Η συναισθηματική νοημοσύνη

Transcript

1

2 Η συναισθηματική νοημοσύνη ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ «Ο καθένας μπορεί να θυμώσει αυτό είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στον σωστό βαθμό και στη σωστή στιγμή για τη σωστή αιτία και με τον σωστό τρόπο αυτό δεν είναι εύκολο». Αριστοτέλη, Ηθικά Νικομάχεια Εισαγωγή Ήταν ένα ανυπόφορο υγρό αυγουστιάτικο απόγευμα στη Νέα Υόρκη, εκείνο το είδος της μουχλιασμένης μέρας που κάνει τον κόσμο βλοσυρό και κατσούφη. Επέστρεφα από τη δουλειά μου (γράφει ο Daniel Goleman) και ανέβηκα στο λεωφορείο που ανηφόριζε τη λεωφόρο Μάντισον. Ξαφνιάστηκα από τον οδηγό, έναν μεσόκοπο νέγρο ο οποίος με ένα ενθουσιώδες χαμόγελο με υποδέχτηκε καθώς ανέβαινα με ένα φιλικότατο: «Γεια χαρά, πώς πάνε τα κέφια;». Το ίδιο επανέλαβε σε όλους ό σοι ανέβηκαν μετά, καθώς το λεωφορείο αγκομαχούσε στην πυκνή κυκλοφορία του κέντρου της μεγαλούπολης. Όλοι οι επιβάτες έδειχναν το ίδιο ξαφνιασμένοι με μένα και, καθώς ήταν παγιδευμένοι στο δύσθυμο πνεύμα της στενάχωρης ώρας, ε λάχιστοι ανταπέδωσαν τον χαιρετισμό του. Καθώς όμως το λεωφορείο προχωρούσε απελπιστικά αργά μέσα στο αφόρητο μποτιλιάρισμα, συντελέστηκε μια αργή αλλά μαγική μεταμόρφωση. Ο οδηγός ξεκίνησε έναν κεφάτο ατελείωτο μονόλογο για χάρη μας, ένα ζωντανό «ρεπορτάζ» πάνω σε ό,τι προσπερνούσαμε: «Σ εκείνο το μαγαζί έχει απίθανες εκπτώσεις, στο μουσείο στεγάζεται μια καταπληκτική έκθεση, στον κινηματογράφο παίζεται αυτό το συναρπαστικό έργο που το είδα» κτλ. Ο ενθουσιασμός του ήταν μεταδοτικός. Ώ σπου να κατεβούν από το λεωφορείο ένας ένας οι επιβάτες είχαν βγει από το βλοσυρό καβούκι τους και όταν ο οδηγός τους φώναξε: «Να έχετε ένα πολύ καλό βράδυ!», όλοι ανταποκρίθηκαν με χαμόγελο. 1

3 Η ανάμνηση αυτής της ευχάριστης διαδρομής έμεινε μέσα μου χαραγμένη για πάνω από είκοσι χρόνια. Τότε μόλις είχα ολοκληρώσει τη διατριβή μου στην Ψυχολογία, αλλά τότε η Ψυχολογία ελάχιστη σημασία έδινε στον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να επέλθει μια τέτοια μεταβολή. Τότε πολύ λίγα γνωρίζαμε για τους μηχανισμούς του συναισθήματος. Κι όμως όταν άρχισα να συλλογίζομαι το κολλητικό μικρόβιο της ευεξίας που πρέπει να μεταδόθηκε σαν τα ηχητικά κύματα σ όλη την πόλη αρχίζοντας από τους επιβάτες εκείνου του λεωφορείου, παραδέχθηκα ότι ε κείνος ο οδηγός ήταν ένας «ειρηνοποιός», είχε ταλέντο και χάρισμα στο να μεταλλάσσει την ακεφιά και τον εκνευρισμό που κόχλαζε στην ψυχή των επιβατών σε χαμόγελο και καλή διάθεση. Αυτή είναι μια όμορφη πλευρά των ανθρωπίνων σχέσεων. Ας δούμε και τον α ντίποδα που πολύ εύκολα θα τον βρούμε στις ειδήσεις της κάθε μέρας μας. Α) Σ ένα τοπικό σχολείο ένας εννιάχρονος αρχίζει να σπρώχνει βίαια, να πετάει μπογιές πάνω στα θρανία, στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και στους εκτυπωτές και να επιδίδεται σε κάθε είδους βανδαλισμό καταστρέφοντας ακόμα κι ένα αυτοκίνητο στο πάρκινγκ του σχολείου. Ο λόγος: κάποιοι συμμαθητές του τον είχαν αποκαλέσει «μωρό» κι αυτός ήθελε εντυπωσιακά να τους αποδείξει πως δεν είναι. Β) Οκτώ νεαροί τραυματίζονται σε μια αναπάντεχη συμπλοκή νεαρών έξω από ένα κλαμπ με ραπ μουσική η οποία εξελίσσεται σε πραγματική μάχη. Ένας από τους νεαρούς αρχίζει να πυροβολεί το πλήθος με ένα αυτόματο τριανταοχτάρι. Το αστυνομικό δελτίο υπογραμμίζει πως τέτοιο πιστολίδι για ασήμαντες αιτίες που αντιμετωπίζονται ως πράξεις προσβλητικές έχει γίνει τον τελευταίο καιρό σύνηθες φαινόμενο σε όλη τη χώρα. Γ) Μια άλλη έρευνα αναφέρει πως το 57% των δολοφόνων μικρών παιδιών μέχρι δώδεκα ετών είναι οι ίδιοι οι γονείς τους. Στις μισές αυτών των περιπτώσεων οι γονείς απολογούμενοι ισχυρίζονται πως απλώς «προσπάθησαν να συνετίσουν τα παιδιά τους». Τα μοιραία χτυπήματα υποκινήθηκαν από «παραβάσεις»των παιδιών του τύπου, «δεν έκλεινε την τηλεόραση, έκλαιγε ασταμάτητα» κτλ. Δ) Νεαρός Γερμανός δικάζεται επειδή σκότωσε πέντε Τουρκάλες βάζοντάς τους φωτιά ενώ κοιμόντουσαν. Μέλος νεοναζιστικής ομάδας ο Γερμανός αναφέρει ότι ό ίδιος είναι άνεργος και πίνει και θεωρεί αίτιους της κακοδαιμονίας του τους ξένους μετανάστες. Καθημερινά πάμπολλες τέτοιες ειδήσεις φθάνουν στ αυτιά μας. Πρόκειται για νέα που μας πείθουν πως η κοινωνία μας βρίσκεται σε αποσύνθεση, πως εκδηλώνε 2

