Τηλεόραση. Ορισμός. Ιστορική Αναδρομή. Κύρια χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες της τηλεόρασης. Σχεδιάγραμμα Έκθεσης Τηλεόραση

Transcript

1 Ορισμός [τήλε (=μακριά) + όραση] = Η μεταβίβαση, σε μακρινές αποστάσεις, εικόνων ή σκηνών με ηλεκτρικά μέσα. Επίσης με τη λέξη τηλεόραση εννοούμε την ειδική συσκευή λήψης και προβολής των εικόνων, καθώς και το σταθμό εκπομπής. Ιστορική Αναδρομή Τα μέσα επικοινωνίας πέρασαν από τρία στάδια. Στο πρώτο η επικοινωνία γινόταν με τη φωνή (ακουστική εποχή). Στο δεύτερο έχουμε την επινόηση του αλφάβητου και την ανάπτυξη της τυπογραφίας (οπτική εποχή). Στο τρίτο έχουμε το ραδιόφωνο και την τηλεόραση (ηλεκτρονική εποχή). Οι πρώτες πειραματικές εκπομπές της τηλεόρασης άρχισαν το Από το 1935 μεταδίδονταν κανονικά προγράμματα σε πολλές χώρες. Η αλματώδης ανάπτυξη άρχισε μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο. Επειδή προσφέρει αρμονικό συνδυασμό εικόνας και ήχου, ασκεί γοητεία και αποκτά μεγάλη ελκτική δύναμη. Η προσφορά της είναι θετική, αλλά, όταν δε λειτουργεί ορθά, έχει αρνητικές επιδράσεις. Κύρια χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες της τηλεόρασης 1. Η τηλεόραση είναι δημόσια. Αυτό σημαίνει πως οι εκπομπές της μεταδίδονται σε ανεπίσημη μορφή και απευθύνονται σε όλο τον κόσμο. Το πλατύ κοινό δεν έχει όμως ελεύθερη πρόσβαση στις διαδικασίες λειτουργίας της, ούτε στη λήψη των σχετικών αποφάσεων σε αντίθεση με την κρατική εξουσία και τα διάφορα οργανωμένα συμφέροντα που βρίσκουν αρκετούς τρόπους για να επεμβαίνουν στην τηλεόραση και να ελέγχουν όχι μόνο τον τρόπο λειτουργίας της, αλλά και το προϊόν που παράγει. 2. Το κοινό της τηλεόρασης είναι ανόμοιο στη σύνθεσή του. Το γεγονός αυτό οφείλεται κατ αρχάς στο συνδυασμό της μεγάλης ομάδας και της ελεύθερης λήψης των μηνυμάτων της τηλεόρασης. Η ανομοιότητα που χαρακτηρίζει το κοινό της τηλεόρασης προσθέτει σε αυτό αρκετά από τα στοιχεία της μάζας. Δηλαδή αποτελείται από ένα μεγάλο αριθμό ατόμων που σε μικρό ή μεγάλο βαθμό ζουν κάτω από διαφορετικές συνθήκες, προέρχονται από διάφορα κοινωνικά στρώματα, έχουν ποικίλα επαγγέλματα και διαφορετικά επίπεδα πολιτιστικής ανάπτυξης. Τα άτομα αυτά διαφέρουν επίσης μεταξύ τους στα ενδιαφέροντα, στα πρότυπα ζωής, στο κύρος, στην κοινωνική δύναμη κι επιρροή κ.λπ. 3. Η τηλεόραση απευθύνεται ταυτόχρονα σε μεγάλες ομάδες. Η ικανότητά της αυτή στηρίζεται στις τεχνολογικές της δυνατότητες. Όταν μάλιστα ένας σταθμός λειτουργεί εμπορικά μπορεί να εξασφαλίζει σημαντικά οικονομικά κέρδη, ακολουθώντας τους κανόνες της μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης, με όλες όμως τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να έχει το γεγονός αυτό στο προϊόν της (δηλαδή στις εκπομπές της) και στους καταναλωτές της (δηλαδή στους τηλεθεατές). 4. Οι τηλεθεατές συνδέονται μεταξύ τους με ανόμοιους παράγοντες. Η βασική αιτία βρίσκεται στο γεγονός ότι αυτοί είναι κατά κανόνα απομονωμένα άτομα που δε γνωρίζονται μεταξύ τους. Έτσι η αλληλεπίδρασή τους είναι πολύ περιορισμένη ή ανύπαρκτη, οι δραστηριότητές τους ασυντόνιστες και η οργάνωσή τους χαλαρή. Παράλληλα η σύνθεσή τους δεν είναι σταθερή, αλλά μεταβάλλεται συνέχεια. Δεν υπάρχει επικεφαλής. Και το αίσθημα της ταυτότητας που θα έπρεπε 130

2 να έχουν μεταξύ τους οι τηλεθεατές είναι χαλαρό ή ανύπαρκτο. 5. Η σχέση πομπού - δέκτη είναι απρόσωπη. Αυτό οφείλεται βασικά στη φύση της τηλεόρασης που της επιτρέπει να απευθύνεται ταυτόχρονα σε πολυάριθμους κι άγνωστους (σε αυτή αλλά και μεταξύ τους) δέκτες. Η απρόσωπη σχέση πομπού - δέκτη ενισχύει σε κάποιο βαθμό την ιδέα της αντικειμενικότητας γι' αυτά που προβάλλονται στην τηλεόραση. Αλλά παράλληλα εμποδίζει την αποτελεσματική ανάδραση του δέκτη στα μηνύματά της και επιβάλλει το μονόδρομο της πληροφόρησης. 6. Τα μηνύματα της τηλεόρασης (οπτικά και ηχητικά) μεταδίδονται στιγμιαία. Έτσι μπορεί να απευθύνεται ταυτόχρονα σε εκατομμύρια άτομα που βρίσκονται διασκορπισμένα μεταξύ τους και σε μεγάλη απόσταση από την πηγή του μηνύματος. Αυτό δημιουργεί όμως μια «μονόδρομη αμεσότητα» που έχει σαν συνέπεια την ομοιόμορφη επιλογή και κατανάλωση των μαζικών μηνυμάτων, την παθητικότητα του δέκτη και την παρέκκλιση από τους παραδοσιακούς κανόνες της ανθρώπινης επικοινωνίας. 7. Η λειτουργία της τηλεόρασης απαιτεί πολύπλοκη οργάνωση. Αυτό σημαίνει πως είναι απαραίτητος ένας κατάλληλος οργανισμός που θα επιτρέπει τη σωστή εφαρμογή των οικονομικών, των διοικητικών και των άλλων αναγκαίων ελέγχων. Χρειάζεται ακόμα σωστή κατανομή των διαφόρων αρμοδιοτήτων για να εξασφαλιστεί η σωστή λειτουργία του σταθμού και η ομαλή συνεργασία του προσωπικού. Τέλος, είναι απαραίτητο ένα μεγάλο αρχικό κεφάλαιο, εξειδικευμένο προσωπικό, σύγχρονες εγκαταστάσεις Θετικά της τηλεόρασης - Συνδυάζει εικόνα - ήχο - κίνηση και γι αυτό είναι άμεση, εντυπωσιακή και παραστατική. περισσότερο από κάθε άλλο μέσο ενημέρωσης. Μας δίνει τη δυνατότητα να γίνουμε αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες γεγονότων μ ένα διαφορετικό τρόπο (χωρίς ουσιαστικά να είμαστε). - Είναι το πιο έγκαιρο μέσο ενημέρωσης. γιατί μας πληροφορεί άμεσα και γρήγορα για οτιδήποτε συμβαίνει σε εθνική και παγκόσμια κλίμακα. Έχει έκτακτα δελτία, ανακοινώσεις, ανταποκρίσεις από όλα τα μέρη της γης. - Η πληροφόρηση από την τηλεόραση δεν απαιτεί ιδιαίτερο κόπο και χρόνο γιατί πληροφορεί συνοπτικά τον πολίτη χωρίς διεισδυτικές αναλύσεις όπως συμβαίνει κυρίως στον Τύπο. Προσφέρει δηλαδή, η τηλεόραση πιο «εύπεπτη» τροφή στους δέκτες και απευθύνεται σε όλους, ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου. - Συνδυάζει σε μεγαλύτερο βαθμό από τα άλλα μέσα την ενημέρωση με την ψυχαγωγία. - Αποτελεί μέσο ψυχαγωγίας, ιδιαίτερα σε απομακρυσμένες περιοχές και είναι αληθινός σύντροφος για μοναχικούς ανθρώπους. - Μέσω των διαφόρων πολιτικών συζητήσεων βοηθά τους πολίτες να διεισδύσουν στο πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας, προωθεί το διάλογο και την ελεύθερη έκφραση και στηρίζει τη δημοκρατία. Φιλοξενώντας εκπροσώπους διαφόρων πολιτικών παρατάξεων σε ανάλογες εκπομπές συμβάλλει στην πολυφωνία και δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να ενημερωθούν για θεσμούς και νομοσχέδια, διαμορφώνοντας άποψη και να ελέγχουν, επομένως, αποτελεσματικότερα την πολιτική ηγεσία. Ευαισθητοποιεί την κοινή γνώμη για ποικίλα κοινωνικά προβλήματα, ενημερώνει για την κυκλοφορία διαφόρων προϊόντων μέσω της διαφήμισης και συμβάλλει στην αφύπνιση των πολιτών. Γενικότερα επιτελεί σημαντικό ρόλο, αρκεί βέβαια οι δημοσιογράφοι, διευθυντές καναλιών, αρχισυντάκτες κλπ., να διαθέτουν ήθος και επαγγελματική συνείδηση. 131

