif irrid jien, iωda kif trid int. Ìie dejn id-dixxipli u sabhom reqdin; u qal lil Pietru: Mela ma fla tux tishru sie a wa da mie i? Ishru u itolbu biex ma tid lux fitti rib. L-ispirtu, iva, irid; imma l- isem d ajjef. Áat-tieni darba re a mar jitlob, u qal: Missieri, jekk dan il-kalçi ma jistax i addi bla ma nixorbu, tkun ma mula r-rieda tie ek. Mill- did ie sabhom reqdin, ax ajnejhom kienu tqal bin-n as. Óalliehom, u re a mar jitlob at-tielet darba, u qal l-istess kliem. Imba ad ie dejn id-dixxipli u qalilhom: Issa se torqdu u tistrie u? Ara, is-sie a waslet, u Bin il-bniedem se jkun mo ti f idejn il-midinbin. Qumu! Imxu mmorru! Ara, dak li se jittradini huwa fil-qrib! Kif kien adu jitkellem, ie Ìuda, wie ed mit-tnax, b em a kbira ta nies mie u, armati bis-sjuf u l-bsaten, mib utin mill-qassisin il-kbar u x-xju tal-poplu. Issa dak li kien se jittradih kien tahom sinjal u qalilhom: L dak li nbus, dak hu: aqbduh. U minnufih resaq fuq Ìesù u qallu: Sliem alik, Rabbi! U biesu. U Ìesù qallu: Óabib, alhekk ejt int! Huma resqu lejh, meddew idejhom fuq Ìesù u qabduh. Wie ed minn dawk li kienu ma Ìesù are idu u silet is-sejf, darab lill-qaddej tal-qassis il-kbir u qata lu widintu. Imba ad Ìesù qallu: Er a da al sejfek f postu, ax kull min jaqbad is-sejf, bis-sejf jinqered. Ta seb int li ma nistax nitlob il Missieri u jib atli issa stess aktar minn tnax-il le jun ta an li? IΩda mba ad kif isse l-iskrittura li t id li hekk andu jsir? Fl-istess in Ìesù qal lin-nies: Qiskom ri tu al xi alliel, armati bis-sjuf u l-bsaten biex taqbdu lili! Jien kuljum kont inkun bilqie da fit-tempju n allem, u ma Ωammejtunix. IΩda dan kollu ara biex ise dak li kienu kitbu l-profeti. Imba ad id-dixxipli kollha telquh u arbu. 2 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

5 Mark 14, Waslu f qasam jismu Ìetsemani, u qal lid-dixxipli tie u: Oq odu bilqie da hawn sakemm immur nitlob. U a mie u l Pietru u l Ìakbu u l Ìwanni, u bdew ja kmuh il-biωa u d-dwejjaq. Qalilhom. Áandi ru i mnikkta all-mewt; ibq u hawn u ishru. Mexa kemmxejn il quddiem, inxte et fl-art, u talab li, jekk jista jkun, titwarrab minnu dik is-sie a. U qal: Alla, Missier, kollox jista jkun alik; bie ed minni dan il-kalçi! IΩda mhux li rrid jien, imma li trid int. Ìie dejhom u sabhom reqdin, u qal lil Pietru: Xmun, rieqed? Ma fla tx tishar sie a wa da? Ishru u itolbu biex ma tid lux fit-ti rib. L-Ispirtu, iva, irid; imma l- isem d ajjef. U re a mar u tenna l-istess talba. Mill- did ie u al darba o ra sabhom reqdin, ax ajnejhom kienu tqal bin-n as; u ma arfux x jaqbdu j idulu. Ìie at-tielet darba u qalilhom: Torqdu issa u tistrie u? BiΩΩejjed. Issie a waslet: araw li Bin il-bniedem se jkun mo ti f idejn il-midinbin. Qumu! Imxu mmorru! Ara, dak li se jittradini huwa fil-qrib! Minnufih, kif kien adu jitkellem, wasal Ìuda, wiehed mit-tnax, b em a nies mie u, armati bis-sjuf u l-bsaten, mib uta mill-qassisin il-kbar u mill-kittieba u x-xju. Issa dak li kien se jttradih kien tahom sinjal minn qabel u qalilhom: Dak li nbusu huwa hu; aqbduh u morru bih m asses tajjeb. Malli mba ad wasal, baqa sejjer fuqu u qallu: Rabbi. U biesu. Huma meddew idejhom fuqu u qabduh. Imma wie ed minn dawk ta madwaru silet is-sejf, ta daqqa bih lill-qaddej tal-qassis il-kbir u qata lu widintu. Ìesù dar fuqhom u qalilhom: Qiskom ri tu al xi alliel, armati bis-sjuf u l- bsaten biex taqbdu lili! Jien kuljum kont inkun fostkom fit-tempju n allem, u ma Ωammejtunix. Imma dan kollu ara biex isse l-isktittura. Imba ad id-dixxipli tie u kollha telquh u arbu. Dettall tal-faççata tal-knisja tal-"agunija" fil-ìetsemani SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

6 Luqa 22, Imba ad are u mar b as-soltu fuq il-áolja taω-ûebbu, u d-dixxipli wkoll marru mie u. Kif wasal hemmhekk qalilhom: Itolbu li ma tid lux fit-ti rib. Imba ad tbie ed minnhom daqs tef a ta ebla, u xte et arrkobbtejh jitlob u j id: Missier, jekk inti trid, warrab minni dan il-kalçi! IΩda tkun ma mula r-rieda tie ek, mhux tie i. Deherlu an lu mis-sema biex iwettqu, imma ass dwejjaq tal-mewt fuqu, u beda jitlob b erqa akbar. Il- araq sarlu b al qtar sfiq tad-demm jiççarçar sa l-art. Imba ad qam mit-talb, mar dejn id-dixxipli u sabhom reqdin min abba fis-swied ta qalb. U qalilhom: Kif! Irqadtu? Qumu, itolbu, biex ma tid lux fit-ti rib! Kif kien adu jitkellem, waslet em a nies. Quddiemhom kien hemm dak li jsej ulu Ìuda, wie ed mit-tnax, u dan resaq lejn Ìesù biex ibusu. Imma Ìesù qallu: Bewsa, aωilt, Ìuda, biex il Bin il-bniedem ta tih f idejn l-e dewwa tie u.? Dawk ta madwaru, meta raw x kien ej, qalulu: M allem, tridx na tu bis-sejf? U wie ed minnhom ta daqqa ta sejf lill-qaddej tal-qassis il-kbir u qata lu barra widintu l-leminija. Imma Ìesù wiegeb u qal: Ieqfu! BiΩΩejjed! U messlu widintu u fejqu. Imba ad Ìesù qal lill-qassisin il-kbar, lill-uffiççjali tat- Tempju u lix-xju li kienu ew alih: Qiskom ri tu al xi alliel, armati bis-sjuf u l-bsaten! Meta kuljum kont inkun ma kom fit-tempju, ma meddejtux idejkom fuqi. Imma din hi s-sie a ta kom u s-set a tad-dlamijiet! Imba ad qabduh u aduh ma hom, u da luh fil-palazz tal-qassis il-kbir. Ìwanni 22, Ìesù are mad-dixxipli tie u u qasam il-wied ta Kidron an-na a l-o ra, fejn kien hemm nien li fih da al mad-dixxipli tie u. Ìuda dak li ttradih, kien jafu tajjeb il-post, ax Ìesù kien sikwit jin abar hemm mad-dixxipli tie u. Ìuda ieb hemmhekk em a suldati u xi ases mib uta mill-qassisin il-kbar u l-fariωej, bil-fanali, torçi u armi. Ìesù, li kien jaf b kull ma kien ej fuqu, mar fuqhom u qalilhom: Lil min qe din tfittxu? Huma we buh: Lil Ìesù ta NaΩaret. U hu qalilhom: Jiena hu. Ìuda, dak li ttradih, kien hemm ma hom huwa wkoll. Meta Ìesù qalilhom, Jiena hu, huma resqu lura u waq u ma l-art. U hu re a staqsihom: Lil min qe din tfittxu? U huma qalulu: Lil Ìesù ta NaΩaret. Ìesù we ibhom: Áidtilkom li jiena hu. Jekk jien hu dak li qe din tfittxu, allu l dawn jitilqu. Dan sar biex ise dak li Ìesù kien qal, li minn dawk li tajtni, anqas wie ed biss ma tlift. Xmun Pietru kellu sejf, siltu, u darab lill-qaddej tal-qassis il-kbir; qata lu barra widintu l-leminija. Dan il-qaddej kien jismu Malku. Imma Ìesù qal lil Pietru: Er a da al is-sejf fil- ant tie u. Forsi l-kalçi li tani Missieri ma andix nixorbu? Imba ad is-suldati u l-kaptan ta hom, flimkien ma l- ases Lhud, qabdu l Ìesù u rabtuh. 4 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

7 FIL-ÌETSEMANI L-GÓARAQ SAR DEMM L-Imkien tal-ìrajja Ìwann Abela ofm 1. L-Imkien Fil-manuskritti tal-ìdid Testment kif ukoll fil-kitbiet tal-ewwel pellegrini fl-art Imqaddsa l-isem tal-imkien fejn Mattew u Mark jindikawh b ala l-imkien tal-arrest ta Ìesù huwa miktub b mod differenti. Imma llum kwaωi l-istudjuωi kollha jaççettaw li dan l-imkien kien il- Ìetsemani. Din il-kelma ejja minn Ωew kelmiet lhud: gath (mag sar) u shemanim (Ωejt). Dan il- Mag sar taω-ωejt kien jinsab l hemm mill-wied tal-kidron (Ìw 18,1) fuq ix-xaqliba tal-g olja taω-ûebbu (Mt 26,30; Mk 14,26; Lq 22,39). B al kull wied ie or tal-palestina dan il-wied ma j orrx fih ilmijiet jekk mhux wara x-xita. Id-dehra tal-wied ta Kidron illum tfakkrek fit-tradizzjoni mibdija g all- abta tar-raba seklu li fiha dan il-wied kien meqjus b ala l-wied li fih Alla se ji udika lill- nus fl-a ar taω-ωmien (Ìoel 3,12): hekk oqbra insara, lhud u misilmin jimlew il- nub tal-punent u tal-lvant tieghu. Id-dehra llum m g adhiex siekta g ax it-triq Ìesù waqt l-agunija - muωajk fl-absidi tal-knisja tal-ìetsemani SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