4 ται μια απέραντη μοχθηρία και κακία, που καταργεί κάθε έννοια ασφάλειας και πολιτισμού. Στην πραγματικότητα αυτές οι ειδήσεις φανερώνουν πως ανατριχιαστικά συναισθήματα έχουν ξεφύγει από κάθε έλεγχο στη ζωή των συνανθρώπων μας. Μια πλημμυρίδα βίας και ντροπής αγγίζει τη ζωή όλων μας. Ένας συναισθηματικός παραλογισμός, μια γιγάντια παράνοια μέσα στις οικογένειές μας, στις πόλεις μας και στην κοινωνική μας ζωή γενικότερα. Οργή και απελπισία έχουν καταλάβει ακόμη και τους πιτσιρικάδες που μεγαλώνουν κλειδαμπαρωμένοι, μόνοι με την τηλεόραση που έχει υποκαταστήσει τη μαμά και την baby sitter ή εγκαταλειμμένοι, παραμελημένοι, κακοποιημένοι με βίωμά τους την πολύ κακή σχέση των γονέων τους. Τα κύματα της επιθετικότητας φουσκώνουν απειλητικά. Όλο αυτό το κακό θα μπορούσε να ονομαστεί συναισθηματική βία. Η τελευταία δεκαετία (πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα) παράλληλα με την έξαρση της συναισθηματικής βίας, χαρακτηρίστηκε επίσης από μια χωρίς προηγούμενο έκρηξη της επιστημονικής έρευνας γύρω από το συναίσθημα με αποκορύφωμα τις εντυπωσιακές εικόνες του εγκεφάλου σε λειτουργία, που κατέστη δυνατόν να παρατηρηθούν χάρη σε καινοτόμες μεθόδους, όπως π.χ. η τεχνολογία απεικόνισης του εγκεφάλου. Μάθαμε πώς ακριβώς αυτή η πολύπλοκη μάζα κυττάρων λειτουργεί ό ταν σκεπτόμαστε ή όταν αισθανόμαστε, όταν φανταζόμαστε ή όταν ονειρευόμαστε. Αυτός ο καταιγισμός νευροβιολογικών δεδομένων μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πιο καθαρά από ποτέ πώς τα συγκινησιακά κέντρα του εγκεφάλου μάς ωθούν να οργιζόμαστε ή να ξεσπάμε σε κλάματα και πώς παλαιότερα μέρη του εγκεφάλου μας στρέφουν προς το καλό ή προς το κακό. Η διαφάνεια των λειτουργιών και δυσλειτουργιών του συναισθήματος ίσως μας δώσει και θεραπείες για τη συλλογική συναισθηματική κρίση την οποία βιώνουμε. Η θέση του συναισθήματος στη διανοητική μας ζωή είχε παραμεληθεί εντυπωσιακά από τις επιστημονικές έρευνες αφήνοντας έτσι για μεγάλο χρονικό διάστημα ανεξερεύνητο το χώρο των συναισθημάτων. Τώρα επιτέλους η επιστήμη είναι σε θέση να απαντήσει τεκμηριωμένα στα καίρια και συγκλονιστικά ερωτήματα της ψυχής, να χαρτογραφήσει με κάποια ακρίβεια την ανθρώπινη καρδιά. Αυτή η χαρτογράφηση συνιστά μια πρόκληση για όσους υποστηρίζουν τη νοημοσύνη με τη στενή της θεώρηση, σύμφωνα με την οποία ο δείκτης νοημοσύνης είναι ένα γενετικό δεδομένο που δεν μπορεί να αλλάξει από την εμπειρία της ζωής, με τη μοίρα μας να προδιαγράφεται και να προκαθορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις διανοητικές μας δυνατότητες. Βλέπουμε συχνά στη ζωή να αποτυγχάνουν άνθρωποι με υψηλό δείκτη νοημοσύνης και αντίθετα αναπάντεχα και εντυπωσιακά 3

5 να επιτυγχάνουν άλλοι με μέτριο δείκτη. Τι είναι αυτό που κάνει τη διαφορά; Ίσως οι δεξιότητες που αποκαλούνται «συναισθηματική νοημοσύνη». Σ αυτές συμπεριλαμβάνονται ο αυτοέλεγχος, ο ζήλος, η επιμονή και η ικανότητα να βρίσκει κανείς κίνητρα για τον εαυτό του. Αυτές οι δυνατότητες όπως θα δούμε μπορούν να διδαχθούν στα παιδιά και να τους προσφέρουν έτσι μια καλύτερη ευκαιρία να αξιοποιήσουν οποιοδήποτε νοητικό δυναμικό μπορεί να τους χαρίστηκε γενετικά. Πίσω από αυτή τη δυνατότητα αναπτύσσεται μια πιεστική ηθική επιταγή. Ζούμε σε μια εποχή όπου αφενός το κουβάρι της κοινωνίας ξετυλίγεται με ολοένα μεγαλύτερη ταχύτητα και αφετέρου ο εγωισμός και η βία καταστρέφουν την κοινωνική μας ζωή. Η συναισθηματική νοημοσύνη και η καλλιέργειά της μπορεί να είναι η απάντησή μας σ αυτή την καταστροφική επίθεση, γιατί από ουσιαστικές συναισθηματικές ικανότητες προκύπτουν θεμελιώδεις ηθικές στάσεις ζωής. Εισαγωγικά μπορούμε να πούμε πως η παρόρμηση είναι το ενδιάμεσο στάδιο εκδήλωσης του συναισθήματος. Είναι ένα ορμητικό ξέσπασμα συναισθήματος που θέλει να εξωτερικευθεί σε πράξη. Αυτοί που βρίσκονται στο έλεος της παρόρμησής τους, αυτοί που δεν έχουν αυτοέλεγχο, πάσχουν από έλλειψη ηθικής. Η ικανότητα ελέγχου της παρόρμησης είναι η βάση της θέλησης και του ισχυρού χαρακτήρα. Κατά τον ίδιο τρόπο η ρίζα του αλτρουισμού είναι η ενσυναίσθηση, δηλαδή η ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε σωστά τα συναισθήματα των άλλων, να ερχόμαστε στη θέση τους. Αν δεν έχουμε αίσθηση της ανάγκης ή της απόγνωσης του άλλου, πώς θα μπορέσουμε να νοιαστούμε γι αυτόν; Κι αν υπάρχουν δύο στάσεις ζωής που απεγνωσμένα ζητάει η εποχή μας και τις έχει απόλυτη ανάγκη είναι η αυτοσυγκράτηση και η αλληλεγγύη και συμπόνια. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να κατανοήσουμε τι σημαίνει και πώς μπορούμε να προσδίδουμε νοημοσύνη στο συναίσθημα. Θα κάνουμε αναφορά στις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις γύρω από τη συναισθηματική δομή του εγκεφάλου. Είναι ανακαλύψεις που προσφέρουν εξηγήσεις για το πώς λειτουργούμε στις πιο «σαρωτικές»στιγμές της ζωής μας, τότε που το συναίσθημα κατατροπώνει τη λογική μας. Η κατανόηση των αλληλεπιδράσεων των δομών του εγκεφάλου οι οποίες εξελίσσονται σε στιγμές φόβου ή θυμού, πάθους ή χαράς, μας αποκαλύπτει πολλά για το πώς αποκτούμε τις συναισθηματικές μας συνήθειες που μπορούν να υπονομεύσουν τις καλύτερες προθέσεις μας. Η ίδια αυτή κατανόηση θα μας δείξει τι μπορούμε να κάνουμε για να κυριαρχήσουμε πάνω στις πιο καταστροφικές συναισθηματικές μας παρορμήσεις. Και το σπουδαιότερο, 4

6 τα νευρολογικά δεδομένα μας ανοίγουν ένα παράθυρο ελπίδας για τη διαμόρφωση ενός καλύτερου συναισθηματικού κόσμου των παιδιών μας. Θα δούμε επίσης πώς τα νευρολογικά δεδομένα επηρεάζουν τη «συναισθηματική νοημοσύνη» μας και πώς, κατακτώντας κάποιες τεχνικές, θα μπορούμε να συγκρατούμε τη συναισθηματική παρόρμηση, να διαβάζουμε τα εσώτερα απόκρυφα συναισθήματα, πρώτα τα δικά μας και μετά των άλλων, και να χειριζόμαστε πιο ή πια τις σχέσεις μας, δηλαδή να διαχειριζόμαστε σωστά τα συναισθήματά μας. Η συναισθηματική ευφυΐα μπορεί να προστατεύσει τις πιο αξιόλογες σχέσεις μας, να μας βοηθήσει στην επαγγελματική μας επιτυχία, να μας απαλλάξει από τοξικά συναισθήματα που θέτουν σε κίνδυνο την ψυχική, αλλά και τη σωματική μας υγεία. Η γενετική μας κληρονομιά μας προικίζει με κάποια συναισθηματικά χαρακτηριστικά που φτιάχνουν την ψυχοσύνθεσή μας. Όμως το εγκεφαλικό κύκλωμα που εμπλέκεται εδώ είναι εξαιρετικά εύπλαστο. Η γενετική μας προίκα δεν είναι η τελεσίδικη μοίρα μας. Τα συναισθηματικά μαθήματα βιώματα που ως παιδιά παίρνουμε στο σπίτι και στο σχολείο μάς επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά, καθιστώντας μας περισσότερο ή λιγότερο ικανούς στους χειρισμούς της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η παιδική και η εφηβική ηλικία είναι κρίσιμα περάσματα που δίνουν την ευκαιρία για την εδραίωση των ουσιωδών συναισθηματικών δομών συνηθειών, που θα κυβερνήσουν τη ζωή μας. Θα δούμε ποιοι κίνδυνοι καραδοκούν για όσους αποτυγχάνουν καθώς μεγαλώνουν να κυριαρχήσουν στο συναίσθημά τους. Κατάθλιψη, βία, διαταραχές στην πρόσληψη τροφής, χρήση ναρκωτικών ουσιών, αλκοόλ είναι καταστάσεις καθημερινές στις οποίες παγιδεύονται πάμπολλοι συνάνθρωποί μας, όταν δεν κατακτήσουν σωστά τη συναισθηματική νοημοσύνη. Έρευνες δείχνουν δυστυχώς πως η σημερινή γενιά των παιδιών θα είναι σε μεγαλύτερη συναισθηματική σύγχυση από την προηγούμενη. Τα σημερινά παιδιά είναι πιο μοναχικά και καταπιεσμένα, πιο οργισμένα και απείθαρχα, πιο νευρικά και ευέξαπτα, πιο παρορμητικά και επιθετικά. Αν υπάρχει γιατρειά πρέπει να την αναζητήσουμε στον τρόπο με τον οποίο προετοιμάζουμε τα παιδιά για τη ζωή. Αν αφήσουμε τη συναισθηματική αγωγή τους στην τύχη, θα δρέψουμε ως καρπό την καταστροφή όλων μας. Ίσως λύση να είναι η αλλαγή των στόχων των σχολείων μας. Η αυτοεπίγνωση, ο αυτοέλεγχος, η ενσυναίσθηση, η εκμάθηση της τέχνης της προσοχής, της επίλυσης των διαφορών, της συνεργασίας, να κάποιοι στόχοι που πρέπει να πάρουν ένα μερίδιο από την μονομερή διανοητική υπερφόρτωση και αξιολόγηση, αλλά δυστυχώς και εξόντωση των μαθητών μας που συμβαίνει στα σχολεία μας. 5