3 - Διαμορφώνει το πολιτικό ήθος και στηρίζει τους δημοκρατικούς θεσμούς. - Προάγει την αισθητική: τέχνες, θέατρο, ποίηση, μουσική, ζωγραφική - Στηρίζει την παράδοση και βοηθάει στη μετάδοσή της. - Προβάλλει ιδανικά, νοηματοδοτεί την ύπαρξη της ζωής και υποδεικνύει την επιτέλεση του χρέους. - Συμβάλλει στη συνεργασία και στη συναδέλφωση των λαών, καταπολεμώντας τις ακραίες εθνικιστικές αντιλήψεις και τους διάφορους ρατσισμούς. - Ευαισθητοποιεί τα άτομα πάνω σε παγκόσμια προβλήματα, όπως είναι το οικολογικό, το πρόβλημα της ειρήνης, η πείνα και η δυστυχία στον τρίτο κόσμο. - Συμβάλλει στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ατόμου - Δημιουργεί ηθικά πρότυπα μέσα από τους ήρωες που προβάλλει και βοηθάει στη συνειδητοποίηση αξιών, - Βοηθάει στην ομαλή κοινωνική ένταξη του ατόμου, με την προτροπή για το σεβασμό των αναγκαίων όρων της κοινωνικής ζωής, δηλαδή της συνεργασίας, της άμιλλας, της αλληλεγγύης και την υπόδειξη της αναγκαιότητας των διαπροσωπικών σχέσεων. Αρνητικά της τηλεόρασης - Η τηλεόραση περισσότερο από κάθε άλλο μέσο ενημέρωσης μας καταιγίζει με μηνύματα και οδηγεί πιο εύκολα το δέκτη σε σύγχυση και αποπροσανατολισμό. Δεν τον αφήνει να σκεφτεί με τους γρήγορους ρυθμούς εναλλαγής των εικόνων και την κατ επανάληψη προβολή των ίδιων μηνυμάτων (πλύση εγκεφάλου). Μάλιστα επειδή προβάλλει πολλές διαφημίσεις, που προσανατολίζουν τους δέκτες στα καταναλωτικά πρότυπα, τους απομακρύνει από το ιδανικό του πνευματικού ανθρώπου. Μέσω δηλαδή των τηλεοπτικών εκπομπών προβάλλεται ως επιτυχημένος ο πλούσιος και διάσημος και όχι ο άνθρωπος με αξίες και πνευματική καλλιέργεια. Η τηλεόραση με τους ταχύτατους ρυθμούς αδρανοποιεί τη σκέψη του ανθρώπου ενώ με τεχνικές ωραιοποίησης και μηχανισμούς προπαγάνδας οδηγεί τους δέκτες στη μαζοποίηση και την ετεροκατεύθυνση. Ο ρυθμός των τηλεοπτικών εκπομπών επιβάλλεται στους δέκτες, γεγονός που δε συμβαίνει με τα υπόλοιπα ΜΜΕ. - Πρότυπα ανήθικα, βίαια και αντικοινωνικά προβάλλονται επίσης συχνότατα μέσα από ταινίες ή από τη δραματοποίηση γεγονότων βίας - εγκληματικότητας σε επίπεδο ειδησεογραφίας, τα οποία σίγουρα δε βοηθούν στη διαμόρφωση ηθικών προσωπικοτήτων. Αλλά και ως προς τον ελεύθερο χρόνο, η τηλεόραση σε συνδυασμό με τη μόδα και διάφορες εκπομπές «Iifestyle», οι οποίες αυξάνονται συνεχώς, προβάλλει ανούσια πρότυπα διασκέδασης και κατασπατάλησης του ελεύθερου χρόνου. Αυτή η εμπορευματοποιημένη διασκέδαση σε κλαμπ, καφετέριες, νυχτερινά κέντρα κλπ. δεν αναβαθμίζει ούτε την αισθητική ούτε την παιδεία του δέκτη και ουδεμία σχέση έχει με τη γνήσια ψυχαγωγία. Η ίδια η τηλεόραση ως μέσο ψυχαγωγίας απομακρύνει τον άνθρωπο και περισσότερο το νέο από το βιβλίο και τον οδηγεί στην καθήλωση μπροστά στην οθόνη και την αποξένωση από τα άλλα μέλη της οικογένειας, στην απομάκρυνση από τους φίλους κλπ. Αμβλύνεται με αυτό τον τρόπο ο διάλογος και πλήττονται οι διαπροσωπικές σχέσεις, γι αυτό και η τηλεόραση θεωρείται υπεύθυνη από πολλούς επιστήμονες και αναλυτές για τη μοναξιά του σημερινού ανθρώπου. - Μέσω των διαφημίσεων και του υπερκαταναλωτικού μοντέλου ζωής, η τηλεόραση διογκώνει 132

4 τις ατομικές ανάγκες σε βάρος των κοινωνικών, με αποτέλεσμα να καλλιεργείται ο στείρος ανταγωνισμός μεταξύ των ατόμων για το ποιος θα αποχτήσει περισσότερα από τα διαφημιζόμενα προσόντα. Αυτό πυροδοτεί ταυτόχρονα και άγχος στους δέκτες, οι οποίοι χάνουν τελικά την εσωτερική τους ελευθερία. - Η τηλεόραση αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους διαύλους για την πραγματοποίηση της πολιτικής διείσδυσης των ανεπτυγμένων χωρών στις αναπτυσσόμενες, οπότε ευνοείται η ξενομανία. Μέσω αυτής διοχετεύονται ξενόφερτα πρότυπα, συνήθειες, τρόποι ζωής, γλωσσικά πρότυπα, μοντέλα διασκέδασης κ.λπ.. που είναι διαβρωτικά για τη φυσιογνωμία των αναπτυσσόμενων λαών. Αντίθετα, προβάλλει σπάνια στοιχεία της παράδοσης, ήθη - έθιμα των ίδιων των αναπτυσσόμενων χωρών, οπότε ο κίνδυνος αλλοίωσης της πολιτιστικής και εθνικής ταυτότητας αυξάνεται. Η γλώσσα, τέλος, στην τηλεόραση δεν είναι προσεγμένη τις περισσότερες φορές, οι παρουσιαστές κάνουν εκφραστικά λάθη και στις διαφημίσεις χρησιμοποιείται έντονα η συνθηματολογία. Όλα αυτά συρρικνώνουν τη γλώσσα και προσφέρουν αρνητικά πρότυπα λεξιλογίου στους νέους. - Η τηλεοπτική επικοινωνία λειτουργεί με τη δική της ιδιαίτερη λογική. Κατασκευάζει το δικό της κόσμο, ένα ολόκληρο συμβολικό σύμπαν, το οποίο αυτοπαρουσιάζεται ως άμεση έκφραση της αλήθειας, ο καθρέφτης της πραγματικότητας, η αντικειμενική εικόνα του κόσμου. Στην ουσία, ωστόσο, συγκροτεί επιλεκτικά την εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας. Διαθέτει ταυτόχρονα μια δύναμη αποκλεισμού που πλήττει όχι μόνο άτομα και ομάδες αλλά και τρόπους έκφρασης που δεν εναρμονίζονται εύκολα με τους κώδικες της τηλεοπτικής εικόνας, από την ποίηση ως το φιλοσοφικό στοχασμό. Τελικά, αυτό που η τηλεόραση ορίζει ως σημαντικό γίνεται σημαντικό για όλους. Είτε πρόκειται για πρόσωπα είτε για γεγονότα είτε για ιδέες και αξίες, για τρόπους ζωής και κώδικες συμπεριφοράς, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δίνουν τον τόνο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. - Εκπομπές κοινωνικού προβληματισμού ασχολούνται με ιδιωτικά ζητήματα ορισμένων ανθρώπων -που, αν όχι καθόλου, ελάχιστα αφορούν το σύνολο- οι οποίοι βλέπουν ξαφνικά τη ζωή τους να γίνεται τηλεοπτικό θέαμα. Μόλις συμβεί στη ζωή του ατόμου ένα ενδιαφέρον γεγονός, ευχάριστο ή δυσάρεστο, επιτυχία ή έγκλημα, τότε η τηλεόραση εισβάλλει στην ιδιωτική ζωή και ζητά να μάθει τα πάντα. Οι δημοσιογράφοι αποκτούν συμπεριφορά και ύφος ανακριτή, δικαστή. Ρωτούν λεπτομέρειες, εισχωρούν στα άδυτα της προσωπικής ζωής παραβιάζοντας το δικαίωμα του ατόμου να κρατά τις ιδιωτικές του στιγμές μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. - Διόγκωση και δραματοποίηση γεγονότων μέσω τηλεόρασης. Η κοινή γνώμη αποπροσανατολίζεται από σοβαρά θέματα με αποτέλεσμα να φαλκιδεύεται η δημοκρατία. Δημιουργούνται ψυχολογικά προβλήματα από την εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου πόνου και αίσθημα κατωτερότητας στους ανθρώπους που συμμετέχουν σ αυτές τις εκπομπές. Οι άνθρωποι που γίνονται θύματα εκμετάλλευσης μπορούν να οδηγηθούν στην επιθετικότητα και τη βία. Προκαλεί φόβο και ανασφάλεια στους δέκτες. - Οι τηλεοπτικές σειρές και τα προγράμματα δεν προάγουν την αισθητική συγκίνηση του κοινού, δεν περνούν μηνύματα διαχρονικά αλλά είναι προϊόντα της μαζικής κουλτούρας και έχουν ημερομηνία λήξεως. Ο δημιουργός, στην προσπάθειά του να προσεγγίσει τις προτιμήσεις ενός αμύητου στην τέχνη κοινού, θυσιάζει την ποιότητα της καλλιτεχνικής ουσίας και μορφής. Απλουστεύει την πραγματικότητα, σχηματοποιεί τις ανθρώπινες και κοινωνικές σχέσεις, καταγίνεται με τα πιο ανώδυνα και δευτερεύουσας σημασίας ζητήματα της ατομικής και δημόσιας ζωής. Η τέχνη αυτού του είδους, έχοντας τεθεί σε ένα εμπορικό κύκλωμα, υπόκειται στο νόμο 133