8 isserrep tul il-wied ne ietlu s-se er tal- emda, lief bil-lejl. meta s-sikta ter a tinωel issaltan u l- sejjes jehdew. M g adux g al kollox kif kien fi Ωmien l-img allem imma xorta g adu ji bdek u jsejja lek biex hemm ukoll tieqaf tirrfletti fuq il- rajja ta m abba li Alla nise mal-bnedmin! G ax hemm donnok tisma l-le en tal-kelma ttenni li Ìesù kien spiss jin abar hawn mad-dixxipli tieg u. Kull darba li kien jinωel Ìerusalem mill-galilija l-mulej kien jo ro l barra mill- itan tal-belt u jin abar fis-sikta u l- emda tal-wied jew l-g olja taω-ûebbu l bog od mill-g ag a u l-istorbju tal- emg a mi bura fil-belt g all-festi! U l-ìnien taω-ûebbu kien fit-triq li minn Ìerusalem kienet tinωel lejn Betanja, r-ra al ta Marta, Marija u LaΩΩru. 2. Fi Ωmien Ìesù Fuq: MuΩajk tal-knisja BiΩantina (ta t il- ie ) u dak tal-knsija l- dida. Nofs: Affresk "wiçç ta an lu" mill-pittura tal-absidi tal-knisja kruçjata. Ta t: Kapitelli u fdalijiet o ra tal-knisja ta Ωmien il-kruçjati Fil-lejl li fih ie arrestat Ìesù niωel minn l-in awi ta Sijon f Ìerusalem, mill-imkien fejn g amel l-ikla ta l-g id mad-dixxipli, are mill-bieb tal-g ajn li kien jinsab dejn il-menqa ta Silwan u tela tul il-wied. Hawnhekk g adda minn biswit il-monumenti funerarji ta Ωmien l-asmonej (II sek. qk) li g adhom jidhru sal-lum u baqa sejjer lejn l-imkien li Mattew u Marku isej u choron (proprjetà, villa, razzett) u li Ìwanni isejja kepos ( nien jew onna) imma li fih aktarx kien hemm mag sar taω-ωejt. Çert li l-proprjetarju tal-imkien kien xi add ta ewwa g aliex Ìesù u d-dixxipli tieg u kienu spiss imorru fih. Malli wasli fl-in wi tal-ìetsemani Ìesù alla tmienja millappostli mi bura f post wie ed u mexa l quddiem flimkien ma Pietru, Ìakbu 6 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

9 u Ìwanni, l-istess tlieta li kienu xhieda tat-trasfigurazzjoni fuq l-g olja. Ìesù tbieg ed minnhom ukoll u g adda waqtiet ta dieqa u agunija u waqa wiççu fl-art. Skond il-van elu ta San Ìwann Ìesù are (exelthen) biex jiltaqa mal- emg a ta g assiesa li niωlu biex jarrestawh. Allura Ìesù ie arrestat fil- nien jew barra mill- nien? Mistoqsija li nistg u nifhmuha jekk inωommu f mo na kif kienu l-in awi tal- nien fi Ωmien Ìesù. Fuq: Xog ol ta skavi mill-fran iskani, fl- 1920, qabel ma nbniet il-knisja l- dida fuq il-post tal-"agunija". Nofs: Pjanta tas-sit ta l-agunija: A mar: knisja biωantina A dar: knisja kruçjata Blu: knisja attwali Ta t: Mappa ta Ìerusalem tal-1486 turi wkoll l-in awi tal-ìetsemani. 3. Tradizzjoni Bikrija Fejn kien dan il- nien? Fil- Kummentarju dwar Mattew, Origene ( 253wK) jenfasizza l-fatt li Mattew u Mark adu sieb jag tuna l-isem tal-proprjetà (PG 12,1740). It-tifkira tal-isem tal-post kienet g adha ajja fi Ωmien Ewsebju (333 wk) tant li fl- Onomasticon jikteb li fil-preωent il-fidili g adhom imorru hemm biex jitolbu filproprjetà tal-ìetsemani, fejn Kristu talab qabel il-passjoni tieg u. Dan il-kliem jindikalna çar li t-tradizzjoni tal-knisja ta Ìerusalem kienet iffissat, fir-iv seklu wk, l-imkien tal- nien b ala l-post fejn se ew il- rajjiet tal-van eli. Ma jfissirx li hija tradizzjoni mibdija f dan iω-ωmien imma li f dan iω-ωmien din i-tradizzzjoni ejja mill-qedem kienet iffissata darba g al dejjem. L-insara tal-bidu kienu jg oωωu l-imkejjen imqaddsa mill-mulej u g ax kienu eluωi g addewhom minn enerazzjoni g all-o ra u fil-ìetsemani lanqas l-isem qatt ma tbiddel! Hekk meta Ewsebju kiteb l-onomasticon tieg u niωel fedelment dak li l-knisja fir-iv seklu kienet temmen u tipprattika: Ìetsemani: il-proprjetà fejn Kristu g amel l-esperjenza SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

10 Il- ajt tal-belt ta Ìerusalem bil-bieb tad-deheb kif jidher mill-ìetsemani tal-passjoni. Din tinsab ma enb l-g olja taω-ûebbu. Il-fidili llum g adhom imorru hemm biex jitolbu. Madwar is-sena 390 wk San Ìlormu, meta ttraduça din il-fraωi ta l-onomasticon ta Ewsebju jg id: Ìetsemani huwa l-imkien fejn is-salvatur talab qabel il-passjoni. Dan jinsab f ri lejn l-g olja taω-ûebbu. FilpreΩent inbniet knisja fuq il-post. Lejn l-a ar tar-iv seklu l-pellegrina E erja tg id li fil-post kien hemm knisja eleganti. Knisja li kienet mibnija fuq ixxaqliba tal-lemin ta trejqa li mill-wied ta Kidron kienet titla lejn il-quççata ta l-g olja taω-ûebbu. Dwar l-imkien tat-tradiment ta Ìuda u l-post tal-arrest ta Ìesù, l-insara tar-iv seklu kienu jindikaw ix-xaqliba tax-xellug tat-trejqa li titla mal-g olja b ala l-imkien fejn se et din il- rajja. F dan l-imkien il-pellegrin ta Bordeaux (333 wk) ra il-blata fejn Ìuda l-iskarjota ttradixxa lil Ìesù. Dan l-imkien kien aktar l isfel fil-wied minn fejn kienet titfakkar l-agunija tal-mulej tant li E erja tikteb: u minn hawn (mill-knisja ta l-agunija) kienu jmorru bil-mixi, ikantaw l-innijiet u akkumpanjati mill-isqof, lejn il-ìetsemani... malli kienu jaslu fil-ìetsemani kienet ting ad talba approprjata, jitkanta innu u tinqara s-silta tal-van elu dwar l-arrest ta Ìesù. It-trejqa li jsegwi l- pellegrin ta Bordeaux fis-sena 333 wk wisq probabbli kien it-tara im affer fil-blat li kien jinωel mill-bieb tal-lvant tal-belt (illum mag ruf b aa l-bieb tad-deheb) lejn il-wied ta Kidron minn fejn kien imbag ad jitla lejn il-quççata ta l-g olja. Fdalijiet minn dan it-tara tal-qedem kienu jidhru ma enb il-knisja ta San Stiefnu (Griegi Ortodossi) u ta Santa Marija Madalena (Russi). Jekk minn banda Ewsebju u Ìlormu jsej u Ìetsemani l-proprjetà fejn Ìesù talab qabel il-passjoni, E erja tindika b dan l-isem l-imkien ta l- arrest. Minn dawn i-tradizzjonijiet talqedem nifhmu allura kif l-imkien ta l-agunija u l-imkien ta l-arrest kienu indikati b ala Ωew imkejjen distinti minn xulxin. Dan jg inna nispjegaw a jar il-kelma ta San Ìwann are (18,4). Tradizzjonijiet o ra jag tuna 8 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

11 spjegazzjonijiet differenti. Madwar is-sena 530 wk il-pellegrin Teodosju jikteb: Hemm jinsab il-wied ta Ìosafat. Hemmhekk Ìuda tradixxa lis-salvatur. Hemm wie ed jista jara l-knisja ta Sidtna Marija, Omm il-mulej. Hemm il-mulej asel ri lejn id-dixxipli u kiel mag hom... dan l-imkien huwa g ar. Il-Pellegrin ta Piacenza fis-sena 570 wk jindika l-imkien ukoll b ala g ar fejn Ìuda ttradixxa lill-mulej. Tra-dizzjonijiet mi bura mid-djaknu Pietru, biblijotekarju ta Monte Cassino li fisseklu 12 jikteb li l hinn mill-kidron "hemm g ar bi knisja fuqu (g alkemm ma jidher qatt li fuq dan l-g ar kien hemm xi knisja!). Huwa hawn li l- lhud arrestaw lis-salvatur... mhux l bog od minn hawn hemm l-imkien fejn is-salvatur talab meta l-g araq sarlu b al qtar tad-demm. Ma naraw xejn stramb li l-g ar seta jservi ta kenn mill-kes a u x-xita u kien g alhekk li l-mulej kien g aωlu biex jistkenn fih meta jinωlu Ìerusalem g all-festi tal-lhud. Allura nistg u nifhmu kif Ìesù, hekk kif jo ro mill- nien u jaqsam it-trejqa biex jing aqad mal-ap- postli isib quddiemu lil Ìuda u l-g ases Lhud: Qumu! Ejjew immorru! Araw, dak li se jittradini huwa fil-qrib! 4. Il-Ìnien taω-ûebbu Meta wie ed jid ol fil-proprjetà tal-fran iskani biex iωur il-baωilka ta l-agunija, isib quddiem wiççu g add ta si ar taω-ûebbu imtaqqla bis-snin. Zkuk mikula miω-ωmien, u ud imserr a fuq irfid. Ti ik spontanja l-mistoqsija: imma dawn is-si ar kemm g andhom Ωmien? L-ewwel darba li nsibuhom imsemmijin f dokumenti antiki huwa fis-seklu 15 wk u l-pellegrini li ew wara dejjem kitbu dwar il-kobor u l-qedem tag hom. Çert li huma si ar qodma. Argumenti favur qedem venerabbli ma g andniex u xi studjuωi jindikaw il-kitba ta ÌuΩeppi Flavju (Il-Gwerer tal-lhud) biex itennu li fissena 70, meta r-rumani assedjaw il-belt ta Ìerusalem, qatg u s-si ar kollha li kien hemm madwar il-belt, inkluωi s-si ar tal-ìnien taω-ûebbu. O rajn jippruvaw jargumentaw li dawn huma Il-"blata kies a", tifkira tal- rajja tal-agunija tal-mulej Ìesù fil-ìetsemani. SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