7 «Τα πάθη μας όταν βιώνονται σωστά περιέχουν σοφία», λέει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια, «αλλά μπορούν εύκολα να λοξοδρομήσουν κι αυτό συμβαίνει πολύ συχνά». Ας προσπαθήσουμε να εμφυσήσουμε νοημοσύνη στα συναισθήματά μας και ί σως μπορέσουμε να ξαναφέρουμε την πολιτισμένη συμπεριφορά στις πόλεις μας και την αλληλεγγύη στα σπίτια και στην κοινωνία μας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Σε τι χρειάζονται τα συναισθήματα «Ας αναλογιστούμε τις τελευταίες στιγμές του Γκάρι και της Μαίρη ΤζέηνΤσόνσι, ενός ζευγαριού απόλυτα αφοσιωμένου στην εντεκάχρονη κόρη τους Άντρεα, η οποία ήταν καρφωμένη σε αναπηρική καρέκλα λόγω εγκεφαλικής παράλυσης. Η οικογένεια ταξίδευε με τρένο των αμερικανικών σιδηροδρόμων, το οποίο έπεσε στο ποτάμι όταν η γέφυρα υποχώρησε σε παραποτάμια περιοχή της Λουιζιάνα. Έχοντας τη σκέψη τους πρώτα στην κόρη τους, έκαναν υπεράνθρωπη προσπάθεια να σώσουν την κόρη τους καθώς τα νερά ορμούσαν μέσα στο βαγόνι. Κατάφεραν να σπρώξουν το κορίτσι έξω από το παράθυρο και να το πετάξουν κυριολεκτικά στα χέρια των διασωστών, ενώ εκείνοι χάθηκαν λίγες στιγμές αργότερα στις δίνες του ποταμού. Έ να μυθικό θάρρος, μια αυτοθυσιαστική κίνηση έσωσε την Άντρεα, η οποία ήταν καταδικασμένη να περάσει όλη της τη ζωή στην αναπηρική πολυθρόνα σε κάποιο ί δρυμα, στερημένη πλέον από τη φροντίδα των γονέων της». Σε κάποιες πολύ κρίσιμες στιγμές της ζωής μας βλέπουμε πως η καρδιά, τα συναισθήματα, έχουν τον κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη ψυχή επισκιάζοντας τη λογική. Ερχόμαστε αντιμέτωποι με κινδύνους, βιώνουμε την απώλεια αγαπημένων προσώπων, εμμένουμε σε κάποιο στόχο παρά τις απογοητεύσεις και τις αποτυχίες, α γωνιούμε για τις σχέσεις μας με το σύντροφό μας, επιδιώκουμε τη δημιουργία της οικογένειάς μας. Και κάθε συναίσθημα προσφέρει μια ξεχωριστή ετοιμότητα για δράση. Το καθένα μας στρέφει προς μια κατεύθυνση στην οποία έχει προηγηθεί μια καλή διεργασία για την αντιμετώπιση των συχνών παρόμοιων προκλήσεων της αν 6

8 θρώπινης ζωής. Καθώς αυτές οι καταστάσεις επαναλαμβάνονται αιωνίως και αενάως στην ιστορία της εξέλιξής μας και βιώνονται από χιλιάδες γενιές ανθρώπων, η α ξία του συναισθηματικού μας πλούτου ως στοιχείου επιβίωσης εντυπώθηκε στο νευρικό μας σύστημα μετατρέποντας τα συναισθήματά μας σε έμφυτες αυθύπαρκτες τάσεις της ανθρώπινης υπόστασης. Είναι πολύ κοντόφθαλμη μια άποψη της ανθρώπινης φύσης που αγνοεί την ορμητική δύναμη των συναισθημάτων. Η ονομασία Homo Sapiens είναι παραπλανητική υπό το φως της νέας εκτίμησης από μέρους της σύγχρονης επιστήμης για τη θέση που κατέχουν τα συναισθήματα στη ζωή μας. Όλοι μας γνωρίζουμε από την ε μπειρία μας πως όταν πρόκειται να πάρουμε καθοριστικές αποφάσεις το τι νιώθουμε μετράει το ίδιο και συχνά περισσότερο από το τι σκεφτόμαστε. Είτε μας αρέσει, είτε όχι η ευφυΐα δεν οδηγεί πουθενά όταν τα συναισθήματα έχουν κλονιστεί ή έ χουν βαλτώσει. Όταν τα πάθη ξεπερνούν τη λογική «Ήταν μια τραγική αλυσίδα λαθών και ανυποψίαστων αλλαγών. Η δεκατετράχρονη Ματίλντα ήθελε να σκαρώσει μια απλή φάρσα στον πατέρα της. Πήδηξε λοιπόν από το ντουλάπι όπου είχε σκαρφαλώσει φωνάζοντας «μπουου!» στους γονείς της που επέστρεφαν νύχτα στο σπίτι από ένα φιλικό τους σπίτι. Όμως ο κύριος Μπόμπι και η γυναίκα του είχαν μείνει με την εντύπωση πως η Ματίλντα θα έμενε ε κείνο το βράδυ στη φίλη της Άνν. Καθώς λοιπόν μπήκαν στο σπίτι τους άκουσαν κάποιο θόρυβο. Ο κύριος Μπόμπι έπιασε ταχύτατα την κάνη του περιστρόφου του που πάντοτε είχε μαζί του όταν κυκλοφορούσαν έξω το βράδυ. Πρώτο του μέλημα να ε λέγξει το υπνοδωμάτιο του παιδιού του. Καθώς η ανυποψίαστη κόρη του πηδούσε πάνω του για να τον τρομάξει έφαγε τη σφαίρα στο λαιμό της και ξεψύχησε σχεδόν ακαριαία». Μια συναισθηματική κληρονομιά της ανθρωπότητας είναι ο φόβος που μας ω θεί σε κινήσεις αυτοπροστασίας ή προστασίας της οικογένειάς μας. Ο φόβος έ σπρωξε τον κ.μπόμπι να πυροβολήσει προτού καλά καλά διαπιστώσει τι συνέβαινε, αν πράγματι τον απειλούσε κάποιος κίνδυνος. Αυτόματες αντιδράσεις αυτού του τύπου έχουν βαθιά χαραχθεί στο νευρικό μας σύστημα και λειτουργούν σχεδόν αυτόματα γιατί για πολύ μακρά και κρίσιμη περίοδο στην ανθρώπινη ιστορία από τέτοιες ακαριαίες αντιδράσεις εξαρτιόταν η επιβίωση του είδους. Τα συναισθήματα λοιπόν υπήρξαν οι σοφοί καθοδηγητές μας για μακρότατο χρονικό διάστημα. Οι 7