5 της προσφοράς και της ζήτησης. Προσφέρει στο κοινό αυτό που εκείνο επιθυμεί ή στη χειρότερη περίπτωση, ακολουθώντας τους νόμους μιας οικονομίας που στηρίζεται στην κατανάλωση, υποβάλλει στο κοινό τι πρέπει να επιθυμεί. - Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε παθητικό θεατή της πολιτικής, της ζωής των άλλων, του αθλητισμού, της χαράς, της γιορτής. Καθηλωμένος στην πολυθρόνα του, παραιτείται από το δικαίωμα να πρωταγωνιστεί στη ζωή του. Υιοθετεί το ρόλο του παρατηρητή, συγχέει το πραγματικό με το φανταστικό. - Η τηλεόραση έχει υποκαταστήσει το συνεκτικό δεσμό που πρόσφερε το οικογενειακό τραπέζι, με αποτέλεσμα να υπάρχει έλλειψη επικοινωνίας. Έτσι σήμερα η οικογένεια συγκεντρώνεται γύρω από την τηλεόραση και οι συνομιλίες της περιορίζονται στο γρήγορο και επιφανειακό σχολιασμό των γεγονότων ή των τηλεοπτικών προγραμμάτων. - Η τηλεόραση οδηγεί στη μαζοποίηση του ανθρώπου, εφόσον επιβάλλει τη μόδα, τις συνήθειες, τον τρόπο ζωής. Το πλατύ κοινό «ποτίζεται» από τις ίδιες συνήθως θολές πηγές, μαθαίνει να έχει κοινές αρέσκειες, όμοιους τρόπους χαράς και λύπης, τρέφεται με λέξεις αποστερημένες από το βαθύτερο νόημά τους, με συνθήματα κενά νοήματος. Έτσι, και η σκέψη και ο λόγος του συρρικνώνονται. Κίνδυνοι για τα παιδιά από την αλόγιστη παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων - Κίνδυνος πνευματικής σύγχυσης, μαζοποίησης και αποχαύνωσης των παιδιών λόγω των πολλών μηνυμάτων και των καταιγιστικών ρυθμών. Η τηλεόραση συρρικνώνει την πνευματική ελευθερία, κυρίως των παιδιών, τα οποία δεν έχουν μηχανισμούς αυτοάμυνας λόγω του νεαρού της ηλικίας τους. - Αντλούν πρότυπα από την τηλεόραση και τα πρότυπα αυτά είναι κυρίως υλιστικά - καταναλωτικά. Αυτό δεν είναι θετικό στοιχείο για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών. - Δημιουργείται άγχος κατανάλωσης στα παιδιά ιδιαίτερα μέσω της διαφήμισης παιχνιδιών, τα οποία γίνονται άπληστα και βρίσκονται σε διαρκή αγωνία για επιδίωξη υλικών στόχων. - Αφιερώνουν σχεδόν όλο τον ελεύθερο χρόνο τους στην τηλεόραση και απομακρύνονται από άλλα μέσα ψυχαγωγίας όπως είναι το βιβλίο. - Αποξενώνονται από τους συνομηλίκους τους και περιορίζεται ο διάλογος μέσα στο ίδιο τους το σπίτι λόγω της καθήλωσής τους στην τηλεοπτική οθόνη. - Κίνδυνος όξυνσης της επιθετικότητάς τους (ηρωοποίηση αντικοινωνικών τύπων μέσα από ταινίες, κινούμενα σχέδια με βίαιο χαρακτήρα). - Κίνδυνος ξενομανίας και αλλοίωσης πολιτιστικής φυσιογνωμίας μέσω προτύπων που προβάλλει η τηλεόραση καθώς μάλιστα τα παιδιά προσαρμόζονται πιο εύκολα στο ξένο. Οι αναλφάβητοι αποτελούν τα μεγαλύτερα θύματα της τηλεόρασης γιατί: - Έχουν μιαν ιδιαίτερη οπτική ευαισθησία, σε αντίθεση με τους μορφωμένους που κατανοούν με το νου. Πηγή της γνώση τους είναι τα μάτια και κατ επέκταση η εικόνα. - Αναλφάβητοι ή πρόσφατα εξαλφαβητισμένοι είναι κυρίως οι νέοι. Ελέγχοντας, όμως, η τηλεόραση πνευματικά τους νέους, εξασφαλίζει ουσιαστικά τον έλεγχο της υπόλοιπης ζωής τους. 134

6 - Ο συνδυασμός ήχου και εικόνα καθιστά αποτελεσματικότερη την προπαγάνδα που ασκείται από την τηλεόραση, αφού οι αναλφάβητοι αδυνατούν να κρίνουν και να αποκωδικοποιήσουν τα συγκαλυμμένα μηνύματά της. - Αδυνατούν να διαβάσουν βιβλία και εφημερίδες, με αποτέλεσμα η τηλεόραση να αποτελεί τη μοναδική πηγή πληροφόρησής τους. - Η τηλεόραση χρησιμοποιεί σύγχρονα μέσα και επιστημονικές μεθόδους επηρεασμού που οδηγούν σε αλλοτρίωση του πνευματικά αφοπλισμένου ανθρώπου. - Αντικαθιστά το διάλογο με παράλληλους μονολόγους που επιφέρουν σύγχυση, παθητικότητα και απολιτικοποίηση. - Αποκόπτει ευκολότερα από την παράδοση, πνευματική πηγή τω αγραμμάτων. Απομάκρυνση, όμως, από την παράδοση σημαίνει ουσιαστική πνευματική και εθνική αποστέγνωση του ανθρώπου. - Η τηλεόραση μετατρέπει τους αμαθείς σε ημιμαθείς. Και, όπως είναι γνωστό, η ημιμάθεια είναι χειρότερη από την αμάθεια. - Οι αγράμματοι μαζοποιούνται ευκολότερα, άρα καθίστανται ευεπηρέαστοι σε κάθε τομέα. Δελτίο Ειδήσεων Αρνητικά χαρακτηριστικά των δελτίων ειδήσεων - Αδικαιολόγητα μεγάλη η διάρκειά τους με πολλά μάλιστα ανούσια θέματα (απομάκρυνση του κόσμου από τα σοβαρά ζητήματα). - Διακόπτονται από πολλές διαφημίσεις από τις οποίες έχει δημιουργηθεί ένα είδος εξάρτησης. Τελικά, το δελτίο ειδήσεων μετατρέπεται σε μία εκπομπή, όπως πολλές άλλες, στις οποίες σημασία έχει το κέρδος (ιδιαίτερα σε ιδιωτικά κανάλια και σταθμούς). Έχουμε, λοιπό, πλέον την εμπορευματοποίηση του δελτίου ειδήσεων - Στο όνομα του κέρδους επιλέγονται, και μάλιστα ιεραρχούνται με προτεραιότητα, θέματα που «πουλάνε», όπως αυτά που σχετίζονται με την ιδιωτική ζωή καλλιτεχνών ή πολιτικών (σκανδαλοθηρία) ή εκείνα που προβάλλουν δυσάρεστες στιγμές ή τον πόνο προσώπων και αποβλέπουν στη συγκίνηση του δέκτη, τη διέγερση του συναισθήματος (εμπορευματοποίηση ανθρώπινου πόνου). Θυμίζουν, επομένως, τα σύγχρονα δελτία ειδήσεων τα γνωστά τηλεριάλιτι που κάθε άλλο παρά τιμούν το δέκτη, την αισθητική και την παιδεία του. - Τα δελτία ειδήσεων, ιδιαίτερα από την τηλεόραση, χάνουν σήμερα τη σοβαρότητά τους, μετατρέπονται σε άλλου τύπου εκπομπές, δε θυμίζουν το λακωνικό, ουσιαστικό 15άλεπτο ή 20άλεπτο που αποσκοπεί στην πληροφόρηση του πολίτη όσον αφορά στα βασικά ζητήματα της ελληνικής και διεθνούς επικαιρότητας. - Το ασταμάτητο κυνήγι της είδησης (ειδησεοθηρία), με στόχο την αποκλειστικότητα ή την πρωτιά, οδηγεί σε υπερπληροφόρηση των πολιτών, και το κυριότερο, στον καταιγισμό των πολιτών με μηνύματα ανούσια δευτερεύουσας σημασίας. Πολύ συχνά μάλιστα, στο πλαίσιο της ειδησεoθηρίας, οι ειδήσεις δεν ελέγχονται επαρκώς ή παραμένουν ανεξακρίβωτες, με αποτέλεσμα σε αρκετές περιπτώσεις ο πολίτης να παραπληροφορείται. - Πολύ συχνό είναι μάλιστα και το φαινόμενο της δραματοποίησης των γεγονότων βίας σε επίπεδο ειδησεoγραφίας και η παρουσίαση του εγκλήματος με ωμό τρόπο για λόγους 135

