NORMAN DAVIES. Ι σ τ ο ρ ί α Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α

Transcript

1 NORMAN DAVIES Ι σ τ ο ρ ί α Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α

2 Ν Ε Φ Ε Λ Η / Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ιεύθυνση σειράς: Αντώνης Λιάκος - Έφη Γαζή Τίτλος πρωτοτύπου: Europe: A History Copyright Norman Davies, 1997 Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου Επιµέλεια - διορθώσεις: Χρήστος Γκαβάγιας, Πέλλα ικονηµάκη, Μαρία Καΐρη, Αθηνά Συριάτου Σχεδιασµός εξωφύλλου: ηµήτρης Στεβής Σχεδιασµός βιβλίου και τυπογραφική επιµέλεια: Περικλής ουβίτσας Επεξεργασία χαρτών και διαγραµµάτων: ηµήτρης Στεβής Εκτύπωση βιβλίου: Άγγελος Ελεύθερος Εκτύπωση εξωφύλλου: Άρτυπος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Γιάννης Μπουντάς και Χρήστος Βασιλειάδης Α Τόµος: ISBN: Β Τόµος: ISBN: Αρ. έκδοσης: 1344 Για την ελληνική γλώσσα: 2009 Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Ασκληπιού 6, Αθήνα τηλ.: fax: info@nnet.gr

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IΙI R o m a Α Ρ Χ Α Ι Α Ρ Ω Μ Η, π. Χ µ. Χ. Η συνοχή που διακρίνει τον ρωµαϊκό κόσµο δεν παρατηρείται ούτε στην Ελλάδα ούτε ίσως σε κανέναν άλλον πολιτισµό, αρχαίο ή σύγχρονο. Όπως οι λίθοι ενός ρωµαϊκού τείχους ενώνονταν γερά µεταξύ τους, χάρη στη σχεδιαστική ακρίβεια και στο ισχυρό στερεωτικό υλικό που χρησιµοποιούσαν οι Ρωµαίοι, έτσι και τα επιµέρους συστατικά στοιχεία της ρωµαϊκής επικράτειας συγκροτούνταν σε µια συµπαγή µονολιθική ολότητα, χάρη στα φυσικά, οργανωτικά και ψυχολογικά συστήµατα ελέγχου. Για τον έλεγχο του φυσικού χώρου είχε δηµιουργηθεί ένα δίκτυο από στρατιωτικές φρουρές, που στρατοπέδευαν σε κάθε επαρχία, και ένα δίκτυο από λιθόστρωτους δρόµους, που συνέδεαν τις επαρχίες µε τη Ρώµη. Ο οργανωτικός έλεγχος στηριζόταν στις κοινές αξίες του νόµου και της διοίκησης, και σε ένα πλήθος αξιωµατούχων που επέβαλλαν κοινούς τρόπους συµπεριφοράς. Ο ψυχολογικός έλεγχος είχε θεµέλιο τον φόβο και την τιµωρία την απόλυτη βεβαιότητα ότι ο καθένας και το καθετί που απειλούσε την κυριαρχία της Ρώµης θα καταστρεφόταν ολοκληρωτικά. Η αιτία της ρωµαϊκής εµµονής µε την ενότητα και τη συνεκτικότητα πρέπει να αναζητηθεί ίσως στον τρόπο µε τον οποίο αναπτύχθηκε η Ρώµη. Τη στιγµή που η Ελλάδα αναπτύχθηκε από τη σύνθεση διάσπαρτων πόλεων, η Ρώµη αποτέλεσε την εξέλιξη ενός µόνο οργανισµού. Ενώ ο ελληνικός κόσµος επεκτάθηκε κατά µήκος των ακτών της Μεσογείου, ο ρωµαϊκός κόσµος συγκροτήθηκε από εδαφικές κατακτήσεις. Βέβαια, οι αντιθέσεις δεν είναι απόλυτες: στο πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι Έλληνες είδαν τον µεγαλύτερο κατακτητή όλων των εποχών και οι Ρωµαίοι, από τη στιγµή που µετακινήθηκαν εκτός του ιταλικού χώρου, έµαθαν και εκείνοι τι σηµαίνει θαλάσσια δύναµη. Παρ όλ αυτά, η βασική διαφορά παραµένει. Η ισχύς του ελληνικού κόσµου στηρίχθηκε στα ευκίνητα πλοία του η ισχύς του ρωµαϊκού στις αποτελεσµατικές λεγεώνες του. Οι Έλληνες παντρεύθηκαν τη θάλασσα οι Ρωµαίοι τη γη. Ο Έλληνας έκρυβε έναν ναυτικό στην καρδιά του ο Ρωµαίος έναν στεριανό.