9 πρώτοι ηθικοί κανόνες, ο Κώδικας του Χαμουραμπί, οι Δέκα Εντολές, τα Διατάγματα του Αυτοκράτορα Ασόκα, μπορούν να ερμηνευθούν ως απόπειρες να χαλιναγωγηθεί και να εξημερωθεί η συναισθηματική ζωή. Οι κοινωνίες υποχρεώθηκαν να ε πιβάλουν από έξω κανόνες για να καθυποτάξουν την πλημμυρίδα της συναισθηματικής περίσσειας που ξεχείλιζε τόσο αβίαστα από μέσα. Παρ όλους τους περιορισμούς τα πάθη ανέκαθεν ξεπερνούν τη λογική. Γιατί οι αργές αποφασιστικές δυνάμεις της εξέλιξης που διαμόρφωσαν τα συναισθήματά μας ολοκλήρωσαν το έργο τους μέσα σε ένα εκατομμύριο χρόνια και έχουν επηρεάσει βαθύτατα το είναι μας, πολύ πιο βαθιά από τη λογική, την ηθική, την πειθαρχία που πολύ αργότερα εμφανίστηκαν στην κοινωνική ζωή και άρχισαν να επηρεάζουν την κοινωνική μας συμπεριφορά. Η εκτίμηση της προσωπικής μας εμπειρίας και ο τρόπος με τον οποίον αντιδρούμε σ αυτήν διαμορφώνεται όχι μόνο από τις λογικές μας κρίσεις ή την προσωπική μας ιστορία, αλλά και από το απώτατο παρελθόν των προγόνων μας το οποίο κουβαλάμε ως ασυνείδητο ή υποσυνείδητο μέσα μας. Πολύ συχνά αντιμετωπίζουμε μεταμοντέρνα διλήμματα μ έναν οπλισμό που είχε κατασκευαστεί για να καλύπτει τις ανάγκες της Πλειστόκαινης Περιόδου(!). Ας την έχουμε πάντα κατά νουν αυτή τη δυσχέρεια. Παρορμήσεις για δράση Όλα τα συναισθήματα είναι προτροπές για δράση, στιγμιαία σχέδια για την αντιμετώπιση γεγονότων της ζωής μας. Η ρίζα της λέξης στα αγγλικά emotion υπονοεί ότι ενυπάρχει μια τάση για κίνηση. Το ότι τα συναισθήματα οδηγούν σε πράξεις φαίνεται πιο καθαρά στα μικρά παιδιά. Οι ενήλικοι πολλές φορές αποσυνδέουν το συναίσθημα από την αντίστοιχη δράση, εφόσον μπορούν να ελέγχουν πολύ καλά, ί σως και να αποκρύπτουν τα πραγματικά τους συναισθήματα, κάτι που δεν συμβαίνει σε κανένα άλλο είδος του ζωικού βασιλείου. Κάθε συναίσθημα έχει μοναδικό και διακεκριμένο ρόλο και σύσταση. Με νέες μεθόδους διείσδυσης στο σώμα και στον εγκέφαλο οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει και συνεχίζουν να ανακαλύπτουν πολλές ψυχολογικές λεπτομέρειες σχετικά με το πώς κάθε συναίσθημα προετοιμάζει το σώμα για ένα εντελώς διαφορετικό είδος α ντίδρασης. 1. Με τον θυμό το αίμα κυλάει προς τα χέρια και μας διευκολύνει να πιάσουμε ένα όπλο ή να επιτεθούμε σε κάποιον εχθρό. Οι παλμοί της καρδιάς αυξάνονται και 8

10 μια έκρηξη ορμονών, όπως η αδρεναλίνη, προκαλεί μια τόσο έντονη ενέργεια που οδηγεί σε κάποια πολύ έντονη εκδήλωση δραστηριότητα. (Υψώνουμε τη φωνή, σπάμε πράγματα, χτυπάμε πόρτες για να βγάλουμε αυτή την ενέργεια). 2. Με τον φόβο το αίμα οδεύει προς τους μεγάλους σκελετικούς μυς, για παράδειγμα στα πόδια, κάνοντας πιο εύκολο το τρέξιμο. Το αποτέλεσμα: το πρόσωπο πανιάζει καθώς το αίμα στραγγίζει από αυτό. Έτσι δημιουργείται η αίσθηση ότι «παγώνει το αίμα». Ταυτόχρονα το σώμα ψύχεται, έστω και στιγμιαία, αφήνοντας πιθανόν στον άνθρωπο το χρόνο να εκτιμήσει κατά πόσον η φυγή θα ήταν η ενδεδειγμένη αντίδραση. Τα κυκλώματα στα συγκινησιακά κέντρα του εγκεφάλου προκαλούν έκκριση ορμονών που θέτουν το σώμα σε γενική επιφυλακή, κάνοντάς το ευερέθιστο και έτοιμο για δράση, ενώ η προσοχή συγκεντρώνεται στην άμεση απειλή για να εκτιμηθεί καλύτερα η προτιμητέα δράση. 3. Στην κατάσταση της λεγόμενης «ευτυχίας» αυξάνεται η δραστηριότητα σε κάποιο εγκεφαλικό κέντρο το οποίο αναχαιτίζει τα αρνητικά συναισθήματα, αυξάνει τη διαθέσιμη ενεργητικότητα και κατευνάζει ό,τι προκαλεί ανήσυχες σκέψεις. Ωστόσο δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη μεταβολή στη βιοσωματική κατάσταση του ανθρώπου, εκτός από μια γενική ηρεμία, η οποία βοηθάει το σώμα να συνέρχεται γρήγορα από την αναστάτωση ανησυχητικών συγκινήσεων. Αυτή η ήρεμη κατάσταση προσφέρει στο σώμα τις προϋποθέσεις για να ξεκουραστεί γενικά, να οπλιστεί με ετοιμότητα και ενθουσιασμό για οποιαδήποτε δραστηριότητα και να πολεμήσει για την επίτευξη μιας μεγάλης ποικιλίας στόχων. 4. Τα τρυφερά συναισθήματα και η σεξουαλική ικανοποίηση συνεπάγονται τη διέγερση του παρασυμπαθητικού που είναι ο αντίποδας της δραστηριοποίησης που υποκινείται από το φόβο και το θυμό και είναι γνωστή ως «αντίδραση μάχης και φυγής». Το παρασυμπαθητικό πρότυπο αποκαλείται «αντίδραση της χαλάρωσης» και είναι ένα σύνολο ψυχοσωματικών αντιδράσεων που προκαλεί μια γενική κατάσταση ηρεμίας και ικανοποίησης που διευκολύνει την αποδοχή του άλλου και τη συνεργασία. 5. Όταν μας καταλαμβάνει έκπληξη ανασηκώνουμε τα φρύδια κι αυτό μας επιτρέπει να έχουμε ευρύτερο οπτικό πεδίο, επομένως ευρύτερη πληροφόρηση για το αναπάντεχο γεγονός που μας αιφνιδίασε και μας εξέπληξε κι αυτό μας διευκολύνει να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει και να αποφασίσουμε το πιο ενδεδειγμένο σχέδιο δράσης. 9