7 εντυπωσιασμού και τηλεθέασης. - Την ίδια στιγμή, στα κρατικά κανάλια (αλλά ως ένα βαθμό και στα ιδιωτικά) δίνεται το ειδησεογραφικό δελτίο με στίγμα υπέρ του κυβερνώντος κόμματος, ενώ το δελτίο ειδήσεων, όπως όλοι γνωρίζουν, πρέπει να είναι αντικειμενικό και ακομμάτιστο. - Γενικότερα, παρατηρείται συχνά το φαινόμενο της διαπλοκής της είδησης με το σχόλιο. - Το φαινόμενο των «παραθύρων», που είναι δημιούργημα του σημερινού δελτίου ειδήσεων, προσβάλλει την ίδια τη διαδικασία του υγιούς διαλόγου, τουλάχιστον με τον τρόπο που γίνεται πράξη η συζήτηση στις περισσότερες περιπτώσεις. Οι φιλοξενούμενοι μιλούν όλοι μαζί χωρίς να ακούει ο ένας τον άλλον ενώ πραγματοποιούν και συγκρούσεις και διαξιφισμοί που μπορεί να καταλήγουν και σε ύβρεις δίνοντας ιδιαίτερα αρνητικό παράδειγμα στους δέκτες. - Πρώτο κριτήριο στην επιλογή των ειδήσεων είναι δυστυχώς η μεγαλύτερη δυνατή τηλεθέαση. - Στόχος γίνεται η εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων (εμπορευματοποίηση των ΜΜΕ) αλλά και πολιτικών σκοπιμοτήτων. - Στην εποχή της κρίσης των αξιών και της ηθικής χαλάρωσης, όπως συνηθίζουμε να χαρακτηρίζουμε την εποχή μας, δεν προάγεται ο σεβασμός στους δέκτες από τους ανθρώπους των ΜΜΕ. - Η προσωπική ζωή ή η επαγγελματική δράση εμπορικών καθαρά καλλιτεχνών, τα σχόλια και τα κουτσομπολιά γι αυτούς καθώς και τα θέματα μόδας είναι πρώτης προτεραιότητας στα δελτία των ειδήσεων. Άλλωστε ζούμε στην εποχή της διαφήμισης και της υπερκατανάλωσης. - Στα δελτία των ειδήσεων αφιερώνεται σχεδόν ίσος χρόνος πλέον και στις διαφημίσεις (εμπορευματοποίηση του ίδιου του δελτίου ειδήσεων). - Βλέπουμε ότι συχνά τα βασικά κοινωνικοπολιτικά γεγονότα παρουσιάζονται γραμμένα σε υπότιτλους, ενώ την ίδια στιγμή στην οθόνη προβάλλονται οι προετοιμασίες για το νέο βίντεο κλιπ ενός διακεκριμένου σταρ ή σκηνές από το γάμο μιας δημοφιλούς καλλιτέχνιδος. - Συχνά προβάλλονται από τα δελτία ειδήσεων γεγονότα βίας με ωμό τρόπο. - Γνωστοποιούνται δακρύβρεχτες ανθρώπινες ιστορίες που συγκινούν τους δέκτες προκαλώντας τον οίκτο τους. Οι κίνδυνοι για τους πολίτες - Αλλοίωση του ίδιου του δελτίου ειδήσεων. - Παραπληροφόρηση και αποπροσανατολισμός του κόσμου από τα βασικά θέματα. - Παρέχεται μια κακής ποιότητας κουλτούρα στο κοινό, η οποία υποβαθμίζει το μορφωτικό του επίπεδο. - Οι θεατές μπορεί να πέσουν θύματα προπαγάνδας, να μαζοποιηθούν και να χάσουν την πνευματική τους ελευθερία. - Απειλείται η ίδια η δημοκρατία γιατί το δελτίο ειδήσεων που υπηρετεί θεωρητικά την ελευθερία γνώμης και έκφρασης του μέσου πολίτη, μετατρέπεται σε μία εκπομπή - σίριαλ και μάλιστα κουτσομπολίστικη, τις περισσότερες φορές, με αρκετές διαφημίσεις αντί να είναι μια ευσύνοπτη ανακοίνωση των γεγονότων της ημέρας εθνικών και παγκόσμιων σε συνδυασμό με κάποια κριτική ή ανάλυση από φερέγγυους ανθρώπους όλων των πλευρών, 136

8 - Προωθείται ως αξία ζωής το χρήμα και θεωρούνται ως επιτυχημένοι οι άνθρωποι που είναι πλούσιοι και διάσημοι, ενώ τελικά τα ευτελούς σημασίας θέματα προηγούνται των σημαντικών. Ακόμη, εάν κάποια γεγονότα - ειδήσεις είναι άκρως σημαντικά, υπερπροβάλλονται, σε σημείο ώστε να κουράζουν τους δέκτες, οι οποίοι «εθίζονται» στο ίδιο το γεγονός με αποτέλεσμα είτε να το μυθοποιούν είτε να το απαξιώνουν θεωρώντας το μέρος της καθημερινότητας. Πώς πρέπει να είναι το δελτίο ειδήσεων - Να είναι σοβαρό με σαφήνεια, ακρίβεια, συντομία, λακωνικότητα. - Να παρουσιάζει εμφανώς διαχωρισμένη την είδηση από το σχόλιο. - Οι παρουσιαστές των ειδήσεων να είναι άνθρωποι με παιδεία, καλή γνώση της γλώσσας, απαλλαγμένοι από προκαταλήψεις και φανατισμό και να τηρούν το κώδικα επαγγελματικής δεοντολογίας δίχως να εξυπηρετούν οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα. - Αποφυγή σκανδαλοθηρίας. - Διαχωρισμός κριτικής από το κουτσομπολιό. - Να υπηρετούν το διάλογο και την πολυφωνία. - Να προβαίνουν σε έγκυρη αλλά και έγκαιρη ενημέρωση γιατί οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. - Να φωτίζεται η είδηση ολόπλευρα και όχι μόνο ορισμένες πτυχές της. - Να προβάλλονται και οι δημιουργικοί άνθρωποι, οι διακεκριμένοι πνευματικά και οικονομικά, οι άνθρωποι με ήθος, οι πνευματικοί ηγέτες της κοινωνίας και όχι οι χαμηλού επιπέδου ηθοποιοί τραγουδιστές ή κάποιοι κοινοί εγκληματίες του ποινικού δικαίου. - Να γίνεται εύστοχη ιεράρχηση των ειδήσεων ανάλογα με «τα αστέρια της είδησης» και να μην υπερτονίζονται ασήμαντα ζητήματα που απομακρύνουν το κοινό από τα θέματα της επικαιρότητας και τους ουσιαστικούς προβληματισμούς που θα έπρεπε να έχει. - Το δελτίο ειδήσεων πρέπει να είναι στυλοβάτης της ελεύθερης - αντικειμενικής ενημέρωσης, να συμβάλλει στην εδραίωση της υγιούς πλουραλιστικής δημοκρατίας και να συντελεί στην πληροφόρηση και την αφύπνιση του κοινού, ώστε οι πολίτες να αναπτύσσουν την κριτική και τον προβληματισμό τους πάνω στα ποικίλα σοβαρά θέματα της επικαιρότητας, να διαμορφώνουν άποψη και να συμμετέχουν αποτελεσματικά στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. - Η υπενθύμιση στους πολίτες των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών τους, με στόχο τη συνετή διεκδίκηση των πρώτων και τη συνεπή υλοποίηση των δεύτερων, είναι επίσης χρέος των συντακτών του δελτίου ειδήσεων, εφόσον η κατάλληλη ενημέρωση του πολίτη συνδέεται και με αυτό. Ακόμη, ο έλεγχος των πολιτικών ηγετών και η στηλίτευση των οποιωνδήποτε ατασθαλιών και παραβιάσεων καθώς και η άμεση λήψη μέτρων από τους αρμόδιους για την καταπολέμηση σοβαρών προβλημάτων μπορεί να είναι τα άμεσα θετικά αποτελέσματα ενός σοβαρού και αξιόλογου δελτίου. στο πλαίσιο του οποίου ο δημοσιογράφος θέτει εύστοχα ερωτήματα, «πιέζει» τους πολιτικούς όλων των παρατάξεων και διεκδικεί εξ ονόματος των πολιτών και για το καλό όλων. Ως προς την ιεράρχηση των ειδήσεων στα τηλεοπτικά δελτία, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα γνωστά «αστέρια της είδησης»: εκρηκτικότητα, επικαιρότητα, εγγύτητα, εκκρεμότητα, συγκίνηση, συνέπειες, σπουδαιότητα, σπανιότητα. 137