12 rimjiet tas-si ar li kien hemm im awla fi Ωmien Ìesù. Lanqas il-botaniçi ma waslu g al konkluωjonijiet definittivi. Forsi nibqg u skantati naqraw dan il-kliem imma jibqa fatt: dawn is-si ar mg obbija bis-snin inisslu fik sens ta stag ib u tifkira tal- rajja tat-tbatija li se et f dak l-imkien. Donnhom ikellmuk bis-sikta tag hom biex jindikawlek l-im abba kbira li l-mulej wera lejn kull wie ed u wa da minna! Il- rajja ta dan il- nien nistg u ni bruha fi ftit punti ewlenin. Fuq l- imkien tat-tifkira tal-ìnien ta l-agunija fir-iv seklu nafu li nbnew xi knejjes (ara aktar l isfel) u din l-art kienet parti millpatrimonju ta dawn il-knejjes. Wara li Dettal - faççata tal-ìetsemani telqu l-kruçjati il-ìnien g adda millistess rajja li g addew is-santwarji ta l-art Imqaddsa. Il- nien kien mog ti b ala waqf (legat reli juω) biex imantni l- kulle teolo iku mislem li kien twaqaf fil-knisja ta Sant Anna l ewwa mill- itan tal-belt. Il-pellegrini tas-seklu 13 u dawk li ew wara jsej u dan l-imkien b ala G alqa mwarrda jew il- nien tal-ward. Fis-seklu 17 il-fran iskani akkwistaw il-proprjetà tal-ìnien taω- Ûebbu. G alkemm il-kuntratt sar fl imma jidher li l-fran iskani kienu di à proprjetarji tal-post sa mill Fl-arkivji tal-kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa hemm g add ta dokumenti dwar ix-xiri u deçiωjonijiet o ra fosthom ta qrati, dwar dan il- Ìnien. Hitan baxxi tas-sejjieg kienu jdawwru dan il-post sal-1847 meta l-fran iskni kienu obbligati jg ollu l- itan biex jipprote u l-proprjetà li mbag ad inbidel fl Minn dan il- nien, fis-sikta tal-lejl, f lejla bid-dawl ta qamar kwinta, tilma, b al fil-jiem tal-festa ta l-g id, fix-xahar ta Nisan tas-sena 30wK, il- itan tal-belt ta Ìerusalem jisserqdu fuq rasek u bla trid t oss tersaq fuqek il- rajja ta l-g ases niωlin biex jarrestaw lill-img allem... u donnok ma tafx x se tag mel... hux titlaq ti ri l bog od jew inkella tieqaf tishar ma l-img allem!!! 5. Il-Blata ta l-appostli Il-faççata tal-ìetsemani L-apsidi tal-knisja ta l-agunija hija mibnija fuq ilsien tal-blat tal- G olja taω-ûebbu. It-tradizzjoni (mibdija fis-seklu 14) tindika din l blata l barra mill-knisja attwali, b ala l-blata fejn Pietru, Ìakbu u Ìwanni qag du jistennew lill-img allem waqt 10 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

13 l-agunija tieg u, tradizzjoni li qajl qajl intilfet. Dan l-imkien kien meqjum kemm mill-latini kif ukoll mill-insara tal-knejjes tal-lvant. Il-Latini kienu jaraw f dan il-post l-imkien ta l-arrest u kien g alhekk li kolonna ta ebel amrani li kienet imwa la mal- ajt ta din il-proprjetà kienu bdew isej ulha Oscolo ( Bewsa - Lq 22,48) filwaqt li l-insara tal-lvant kienu jsej ulha Pater mou ( Missieri ) jew Pater humon ( Missierna - sinjal ta konfuωjoni malimkien tat-talba tal-missierna). Jibqa fatt li dawn l-in awi, mixtrija mill- Fran iskani, kienu wkoll imkien ta devozzjoni tal-knejjes tal-lvant tant li fl-1919 il-griegi Ortosdossi irrinunzjaw g ad-dritt li jωuru dan l-imkien biex il-fran iskani setg u jibnu mill- did il-knisja tag hom. Il-Knisja tal-ìetsemani - ewwa 6. Knisja fir-raba seklu Dettal - faççata tal-ìetsemani L-ewwel knisja mibnija fil-ìetsemani tmur lura g at-tieni nofs tar-raba seklu. Dan jidher mix-xhieda tal-pellegrini li qabel dan iω-ωmien (Ewsebju u l-pellegrin ta Bordeaux) ma jsemmu xejn dwarha filwaqt li dawn ta wara (Ìlormu u E erja) jitkellmu dwarha. Dan jippermetti lill-istoriçi li jindikawlna s-snin bejn is-sena 333 u s-sena 390 wk b ala s-snin li fih inbniet din l-ewwel knisja fil-ìetsemani. Lanqas San Çirillu (futur isqof ta Ìerusalem), fil-katekeωi tieg u tas-sena 347 wk ma jsemmiha. Hekk jidher li din l-ewwel knisja nbniet fi Ωmien l-imperatur Teodosju I ( ). L-iskavi li saru fil-post urew li din il-knisja kienet iet meqruda binnar wisq probabbli fis-sena 614 meta Ìerusalem iet mirbu a mill-persjani. Jidher stramb is-skiet tal-pellegrini tasseklu sitta. Fil-Óajja ta San Saba, Çirillu ta Scitopolis isemmi biss il- Ìetsemani Mqaddes fejn Romulus kien arçidjaknu fis-sena 532. Fil-Mappa ta Madaba (seklu VI) hemm ukoll l-indikazzjoni tal-ìetsemani. Jekk il-pellegrini u d- dokumenti jsemmu l-ìnien u l-imkien tat-talb tal-mulej, huwa biss San Willibaldu ( ) li jsemmi knisja. Ma nafux g alhekk jekk f dan iω-ωmien din il-knisja kienetx re g et iet mibnija jew le. Din il-knisja biωantina kienet, b al afna knejjes ta dan iω-ωmien fil- Palestina, mibnija f forma ta BaΩilka bi tliet navati. Hija l-ewwel knisja li nafu biha li kellha l-apsidi nofs tond tag ha SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

14 jo ro l barra mill-linja ta g eluq fuq ix-xaqliba tal-lvant. Kien fiha 251 tul b wisa, imsaqqfa bl-injam. IΩ- Ωew navati laterali kienu ftit idjaq minn navata tan-nofs li kienet mifruda minn navati l-o ra f seba kolonni u Ωew nofs kolonni fuq kull na a. Il- itan ta barra kienu 60cm oxnin, xi ftit inqas mill- xuna tal- itan ta barra tal-knejjes ta dan iω-ωmien. Peress li l-post fejn kellha tinbena din il-knisja kien fuq xaqliba ta g olja dan ieg el lill-periti jaqtg u l-blat tal-g olja fuq ix-xaqliba tal-lvant u jserr u fuq strutturi o ra l-portiku fuq ix-xaqliba tal-punent biex hekk eometriçi. Il-fdalijiet ta dan il-muωajk huma ftit wisq biex nistg u inkunu nafu kien kien mag mul it-tapit tal-muωajk li kien iωejjen in-navata tan-nofs! Il- itan ukoll kienu wisq probabbli mωejna b muωajçi mlewna u g onja, kif tixhed il-preωenza ta materjal mi bur waqt l-iskavi tal-post. Fi-Djarju ta E erja din il-knisja hija indikata b al mkien importanti ta waqfa fil-purçissjonijiet litur içi li kienu jsiru f Ìerusalem. Hekk il-fidili li kienu jg addu afna in fuq l-g olja taω-ûebbu nhar Óamis ix-xirka u fil- Ìimg a l-kbira, kienu jinωlu minn fuq ikollhom pjan livellat. L-apsidi kien mifrud mill-blat ta l-g olha b kanal li ji bor l-ilma li kien jibqa sejjer g al o bir li kien hemm fl-atriju tal-knisja. Ilkolonni tal-knisja, li kienu mserr a fuq baωi tal-franka, kellhom dijametru ta 51 çm u fuqhom kien hemm imserr a kapitelli ta stil klassiku Korintu, b al dawk li hemm f Betle em. Il-presbiterju ta din il-knisja kien f forma ta nag ala u kien mag mul minn blata im ollija hemm mill-periti u li kienet 35cm l fuq mill-art tan-navata çentrali. MuΩajk fin kien iωejjem l-art mag mul minn disinni l-g olja jkantaw innijiet: Kienu jersqu lejn l-imkien fejn is-salvatur talab, kif hemm miktub fil-van elu, tbieg ed minnhom tefa ta ebla.... F dan l-imkien hemm knisja eleganti. L-isqof u l-poplu kollu jid lu ewwa. Hemm itennu talba approprjata g all-post, ikantaw innu u jaqraw il-van elu fejn is-salvatur jg id lid-dixxipli tieg u ishru biex ma tid lux fit-ti rib. Jaqraw is-silta kollha u jg idu talba o ra. Dan il-post ta l-agunija u t-talba baqg u iservu b ala stazzjonijiet ta waqfa g all-purçissjonijiet tal-knisja ta Ìerusalem. Il-Lezzjunarju Armen 12 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

15 Si ar taω-ûebbu fl-imkien fejn kien hemm il-"ìnien" SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

16 ( ) u l-proçessjonal ta Ìerusalem isemmu din il-waqfa fil-ìetsemani. Wara li nqerdet il-knisja xorta wa da baqa jsir dan l-istazzjon ta waqfa. 7. Knisja Kruçjata Wara snin twal ta telqa u abbandun jidher li f dan il-post il-kruçjati bnew ukoll is-santwarju tag hom. Hekk insibu msemmi oratorju jew knisja Ωg ira fil-kitbiet ta Saewulf ( ) u tar-ra eb russu Danjel ( ). Ma nafux meta din inbniet, imma wisq probabbli wara l-mewt tal-kalif el-hakim (1021) meta re a kien hemm Ωmien ta tolleranza minn na a tal-misilmin lejn l-insara. Dan l-oratorju, imsemmi wkoll minn kittieb Latin ( ) alla postu g al knisja dida li hija msemmija mill-pellegrini Ìwanni ta Wurtzburg (1156) u Teodoriku (1172). Din kienet isservi b ala çentru spiritwali g allfratellanza li kienet twaqqfet biex ti bor il-karità b risq l-ospiωju mibni ma enb il-qabar ta Marija filwaqt li l-ir ieb tal-abbazija fuq il-qabar tal- Madonna kellhom l-obbligu li darba fil- img a jiççelebraw quddiesa filknisja ta San Salvatur (fil-ìetsemani) kemm g all-membri ajiin kif ukoll mejtin tal-fratellanza. Çerti li din il-knisja kienet abbandunata g al kollox fis-seklu 14 tant li Ìakbu ta Verona, pellegrin fl-1335, ma jsemmihix. Fl-1347 Nikola minn Poggibonsi sabha mitluqa u mkissra filwaqt li l-isqof Louis de Rochechouart, fl-1461 ra biss il-fdal ta ajt. Fl-1644 kulma kien fadal kien biss bor gebel! Din il-knisja ta Ωmien il-kruçjati kienet mibnija fuq assi differenti minn dik tal-biωantini u kienet akbar b itan 2.35m oxnin! G all-bini ntuωa wkoll xi ebel mill-fdalijiet tal-knisja biωantina. Din il-knisja kruçjata kienet ukoll bi tliet navati imserr a fuq pilastri f forma ta salib li mbag ad kienu tbiddlu f o rajn ottagonali u bl-art taç-çangatura Il-BaΩilka tal-ìetsemani -dehra su estiva f lejl hiemed! 14 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