11 6. Σ όλο τον κόσμο φαίνεται πως η αηδία εκφράζεται με τον ίδιο τρόπο και μεταδίδει ακριβώς το ίδιο μήνυμα: κάτι επιτίθεται στη γεύση ή την όσφρησή μας κυριολεκτικά ή μεταφορικά. Η έκφραση του προσώπου που υποδηλώνει αηδία το πάνω χείλος στραβώνει πλάγια και η μύτη ρυτιδώνει ελαφρά υπαινίσσεται μια αρχέγονη απόπειρα να κλείσουμε τα ρουθούνια για να αποφύγουμε μια ενοχλητική ο σμή ή να φτύσουμε ένα δηλητηριώδες φαγητό. 7. Μια βασική λειτουργία της λύπης είναι ότι μας βοηθάει να προσαρμοζόμαστε σε μια σημαντική απώλεια, όπως είναι ο θάνατος ενός δικού μας προσώπου ή σε μια μεγάλη απογοήτευση λόγω ακύρωσης ελπίδων, σχεδίων, προσπαθειών κτλ. Η λύπη προκαλεί ελάττωση της ενεργητικότητας και του ενθουσιασμού μας για τις δραστηριότητες της ζωής, ιδιαίτερα για διασκεδάσεις και απολαύσεις και όσο βαθαίνει και πλησιάζει την κατάθλιψη επιβραδύνει και τον μεταβολισμό του σώματος. Αυτή η εσωστρεφής απομόνωση μας δίνει την ευκαιρία να θρηνήσουμε μια απώλεια ή μια χαμένη ελπίδα, να συνειδητοποιήσουμε τις συνέπειές της στη ζωή μας και καθώς θα επανέρχεται η ενεργητικότητά μας να σχεδιάσουμε ένα νέο ξεκίνημα. Η απώλεια ενέργειας κράτησε τους θλιμμένους και κατά συνέπεια ευάλωτους προγόνους μας κοντά στις σπηλιές τους, όπου σίγουρα ήταν πιο ασφαλείς. Όλα όσα περιγράψαμε ήταν σε γενικές γραμμές βιολογικές τάσεις για δράση που προκαλούνται από τα συναισθήματά μας. Αυτές οι τάσεις διαμορφώνονται περαιτέρω από την εμπειρία μας στη ζωή και από την κουλτούρα μας. Για παράδειγμα σε όλο τον κόσμο ο θάνατος αγαπημένου προσώπου προκαλεί λύπη και πόνο. Ο τρόπος όμως με τον οποίο εξωτερικεύουμε τη θλίψη μας ή το πώς την κρύβουμε α πό τους άλλους για να τη βιώσουμε μόνοι διαμορφώνεται από την παιδεία και από την θρησκευτική πίστη του καθενός. Όλα αυτά τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις τους δέχθηκαν εξέλιξη πολλών χιλιάδων ετών. Στην αυγή της ανθρώπινης ιστορίας πολύ λίγα βρέφη και νήπια α ξιώνονταν να φτάσουν στην παιδική ηλικία και το προσδόκιμο όριο ζωής ήταν κάτω από τα τριάντα χρόνια. Ανά πάσα στιγμή γινόντουσαν συγκρούσεις, μάχες, εισβολές. Η ξηρασία και ο λιμός ή οι πλημμύρες συνεπάγονταν μαζικούς θανάτους. Με την πρόοδο του ανθρωπίνου γένους, με την πολιτιστική του εξέλιξη οι άγριες πιέσεις κάτω από τις οποίες αυτό αρχέγονα καλείτο να επιβιώσει σιγά σιγά χαλάρωναν. Αυτές οι πιέσεις όμως είχαν κάνει τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις τόσο έντονες, όσο και ανεκτίμητες για την επιβίωσή μας. Όσο οι πιέσεις αυτές εξασθενούσαν, τόσο εξασθενούσε και η αποτελεσματικότητα της σωματικής έκφρασης του 10

12 συναισθήματος. Π.χ. Ο θυμός για τον αρχέγονο άνθρωπο σήμαινε δύναμη και ορμή για να μπορέσει να επιβιώσει, ενώ σήμερα ο θυμός ενός δεκαπεντάχρονου που μπορεί να κρατάει ένα αυτόματο όπλο μπορεί να είναι μια ασύλληπτη καταστροφή. Τα δυο μυαλά μας «Μια φίλη μου μού μίλησε για το διαζύγιό της, το οποίο υπήρξε οδυνηρό. Ο άνδρας της ερωτεύθηκε μια νεότερη γυναίκα στη δουλειά του και ξαφνικά της ανακοίνωσε πως έφευγε από το σπίτι της για να ζήσει με την ερωμένη του. Ακολούθησαν μήνες πικρών αντιπαραθέσεων για το ποιος θα κρατήσει το σπίτι, τι θα γίνει με τα παιδιά, με τη διατροφή και την επιμέλειά τους κτλ. Τώρα, μερικούς μήνες αργότερα, μού έλεγε πως της άρεσε η ανεξαρτησία της, πως ήταν χαρούμενη με τη μοναξιά της. «Τώρα πια πραγματικά δεν τον σκέφτομαι, πραγματικά δεν με απασχολεί!», μου είπε. Αλλά καθώς το έλεγε, τα μάτια της για μια στιγμή γέμισαν δάκρυα. Όσο κι αν τα λόγια της με βεβαίωναν για το αντίθετο ήταν ολοφάνερο πως υπήρχε ακόμη θλίψη μέσα της. Μέσα της συγκρούονταν η λογική και το συναίσθημα». Πράγματι έχουμε δύο μυαλά: ένα που σκέφτεται κι ένα που αισθάνεται. Δυο θεμελιακά διαφορετικοί τρόποι γνώσης αλληλεπιδρούν στη δόμηση της διανοητικής μας ζωής. Ο ένας, ο λογικός νους, είναι ο τρόπος κατανόησης του οποίου έχουμε επίγνωση: πιο ενσυνείδητος, πιο στοχαστικός, πιο ικανός να ζυγίζει και να συλλογίζεται. Αλλά δίπλα σ αυτόν υπάρχει κι ένα άλλο σύστημα γνώσης, παρορμητικό και πανίσχυρο, αν και μερικές φορές παράλογο: ο συγκινησιακός νους. Αυτός ο διχασμός προσεγγίζει τη λαϊκή διάκριση μεταξύ «καρδιάς» και «μυαλού». Το να γνωρίζεις ότι κάτι είναι σωστό στην «καρδιά» σου είναι ένας διαφορετικός τρόπος πεποίθησης από το να σκέφτεσαι με το λογικό μυαλό σου. Υπάρχει μια αντίστροφα αναλογική σχέση όσον αφορά τον έλεγχο του συναισθήματος και της λογικής στο μυαλό. Όσο πιο έντονο είναι το συναίσθημα, δηλαδή όσο πιο πολύ κυριαρχεί ο συγκινησιακός νους, τόσο πιο αδρανής καθίσταται ο λογικός. Αυτό μπορεί να προκύπτει από την ανάγκη επιβίωσης του ανθρώπινου είδους: Είναι δηλαδή α νάγκη να προηγούνται τα συναισθήματα και η διαίσθησή μας, όταν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις όπου η ζωή μας βρίσκεται σε κίνδυνο, οπότε το να σταθούμε και να σκεφθούμε τι πρέπει να κάνουμε θα μπορούσε να μας κοστίσει τη ζωή. Συνήθως τα δυο μυαλά βρίσκονται σε αγαστή συνεργασία και ισορροπία. Το συναίσθημα τροφοδοτεί και διαπλάθει τις λειτουργίες του λογικού νου και ο λογικός νους τελειοποιεί και μερικές φορές ασκεί βέτο στην επιρροή των συναισθημάτων. 11

13 Κι όμως ο συγκινησιακός και ο λογικός νους αποτελούν εν μέρει ανεξάρτητες λειτουργίες, η καθεμιά από τις οποίες, όπως θα δούμε, προέρχεται από τη λειτουργία ενός ξεχωριστού κυκλώματος του εγκεφάλου. Η συνεργασία των δύο μυαλών διαταράσσεται όταν εμφανίζονται τα πάθη. Τότε ο συγκινησιακός νους καθυποτάσσει το λογικό. Το λογικό παραλύει, αδυνατεί να υ ψώσει τη φωνή του ή μάλλον δεν εισακούεται μέσα στο ισχυρό βουητό του συγκινησιακού. Ας ακούσουμε πόσο γλαφυρά, μάλλον σατιρικά, περιγράφει ο Έρασμος (16 ος αιώνας ουμανιστής) την ένταση ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημα. «Ο Δίας στοίβαξε πολύ περισσότερο πάθος παρά λογική μπορείτε να υπολογίσετε μια αναλογία είκοσι τέσσερα προς ένα. Έστησε δυο οργισμένους τυράννους α πέναντι στη μοναχική δύναμη της Λογικής: το Θυμό και τον Πόθο. Πόσο μπορεί η Λογική να υπερισχύσει αντιμέτωπη με τις συνδυασμένες δυνάμεις αυτών των δύο φαίνεται ξεκάθαρα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η Λογική κάνει το μόνο που μπορεί: ξελαρυγγίζεται επαναλαμβάνοντας κανόνες αρετής, ενώ οι άλλες δύο της λένε να πάει να πνιγεί και γίνονται ολοένα πιο θορυβώδεις και προσβλητικοί, τόσο που πια ο Αφέντης τους εξαντλείται, παραδίδει τα όπλα και υποτάσσεται». Πώς αναπτύχθηκε ο εγκέφαλος Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη δυναμική επίδραση των συναισθημάτων πάνω στον σκεπτόμενο νου και τον λόγο για τον οποίο συχνά το συναίσθημα και η λογική βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση πρέπει να γνωρίσουμε πώς εξελίχθηκε ο εγκέφαλος, ο οποίος ζυγίζει περίπου ενάμισι κιλό και είναι περίπου τριπλάσιος σε μέγεθος από τον εγκέφαλο του αμέσως επόμενου στην κλίμακα της εξέλιξης ανθρωποειδούς πρωτεύοντος θηλαστικού. Κατά την εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους που κράτησε εκατομμύρια χρόνια ο ε γκέφαλος αναπτύχθηκε από τη βάση του προς τα επάνω, τα δε ανώτερα κέντρα προήλθαν από τις βελτιώσεις κατώτερων, άρα και παλαιότερων μερών. (Η ανάπτυξη του εγκεφάλου στο ανθρώπινο έμβρυο ακολουθεί σε αδρές γραμμές αυτή την ε ξελικτική πορεία). Η πιο πρωτόγονη περιοχή του εγκεφάλου η οποία είναι κοινή σε όλα τα είδη που διαθέτουν ένα ελάχιστο νευρικό σύστημα, είναι το εγκεφαλικό στέλεχος, που αποτελεί την προέκταση προς τα επάνω, μέσα στο κρανίο, του νωτιαίου μυελού που βρίσκεται στη σπονδυλική στήλη. Αυτή η εγκεφαλική περιοχή ρυθμίζει ζωτικές λειτουργίες, όπως την αναπνοή και το μεταβολισμό των άλλων οργάνων του σώμα 12