9 Εκπαιδευτική α) Σκηνικό εκπαιδευτικών εκπομπών - Ζωγραφισμένο από παιδιά. - Φτιαγμένο από οικολογικά υλικά. - Εναλλασσόμενο (τα παιδιά κουράζονται ευκολότερα γι αυτό χρειάζονται ποικιλία). β) Λόγος - Γλώσσα εκπαιδευτικών εκπομπών - Να είναι απλός, κατανοητός, όχι σύνθετος, βαρύγδουπος. - Να είναι όμως και προσεγμένος με εύστοχη διατύπωση, καλή σύνταξη γιατί τα παιδιά παραδειγματίζονται αναλόγως από τους παρουσιαστές τέτοιων εκπομπών. - Να προσφέρει ερεθίσματα για την πνευματική αναβάθμιση των παιδιών. γ) Συντελεστές των εκπομπών - Να είναι άνθρωποι πρόσχαροι, ευχάριστοι με ανεπτυγμένη αίσθηση του χιούμορ όχι βαρείς ή ανέκφραστοι. - Να χαρακτηρίζονται από την απαραίτητη θεατρικότητα ως προς τις κινήσεις γιατί με αυτό τον τρόπο παρουσιάζουν πιο ζωντανά τις εκπομπές, συγκινούνται τα παιδιά, κερδίζουν την προσοχή τους. - Να διαθέτουν γνώσεις ψυχολογίας ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν καταλλήλως -προσκεκλημένα παιδιά ή να μη διατυπώνουν απόψεις που ενδέχεται να τραυματίσουν κάποιες κατηγορίες παιδιών. - Να έχουν καλή άρθρωση, ζεστή φωνή. - Να διαθέτουν και γενικότερη παιδεία - καλλιέργεια αλλά και συγκεκριμένες γνώσεις. ειδικότερα όταν πρόκειται για εκπομπές σχετικές με εκμάθηση ξένων, γλωσσών, ντοκιμαντέρ, θέματα ιστορίας, μυθολογίας. δ) Στόχος των εκπαιδευτικών εκπομπών - Η Ψυχαγωγία και η μόρφωση των νέων καθώς και η μετάδοση γνωστικών εφοδίων μέσα συνήθως από το παιχνίδι και η διασκέδαση. - Η μετάγγιση γνώσεων για η φύση, τον άνθρωπο, τις αρχές της υγιεινής, τη συμπεριφορά που πρέπει να εκδηλώνει σε διάφορες περιστάσεις. - Η παρακολούθηση προγραμμάτων - συζητήσεων σχετικά με τα γράμματα, τους αριθμούς, τις σχέσεις μεταξύ νέων και μεγαλύτερων ακόμη και τις αξίες της ζωής. - Η εξοικείωση των παιδιών με το ωραίο, η μύησή τους στην τέχνη, η επαφή τους με την καλή μουσική, τη ζωγραφική, τον καλό κινηματογράφο και το παιδικό θέατρο, την παράδοση, τα ήθη - έθιμα. - Η διαφήμιση εξωσχολικών βιβλίων. Οι παρουσιαστές αφηγούνται παραμύθια και ιστορίες δίνοντας έτσι ερεθίσματα στα παιδιά να αγαπήσουν το διάβασμα και το καλό βιβλίο. - Η καλλιέργεια της φαντασίας και της κριτικής σκέψης του παιδιού γιατί παρακολουθεί και συμμετέχει σε παιχνίδια γνώσεων και σε διάφορες δοκιμασίες εκπαιδευτικού χαρακτήρα. Ακόμη μέσα από τις συζητήσεις των παρουσιαστών ή τις διάφορες ιστορίες που αφηγούνται στα παιδιά τούς δίνουν πολύτιμα διδάγματα για την πορεία τους στη ζωή, για το καλό και το κακό καθώς και για τη σημασία της αγάπης, της συνεργασίας, της ανθρωπιάς, της ευαισθησίας και πολλών άλλων αρετών. - Στο πλαίσιο των εκπομπών αυτών τα παιδιά παρακολουθούν κινούμενα σχέδια, παραμύθια σε μορφή θεατρικής παράστασης και ταυτίζοντας τον εαυτό τους με διάφορους ήρωες 138

10 παραδειγματίζονται και την ίδια στιγμή γελούν, χαλαρώνουν, απομακρύνονται από το άγχος της καθημερινότητας και αξιοποιούν δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο τους. Επίταση της νεανικής βίας: Η σχέση της τηλεόρασης και του κινηματογράφου με το φαινόμενο αυτό Τα φαινόμενα βίας και εγκληματικότητας, άρρηκτα συνυφασμένα με την επικινδυνότητα, βρίσκονται στο επίκεντρο του κοινού ενδιαφέροντος καθώς συχνά οι διαστάσεις της προβολής τους αποκτούν ένα ισοδύναμο φρίκης στον τρόπο κατανάλωσής τους κυρίως από την τηλεόραση, που μας βομβαρδίζει ακατάπαυστα με τρομολαγνία, λες και τα πάντα κινούνται γύρω από την τροχιά μιας μυστικής έλξης. Η βία, είτε ως ψυχικό είτε ως κοινωνικό φαινόμενο, ενεργοποιεί την ανάπτυξη μιας ολόκληρης βιομηχανίας λόγων που τη μεταποιούν σε ένα δραματοποιημένο καθημερινό γεγονός. Εμπειρικά δεδομένα που απεικονίζουν το συσχετισμό βίας - τηλεόρασης: Στην τηλεκρατούμενη εποχή μας ωστόσο, που η τηλεόραση διαδραματίζει αναμφισβήτητο και ίσως καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου και ιδιαίτερα του παιδιού, τις τελευταίες δεκαετίες πολλοί συνδέουν τη σημαντική αύξηση της νεανικής και τελευταία εφηβικής εγκληματικότητας με την αλματώδη διείσδυση της τηλεόρασης στην καθημερινή ζωή και τη χρονική επιμήκυνση της τηλεθέασης από μικρά παιδιά. Την αφορμή για τη δρομολόγηση αυτού του προβληματισμού αποτέλεσαν μερικές αυτοκτονίες που ακολούθησαν την προβολή ορισμένων ταινιών και τελέσθηκαν με την ίδια μέθοδο, που ο ήρωας της ταινίας χρησιμοποίησε. Επιπλέον, προστέθηκαν ορισμένες δηλώσεις από νεαρούς δράστες εγκλημάτων πως μιμήθηκαν ορισμένες τηλεοπτικές εκπομπές, Εξάλλου, πλήθος ερευνών σε αμερικανικά και ευρωπαϊκά πανεπιστήμια αποδεικνύει την εξαιρετικά στενή σχέση τηλεόρασης και νεανικής εγκληματικότητας. Από έρευνα που πραγματοποίησε η Α' Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών, για την απήχηση και την επίδραση της τηλεόρασης στο παιδί, σε πανελλήνιο στατιστικό δείγμα 5000 παιδιών προέκυψε ότι: τα παιδιά ηλικίας ενός έως έξι ετών αφιερώνουν στην τηλεόραση κατά μέσο όρο 21 ώρες τη βδομάδα. Επτά ως δώδεκα ετών περνούν μπροστά στο δέκτη ένα ολόκληρο 24ωρο τη βδομάδα και τα παιδιά δεκατριών ετών μέχρι το τέλος της εφηβείας αφιερώνουν 32 και πλέον ώρες στην τηλεόραση. Αν αυτά τα στοιχεία συγκριθούν με την επιδημική εξάπλωση της εφηβικής εγκληματικότητας, τότε, ίσως έχουν δίκιο όσοι ισχυρίζονται πως «η τηλεόραση είναι το σχολείο του εγκλήματος». Πώς παρουσιάζεται η βία στην τηλεόραση; Η βιαιολατρία αποτελεί το κατεξοχήν αγαπημένο θέμα των ΜΜΕ και κυρίως της τηλεόρασης, που εξασφαλίζει υψηλά ποσοστά τηλεθέασης. Ο έντονος ανταγωνισμός των τηλεοπτικών καναλιών προκαλεί άμεσα ή έμμεσα την υπερβολή, τη δραματοποίηση και την αμετροέπεια που τείνουν να αντικαταστήσουν τη νηφάλια αντιμετώπιση των πραγμάτων, τη δεοντολογία, τη σοβαρότητα και το σεβασμό του ιδιωτικού χώρου των πολιτών. Ακόμα και τα ίδια τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων, συνάδοντας με τις προσταγές της εντυπωσιοθηρίας και των ποσοστών, προάγουν τον ερεθισμό, το μύθο και το επιμύθιο, την αίσθηση του τρομακτικού. του σπάνιου, του μοναδικού, ώστε να κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του τηλεθεατή σε όλη τη διάρκειά τους. χαρακτηριστικά, πολλοί πιστεύουν πως η ζωντανή αναμετάδοση του Πολέμου στον Περσικό χάραξε ένα νέο μοντέλο για τα τηλεοπτικά δελτία. Ο εθισl1όc; του τηλεθεατή στο φόβο, την εκ του ασφαλούς αναμονή του χειρότερου, συνδυάσθηκε με την ψυχαγωγική διάσταση της τηλεόρασης, όπως όταν ο θεατής πηγαίνει στον κινηματογράφο, για να παρακολουθήσει στις 139