17 Il-Blata tal-agunija fil-baωilka tal-ìetsemani - dettall 8. Il-BaΩilka tal-lum 9. Ûjara Il-Kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa ddeçidiet li tibni knisja dida fuq dak li kienu ja sbu kienu l-fdalijiet tal-knisja eleganti tar-raba seklu. F Ottubru 1919 tqieg det l-ewwel ebla u l-pjanta afdata f idejn il-perit Antonio Barluzzi. Waqt it-tqeg id talpedamenti g all-knisja l- dida instabu fdalijiet ta kolonna u muωajk madwar Ωew metri l isfel. Dan wassal biex ix-xog ol tal-bini jieqaf u jsir minflok xog ol ta skavi arkejolo içi li kixfu l-fdalijiet tal-knisja biωantina tar-raba seklu. Dan wassal ukoll biex il-perit ibiddel kompletament il-pjanti talknisja l- dida liema xog ol ta bini tkompla bejn id-19 t April 1922 u Ìunju 1924 meta l-baωilka l- dida iet ikkonsagrata. Min abba l-kontribuzzjonijiet li g amlu g add ta nazzjonijiet insara mid-dinja kollha (Ar entina, Çile, Messiku, Italja, Franza, Spanja, Ingilterra, Bel ju, Kanada, Ìermanja, Awstrija, Amerika, Irlanda, Polonja u Ungerija) din il-knisja hija wkoll mag rufa b ala l-knisja tan-nazzjonijiet kollha. Il-Knisja tal-lum hija mfassla fuq il-pjanta tal-knisja biωantina (imma mibnija aktar fil-kobor). Hija knisja li l-armonija tag ha ssa rek. Id- dalma tal-lejl t ossha madwarek tid ol x in tid ol g aliex it-twieqi jiffiltraw id-dawl minn ieh ka lani. Il-muΩajçi fl-art jirriproduçu l-motivi eometriçi biωantini filwaqt li dawk mal- itan fuq l-apsidi çentrali jirrafiguraw ix-xena ta l-agunija tal-mulej. Il-kuppletti tas-saqaf miksija b muωajk ka lani skur b fih imnaqqxa kwiekeb leqqiena u frieg i taω-ûebbu. Tid ol mill-bieb tal-bronω fuq ponot subg ajk avolja l-g ag a tal-pellegrini itellfek xi ftit mill- abra. G ajnejk jidraw id-dalma u jibdew jiffukaw fuq blata mdawwla mifruxa ta t l-artal tan-nofs. Imdawwra b kuruna tax-xewk tal-bronω hija l-blata li l-biωantini kienu jqimu b ala l-imkien tal-agunija tal-mulej. Kif tista ma tieqafx int ukoll timmedita fuq il- rajja? Kif tista ma tismax il-karba ier a minn qalb mu ug a, b le en kiebi jtenni Missier bieg ed minni dan il-kalçi? SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

18 FL-GÓAR TAL-ÌETSEMANI ARRESTAW LIL IMGÓALLEM Tifkira bikrija tal- rajja Ìwann Abela ofm Ma enb id-da la g all-g ar tal-madonna hemm passa fuq in-na a tal-lemin ta min i ares lejn il-faççata tal-knisja tal- Madonna, li jie dok lejn g ar çkejken. Huwa l-g ar li mieg u intrabtet ukoll il- rajja tal-ìetsemani kif jidher millkitba minquxa fuq il-bieb tad-da la. Il-pellegrini tar-iv-vi seklu kienu jqimu l-agunija ta Ìesù u l-imkien ta l-arrest, bi qbil mar-rakkonti tal-van eli, f Ωew imkejjen differenti. Minn dan iω-ωmien l quddiem il-pellegrini dejjem Ωammew ajja din id-distinzjoni bejn il- Ìnien u l- G ar. Jekk minn banda l-pellegrin ta Bordeaux jindika l-imkien tat-tradiment b ala blata, il-pellegrini l-o ra kollha jsemmu g ar minn fejn Ìesù jitlaq biex jiltaqa ma Ìuda. Il-pellegrini kellhom id-drawwa li wara li jωuru l-qabar ta Marija, jid lu jωuru l- G ar tat-tradiment minn fejn imbag ad kienu jitilg u lejn il- Ìnien biex ifakkru l-agunija tal-mulej. Minn hawn imbag ad kienu jiutilg u lejn l-g olja taω-ûebbu. Din l-identifikazzjoni baqg et s i a sasseklu 14 meta mbag ad g andna taqliba s i a fejn issa l- G ar tat-tradiment isir l- G ar ta l-agunija (Wilhelm von Boldensele ), a a li wisq probabbli rat min abba li l-knisja tas-salvatur kienet tkissret u l-pietà popolari ttrasferit l-agunija tal-mulej f dan l-imkien. G alkemm il-fran iskani kienu di à akkwistaw dan l-g ar fl-1361 jidher li d-dirittijiet tag hom kienu o ett ta disputa sa tmiem is-seklu dsatax tant li l-g ar kien g al Ωmien twil miftu g al-pubbliku u li fih il-misilmin kienu mdorrijin jorbtu l-bhejjem tag hom. Interessanti nsemmu wkoll il-fatt li numru ta dokumenti jsemmu l-g ar b ala l-imkien fejn Ìesù g amel ikla mad-dixxipli tieg u u fejn aslilhom ri lejhom, ikla li skond P. Emmanuel Testa ofm, setg et kienet wa da millikliet li xi lhud-insara tal-bidu (is-setta ta l-ebjoniti) kienu jag mlu biex ifakkru l-imkejjen imqaddsa bil-preωenza tal- Mulej (ara Bethany, fis-serje The Holy Places of Palestine, pp ). L-G ar tal-ìetsemani fih 19-il metru b 10. L-g arag ar tal-1955 wasslu 16 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

19 g al restawr s i tal-post li tmexxa minn P. Virgilio Corbo bejn l-1956 u l Kienet ukoll opportunità tad-deheb biex isiru skavi u studji tal-fdalijiet kollha tal-g ar. Hekk deher li ori inarjament il-fet a ta l-g ar kien fiha ames metri u nstabu wkoll fdalijiet ta mag sar u bir li kien t affer biex ji bor l-ilma taxxita liema mag sar u bir kienu jeωistu fi Ωmien ir-rakkonti tal-van eli. Hekk deher çar l-uωu agrikolu ta dan l-g ar fi Ωmien Ìesù. Fir-raba seklu l-g ar ie adattat u mibdul f kappella. Erba kolonni twa lu biex jirfdu s-saqaf li nfeta biex minnu jid ol id-dawl. Ta t din il-fet a t affer bir biex jilqa l-ilma tax-xita. L-art inksiet b muωajk abjad, liema muωajk imbag ad kien ie imkisser biex jit afru oqbra f dan l- G ar-knisja. Hekk bejn il- ames u t-tmien seklu dan l-g ar serva b ala mkien ta difna (instabu 42 qabar) tant li l-istess bir ta Ωmien Ìesù inbidel f qabar (V-VI seklu) u miksi b muωajk b kitba fih Ke anapaus... (Mulej ag ti l-mistrie...). Matul ix-xog ol ta skavi in abru wkoll g add ta fdalijiet ta Ωmien il-biωantini fosthom iskrizzjonijiet funerarji u wkoll partijiet mill-kançell li kien idawwar il-presbiterju. Numru ta graffiti wkoll dehru imnaqqxa fis-saqaf ta l-g ar. Fi Ωmien il-kruçjati l-art ta l-g ar saret taç-çangatura. Mill-fdalijiet misjuba jidher ukoll li s-saqaf ta l-g ar f dan iω-ωmien tal-kruçjati jidher li kien impitter b g add ta kwiekeb filwaqt li mal- itan kien hemm ukoll xi xeni li P. Corbo jidentifika b ala It-talba ta Ìesù, Ìesù ma l-appostlu u l-an lu jfarra lil Ìesù. L-g arg ar tal-1655 ieg lu lill-fran iskani jibdlu d-da la g all-g ar. L-G ar tal-ìetsemani - imkien ta abra SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

20 HAWN TGÓABBA BI TBATIJIETNA "Ishru mieg i" Marcello Ghirlando ofm Ìesù jinωel il-ìetsemani flimkien mad-dixxipli tieg u. Anke hu j oss il-bωonn li jkollu dawk li kien g aωel u li kien i obb dejh f dik is-sieg a iebsa. Ried jaqsam mag hom l-intimità tat-tbatija u tan-niket. Jie u mieg u l Pietru, Ìakbu u Ìwanni, it-tlett xhieda li kien g amlu esperjenza tal-glorja tieg u fuq il-g olja tat-tabor waqt it- Trasfigurazzjoni tieg u. Ìesù jinsisti li jkollu l-kumpanija tag hom biex seta jaffronta s-sieg a tat-ti rib, is-sieg a tad-dlamijiet. Ibqg u mieg i, ishru mieg i, g al sieg a oqog du mieg i. Anke jekk fis-skiet, anke jekk bla kliem, Ìesù jixtieq presenza li twennsu u tqawwih f dik is-sieg a mdallma. Imma l- nien tal-ìetsemani hu mdawwar b nifs it-tra edja. Id-dixxipli ma jifhmux lill-img allem. Ma jitolbux mieg u. In-ng as tal-indifferenza jtaqqlilhom g ajnejhom. Quddiem issieg a drammatika tas-salib, ji arrbu u ma jifhmur l-a ir ta Alla li jidher fi Kristu Ìesù. Ìesù jsir skandlu g alihom. Jorqdu. F din is-sieg a tad-dlamijiet Ìesù jbati wa du. Jitlob u jissielet wa du, abbandunat minn dawk li kien tieg u. G andi ru i mnikkta g all-mewt. Ta t id-dellijiet suwed tas-sigar taω- Ωebbug Ìesù huwa m olli f solitudni tal-biωa. IΩ-Ωiffa kies a tal-lejl i ib mag ha kliem il-profeta IΩaija: Tg abba bi tbatijietna, tg abba bin-niket tag na, u a na hsibnieh ikkastigast, mi jub fix-xejn, milqut minn Alla... Wiççu mal-blata kies a tal-ìetsemani l-iben ta Alla j ossu mtaqqal bid-dnubiet talbnedmin kollha, tal-bnedmin tas-sekli kollha, tal-bnedmin li abb sa l-a ar. Bla dnub, jitg abba bid-dnubiet taddinja u jsofri l-ag ar agunija li qatt dehret fid-dinja. U Ìesù jibqa wa du: mg obbi bid-dnubiet tal-passat, id-dnub ta Adam, id-dnub ta Kajjin, id-dnubiet ta Sodoma u Gomorra, id-dnubiet tal-poplu tieg u, id-dnubiet tal-ibliet, id-dnubiet tax-xju u taω-ωg aωag, id-dnubiet mag mula fis-satra tad-dlam u d-dnubiet mag mula fid-dawl. Ìesù jitg abba bid-dnubiet tal-futur: it-tradi- 18 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