14 τος, και ελέγχει τις στερεότυπες αντιδράσεις και κινήσεις. Αυτός ο πρωτόγονος ε γκέφαλος ούτε σκέπτεται, ούτε μαθαίνει. Αποτελεί ένα σύστημα ρυθμιστών που διατηρούν τη λειτουργία του σώματος και τις αντιδράσεις του στα σωστά επίπεδα, ώστε να του εξασφαλίζουν την επιβίωση. Αυτός ο εγκέφαλος κυριαρχούσε την ε ποχή των ερπετών. (Φανταστείτε ένα φίδι που σφυρίζει για να σημάνει την επαπειλούμενη επίθεση). Από την πιο πρωτόγονη ρίζα, το εγκεφαλικό στέλεχος, ξεπήδησαν τα συγκινησιακά κέντρα. Εκατομμύρια χρόνια αργότερα από αυτά τα συγκινησιακά κέντρα α ναπτύχθηκε ο σκεπτόμενος εγκέφαλος ο αποκαλούμενος «νεοφλοιός». Από τον συγκινησιακό εγκέφαλο λοιπόν αναπτύχθηκε ο σκεπτόμενος, αλλά πολύ πολύ αργότερα. Η αρχαιότερη ρίζα της συγκινησιακής μας ζωής εντοπίζεται στην αίσθηση της ό σφρησης ή πιο σωστά του οσφρητικού λοβού, των κυττάρων δηλαδή που συλλαμβάνουν και αναλύουν την οσμή. Κάθε ζων οργανισμός, είτε θρεπτικός είτε δηλητηριώδης, σεξουαλικός σύντροφος, αρπακτικό ή λεία, έχει μια διακεκριμένη μοριακή ταυτότητα που μπορεί να μεταφερθεί με τον αέρα. Σ εκείνους τους πρωτόγονους καιρούς η όσφρηση συνιστούσε μια αίσθηση ζωτικής σημασίας που έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην αυτοσυντήρηση. Στα αρχικά του στάδια το οσφρητικό κέντρο αποτελούνταν από λίγα, εξαιρετικά λεπτά στρώματα νευρώνων που συγκεντρώνονταν για να αναλύσουν την οσμή. Ένα στρώμα κυττάρων προσελάμβανε το οσφραινόμενο και το κατέτασσε στις εξής σαφείς, διακεκριμένες κατηγορίες: φαγώσιμο ή τοξικό, σεξουαλικά διαθέσιμο, εχθρικό ή βρώσιμο. Ένα δεύτερο στρώμα κυττάρων έστελνε αντανακλαστικά μηνύματα κατά μήκος του νευρικού συστήματος λέγοντας στο σώμα τι να κάνει: να δαγκώσει, να φτύσει, να πλησιάσει, να τρέξει να σωθεί ή να κυνηγήσει τη λεία του. Με την εμφάνιση των πρώτων θηλαστικών προστέθηκαν νέα ουσιώδη στρώματα του συγκινησιακού εγκεφάλου. Αυτά καθώς περιέκλειαν το εγκεφαλικό στέλεχος έμοιαζαν κάπως μ ένα κουλουράκι που του λείπει μια δαγκωματιά στο σημείο που το στέλεχος εισέρχεται σ αυτά. Αυτό το μέρος του εγκεφάλου ονομάστηκε «μεταιχμιακό σύστημα» ή «λιμβικό», από τη λέξη limbusπου στα λατινικά σημαίνει δαχτυλίδι. Από αυτή την περιοχή ξεκινούν τα συναισθήματα. Όταν βρισκόμαστε υπό την επήρεια σφοδρής επιθυμίας ή μανίας, όταν είμαστε τρελοί από έρωτα ή παγωμένοι από φόβο, βρισκόμαστε στο έλεος του μεταιχμιακού συστήματος. Το μεταιχμιακό σύστημα συνέχισε να εξελίσσεται και τελειοποίησε δυο ισχυρά εργαλεία: τη μάθηση και τη μνήμη. Αυτές οι δυο καινοτομίες επέτρεπαν στον ζω 13

15 ντανό οργανισμό να κάνει πιο έξυπνες επιλογές και να εναρμονίζει τις αντιδράσεις του και να τις προσαρμόζει στις εκάστοτε απαιτήσεις αντί να τις κρατά άκαμπτες και αυτόματες, να κάνει συγκρίσεις με βιώματα του παρελθόντος και να απορρίπτει ή να προτιμά κάποια ενέργεια αντίδραση ως απάντηση σε μια επαναλαμβανόμενη πρόκληση. Περίπου εκατό εκατομμύρια χρόνια πριν, ο εγκέφαλος των θηλαστικών παρουσίασε μια αλματώδη εξέλιξη. Πάνω στο λεπτό διστρωματικό φλοιό προστέθηκαν κάμποσα νέα στρώματα εγκεφαλικών κυττάρων για να σχηματίσουν το νεοφλοιό. Ο νεοφλοιός του homosapiens πολύ πιο εκτεταμένος από ό,τι σε κάθε άλλο είδος προσέθεσε όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Έγινε η έδρα της σκέψης. Εμπεριέχει τα κέντρα που συνθέτουν και κατανοούν αυτά που οι αισθήσεις προσλαμβάνουν. Μας βοηθάει να νιώθουμε αυτό που σκεφτόμαστε και να έχουμε συναισθήματα για ιδέες, τέχνες, σύμβολα, νοητά στοιχεία. Κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του ο νεοφλοιός βοήθησε στην ανάπτυξη μιας συνετής συμπεριφοράς και την κατάρτιση στρατηγικών σχεδίων, μακρόπνοων προγραμμάτων και πνευματικών τεχνασμάτων. Ο θρίαμβος της τέχνης, της παιδείας, του πολιτισμού, όλα αυτά είναι καρποί του νεοφλοιού. Αυτή η νέα προσθήκη στον εγκέφαλο επέτρεψε να διανθιστεί η συναισθηματική ζωή, με αποχρώσεις. Πάρτε την αγάπη. Οι μεταιχμιακές δομές γεννούν συναισθήματα ευχαρίστησης και σεξουαλικής επιθυμίας, αλλά η προσθήκη του νεοφλοιού και οι συνδέσεις του με το μεταιχμιακό σύστημα γέννησαν τον ισχυρότατο αγαπητικό δεσμό μεταξύ μητέρας παιδιού, όπως και τη μακρόχρονη δέσμευση που απαιτεί η ανατροφή των παιδιών. (Γι αυτό είδη ζώων που δεν έχουν νεοφλοιό, όπως τα ερπετά, στερούνται και μητρικής στοργής. Μετά την εκκόλαψη τα νεογέννητα πρέπει να κρυφτούν για να μη γίνουν βορά των γονέων τους). Στους ανθρώπους ο προστατευτικός δεσμός του γονέα με το παιδί του δημιουργεί τις ασφαλείς συνθήκες που επιτρέπουν να ωριμάσει και να αναπτυχθεί ο εγκέφαλος του παιδιού κατά τη διάρκεια μιας παρατεταμένης παιδικής ηλικίας. Εξελικτικά ο συνολικός όγκος του νεοφλοιού αυξάνεται. Αυξάνονται γεωμετρικά οι συνδέσεις συνάψεις μέσα στο εγκεφαλικό κύκλωμα. Όσο αυξάνονται οι συνάψεις, μεγαλώνει το φάσμα των πιθανών αντιδράσεων. Ο νεοφλοιός επιτρέπει λεπτές και πολύπλοκες εκδηλώσεις της συναισθηματικής ζωής, όπως είναι η ικανότητα να νιώθουμε αισθήματα για τα αισθήματά μας. Αυτό εξηγεί γιατί είμαστε σε θέση να παρουσιάσουμε ένα πολύ μεγάλο εύρος αντιδράσεων στα συναισθήματά μας και περισσότερες αποχρώσεις. Ένα κουνέλι όταν φοβάται απλώς το βάζει στα πό 14