11 ταινίες φρίκης και τρόμου αυτά που ακριβώς φοβάται Γιατί η τηλεόραση αποθεώνει τη βία και επηρεάζει κυρίως τα παιδιά; Ο κατακλυσμός των τηλεοπτικών προγραμμάτων με σκηνές βίας για εντυπωσιασμό και η δεκτικότητα του κοινού δεν είναι φαινόμενα χωρίς αιτιολογική βάση. Από τη μια, οι τηλεοπτικοί σταθμοί, ακολουθώντας τη λογική του «ό,τι πουλάει», προσπαθούν να ερεθίσουν, να σκανδαλίσουν και να διεγείρουν τους φόβους και τις φαντασιώσεις του κοινού, παγιδεύοντάς το σε ένα κλίμα προσδοκιών που απαιτεί μια όλο και υψηλότερη ένταση και δραματοποιημένη βία, και από την άλλη, το ίδιο το κοινό, που σέρνοντας το «γαϊτανάκι της βίας και του τρόμου» βιώνοντας έστω και φαντασιακά το «ζην επικινδύνως», αποζητά τη ζωντανή εικόνα από τη διαταραγμένη, διεστραμμένη και εγκληματική φύση ορισμένων εγκληματιών. Ιδιαίτερα, η αδυναμία του κοινωνικού συστήματος να προσφέρει στον έφηβο, δημιουργικά μέσα, για να διοχετεύσει την επιθετικότητά του λειτουργεί ενισχυτικά στην τάση του να καταβροχθίζει την προβαλλόμενη βία, πραγματική ή αναπαριστάμενη. Οι σημερινοί έφηβοι, ζώντας σε μια κοινωνία που δε θέτει όρια, δεν έχει απαγορεύσεις, που δεν τους βοηθά να διοχετεύσουν τη σύγκρουση ανάμεσα στο περιβάλλον και τον εαυτό τους, σε συνδυασμό με τις αυτόματες ταυτίσεις τους με τους ήρωες, αναπτύσσουν σταδιακά μιαν ατομική κουλτούρα της επιθετικότητας, που γίνεται βασικός συντελεστής στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Σε έναν κόσμο που καταλήγει να ταυτίζει τον ελεύθερο χρόνο με τον οπλισμένο άνθρωπο, η χειραφέτηση συνδέεται πλέον με τη βία. Σε αυτό το σημείο επεμβαίνουν τα μέσα ενημέρωσης και ιδιαίτερα η τηλεόραση. Ο μηχανισμός της βίας έχει ήδη τεθεί σε λειτουργία ανεξάρτητα από αυτά. Σχετικές θεωρίες Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το ενδιαφέρον των αναλυτών των ΜΜΕ, όσον αφορά στην επίδραση που ασκούν οι προβαλλόμενες σκηνές βίας στη συμπεριφορά των παιδιών, έχουν πολλαπλασιαστεί, αλλά παράλληλα διίστανται. Ένοχος ή αθώα, λοιπόν, η τηλεόραση; Συμψηφίζοντας για μεθοδολογικούς και πρακτικούς λόγους τις σχετικές απόψεις, θα λέγαμε πως η πρώτη ομάδα (θεωρίες: κάθαρσης, εθισμού και αναστολής) πρεσβεύει την άποψη σύμφωνα με την οποία η παρουσίαση έντονων συναισθηματικών καταστάσεων είτε οδηγεί σε μια κάθαρση, όπως στην αρχαία τραγωδία, είτε σε μια εξακολουθητικά μειούμενη και τελικά παραλειπόμενη ετοιμότητα για επιθετική συμπεριφορά μέσω εθισμού είτε αναστέλλει την ετοιμότητά τους να συμπεριφερθούν επιθετικά εξαιτίας του προκληθέντος φόβου και των αισθημάτων ενοχής και αγωνίας, μπροστά σε μια ενδεχόμενη περίπτωση εκδίκησης. Η Φωτεινή Τσαλίκογλου, καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στο βιβλίο της Μυθολογίες βίας και καταστολής διατείνεται πως όλη αυτή η ψυχαναγκαστική ενασχόληση με τη βία, που την ονομάζει βιαιολογία, λειτουργεί σαν ένα τέχνασμα χειραγώγησης και τιθάσευσης της βίας που ελλοχεύει μέσα μας. Ο καθημερινός λόγος για τη βία μάς εξοικειώνει μαζί της. Η δραματoπoίησή της στην πραγματικότητα συντείνει σε μια αποδραματοποίηση. Γινόμαστε οι θηριοδαμαστές μιας ανεξέλεγκτης βίας, που σαν ένα προϊστορικό, τρομαχτικό ζώο, ενεδρεύει μέσα μας. Η αναπαράσταση ενός γεγονότος συντείνει κατά κάποιο τρόπο και στον έλεγχό του. Η κάθε λογής αναπαράσταση της βίας προσφέρει μια αίσθηση ελέγχου και ανακουφιστικής χειραγώγησης. Στον αντίποδα αυτών των απόψεων βρίσκονται εκείνες που υποστηρίζουν πως η συχνή θέαση βίαιων πράξεων ενισχύει τις επιθετικές τάσεις των παιδιών, προσφέροντας παραδείγματα προς μίμηση και, συνεπώς, αποβαίνει γενεσιουργός παράγοντας της βίας στην κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη θεωρία της παρόρμησης, που είναι προσανατολισμένη στη θεωρία της κοινωνικής μάθησης του Albert Bandura, τα μικρά παιδιά, όταν βλέπουν σκηνές βίας στην 140

12 τηλεόραση, αντιγράφουν κατά ένα μεγάλο μέρος το επιθετικό μοντέλο, και κάτω από ορισμένες συνθήκες μιμούνται την επιθετική του συμπεριφορά. Σ αυτή τη συνάρτηση, ο Bandura γράφει: Άτομα στα οποία προσφέρονται σκηνές βίας, συμπεριφέρονται με μεγαλύτερη επιθετικότητα από εκείνα που δεν είδαν τέτοιες σκηνές, όταν αυτά: - εκτεθούν σε μια πρόκληση ή συναισθηματική διέγερση. - έχουν εξασκηθεί προηγουμένως σε επιθετικούς τρόπους συμπεριφοράς. - τους έχει παρασχεθεί μια δικαιολογία για επιθετική συμπεριφορά - η απειλή για εκδίκηση μειώνεται - οι ζημιωτικές συνέπειες της επιθετικότητας δεν είναι εντελώς φανερές - η επιθετική συμπεριφορά έχει μια λειτουργική αξία, όπως π.χ. υλικές αμοιβές, κοινωνική αναγνώριση, αύξηση της αυτοεκτίμησης ή εγγυάται αποτελεσματική εκδίκηση απέναντι σε δυσάρεστους αντιπάλους Αποτελέσματα από τη μακροχρόνια έκθεση στην τηλεοπτική βία Τα αποτελέσματα των σχετικών ερευνών που μέχρι το 1983 είχαν ξεπεράσει τις 2500, συνοψίσθηκαν το 1983 από το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας των ΗΠΑ και είναι τα παρακάτω: - Όσο πιο συστηματικά και συχνά παρακολουθούν σκηνές βίας τόσο πιο πολύ επηρεάζονται οι θεατές, κυρίως τα παιδιά που έχουν ευεπηρέαστη και αδιαμόρφωτη προσωπικότητα και απορροφούν τα προσφερόμενα πρότυπα συμπεριφοράς σα σφουγγάρια. - Η επίδραση της τηλεοπτικής βίας στα παιδιά μπορεί να είναι βαριά και διαρκείας, καθώς προκαλεί παθητική αφομοίωση ιδεών και προτύπων συμπεριφοράς ιδίως από παιδιά, ισοπεδώνοντας την ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας και του συναισθηματικού κόσμου τους. - Η συστηματική προβολή της βίας ως μέσου επίλυσης όλων των ανθρώπινων διαφορών δημιουργεί την εντύπωση - ιδίως στα παιδιά που δε διακρίνονται για την ικανότητα τους να ξεχωρίζουν το μύθο από την πραγματικότητα - ότι οι σχέσεις των ανθρώπων είναι αποκλειστικά σχέσεις βίας και προσωπικής επικράτησης με αλληλοεξόντωση, δηλαδή, εγκληματικές. Ο νόμος της κοινωνικής μίμησης παρεμβαίνει για την ευχερέστερη υιοθέτηση παρόμοιας στάσης από τους τηλεθεατές. - Ο εθισμός εξάλλου στη βία, ακόμα και στην ανελέητη και κτηνώδη, προκαλεί τη βαθμιαία κατάρρευση των αξιών που αποτελούν τους ηθικούς και κοινωνικούς φραγμούς της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ο Βρετανός ψυχολόγος Belson μελετώντας τον ψυχικό αντίκτυπο ορισμένων βίαιων τηλεοπτικών προγραμμάτων σε 1565 παιδιά στο Λονδίνο, ηλικίας ετών, διαπίστωσε ότι τα θεάματα αυτά κατέλυσαν όλες τις αξίες που το παιδί είχε πάρει από την οικογένεια ή από το σχολείο. Συμπέρασμα Συμπερασματικά, μπορούμε να καταλήξουμε στη διαπίστωση πως από τη μια, τα βίαια τηλεοπτικά θεάματα αποτελούν εγκληματογόνο παράγοντα, από την άλλη, όμως, δεν αρκούν από μόνα τους, για να εξηγήσουν την αύξηση της εφηβικής και γενικότερα νεανικής εγκληματικότητας, εφόσον η έκταση και η ένταση τέτοιων φαινομένων εξαρτάται και από άλλους συλλειτουργούντες παράγοντες, τόσο υποκειμενικής όσο και κοινωνικής υφής. Επομένως, καμιά θεωρία των ΜΜΕ δεν κρίνεται επαρκής για την εξήγηση του ιστορικού φαινομένου της βίας και επιθετικότητας στον κόσμο. 141