21 menti ta tant persuni li jisimhom Ìuda, id-dnubiet tas-suppervja, il-tradimenti tar-reli juωi u tal-miωωew in, il-gideb, ilkalunnji, l-adulterji, l-omiçidji, dnubiet li ma kenux tieg u imma li hu, fil- nien tal-ìetsemani jitg abba bihom... iddnub tag na waqa fuqu. U Ìesu jibqa wa du. Xmun, rieqed? Reqdin? Iççedi n-natura fiωika tal- Img allem. U l-g araq sarlu b al qtar tad-demm içarçar sa l-art. F dak il-lejl iω-ωebbu tal-getsemani ma ntag sarx. F dak il-lejl il-piω tad-dnub bhal donnu ried jg asar l-iben ta Alla. Ìesù jg ereq l-g araq tad-demm, l-ewwel qatriet tad-demm li xxerrdu g all-fidwa talbnedmin, l-ewwel qatriet tad-demm li kellhom i abbu l bnedmin ma Alla. U Ω-Ωiffa kies a baqg et i orr kliem IΩaija: Kien imωebla u mwarrab millbnedmin, bniedem li bata u kien jaf x inhu l-mard, bhal wiehed li n-nies jahbu wiççhom minnu, bniedem imωebla, li a na xejn ma qisnieh... U Ìesù jibqa wa du. Fit-talb, fil-qawwa tal-missier isib il-fara tieg u. B fiduçja bla limiti fil-missier jistqarr: Abba Missier. Missier, kollox hu possibli Ìesù fil-ìetsemani mal-appostli Ìesù fil-ìetsemani: ktieb tat-talb tas-seklu XV g alik...bieg ed minni dan il-kalçi... ass dwejjaq tal-mewt fuq u beda jitlob b erqa akbar...abba Missier, imma tkun mag mula mhux ir-rieda tieg i imma tieg ek. F dan l-att ta ubbidjenza il- nien tal-ìetsemani isir il- nien tal-fidwa tag na. Fil- nien tal-eden Adam kien dineb; fil- nien tal-ìetsemani Ìesù jitg abba bid-dnubiet tal-bnedmin kollha. Fl-Eden Adam in eba mill-wiçç ta Alla; fil-ìetsemani Ìesù jitlob g allbnedmin kollha quddiem il-missier. Fl-Eden, Alla sab lil Adam, midneb u ribbelli; fil-ìetsemani Alla jsib lil Ìesù, ubbidjenti u ubbidjenti sal-mewt tassalib. Fil-Ìetsemani Ìesù isib il-missier, g ajn tal-qawwa fil- lieda kontra Satana, g ajn ta qawwa quddiem id-dehra tad-dell tas-salib... U d-dixxipli jorqdu. Id-dg ufija tal- isem traqqadhom, anke quddiem ittbatijiet tal-kristu. Hu li kien sej ilhom biex jibqg u mieg u, jittraduh, jiskandalizzaw ru hom minnu...ja arbu. Ji i midrub ir-rag aj u n-ng a jitferrxu. U d-dixxipli kollha arbu. SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

22 X ÌARA F DAK IL-LEJL FIL-ÌETSEMANI? Beda jsofri niket tal-mewt Constancio Cabezón ofm Wara li temm l-a ar çena Ìesù ta l-a ar rakkoman dazzjonijiet tie u lid-dixxipli, u abbrilhom minn qabel dak li kellu ji ri f dak il-lejl, b mod partikulari t-tradiment ta wie ed minnhom. Imba ad niωlu mit-tara li kien ja ti all-parti aktar l isfel tal-belt, qasmu n-nixxie a tal-kidron, u marru fuq in-na a l-o ra, fuq ix-xaqliba ta l-g olja taω-ûebbu, qrib il-ma sar taω-ωejt, imsejja Ìetsemani, fejn is-soltu Hu kien jistrie kull darba li kien ji i Ìerusalem. L-atmosfera kienet stramba; ma kienetx b ad-drabi l-o rajn. Id-dixxipli kienu mnikktin u kienu qed jistennew xi a a kerha. Kienu m assbin al dak li l-im allem kien abbar. U kienu mimlijin bil-biωa. Anke l-aspett ta Ìesù ma kienx tassoltu; kien jidher mimli sibijiet u mifni. Malli waslu hemm, wara li stieden lil kul add biex jitlob, l-im allem sejja lit-tlieta tas-soltu: Pietru, Ìakbu, Ìwanni, u irtira f distanza ta tef a ta ebla. Hemm hu inxte et jitlob. Bdiet ti rilu xi a a speçjali, ax Hu kien qie ed isofri niket terribbli. Mark jesprimi dan in-niket bi kliem qawwi: Ir-ru tie i hi mnikkta all-mewt (14,34). Ma kienx niket tas-soltu; kien niket mortali. Ìesù beda j ossu se jmur min abba sofferenza purament morali. Il-"Bewsa ta Ìuda" ta Giotto 20 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

23 Kien lo iku dan kollu. Hu kien jaf dak kollu li kien se ji rilu; alhekk beda jsofri niket sal-mewt. Imma l- arfien tie u ma kienx b al ta na. L- arfien tie u kien jara kollox fil-preωent. Hu kien jaf b çertezza assoluta f dak ilmument dak kollu li kien se ji rilu ftit si at wara. U anke jekk minn ewwa Hu aççetta, in-natura tie u kienet tiç ad, u bdiet tirreja ixxi b manjiera li fiωjolo ikament mhijiex normali. Min qatt ma ra persuna li to roq min abba t-terrur? Hi rejazzjoni fiωjolo ika li dejjem tista ti ri. In-natura umana ta Ìesù, billi kienet taf fil-preωent dak li kien se ji rilha, bdiet tirreja ixxi b terrur u niket, li min abba fihom Ìesù assu qed imut, u li ew akkumpanjati minn fenomenu rari, imma li jista jivverifika ru u fil-mediçina, li jissejja HE- MATRIDOSIS, ji ifieri araq speçjali akkumpanjat mid-demm. Luqa, li kien tabib, jirriferixxi dan il-fenomenu b rejaliωmu: Hu ass dwejjaq tal-mewt fuqu u beda jitlob b erqa akbar. L- araq sarlu b al qtar taddemm içarçar sa l-art (22,44). Fil-fatt, biex inkunu eωatti, irridu n idu grumi u mhux qtar tad-demm, ax Luqa t-tabib juωa l-kelma TROM- BOI, kelma griega li minnha titnissel il-kelma TROMBOSI, li hi marda li ti i prodotta minn demm ma qud ( blood clot ). Hi xi a a unika li din il-kelma li juωa Luqa po iet f diffikultà t- tradutturi kollha tal-van elu tie u, sa mill-ewwel Ωminijiet. Tant kien kbir it-ta wid li nisslet din il-kelma, li aktar minn awtur wie ed wasal j id li dan it-test kien falz, miωjud ma l-ori inal, u li aldaqstant kellu ji i eskluω mill- Van elu. O rajn ma waslux sa hawn, imma meta ittraduçew dejjem utilizzaw l- espressjoni: Qtar tad-demm. L-istess Bibbja ta Ìerusalem, li hi reçenti, ittraduçiet gocce dense di sangue ( qtar o xon tad-demm ). L-uniku li wasal biex jittraduçi l-kelma nofs triq kien P. Lagrange, li jrendi l-kelma TROM- BOI bil-kelma GLOBULI tad-demm. Kul add kien i ib b ala ra un il-fatt li mhux possibbli li d-demm ma qud j addi mill-pori. Hi xi a a stramba kif ma ittraduçewx kelma daqshekk çara fit-tifsira vera ta ha. Jien na seb li dan kollu hu riωultat ta spjegazzjoni falza tal-fatt. Naslu all-qalba tal-kwestjoni. Ejjew n idu li quddiem fenomenu psikiku b al dak li se fil-kaω ta Ìesù, in-natura amlet rejazzjoni ta biωa ; malli da al fl-agunija, Ìesù beda j ossu jmut bi tbatija purament morali u aktar minn hekk, b fenomenu rari imma possibbli mil-lat mediku, imsejja HE- MATHIDROSIS, araq tad-demm. Il-fenomenu jikkonsisti f dan: quddiem biωa kbir jew terrur, il-gjondoli ta SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

24 l- araq, li huma mxerrdin fil- isem kollu ta na, jitwess u; u fl-istess in ji i verifikat dak li jissejja vasodilatazione dei capillari sottocutanei li huma kollegati mal-gjandoli. Dan ilproçess jipproduçi secretions akbar tal-gjandoli ta l- araq. Dawn il-gjandoli ta l- araq, meta jitwess u kemm jifil u, ja afsu l-kapillari, li jinkisru. Id-demm talkapillari miksurin, jit allat ma l- araq u din it-ta lita titla all- ilda tal- isem permezz tal-pori. Din it-ta lita, meta tasal fuq il- ilda, tinqasam: mill-banda l-wa da l- araq li jaqa u mill-o ra d- demm li, ax hu aktar dens, jibqa bejn it-tikmix tal- ilda, fejn ja qad (il- in talkoagulazzjoni idum minn Ωew minuti u nofs sa ames minuti u nofs). Il- grumi Ω ar, li ji u iffurmati fuq il- ilda, jaq u ma l-art meta ji u mbuttati mill- araq did u abbundanti li jkompli iere. U l-proçess ikompli hekk. San Luqa, mela, andu ra un li fil-van elu j id hekk. Kemm dam dan il-fenomenu? Il-Van elu ma j idilniex b mod çar. Nist u nsibu xi indikazzjoni minn dak li Ìesù j id lill-appostli: Mela ma fla tux tishru sie a wa da mie i? Rigward il-fatt ta l- araq taddemm nist u na mlu dawn il-kunsiderazzjonijiet: 1. Min abba l-kwantità kbira ta demm li ixxerred ( ax dan il-fenomenu ji i prodott fuq il- isem kollu), Ìesù da al fi stat ta hypovolemic shock, min abba li tilef kwantità kbira ta demm f in daqshekk qasir. 2. L- araq intens u l-kwantità kbira ta demm li ar et mill- isem kollu, ipproduçiet f Ìesù atx kbir. Dan kien atx ja raq akkumpanjat minn deni qawwi, li kien jiωdied fil-proporzjon mad-demm li jintilef (Fla ellazzjoni, Inkurunazzjoni bix-xewk), u li akkumpanja lil Ìesù matul il- in kollu tal-passjoni. 3. G all-istess ra uni u min abba l-istess kawωi esposti, minn dak il-mument, Ìesù kien i oss hypotension fl-arterji, li ma ha b ala konsegwenza, abet tnaqqis dejjem ikbar tal-forzi fiωiçi. 4. Min abba li l-gjandoli ta l- araq twess u afna, u ma hom infaq u ukoll eluf ta kapillari, wasslu al dermis u hypidermis ta Ìesù. Fi kliem ie or, ta t il- ilda esterna, il- isem kollu ta Ìesù baqa qisu La am aj ; sitwazzjoni li kienet l-inqas adatta biex tissapporti d-daqqiet li ismu sofra fil- im a tal-passjoni sal-mewt. Na sbu ftit dwar dak li kienu l-fla ellazzjoni, l-inkurunazzjoni bixxewk, il- arr tas-salib fuq isem f dan l-istat. Dan il-fenomenu fiωjolo iku bil-konsegwenzi tie u, kien fatt li ma nist ux ninjurawh meta na sbu fit-tbatijiet kollha li sofra Ìesù matul il-passjoni. Mappa ta Madaba (VI seklu wk). Il-vle a tindika l-geths(emani) u l-knisja fuq il-post 22 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