16 δια. Ο άνθρωπος έχει άπειρους τρόπους να εκδηλώσει το φόβο του, από το να τσιρίξει, να λιποθυμήσει, να τρέξει, ως να καλέσει το 100 ή το 166. Όσο πιο σύνθετο γίνεται το κοινωνικό σύστημα τόσο σημαντικότερη και αναγκαιότερη καθίσταται η ι κανότητα ευελιξίας μεταξύ πολλών επιλογών και φυσικά δεν υπάρχει πιο σύνθετο κοινωνικό σύστημα από το σύγχρονο ανθρώπινο σύστημα. Παρόλη την εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και τον καθοριστικό ρόλο που παίζει πια ο νεοφλοιός, σε κάποια καίρια ζητήματα της καρδιάς, σε συναισθηματικά επείγοντα περιστατικά, το μεταιχμιακό σύστημα καθυποτάσσει τον νεοφλοιό. Ίσως επειδή το μεταιχμιακό σύστημα είναι η ρίζα από την οποία αναπτύχθηκε ο νεότερος εγκέφαλος, ίσως επειδή είναι μυριάδες οι συνεκτικές διασυνδέσεις μεταξύ νεοφλοιού και μεταιχμιακού συστήματος, τα συγκινησιακά κέντρα έχουν απεριόριστη δύναμη και επηρεάζουν καθοριστικά τη λειτουργία του υπόλοιπου εγκεφάλου συμπεριλαμβανομένων και των κέντρων της σκέψης. *Αναφερόμαστε στην εξέλιξη των ειδών. Χωρίς να είμαστε υποστηρικτές της θεωρίας της εξελίξεως αποδεχόμαστε το ολοφάνερο, ότι ο σημερινός άνθρωπος είναι προϊόν μακράς εξελίξεως. Αυτό δεν αναιρεί την πίστη μας στη δημιουργία του ανθρώπου και όλης της κτίσεως από τον Κτίστη του Κόσμου, τον Παντοδύναμο Θεό. Η Γένεσις της Παλαιάς Διαθήκης δεν μπορεί να ερμηνευθεί κατά λέξιν. Αι «ημέραι» της Γενέσεως αντιστοιχούν σε μακρότατα χρονικά διαστήματα κατά τα οποία τα διάφορα άψυχα και έμψυχα κτίσματα με συνεχείς μεταβολές πήραν τη μορφή με την οποία εμείς τα γνωρίζουμε και συνεχίζουν να εξελίσσονται. Το ότι τα είδη εξελίσσονται δεν αναιρεί το ότι ο Πάνσοφος Θεός τα δημιούργησε και τους έδωσε την δυνατότητα της προσαρμοστικότητας και της εξέλιξης και ειδικά στον άνθρωπο της «ανέλιξης», δηλαδή της επί τα βελτίω εξέλιξής του και ως προς το σώμα του αλλά και κυρίως ως προς την ψυχική πνευματική του τελείωση. 15

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο Ανατομία μιας συγκινησιακής πειρατείας «Ένα αυγουστιάτικο απόγευμα του 1963 ο Ρίτσαρντ Ρομπς, ένας αετονύχης διαρρήκτης που είχε πρόσφατα βγει με αναστολή από ποινή τριετούς φυλάκισης για περισσότερες από εκατό ληστείες που είχε διαπράξει προκειμένου να εξασφαλίζει την ηρωίνη του, αποφάσισε να κάνει άλλη μια ληστεία. Ήταν αποφασισμένος να σταματήσει τις διαρρήξεις και τις ληστείες, αλλά είχε απόλυτη ανάγκη από χρήματα για να βοηθήσει τη φίλη του και την τρίχρονη κόρη της. Αυτή λοιπόν θα ήταν η τελευταία του. Το διαμέρισμα που διέρρηξε ανήκε σε δυο γυναίκες, μια ερευνήτρια στο περιοδικό Νιούσγουικ και μια δασκάλα. Νόμισε ότι δεν βρισκόταν κανείς στο σπίτι, αλλά μπαίνοντας ήρθε πρόσωπο προς πρόσωπο με τη νεαρή δασκάλα, την οποία έδεσε απειλώντας την με μαχαίρι. Σε λίγο επέστρεψε και η άλλη γυναίκα και για να εξασφαλίσει τη φυγή του την έδεσε κι αυτήν. Ενώ την έδενε, η δασκάλα του φώναζε πως δεν ήταν δυνατόν να γλιτώσει γιατί θυμόταν το πρόσωπό του και θα τον αναγνώριζε ανάμεσα σε χίλιους άλλους. Ο Ρομπς, παρόλο που ποτέ του δεν είχε αγγίξει άνθρωπο και επίσης είχε υποσχεθεί στον εαυτό του πως αυτή θα ήταν η τελευταία του διάρρηξη, πανικοβλήθηκε κι έχασε εντελώς την αυτοκυριαρχία του. Εκτός εαυτού άρπαξε ένα γυάλινο μπουκάλι και χτύπησε τις γυναίκες τόσο που έμειναν αναίσθητες κι ύστερα μ ένα κουζινομάχαιρο τις κατάφερε απανωτά πλήγματα, ώσπου ξεψύχησαν. Κοιτάζοντας εκείνη τη στιγμή είκοσι πέντε χρόνια αργότερα ο Ρομπλς λέει: «Μου στριψε τελείως. Λες κι ανατινάχτηκε το κεφάλι μου». Αυτές οι συναισθηματικές εκρήξεις ονομάζονται «πειρατείες των νευρώνων». Τις στιγμές αυτές, όπως αποδεικνύεται, ένα κέντρο μέσα στον μεταιχμιακό εγκέφαλο αναγγέλλει κάποιο επείγον περιστατικό, επιστρατεύοντας τον υπόλοιπο εγκέφαλο στην υπηρεσία του. Η «πειρατεία» είναι στιγμιαία, προκαλώντας αυτή την αντίδραση σε κρίσιμες στιγμές, πριν ο νεοφλοιός, ο σκεπτόμενος δηλαδή εγκέφαλος, βρει την ευκαιρία να πάρει είδηση τι ακριβώς συμβαίνει και πολύ λιγότερο, να συνειδητοποιήσει αν αυτό που πρόκειται να γίνει είναι μια καλή ιδέα. Το διακριτικό στοιχείο μιας τέτοιας «πειρατείας» είναι ότι μόλις περάσει η στιγμή η κακιά η ώ ρα αυτοί που βρέθηκαν υπό την επήρειά της έχουν την αίσθηση ότι δεν γνωρίζουν τι «τους έπιασε». 16