13 Τρόποι αντιμετώπισης Γι αυτό, τα αναθέματα κατά της τηλεόρασης και οι κραυγές αγωνίας που φτάνουν στο σημείο να προτείνουν την κατάργησή της ως λύση στο πρόβλημα, μόνο θυμηδία μπορούν να προκαλέσουν, γιατί σε τελευταία ανάλυση δείχνουν μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Τι πρέπει λοιπόν να κάνουμε, για να προστατέψουμε εμάς και τα παιδιά μας από την κερδοσκοπική και θεαματοθηρική ασυδοσία ορισμένων καναλιών; Σίγουρα, η παρέμβαση της Πολιτείας μπορεί να εξασφαλίσει την ποιοτικότερη στάθμη των τηλεοπτικών προγραμμάτων, αρκεί ο νόμος να ενεργοποιηθεί και να υπάρχει η ευαισθησία για θέματα που άπτονται των δικαιωμάτων του παιδιού. Χρήσιμη θα είναι και η κύρωση της «Ευρωπαϊκής Σύμβασής για τη Διασυνoριακή» που περιέχει σχετικές ειδικές διατάξεις. Και φυσικά η σύνταξη ενός ειδικού δεοντολογικού κώδικα, δεσμευτικού για τους δημοσιογράφους και τους υπεύθυνους προγραμμάτων. Επίσης, επιβάλλεται η οικογένεια να επιβλέπει τα τηλεοπτικά προγράμματα που παρακολουθούν τα παιδιά, προσφέροντας όμως, παράλληλα, παραδείγματα σχέσεων ειρηνικών που να στηρίζονται στο διάλογο. Τέλος, το σχολείο, από τη μια, προσφέροντας τις απαραίτητες εκείνες γνώσεις που επιτρέπουν στο νέο να είναι κριτικός θεατής και να αποκωδικοποιεί τα τηλεοπτικά μηνύματα, και από την άλλη, «διδάσκοντας» κοινωνικότητα, μπορεί να στρέψει την ορμή του παιδιού προς δημιουργικούς στόχους. Κρατική και εμπορική (ιδιωτική) τηλεόραση» ομοιότητες και διαφορές Οι ομοιότητες και οι διαφορές που παρουσιάζουν μεταξύ τους η κρατική και η εμπορική τηλεόραση είναι πολλές και σημαντικές. Από αυτές αναφέρονται οι πιο γνωστές Ομοιότητες: 1. Και στις δύο αυτές μορφές της η τηλεόραση αποτελεί το σπουδαιότερο μέσο μαζικής επικοινωνίας, με τεράστια επίδραση πάνω στους τηλεθεατές της. Σημειώνεται ακόμα πως αυτή: - Είναι δημόσια, όταν απευθύνεται σε όλο τον κόσμο. - Το κοινό της είναι ανόμοιο στη σύνθεσή του. - Απευθύνεται ταυτόχρονα σε μεγάλες ομάδες. 2. Οι τηλεθεατές και στις δύο περιπτώσεις συνδέονται μεταξύ τους με ανόμοιους παράγοντες. Παράλληλα με αυτό παρατηρούμε ότι: - Δημιουργείται μία απρόσωπη σχέση μεταξύ πομπού και δέκτη. - Τα μηνύματα μεταδίδονται στιγμιαία σε πολλά άτομα. 3. Η λειτουργία της τηλεόρασης απαιτεί πολύπλοκη οργάνωση, μεγάλο αρχικό κεφάλαιο, εξειδικευμένο προσωπικό, ακριβές εγκαταστάσεις και μηχανήματα, που πρέπει να προσαρμόζονται συνέχεια στις νέες εξελίξεις. Ενώ από την άλλη μεριά, το προϊόν της έχει σε μεγάλο βαθμό τα γνωρίσματα του καταναλωτικού προϊόντος, που το κάνουν ανταγωνιστικό στην αγορά του οπτικοακουστικού θεάματος. 4. Το κάθε πρόγραμμα δημιουργεί όπως είδαμε στο κοινό που το «καταναλώνει» την ψευδαίσθηση της μοναδικότητας. Διαπιστώσαμε επίσης ότι: - Οι επιδράσεις του προϊόντος της τηλεόρασης είναι ποικίλες. Ενώ κάποτε οι εκπομπές της παρουσιάζουν μεγάλη δυσκολία στο να ταξινομηθούν με σαφήνεια και σύμφωνα με κάποιες συγκεκριμένες προδιαγραφές. 5. Δημιουργείται μια μονόδρομη πληροφόρηση με κατεύθυνση από την τηλεόραση προς το κοινό. Αυτή στηρίζεται ιδιαίτερα στη φύση της τηλεόρασης και στους στόχους του εμπορικού 142

14 κέρδους. Το αποτέλεσμα της είναι η σταδιακή δημιουργία του παθητικού δέκτη - καταναλωτή κάθε είδους μαζικών μηνυμάτων. Διαφορές 1. Η σπουδαιότερη ίσως διαφορά μεταξύ κρατικής κι εμπορικής τηλεόρασης βρίσκεται στο νομικό τους πλαίσιο. Δηλαδή, στην πρώτη περίπτωση αυτή αποτελεί δημόσια υπηρεσία ή οργανισμό και στη δεύτερη περίπτωση εμπορική επιχείρηση. Συνέπεια της προηγούμενης διαφοράς είναι η διαφορά στόχων. - Σα συνολικό αποτέλεσμα των παραπάνω διαφορών δημιουργείται μία νέα σημαντική διαφορά, η οποία παρατηρείται στην ποιότητα του περιεχομένου και στη σύνθεση των προγραμμάτων που μεταδίδονται από την κρατική και την εμπορική τηλεόραση. Δηλαδή, στην πρώτη περίπτωση, οι εκπομπές της τηλεόρασης αποβλέπουν περισσότερο στην επιμόρφωση και ενημέρωση του κοινού, ενώ στη δεύτερη περίπτωση δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην ψυχαγωγία του. 2. Η εξάρτηση της κρατικής τηλεόρασης είναι πολύ μεγαλύτερη από της εμπορικής στην κρατική εξουσία. Έτσι σε κοινωνίες με «ασθενείς δημοκρατικές δομές», η κρατική τηλεόραση «επιτρέπει» ανάλογες κυβερνητικές παρεμβάσεις σε όλα τα επίπεδα της λειτουργίας της. Ο βαθμός και το αποτέλεσμα των παρεμβάσεων αυτών είναι αντιστρόφως ανάλογα με τη δημοκρατικότητα της κοινωνίας και αντανακλώνται στον τρόπο λειτουργίας της τηλεόρασης. 3. Η εμπορική τηλεόραση έχει συμφέρον, όπως είδαμε, να διατηρήσει όσο το δυνατό περισσότερο τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές και το υπάρχον γούστο του κοινού. Ενώ η κρατική τηλεόραση μπορεί και πρέπει να εξυπηρετεί πιο πλατιά κοινωνικά συμφέροντα. 4. Η οργάνωση και η λειτουργία της κρατικής τηλεόρασης παρουσιάζουν την «ακαμψία» των δημόσιων υπηρεσιών. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την παρεμπόδιση της εφαρμογής των μοντέρνων μεθόδων οργάνωσης και διοίκησης επιχειρήσεων, που θα διευκόλυναν την πραγματοποίηση των στόχων της. Κι ακόμα πιο πέρα, αυτό ενθαρρύνει την απραξία, την ευθυνοφοβία, την αναξιοκρατία και όλα τα άλλα αρνητικά συμπτώματα που εμποδίζουν κάθε είδους δημιουργική δραστηριότητα. Στην εμπορική τηλεόραση τα συμπτώματα αυτά δε βρίσκουν συνήθως πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξή τους. Γιατί στόχος του μεγαλύτερου δυνατού οικονομικού κέρδους μπορεί θεματολογικά να οδηγεί στην ποιοτική υποβάθμιση του τηλεοπτικού προϊόντος. Απαιτεί όμως την πιο αποτελεσματική παραγωγή, διακίνηση και κατανάλωσή του. Συμπερασματικά, η λειτουργία της τηλεόρασης, ως κρατικού οργανισμού ή ως εμπορικής επιχείρησης, παρουσιάζει αρκετά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Αυτά δεν εμφανίζονται παντού ομοιόμορφα, αλλά σε μεγάλο βαθμό διαμορφώνονται από την οργάνωση και το κοινωνικό περιβάλλον της τηλεόρασης. Έτσι μια πραγματικά δημοκρατική χώρα μπορεί να εξασφαλίζει μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης στην κρατική της τηλεόραση, από ένα φαινομενικά ελεύθερο εμπορικό σταθμό, ο οποίος στην πραγματικότητα ελέγχεται ασφυκτικά από το κυνήγι του οικονομικού κέρδους. Κι αντίθετα. Ο ασφυκτικός κρατικός έλεγχος μπορεί να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα στην τηλεόραση από εκείνα που της δημιουργεί συνήθως η εμπορική της ιδιότητα. Η τηλεόραση και ο κινηματογράφος Ομοιότητες και διαφορές 1. Ο κινηματογράφος και η τηλεόραση είναι μέσα επικοινωνίας, βιομηχανίες μαζί και τέχνες. 143

15 Στηρίζονται στην επιστήμη και την τεχνολογία. Χρησιμοποιούν σχεδόν το ίδιοι προσωπικό και τα ίδια μέσα παραγωγής. - Και τα δύο εκφράζονται με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή με εικόνα και ήχο. Έχουν όμως τις δικές τους ιδιαιτερότητες και δυνατότητες που οδηγούν σε διαφορετικές αισθητικές και τεχνικές απαιτήσεις. Γι αυτό ζητούν τη δική τους οργάνωση και την ξεχωριστή εκπαίδευση του προσωπικού τους. 2. Στον κινηματογράφο η λήψη γίνεται σε μικρές ενότητες (πλάνα). Γι αυτό απαιτείται η συνεχής αναπροσαρμογή φωτισμού, της θέσης που τοποθετείται η μηχανή λήψης, του παιξίματος των ηθοποιών, των ήχων κ.λπ. - Στην τηλεόραση όμως, η λήψη μιας εκπομπής μέσα στο στούντιο έχει κάποια συνέχεια. Αυτή γίνεται συνήθως ταυτόχρονα από 2-4 κάμερες. Ο φωτισμός παραμένει σχεδόν ο ίδιος ή αλλάζει λίγες φορές. Οι ηθοποιοί αποστηθίζουν κάποτε μεγάλα κείμενα. Η συνεργασία της ομάδας παραγωγής είναι συνεχιζόμενη και πιο άμεση από τον κινηματογράφο. - Μία εκπομπή που κινηματογραφείται για να παιχτεί στην τηλεόραση ακολουθεί βασικά την τεχνική λήψης του κινηματογράφου. Γίνεται όμως μεγάλη χρήση κοντινών πλάνων και αποφεύγονται τα μακρινά, γιατί η οθόνη της τηλεόρασης είναι πολύ μικρή σε σχέση με αυτή του κινηματογράφου. 3. Η παραγωγή ενός κινηματογραφικού έργου διαρκεί μήνες και κάποτε χρόνια. Στη βιομηχανία, μάλιστα, παραγωγής οι πιο πολλοί από αυτούς που συμμετέχουν (π.χ. σκηνοθέτης, μοντέρ, μουσικός) εργάζονται σχεδόν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο. Γι αυτό και το τελικό αποτέλεσμα του έργου θα αντανακλά α) τη συνολική ικανότητα της ομάδας παραγωγής και β) την προσωπικότητα καθενός ξεχωριστά. - Η παραγωγή όμως του τηλεοπτικού έργου, ιδιαίτερα μέσα στο στούντιο, έχει όπως είπαμε συνέχεια και όλοι οι παράγοντες εργάζονται κάτω από τις άμεσες οδηγίες του σκηνοθέτη. Γι' αυτό και το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα φέρνει περισσότερο τη σφραγίδα της δικής του ικανότητας και προσωπικότητας. 4. Τα θέματα του κινηματογράφου αποβλέπουν κατά κανόνα στην ψυχαγωγία του θεατή π.χ. κωμωδίες, δράματα, αισθηματικά, περιπέτειες. - Η τηλεόραση όμως εκτός από την ψυχαγωγία στοχεύει επίσης στην ενημέρωση και στην επιμόρφωση του τηλεθεατή. 5. Η πιο σπουδαία, ίσως, διαφορά της τηλεόρασης από τον κινηματογράφο είναι η αμεσότητα της στην καταγραφή και μετάδοση οποιουδήποτε γεγονότος. Αυτή οφείλεται στην ικανότητα της μηχανής λήψης της τηλεόρασης να μεταδίδει στιγμιαία κάθε αντικείμενο που φωτίζεται. Αντίθετα με το κινηματογραφικό φιλμ που χρειάζεται για να προβληθεί ορισμένες τεχνικές διαδικασίες π.χ. εμφάνιση, μοντάζ. 6. Οι οθόνες του κινηματογράφου και της τηλεόρασης έχουν μεταξύ τους μεγάλες διαφορές μεγέθους, αλλά το ίδιο συνήθως σχήμα (παραλληλόγραμμο) και τις ίδιες αναλογίες 3 προς Ο θεατής του κινηματογράφου πληρώνει εισιτήριο και παρακολουθεί το έργο σε μια μεγάλη αίθουσα μαζί με άλλους. - Ο τηλεθεατής παρακολουθεί συνήθως τις εκπομπές της τηλεόρασης σπίτι του μόνος ή με την παρέα λίγων ατόμων. 8. Η δομή, η οργάνωση, η λειτουργία, οι στόχοι και το προϊόν της τηλεόρασης διαφέρουν σημαντικά από του κινηματογράφου. Αποτελούν όμως αντίστοιχα τους βασικότερους παράγοντες που καθορίζουν τη θετική ή αρνητική προσφορά και των δύο αυτών σπουδαίων 144