25 IL-QABAR TA MARIJA FIL-WIED TA KIDRON Meta g alqilha Ω-Ωmien fuq din l-art... Ìwann Abela ofm Faççata tal-knisja fuq il-qabar ta Marija F ri lejn l-g olja taω-ûebbu, f tarf il-wied ta Kidron fuq ix-xaqliba tat-tramuntana, ma enb l-g ar tal-ìetsemani, illum hemm Knisja li ta tha tkennen il-qabar li fih, skond it-tradizzjoni bikrija tal-knisja ta Ìerusalem, kienet iet midfuna Marija, Omm Ìesù. Çertament li mill-ewwel ti ina f mo na l-mistoqsija: mela Marija mhux Efesu mietet? Jekk Marija mietetx f Efesu jew inkella f Ìerusalem mhix domma ta fidi imma kemm il-wa da kif ukoll l-o ra huma marbuta mattradizzjonijiet bikrin tal-komunitajiet insara. Il-Knisja ta Ìerusalem qatt ma kellha diffikultà mhux biss tfakkar il- rajja tal-mewt ta Marija imma wkoll tistqarr bikri li Marija kienet l-ewwel li rçeviet il-glorja tal-qawmien. Forsi tajjeb niftakru li dan it-twennim bikri ie kkonfermat b ala domma tal-fidi Nisranija mill-knisja Kattolika nhar l-1 ta Novembru G addew afna snin imma Ω-Ωerrieg a tat-twemmin miωrug a fl-in awi tal-wied ta Kidron xterdet qajl qajl madwar id-dinja. It-tradizzjonijiet bikrija tal-knisja ta Ìerusalem (II-III seklu) dwar il- mewtdifna-qawmien ta Marija in abru fi ktejjeb apokrifu jismu Dormitio Mariae. Interessanti li din l-iskema mewtdifna-qawmien iet imfassla b xeb a qawwi mal- mewt-difna-qawmien ta Ìesù. Kien dan il-ktejjeb li jag ina l- jiel storiku u ambjentali g al din il- rajja. Veru li huwa kitba apokrifa miktuba mhux bi skop storiku imma wie ed tejolo iku, imma xorta wa da fih indikazzjonijiet ambjentali u eografiçi li ew ikkonfermati mir-riçerka li saret f dan l-imkien f dawn l-a ar snin. SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

26 Silta qasira minn dan it-transitu tg inna nifhmu a jar il-mentalità bikrija tal-knisja ta Ìerusalem: Fost il-kant tas-salmi, l-appostli qamu u adu l- isem imqaddes mill-g olja ta} Sijon g all-wied ta Ìosafat. Dalg odu udu lis-sinjura Marija u morru barra Ìerusalem fit-triq li tie u f ras il-wied l hinn mill-g olja taω-ûebbu. Araw, issibu tliet g erien: dak wiesg a tan-na a ta barra, imbag ad wie ed fuq ewwa, u fl-a ar kamra çkejkna bi xkaffa tat-tafal in-na a tal- Lvant. Morru u qieg du lill-imbierkka fuq dak il-post... Imbag ad id-dixxipli, b qima kbira, qeg duha fil-qabar, fost ilbiki u l-kant g ax kienu j obbuha afna. U f daqqa wa da, dawl kbir idda fuqhom mis-sema. Huma waqg u mal-art, filwaqt li l- isem imqaddes kien me ud fis-sema mill-an li. Il- qabar ta Marija kien ie ttrasformat f santwarju u bikri inbidel fi knisja tal-kampanja. Wara l-konçilju ta Kalçidonja (431 wk) li fih kienet iet ipproklamata d-domma tal-fidi li Marija hija Omm Alla (Theotokos) din il-kappella kienet iet iddedikata lil Omm Alla mill-isqof ta Ìerusalem. Kien il-mument li fih il-qabar ta Marija g adda minn idejn il-lhudinsara tal-palestina g al idejn l-insara ejjin mill- entili. Kien ukoll iω-ωmien li fih, b alma kien sar fuq il-qabar ta Ìesù, il-qabar ta Marija ie maqtug g alih wa du mill-oqbra u l-blat li kienu jdawruh. L-Imperatur Mawrizju bena knisja-rotunda fuq dan il-post u l-kappella qadima saret il-kripta talknisja l- dida. It-tifkira tal-post kienet miω-muma b g oωωa mill-insara tant li d-devozzjoni popolari kienet wasslet biex nhar il-15 t Awissu ta kull sena ti i ççelebrata l- festa tat-transitu u t-tlug fis-sema ta Marija. Kienet festa li g aliha l-insara kienu jit ejjew permezz ta randan li matulu kienu spiss jinωlu jωuru l-qabar fil-wied ta Kidron. Il-Knisja ta fuq Il-Qabar ta Marija fil-wied ta Kidron qabel ir-restawr tal SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

27 Il-kamra ta ewwa u l-bank tal- ebel fil-qabar ta Marija wara r-restawr tal-1972 inqerdet qabel il-wasla tal-kruçjati. Fi Ωmien is-saltna Latina il-kruçjati bnew ( ) knisja o ra majestuωa liema knisja Ωammet l-istess tifsila b al dik ta qabilha, ji ifieri knisja fuq u kripta fejn kien hemm il-qabar ta Marija. Ma enb ilknisja bnew ukoll abbazija li g addewha lill-benedittini. Din l-abbazija kienet mag rufa b ala l- Abbazija ta Santa Marija fil-wied ta Ìosafat. Malli ntemmet is-saltna Latina ta Ìerusalem (Kruçjati) u Saladin (1187) ried jibni mill- did il- itan tal-belt ta Ìerusalem, is-suldati ta Saladin attew il-knisja ta fuq u l-abbazija biex setg u jiωaw il- ebel g all- itan tal-belt. Imma l-kripta ma messewhiex min abba l- qima li kellhom lejn l- Imqaddsa Omm il-profeta Ìesù. BaΩikament din hija l- Knisja li g ad fadal wieqfa llum u l-faççata tag ha, flimkien mat-tara u l- nejjiet tas-saqaf, g alkemm mudlama u ming ajr affreski, huma eωempju klassiku tal-bini ta Ωmien il-kruçjati. Fis-seklu erbatax, Fra Niccolò minn Poggibonsi, Fran iskan, kiteb dak li ra meta wasal f dan l-imkien qaddis: Dwar Santa Marija, kul add g andu jisma xi aga u g alhekk se nitkellem dwar ilkappella mqaddsa fuq dan il-post. Lejn it-tramuntana (tal-kidron) l bog od tir ta vle a (mill-knisja tal-ìetsemani) wie ed isib misra kbir, li jinsab f tarf il-wied, u hemm hemm knisja li fiha hemm il-qabar tal-ver ni Marija. Il- Knisja g andha tliet bibien: wie ed lejn ix-xlokk, li huwa d-da la, ie or lejn ilpunent li issa huwa mag luq bil- ebel g ajr tieqa- jing ad li minn dan il-bieb da lu l-appostli bil- isem glorjuω tal- Ver ni Marija; it-tielet biex fil-lvant u dan huwa mbarrat bil- ebel; lis-saraçeni li SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

28 jg assu l-knisja trid t allas nofs dirhem g al kull ras. Is-saraçeni g andhom devozzjoni kbira, u jemmnu li l-fil-qabar hemm il- isem tal-ver ni Marija; u jum minnhom, meta kont qed inqaddes fuq il-qabar, rajt afna Saraçeni ji u jag tu qima, mhux g all-quddiesa, g ax f dik huma ma jemmnux, imma lill-qabar urew qima kbira. Hekk kif tid ol fil-knisja issib tara wiesg a sabi li jinωel 46 tar a, li huwa wiesg a l-wisa tal-knisja. Il-Knsija hija kbira, ta devozzjoni u mudlama, u hemm afna altari; kull denominazzjoni ta nsara g andha altar u fil-festa ta l-awissu, kull denominazzjoni tiççelebra fuq l-altar tag ha bir-rit tag ha; u finnofs tal-knisja hemm kappella çkejkna li g andha koppla ta l-ir am, b Ωew da liet kwadri, kbar biωωejjed biex tid ol persuna wa da. Wie ed mill-bibien i ares lejn it-tramuntana l-ie r lejn il-lvant. Ìo din il-kappella mqaddsa hemm ilwisq imqaddes qabar ta Marija, fejn l-appostli difnuha. Fuq in-na a ta quddiem tal-qabar hemm tliet toqbiet maqtug a biex wie ed ikun jista jmiss il-qbar innifsu.; il-qabar fih mistax-il palma ta l-id u tliet iswaba tul. Hemm indul enza plenarja. (Libro d Oltremare, LXXXII). F dan iω-ωmien, seklu erbatax, issantwarju g adda f idejn il-fran iskani, li sas-seklu tmintax admu qatieg biex Ωammew u rrestawraw dan il-post. Restawr li kien neçessarju min abba l-g arar li spiss kien jg arraq issantwarju li issa jinsab ta t il-livell tal-wied. Il-Fran iskani g exu fis-sliem flimkien mal-insara tar-riti orjentali g al madwar mitejn sena sakemm fisseklu tmintax il-griegi Ortodossi bdew jag mlu minn kkollox sabiex jie du f idejhom dan l-imkien, a a li se et definittivament fis-sena Illum il-fran iskani g andhom biss dritt li jitolbu pubblikament f dan il-post tliet Il-Kappella çkejkna mibnija fuq il-qabar ta Marija 26 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