4 184 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III: Roma 1. Κάτων, De Re Rustica, σ Αναφέρεται, µεταξύ άλλων, από τον Venerable Bede και τον Edward Gibbon, Decline and Fall of the Roman Empire, κεφ Reginald Blomfield, στο R.W. Livingstone (επιµ.), The Legacy of Greece, Οξφόρδη 1924, σ Βεβαίως, κατά την προσπάθεια να ερµηνεύσουµε το ρωµαϊκό φαινόµενο, πρέπει να τονίσουµε το σχεδόν ζωώδες ένστικτο που διακατείχε τη Ρώµη ως προς το πάθος της για τη γη. Προτεραιότητες της Ρώµης ήταν η οργάνωση, η εκµετάλλευση και η υπεράσπιση της εδαφικής της επικράτειας. Είναι πολύ πιθανόν η εύφορη πεδιάδα του Λατίου να ήταν εκείνη που δηµιούργησε τις έξεις και τις δεξιότητες µιας κοινωνίας που οργάνωσε την εγκατάσταση, την ιδιοκτησία, την οικονοµία και τη διοίκηση µε άξονα τη γη. Από αυτά τα στοιχεία αναδύθηκε η ρωµαϊκή ιδιοφυΐα, ως προς τη στρατιωτική οργάνωση και τη µεθοδική διοίκηση. Ως επακόλουθο, η ουσιαστική προσκόλληση στη γη και µε τη σταθερότητα που εµπνέει η αγροτική ζωή καλλιέργησε τις ρωµαϊκές αρετές: gravitas, η αίσθηση της υπευθυνότητας, pietas, η αίσθηση της αφοσίωσης στην οικογένεια και στη χώρα, και iustitia, η αίσθηση της φυσικής τάξης. «Οι καλλιεργητές της γης είναι οι δυνατότεροι άνδρες και οι γενναιότεροι στρατιώτες», έγραφε ο Κάτων ο Πρεσβύτερος. 1 Η στάση των µεταγενεστέρων απέναντι στον ρωµαϊκό πολιτισµό κυµαίνεται από τον άµετρο θαυµασµό έως την πλήρη απέχθεια. Όπως πάντα, υπάρχουν αυτοί που λατρεύουν την εξουσία ειδικά στον χώρο των ιστορικών και έχουν την προδιάθεση να θαυµάζουν τους ισχυρούς, που νιώθουν µεγαλύτερη έλξη προς το σθένος της Ρώµης παρά προς τη λεπτότητα της Ελλάδας. Θαυµάζουν το µέγεθος και τη δύναµη του Κολοσσαίου, χωρίς να σκέπτονται τον σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκε. Πράγµατι, το Κολοσσαίο έγινε το σύµβολο του ρω- µαϊκού πολιτισµού. Έγινε το σηµείο αναφοράς του: «Όταν πέσει το Κολοσσαίο, θα πέσει η Ρώµη και όταν πέσει η Ρώµη, ο κόσµος όλος». 2 Ταυτόχρονα, όµως, υπάρχει και η ισχυρή άποψη αυτών που αντιπαθούν τη Ρώµη. Για πολλούς, η Ρώµη είναι στην καλύτερη περίπτωση µιµητής και συνεχιστής της Ελλάδας σε µεγαλύτερη κλίµακα. Ο ελληνικός πολιτισµός είχε ποιότητα, η Ρώµη απλώς ποσότητα. Η Ελλάδα πρωτοτύπησε, η Ρώµη αναπαρήγαγε. Η Ελλάδα διέθετε στυλ, η Ρώµη χρήµα. Η Ελλάδα επινόησε και καινοτόµησε, η Ρώµη διαχώρισε την έρευνα από την ανάπτυξη. Προς την κατεύθυνση αυτή κινούνταν, πράγµατι, οι απόψεις ορισµένων εξαιρετικά σηµαντικών διανοουµένων της Ρώµης. «Αν οι Έλληνες αντιπαθούσαν τόσο την καινοτοµία όσο εµείς», αναρωτιόταν στις Επιστολές του ο Οράτιος, «ποια έργα της αρχαιότητας θα υπήρχαν σήµερα;». Επιπλέον, οι Ρωµαίοι εκχυδάισαν πολλά από τα έργα που αντέγραψαν. Στην αρχιτεκτονική, για παράδειγµα, δανείστηκαν τον βαρύ και πολυτελή ύστερο κορινθιακό ρυθµό, αλλά όχι τον δωρικό ή τον ιωνικό. «Ολόκληρο το οικοδόµηµα της ελληνικής τέχνης κατέρρευσε», γράφει ένας κριτικός, «όταν ήρθε σε επαφή µε τη χρησιµοθηρία ενός έθνους όπως της Ρώµης». 3 Ωστόσο, οι οφειλές της Ρώµης προς την Ελλάδα ήταν τεράστιες. Όσον αφορά στη θρησκεία, οι Ρωµαίοι υιοθέτησαν το ωδεκάθεο του Ολύµπου, µετονο- µάζοντας τον ία σε Jupiter, την Ήρα σε Juno, τον Άρη σε Mars, την Αφροδίτη σε Venus. Προσεταιρίστηκαν την ελληνική ηθική φιλοσοφία σε τέτοιο βαθµό, ώστε ο Στωικισµός προσιδίαζε περισσότερο στη Ρώµη παρά στην Αθήνα. Στη λογοτεχνία, οι Λατίνοι συγγραφείς χρησιµοποίησαν συνειδητά ως πρότυπα τους Έλληνες προκατόχους τους. Ήταν απόλυτα αποδεκτό το γεγονός ότι ένας µορφωµένος Ρωµαίος