16 μέσων επικοινωνίας. Συμπερασματικά η τηλεόραση και ο κινηματογράφος μπορούν να χρησιμοποιήσουν σωστά τις ομοιότητες και τις διαφορές τους και να συνυπάρξουν ομαλά. Έχουν μάλιστα μεγάλα περιθώρια και δυνατότητες να βοηθούνται και να συμπληρώνονται μεταξύ τους. Στην περίπτωση αυτή το όφελος δε θα είναι μόνο δικό τους, αλλά και του κοινού στο οποίο απευθύνονται. Για να πραγματοποιηθεί όμως η ομαλή συνεργασία τους σε όλα τα επίπεδα, είναι ανάγκη να απαλλαγούν πρώτα από τα διάφορα ισχυρά συμφέροντα που επιβάλλουν και κατευθύνουν τον ανταγωνισμό τους. Η τηλεόραση και το θέατρο Το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο και πιο πρόσφατα η τηλεόραση, αποτελούν σε μεγάλο βαθμό αιτία μαζί και αποτέλεσμα της κοινωνικοπολιτικής εξελικτικής πορείας του ανθρώπου, στην προσπάθειά του να εκφραστεί και να επικοινωνήσει με τους άλλους. Οι συνέχεια μεταβαλλόμενοι (ποιοτικά και ποσοτικά) στόχοι της ανθρώπινης επικοινωνίας, με το θέατρο ξεπέρασαν κατά πολύ το ατομικό επίπεδο, ενώ με την τηλεόραση έφτασαν στην παντοδυναμία του μαζικού μηνύματος. Κυριότερα γνωρίσματα Το θέατρο 1. Από τη γέννησή του βασίστηκε στο λόγο και λιγότερο στην κίνηση. - Δημιούργησε και μας επέβαλε τις δικές του συμβάσεις, πάνω στις οποίες στήριξε το δικό του χωροχρόνο και τη δική του πραγματικότητα, για να πείσει τελικά πως σε αυτό τίποτα δεν είναι αδύνατο. 2. Χρησιμοποιεί τους ηθοποιούς του σε απευθείας επικοινωνία με το κοινό. Ενώ με τη βοήθεια των σκηνικών, των ήχων, των συμβολισμών και των άλλων σκηνικών τεχνασμάτων του, δημιουργεί την ψευδαίσθηση της θεατρικής πραγματικότητας. 3. Περιορίζεται από τις ενότητες του χρόνου, του χώρου και της δράσης. - Χρησιμοποιεί συνήθως μια σκηνή με τρεις τοίχους. Έτσι ο ακίνητος θεατής παρακολουθεί τη θεατρική δράση από μια μόνο οπτική γωνία. 4. Ενθαρρύνει το διάλογο των ηθοποιών και περιορίζει τις κινήσεις τους μόνο στη σκηνή, σε αντίθεση με την τηλεόραση και ιδιαίτερα τον κινηματογράφο. - Υποχρεώνει τους ηθοποιούς να μιλούν πιο δυνατά και να κάνουν πιο μεγάλες κινήσεις σε σχέση με την πραγματικότητα και την τηλεόραση. 5. Στο θέατρο ο θεατής ταυτίζεται σχεδόν πάντα με τον πρωταγωνιστή ή την πρωταγωνίστρια. Και παίρνει τη συναισθηματική του ικανοποίηση από τα λόγια και τη δράση τους. Αντίθετα από την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, που ο θεατής επηρεάζεται περισσότερο α) από την αντίδραση των πρωταγωνιστών στη δράση των άλλων προσώπων του έργου και β) από τις συγκρούσεις κάποιων καταστάσεων που συνθέτουν την πλοκή του έργου. 6. Για να δούμε ένα θεατρικό έργο πρέπει να πάμε στο θέατρο. Εκεί το παρακολουθούμε μαζί με άλλους, όπως και στον κινηματογράφο. 7. Ο βασικός σκοπός του θεάτρου είναι πολιτιστικός. 145

17 Η τηλεόραση Σε αντίθεση με αυτά που αναφέραμε για το θέατρο, διαπιστώνουμε ότι στην τηλεόραση συμβαίνουν τα εξής: 1. Αυτή βασίζεται περισσότερο στην εικόνα, στον ήχο και στην κίνηση, παρά στο λόγο. - Δημιουργεί τις δικές της συμβάσεις, στηριγμένη πιο πολύ στον κινηματογράφο και λιγότερο στο θέατρο. 2. Οι ηθοποιοί της, τα σκηνικά, οι διάφοροι ήχοι, φθάνουν στον τηλεθεατή με τη βοήθεια της μικρής οθόνης, σε αντίθεση με τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θεάτρου. 3. Δεν έχει κανένα περιορισμό στις ενότητες χώρου, χρόνου και δράσης. - Με τη βοήθεια των μηχανών λήψης χρησιμοποιεί διάφορες οπτικές γωνίες - Ενθαρρύνει το ρεαλιστικό παίξιμο των ηθοποιών. - Δίνει ξεχωριστή προσοχή στην αντίδραση των χαρακτήρων και στις συγκρούσεις των καταστάσεών. 4. Παρακολουθούμε όπως είναι γνωστό τις εκπομπές της μόνοι μας ή με την παρέα λίγων ατόμων. - Βασικός σκοπός της τηλεόρασης (πρέπει να) είναι η σωστή ανθρώπινη επικοινωνία, με την κατάλληλη επιμόρφωση, ενημέρωση και ψυχαγωγία του κοινού. Αντίθετα, όμως, τα προγράμματά της στοχεύουν κατά κανόνα στην υποβαθμισμένη μαζική ψυχαγωγία ή ενημέρωση και λιγότερο στην επιμόρφωση των τηλεθεατών, γιατί έτσι εξασφαλίζει μεγαλύτερη ακροαματικότητα. Αλληλεπίδραση Θεάτρου - ς 1. Το θέατρο "έμαθε" από την τηλεόραση να χρησιμοποιεί αποτελεσματικότερα το φωτισμό του και μικρότερες ενότητες χρόνου - χώρου.. - Εξαιτίας της έκανε πιο καθημερινό το λόγο και την κίνηση των ηθοποιών του κι εξασφάλισε περισσότερη επαγγελματική απασχόληση σε αυτούς που το υπηρετούν. 2. Η τηλεόραση από την πλευρά της χρησιμοποίησε (ιδιαίτερα στο ξεκίνημά της) τους ανθρώπους και τις συμβάσεις του θεάτρου. Το ίδιο εξακολουθεί να γίνεται σε μικρότερο βαθμό ακόμα και σήμερα. Με τη διαφορά ότι τώρα και οι άνθρωποι του θεάτρου χρησιμοποιούν την τηλεόραση για να κερδίσουν πιο εύκολα και πιο γρήγορα περισσότερα χρήματα και μεγαλύτερη δημοτικότητα. Συμπερασματικά, η τηλεόραση και το θέατρο είναι δύο διαφορετικά μέσα επικοινωνίας που στοχεύουν όμως στον ίδιο δέκτη, τον άνθρωπο. Έχουν διαφορετική δομή και λειτουργία, διαφορετικές προοπτικές και ξεχωριστές δυνάμεις ελέγχου. Το παρελθόν έδειξε ότι μπορούν να συνεργαστούν ικανοποιητικά αποτελέσματα. Το ίδιο μπορεί να γίνει και στο μέλλον. Φτάνει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές, πολιτικές και λοιπές συνθήκες, που θα στηρίξουν τη συνεργασία αυτή πάνω στις αναγκαίες προϋποθέσεις. 146

18

19