29 darbiet fis-sena, wa da minnhom nhar il-15 t Awissu. Min abba l-g arg ar tal-1972 il- Fran iskan P. Bellarmino Bagatti kellu x-xorti li jag mel l-iskavi madwar ilqabar ta Marija. Minn dawn l-iskavi irriωulta li tassew dan il-qabar ta Marija fil-ìetsemani kien jinsab f zona ta difna (çimiterju) uωata tul-ewwel seklu! Il-qabar innifsu jaqbel eωatt maddeskrizzjonjiet topografiçi li g andna fil-verωjonijiet differenti tad- Dormitio Mariae. Hekk it-teknika tat-t affir talqabar kienet l-istess b al oqbra o ra tal-ewwel seklu, fosthom b al dik tal- Qabar ta Ìesù. Il-Qabar fil-fatt kellu l-kamra ta barra u l-kamra ta ewwa fejn kien hemm il-bank tad-difna. Minn din ir-riçerka arkejolo ika flimkien mad-dokumenti bikrin u d-devozzjoni popolari jidher çar li t-twemmin dwar dan il-qabar ta Marija tmur lura lejn iω Ωmien bikri tal-knisja! Meta illum wie ed jid ol qajl qajl u jinωel it-tara ewlieni biex jasal dejn il-qabar, isib ru u f ambjent miωg ud biil-lampieri u g add ta xemg a tnemnem quddiem ix-xbihat u l-ikoni imdendla mal- itan. Int u nieωel it-tara issib fuq ix-xellug l-altar ta San ÌuΩepp fejn fi Ωmien il-kruçjati kien hemm l-oqbra tal-mara ta Baldwinu III u ta omm Beomondo III, prinçep ta Antjokja. Fuq in-na a tal-lemin hemm l-altar ta Sant Anna u San Ìwakkin li kien il-qabar tar-regina Melisanda, bint Baldwinu II, sultan ta Ìerusalem. Din Melisanda kienet iet mog tija b ala mart Folco ta Angiò fl-1129 biddritt tas-suççessjoni. Min abba li iet akkuωata in ustament b adulterju kellha ssofri afna. Mal-mewt ta Ωew ha mexxiet is-saltna Latina ta Ìerusalem f isem binha Baldwinu III li kien g ad ma kellux l-età legali biex isaltan. Malli Kadru.. lampieri... xemg a.. fil-qabar ta Marija binha a f idejh is-saltna irtirat f Nablus minn fejn kienet twettaq idma ta karità kbira. Kienet hi li rrestawrat ukoll din il-knisja fuq il-qabar ta Marija. Biex sar il-qabar tag ha f din il-knisja sar afna xog ol li x u ud minnu g adu jidher ma enb dan l-altar. X in tasal isfel quddiem il-qabar ta Marija, tg ammex g ajnejk biex tilma fid-dawl bati l-imkien qaddis. Imkeffen u miksi bi drappijiet, ikoni u fided. Bieb baxx u dejjaq ida lek fil- kamra ta ewwa u hemm, im ares bil- ieg, hemm il-bank tal- ebel li fuqu tqieg ed il- isem bla ajja ta Omm Alla! Tieqaf esrem g ax ma tistax ma ta sibx dwar il-kobor tal-misteru, mhux biss ta Marija, imma wkoll dak li hemm jistenna lil dawk li jemmnu: g ax Marija kienet l-ewwel wa da li rçeviet il-premju tal-qawmien... u b alha a na g ad irridu ng addu minn din il- rajja! Bla trid tlissen Sliem g alik sultana, omm tal-hniena, ajja, lewwa, tama tag na... SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

30 IL-WIED TA KIDRON... tifkira ta dmug, imwiet, idolatrija... Ìwann Abela ofm L-isem tal-wied li jifred il-belt ta Ìerusalem mill-g olja taω- Ûebbu huwa msejja bil-lhudi Qidron, kelma li tfisser mudlam. L-ewwel darba li niltaqg u ma dan l- isem fil-bibbja huwa fi Ωmien is-slaten David u Salamun. Aktar tard insibuh imsemi kemm-il darba fl-antik Testment u darba biss fil-ìdid Testment, fl-okkaωjoni tal-agunija tal-mulej. Ilkittieba nsara, lhud u misilmin, mir-iv seklu l quddiem, isej ulu wkoll il-wied ta Ìosafat min abba interpretazjoni litterali li ting ata lit-test tal-profeta Ìoel (4,2.16) li jippreωenta lil Ja weh iere minn Sijon biex jag mel aqq mill- nus. Ìosafat fil-fatt tfisser Alla ji udika. Minn Ωmien Teodosju (530 wk) huwa msejja ukoll wadi el-nar (Wied tan-nar). Il-Wied ta Kidron jibda l-mixja tieg u mit-tramuntana ta Ìerusalem u din il-parti tal-bidu tieg u hija msej a Wadi el-ìoω (Wied tal- ewω). Malli jasal ma enb il-belt ta Ìerusalem huwa msejja Kidron u kif jibda jaqbeω il-belt fid-direzzjoni tax-xlokk u jasal ma enb il-g ajn ta Silwan, huwa msejja Wadi Sitt Maryam (Wied Sidna Marija). Malli jo ro mill-in awi ta Ìerusalem u jibda nieωel lejn id-deωert ta Ìuda l-isem isir Wadi el-ri ab (min abba l-ir ieb li kienu jg ammru fuq ix-xaqlibiet tieg u - fosthom dawk f Mar Saba). L-a ar biçça tieg u li tibqa nieωla sal-ba ar il-mejjet hija msej a Wadi en-nar. Fl-in awi tal-g ajn ta Silwan il-kidron jing aqad mal-wied ta Ìe Óinnon (Ìehenna). Il- rajja tal-wied ta Kidron hija mimlija tifkiriet ta dmug, imwiet, idolatrija u impurità legali. B mod partikulari l-in awi fejn il-kidron kien jiltaqa mal-ìe enna. David jasqam minnu meta kien imfittex g all-mewt minn ibnu Absalom (2Sam 15,23) filwaqt li Salamun jordna lil Simg i biex ma jaqsamx il-wied ta Kidron jekk ma riedx jara l-mewt (1Sl 2,37). Diversi slaten arqu fih g add ta statwi u strumenti ta l-idolatrija: hekk g amel Asa bl-istatwa ta l-asera (1Sl 15,13) u ÓeΩekija bil-materjal tal-idolatrija ta A aω (2Kr 29,16). Ìosija ordna t-tne ija tal-o etti ta kult lil Bag al, Asera u l-eωerçti tas-smewwiet li kien hemm fit-tempju ta Ja weh u jin arqu kollha fil-wied ta Kidron u l-irmied jittie ed u jinxtered f Betel (2Sl 23,4.12). Tul il-wied ta Kedron, fuq iω-ωew xaqlibiet tieg u l-oqbra jiddominaw il-panorama. Jekk fuq ix-xaqliba ta Ìerusalem, sa t t il- itna tal-belt issir id-difna tal-misilmin, fuq ix-xqliba tal-g olja taω-ûebbu issir id-difna tal-lhud. It-twemmin li f da n il-wied se jsir il- udizzju ta Alla g en biex dawn il- nub ta dan il-wied ji u ttrasformat f çimiterji kbar. Fil-fond tal-wied, lejn kwaωi bi dritt il-knisja tal-ìetsemani, hemm ukoll monumenti antiki li w ud 28 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

31 U ud mill-"monumenti" fil-wied ta Kidron minnhom kienu di à wieqfa fi Ωmien Ìesù. Dawn il-monumenti huma mag mula minn kmajra bin- nefesh (nifs) fuqha b ala simbolu tal- ajja. Forsi wkoll nisimg u l-le en ta Ìesù je odha kontra l-fariωej u jsej ilhom ipokriti g aliex iωejnu l-oqbra tal- usti imma joqtlu lill-dawk mibg uta minn Alla (Mt 23,29). Dawn il-monumenti jiffurmaw Ωew kuplessi mag rufa bhala ta Ûakkarija-San Ìakbu u l-ie or ta Absalom-Ìosafat. Il-Qabar ta Absalom: huwa l- iktar wie ed mag ruf u jidher sewwa: im affer fil-blat u maqtug mill-blat ta madwaru. Fuq in-na a ta barra g add ta kolonni li fuqhom iserra friω imωejjen li fuqu mbag ad hemm imserr a rotunda mg ottija bi struttura forma ta lembut bil-maqlub. Dan il-monument fih 20m g oli u l-istudjuωi jqeg duh fost il-bini tal-ewwel seklu qk. It-tiΩjin tieg u huwa ta Ωmien ellenistiku. L-indikazzjoni teig u b ala l- Qabar ta Absalom hija mi juba minn ÌuΩeppi Flavju u wkoll minn San Ìlormu li aktarx hija bbaωata fuq il-kliem bibliku: U Absalom f ajtu kien qabad u waqqaf g alih il-plier li hemm f Wied is-sultan g ax qal: Ma g andix iben biex ifakkar ismi. U kien semma l-plier b ismu, u semmieh il-plier ta Absalom sal-lum (2Sam 18,18). Il- Qabar ta Ìosafat huwa mag mul minn g ar bi tmien kmamar g ad-difna. L-aktar karatterisitka importanti ta dan huwa t-timpanu li hemm fuq il-faççata mωejjen b weraq ta l-akantu u frott, tipiku tal-ewwel seklu wk. Il-Qabar ta San Ìakbu: l-iskrizzjoni fuq il-bieb tindika li dan il-qabar kien l-imkien taddifna tal-membri tal-familja saçerdotali tal-beni-óeωir. L-isem ÓeΩir insibuh fl-iskrittura b ala isem ta wa da millfamilji saçerdotali li jaqdu fit-tempju (1Kr 24,15). Persuna b dan l-isem jidher ukoll fil-lista ta dawk li kellhom jaqdu wara l-jasar ta Babel (Ne 10,20). L-isem ta San Ìakbu intrabat ma dan ilmonument g aliex tradizzjoni nisranija kienet tindikah b ala l-imkien fejn San Ìakbu mar jista ba waqt il-passjoni ta Ìesù u wkoll b ala l-imkien tad-difna tieg u wara l-mewt li se et b idejn il-membriu tas-sanhedrin ta Ìerusalem. Il- rajja tal-mewt tieg u hija rrakuntata wkoll minn ÌuΩeppi Flavju u aktarx se et g all- abta tas-sena 62 wk. Kien il-qassis il-kbir Hananija li kkundannah u eg lhom jitfg uh minn fuq il-pinnaklu tat-tempju g al ol wied ta Kidron. Tradizzjoni antika tg id li lil San Ìakbu difnuh hemm fil-post, viçin it-tempju. Fi Ωmien il-biωantini dan il-monument sar ukoll imkien fejn kienu jg ammru xi r ib li bnew kmajjar g alihom u knisja çkejkna tifkira talmartri. Il-Qabar ta Ûakkarija: huwa m affer fil-blat u g oli kwaωi 7 metri bil-faççata tieg u imωejna b kolonni u kapitelli. Dan il-monument ukoll huwa tal-ewwel seklu qk. SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