18 Κάποιες φορές οι πειρατείες οδηγούν σε βαριά εγκλήματα. Αυτές είναι οι ακραίες περιπτώσεις. Σε λιγότερο καταστροφική μορφή όμως συμβαίνουν σε όλους μας με αρκετή συχνότητα. Ας θυμηθούμε πόσες φορές «μας την έδωσε» και ξεσπάσαμε το θυμό μας στο παιδί μας, στη γυναίκα ή στον άντρα μας, στον οδηγό ενός άλλου αυτοκινήτου, σε βαθμό που αργότερα, μετά από ώριμη σκέψη μας φάνηκε αδικαιολόγητος. Αυτή η στιγμιαία «πειρατεία», η νευρική κρίση, έχει τη ρίζα της στην αμυγδαλή, ένα κέντρο στον μεταιχμιακό εγκέφαλο. Στους ανθρώπους η αμυγδαλή του εγκεφάλου είναι ένα σύμπλεγμα αλληλοσυνδεόμενων ομοειδών δομών σε σχήμα αμυγδάλου και βρίσκεται πάνω από το εγκεφαλικό στέλεχος κοντά στη βάση του μεταιχμιακού δαχτυλίου. Υπάρχουν δύο αμυγδαλές, μία σε κάθε ημισφαίριο. Η ανθρώπινη αμυγδαλή είναι σχετικά μεγάλη σε σύγκριση με την αμυγδαλή του πλησιέστερου με μας πρωτεύοντος θηλαστικού. Μεταξύ θαλάμου του εγκεφάλου και αμυγδαλής υπάρχει μια άλλη δομή που λέγεται ιππόκαμπος λόγω του σχήματός του. Ο ιππόκαμπος και η αμυγδαλή ήταν τα δυο σημαντικά μέρη του πρωτόγονου «οσφρητικού εγκεφάλου» ο οποίος εξελισσόμενος δημιούργησε το φλοιό και στη συνέχεια το νεοφλοιό. Η αμυγδαλή εξειδικεύεται στα συναισθηματικά ζητήματα. Αν απομονωθεί από τον υπόλοιπο εγκέφαλο θα είμαστε παντελώς ανίκανοι να συλλάβουμε τη συναισθηματική αξία των γεγονότων. Και αν αφαιρέσουμε από τις διαπροσωπικές σχέσεις το συναισθηματικό τους περιεχόμενο, παύουν να έχουν νόημα. Έχουμε πολλά ιατρικά περιστατικά στα οποία αφαιρέθηκε για σοβαρούς λόγους η αμυγδαλή και οι ασθενείς κατέστησαν αδιάφοροι, μονήρεις, ανέκφραστοι, ασυγκίνητοι, χωρίς καμιά ανθρώπινη επαφή. Η αμυγδαλή είναι η «αποθήκη»των συναισθημάτων. Η ζωή χωρίς την αμυγδαλή είναι στεγνή, απομονωμένη από προσωπικά νοήματα. Κάθε πάθος ξεκινάει από αυτήν. Τα δάκρυα διεγείρονται από την αμυγδαλή και από μια γειτονική δομή, την υπερμεσολάβια έλικα. Με την αγκαλιά, το χάδι ή κάποια άλλη κίνηση παρηγοριάς οι ίδιες περιοχές του εγκεφάλου κατευνάζονται και οι λυγμοί σταματούν. Χωρίς αμυγδαλή δεν έχουμε δάκρυα, αλλά ούτε και θλίψη να κατευνάσουμε. Ο ΤζόζεφΛεντού, νευροψυχίατρος στο Νευροεπιστημονικό Κέντρο του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε τον ουσιώδη ρόλο της α μυγδαλής στον συγκινησιακό εγκέφαλο. Χαρτογράφησε τον εγκέφαλο σε λειτουργία και ανακάλυψε μυστικά τα οποία παλιότερες γενιές θεωρούσαν απαραβίαστα. Η έρευνα του Λεντού εξηγεί πώς η αμυγδαλή μπορεί να πάρει τον έλεγχο των πράξε 17

19 ών μας, ακόμα κι αν ο σκεπτόμενος εγκέφαλος, ο νεοφλοιός, δεν έχει καταλήξει σε μια απόφαση. Οι λειτουργίες της αμυγδαλής και η αλληλεπίδρασή της με το νεοφλοιό βρίσκονται στην καρδιά της συναισθηματικής νοημοσύνης. Το νευρωνικό κύκλωμα σε ένα οπτικό / ακουστικό ερέθισμα Η οδός που ακολουθεί ένα οπτικό ερέθισμα, ικανό να προκαλέσει φόβο, στο νευρωνικό κύκλωμα του εγκεφάλου Τα αισθητηριακά σήματα που προέρχονται από το μάτι ή το αυτί μεταβιβάζονται, στον εγκέφαλο, πρώτα στον θάλαμο. Από εκεί διοχετεύονται προς τα αντίστοιχα εξειδικευμένα κέντρα επεξεργασίας στον νεοφλοιό (το σκεπτόμενο εγκέφαλο) αλλά και μέσω μιας αισθητά συντομότερης διαδρομής, αποτελούμενης από μια και μόνο νευρική σύναψη, προς την αμυγδαλή. Η αμυγδαλή είναι ευαίσθητη σε ερεθίσματα που έχουν συναισθηματική χροιά. Είναι μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου και παίρνει αποφάσεις για αντίδραση σε διλήμματα όπως «μάχη ή φυγή», ελέγχοντας και την έκκλυση ορμονών με σκοπό την κατάσταση ετοιμότητας του σώματος σε τέτοιες κρίσιμες καταστάσεις. Η αμυγδαλή αντιδρά πολύ ταχύτερα από τα σκεπτόμενα τμήματα του εγκεφάλου, όχι όμως τόσο εύστοχα. Συλλαμβάνει δηλαδή άμεσα κάποια δεδομένα βάσει των οποίων είναι σε θέση ήδη να αντιδρά πριν τα δεδομένα αυτά ακόμα καταγρα 18

20 φούν στο νεοφλοιό, όπου συνδυάζονται και σχηματίζουν σαφή αντικείμενα. Αν ο φλοιός κρίνει πως τα δεδομένα έχουν συναισθηματική χροιά τα οδεύει και πάλι, δευτερογενώς, προς την αμυγδαλή, ώστε είτε να κατευνάσει μια αστήρικτη ανησυχία, είτε να ενισχύσει, επαληθεύοντας, την αντίδραση της αμυγδαλής. Φόβος, προερχόμενος από οπτικό ερέθισμα Σε ένα οπτικό ερέθισμα, όταν για παράδειγμα κάτι κουλουριασμένο ξετυλίγεται ξαφνικά μπροστά στα μάτια μας, η αμυγδαλή θα αντιδράσει πρώτη, κάνοντάς μας να τραβηχτούμε απότομα, σχηματίζοντας την ασαφή εικόνα πως πρόκειται, ίσως, για ένα φίδι που μας επιτίθεται. Το οπτικό σήμα θα φτάσει αργότερα στον οπτικό φλοιό, ο οποίος θα αποφανθεί με σαφήνεια ή πως πρόκειται για το λάστιχο του ποτίσματος που τραβιέται από κάποιον και θα στείλει το αντίστοιχο σήμα που θα κατευνάσει την αμυγδαλή ή πως πρόκειται πράγματι για φίδι, οπότε θα στείλει σήμα στην αμυγδαλή που θα έχει σαν αποτέλεσμα να κατακλυστούμε από ορμόνες για δράση (π.χ. αδρεναλίνη). Η αμυγδαλή συνδέεται με τα επινεφρίδια όπου παράγονται οι ορμόνες αυτές και με πολλά ακόμα κέντρα στον εγκέφαλο και στο σώμα, αποστέλλοντας εντολές και λαμβάνοντας πληροφορίες. Στην περίπτωση που η αμυγδαλή ανατροφοδοτηθεί με επαλήθευση πως βρισκόμαστε σε πραγματικό κίνδυνο, τότε τείνει να έχει τον έ λεγχο, για πολύ μεγαλύτερο διάστημα, αποκλειστικά ο «συναισθηματικός» μας ε γκέφαλος και γινόμαστε έρμαιο των συναισθημάτων μας, στην προκείμενη περίπτωση του φόβου μας. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ορμόνες που κυκλοφορούν πλέον στον οργανισμό, στις οποίες αντιδρά με ευαισθησία η αμυγδαλή και παραμένει σε υπερδιέγερση, κάνουν δύσκολα επιστρεπτή τη διαδικασία στον έλεγχο από τα κέντρα της λογικής. Η κατάσταση αυτή όπου ο έλεγχος των αντιδράσεων από το λογικό νου (μετωπιαίος λοβός) είναι ελάχιστος, είτε λόγω στιγμιαίας αντίδρασης ελλείψει σαφούς πληροφόρησης είτε λόγω παρατεταμένης κυρίευσης της λογικής από το συναίσθημα υπό την επίδραση των ορμονών, είναι η συγκινησιακή πειρατεία της αμυγδαλής. Κέρδος αλλά και κόστος Το ότι αισθανόμαστε και αντιδρούμε πριν σκεφτούμε, ή χωρίς να ελέγχουμε τις αντιδράσεις μας λογικά, έχει καλά και άσχημα επακόλουθα. Η λειτουργία αυτή του κέντρου της αμυγδαλής είναι σωτήρια σε ένα περιβάλλον γεμάτο άμεσους κινδύ 19