32 ÓAÌÌRUH BARRA L-BELT Il-Knisja ta San Stiefnu fil-wied Marcello Ghirlando ofm Meta semg u dan, assew kliemu jinfdilhom qalbhom u bdew jg aωωu snienhom kontra tieg u. Imma hu, mimli bl-ispirtu s-santu u b g ajnejh fis-sema, ra l-glorja ta Alla u lil Ìesù qieg ed fuq il-lemin ta Alla. U qal: Ara, qieg ed nara s-sema miftu u lil Bin il-bniedem fil-lemin ta Alla. U huma nfexxew jg ajjtu kemm jifil u u jsoddu widnejhom. Mbag ad intefg u fuqu lkoll f daqqa, kax-kruh il barra mill-belt u qabdu j a ruh. Ix-xhieda qieg du wejji hom f ri lejn Ωag Ωug jismu Sawl. Lil Stiefnu qabdu j a ruh huwa u jitlob u jg id: Mulej Ìesù, ilqa r-ru tieg i. Mbag ad niωel g arrkubbtejh u g ajjat b le en g oli: Mulej, tg oddulhomx dan id-dnub. U kif qal hekk, miet. (Atti 7, 54-60). Id-diskors twil ta Steifnu quddiem is-sinedrju - diskors li bih Stiefnu jiddenunçja l-qalb iebsa tal-poplu tieg u quddiem il-manifestazzjoni ta Alla li dehret fl-istorja kollha tal-fidwa, u b mod partikulari fil-persuna ta Ìesù - iqanqal opposizzjoni arxa. Quddiem Stiefnu li jistqarr li kien qed jara dehra ta Alla li fiha Ìesù huwa gglorifikata, il-membri tas-sinedrju jag alqu widnejhom u kontra kull ra uni j a ru lil Stiefnu. Stiefnu huwa l-ewwel dixxiplu ta Ìesù li jmut martri. B all-mulej imut u waqt mewtu jafda ru u kompletament Il-Knisja ta San Stiefnu fil-wied lill-mulej, filwaqt li jitlob il-ma fra g al dawk li kienu qeg din i a ruh. Ilmewta ta Stiefnu kellha tkun Ωerrieg a ta tifrix tal-fidi fil-mulej Ìesù. Il-lhud-insara kienu jfakkru fuq ix-xaqliba tal-lvant tal- itan tal-belt ta Ìerusalem, fl-in awi tal-bieb ta l- Iljuni, il- rajja tal-martirju ta Stiefnu. Imma t-tifkira kienet intilfet tant li fi Ωmien aktar tardiv din it-tifkira kienet issir fuq ix-xaqliba tat-tramuntana talbelt, fl-in awi tal-bieb ta Damasku. Il-Komunità Griega-Ortodossa, fl-1957, bniet l-ewwel santwarju-tifkira ta din il- rajja fil-wied ta Kidron. 30 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

33 KUMMISSARJAT TA L-ART IMQADDSA - MALTA LEJN IS-SENA 2000 Marcello Ghirlando ofm - Twanny Chircop ofm Il-ftu mill- did ta l-intrata ori inali tal-kummissarjat ta l-art Imqaddsa u t-tqeg id ta l-istess Kummissarjat u l- idma tieg u ta t il-patroçinju ta Sant Antnin ta Padova, Duttur Evan eliku u Patrun tal-kustodja ta l-art Imqaddsa, jag tina okkaωjoni in arsu lejn il-passat u l-preωent u b mod partikulari lejn il-futur f dak kollu li g andu x jaqsam mal-appostolat tag na. Irridu l-ewwel u qabel kollox nistqarru li n ossu li l-presenza tal-kummissarjat ta l-art Imqaddsa, kemm f Malta u kemm f G awdex, hija grazzja speçjali mog tija lilna, a na li nippruvaw inkunu wlied spiritwali tal-fqajjar ta Assisi, il-bniedem tal-kelma u l-qaddis li tant b erqa rabat l-ordni tieg u ma l-art ta Ìesù Kristu. Nistqarru g al darb o ra il-prinçipju tal- idma tag na mal-pellegrini li mag na jaqsmu l-grazzja tal-postijiet Qaddisa: a na nippruvaw ma niddivorzjaw qatt il-kelma ta Alla mill-art Imqaddsa u viceversa. Tat-tnejn in ossuna ndenjament arriesa u f isem Dak li huwa l-awtur tag hom nippruvaw na dmu u nersqu u nressqu lejh. Il-Passat: Kull idma fil-preωent g andha l-g eruq sodi tag ha fil-passat. G alhekk ma nistg ux ma nroddux ajr lil Alla g al dawk kollha li admu b riωq il-kelma u l-art Imqaddsa fil-passat, anke direttament permezz tal-kummissarjat ta l-art Imqaddsa, wie ed mill-ewwel Kummissarjati ta l-ordni tag na, imwaqqaf fl Storikament, l-ewwel Fran iskani li rifsu l-gωejjer tag na kienu l-fran iskani li ew ji bru l-elemoωina g at-terra Santa. U mhux ta min jinsa, mhux biss il-predeçessuri kollha tag na, wie ed fosthom li kien ukoll Kustodju ta l-art Imqaddsa imma wkoll l-g exieren ta utna Fran iskani li taw servizz u spiss anke Ωmien twil ta ajjithom favur il- idmiet appostoliçi tal-kustodja. Il-PreΩent: Bi pjaçir tkompli l- pubblikazzjoni tar-rivista Biblika L-Art Imqaddsa, b inkluωjoni ta kontributuri odda u bil-publikazzjoni ta kull sena tas-suppliment li tant ji i milqug millqarrejja tag na. Ta min ifakkar fid-diversi pubblikazzjonijiet Bibliçi u marbuta ma l-art Imqaddsa: Il-Bibbja l-ambjent tag a, Persuna i Nisa fil-bibbja, il-festi Litur içi tal-lhud, Il-Via Sagra, il-ktieb tat-talb Fra t Meta qaluli sejrin f dar il- Mulej - Talb g al waqt il-pellegrina, u l-gwida ta l-art Imqaddsa, L-Art Imqaddsa mal-fran iskani, li din is-sena stampajna it-tielet edizzjoni tag ha. Ta min ifakkar, f dak li g andu x jaqsam ma pubblikazzjoni u xandir, id-diversi programmi fuq l-art Imqaddsa, Ìerusalem, u l-kustodja ta l-art Imqaddsa, fuq Radio Malta 1, u l-parteçipazzjoni f programmi simili fuq ir-radju RTK. Ovvjament dan minng ajr ma nsemmu il-kwantità kbira ta posters, bookmarks, brochures, noti g all-korsijiet.. Qed ikomplu l-korsijiet li ta kull sena l-kummissarjat jorganizza minn Ottubru sa Marzu, korsijiet li huma marbuta ma l-art Imqaddsa, u f din SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru

34 Dehra tad-da la tal-kummissarjat illum l-a ar sena, anke korsijiet ta natura strettament Biblika. Ta min isemmi l- Korsijiet Il-Óames Van elu, Ìerusalem Belt ta Alla, Isimhom jibqa Mfakkar, Korsijiet fuq l-art Imqaddsa bil-videos, L-Ambjent u l-formazzjoni tal-bibbja, Il-Vangelu Skond San Ìwann. Kollha korsijiet li w ud minnhom qed isiru wkoll fil-gωira G awdxija, minn Jannar sa Marzu ta kull sena. Ta sodisfazzjoni kbir kienu llpellegrina i li saru matul dawn l-a har sitt isjuf. Aktar minn amsin pellegrina li permezz tag hom kwaωi elfejn pellegrin Ωaru l-art Imqaddsa mag na. Fost l-appostolat l-aktar importanti tal-kummissarjat inqisu l- idma ta kuxxjentizzazzjoni fost utna fil-provinçja. Óamsa minn utna g amlu l-kors g all-gwidi, u wie ed g amel sena Kors g ad-diploma fl-istudji Bibliçi; tnejn minn utna issa qed ig inu lill-ordni fil-korsijiet ta formazzjoni g all-patrijiet tal-lingwa IngliΩa; tliet patrijiet issa qed ja dmu g as-servizz tal-kustodja ta l- Art Imqaddsa. Ta min isemmi wkoll il-manutensjoni radikal li saret fil-kummissarjat matul dawn l-a ar ames snin kif ukoll it-tkabbir tieg u permezz tas-sala Tera Sancta, Sala Ìerusalem, Sala Betle em, u l-istess intrata. Il-Futur, lejn is-sena 2000: Dawn huma ftit mill-idejali tag na: * inseddqu l-g aqda Óbieb ta l- Art Imqaddsa biex inkomplu nrawwmu grupp ta voluntieri li jg inuna f din il- idma wiesg a tag na kemm g all- Kummissarjat u kif ukoll g all-kustodja, kif kellna okkaωjoni nibg atu di à fissnin li g addew. * It-tis i tal-pellegrina i; huma afna dawk li qed jitolbuna jer g u ji u mag na fuq pellegrina li jkun differenti minn dak tas-soltu, pellegrina li jkollu fih ukoll postijiet o ra b as-sinaj u l-ìordanja. Ta inkorra iment hija d-domanda ta diversi saçerdoti millkleru djoçesan li qed jitolbuna dan u qed jitolbuna li norganizzaw pellegrina b irtir. Il-Fakultà tat-tejolo ija talbitna pellegrina g all-istudenti tal-fakultà li jkun jinkludi fih konferenzi minn esperti tag na fuq il-post. * Tis ih ta l-open Day nhar l-ewwel Sibt ta Diçembru u l-quddiesa li ssir g all-benefatturi ta l-art Imqaddsa dakinhar filg axija. Bosta kienu dawk li talbuna no olqu wirja permanenti fuq l-art Imqaddsa. * Il- idma flimkien mal-fakultà tat- Tejolo ija li jitwaqqaf il-meditterranean Reigions Centre li jinkludi fih Insara, Lhud u Musulmani. Il-Kummissarjat di à ie inkarigat jie u sieb il-kuntatti mal-partijiet Lhud fit-terra Santa. * It-tis i tal-korsijiet, speçjalment bl-inkluωjoni ta lecturers barranin, fuq il-mudell tal-kors ta Studji Fran iskani. * Il- idma fost utna fil-provinçja. Ix-xewqa tag na hija li l-kustodja tkompli tkun opening missjunarja g all-provinçja, kif kien ukoll fis-snin l-img oddija. 32 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

35

36 Kummissarjat ta l-art Imqaddsa - Malta