5 ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ, 753 Π.Χ.-337 Μ.Χ. 185 έπρεπε να µιλά άπταιστα Ελληνικά. Ως προς τη θεωρητική φιλοσοφία και τις επιστή- µες, οι Ρωµαίοι δεν πρόσθεσαν ουσιαστικά τίποτα στα παλαιά επιτεύγµατα. Παρ όλ αυτά, θα ήταν λάθος να υποθέσουµε ότι η Ρώµη ήταν κατά κάποιον τρόπο ένας ήσσονος σηµασίας εταίρος στον ελληνορρωµαϊκό πολιτισµό. Η ρω- µαϊκή ευφυΐα έλαµψε σε νέους τοµείς όπως στη νοµοθεσία, στη στρατιωτική οργάνωση, στη διοίκηση και στη µηχανική. Επιπλέον, οι εντάσεις που εκδηλώθηκαν στο ρωµαϊκό κράτος ευνόησαν την εκδήλωση υψηλού επιπέδου λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών ευαισθησιών. εν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολλοί ανώτεροι στρατιωτικοί και διοικητικοί υπάλληλοι του ρωµαϊκού κράτους υπήρξαν εξαιρετικοί συγγραφείς. Παράλληλα, δεν πρέπει να λησµονούµε και τις πολλές ρωµαϊκές διαστροφές. Οι επικριτές του ρωµαϊκού πολιτισµού επισήµαναν έναν ιδιαίτερα αποκρουστικό τύπο δουλείας, που έφθανε ώς την άµετρη σκληρότητα και, σταδιακά, σε τέτοιο βαθµό παρακµής, που έκανε τον ελληνισµό να φαντάζει πουριτανικός. Στην πληρέστερη ανάπτυξή της η πολιτική ιστορία της αρχαίας Ρώµης διήρκεσε δύο χιλιάδες διακόσια έξι χρόνια, από την ίδρυση της «αιώνιας πόλης» το 753 π.χ. έως την οριστική καταστροφή της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας το 1453 µ.χ. Το ευρύτερο ανάπτυγµά της, ωστόσο, που άρχεται από την ίδρυση της πόλης και σταµατά µε την κατάρρευση του δυτικού τµήµατος της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας, του οποίου πρωτεύουσα υπήρξε η Ρώµη, διαρκεί σχεδόν τα µισά χρόνια. Το διάστηµα αυτό χωρίζεται συνήθως σε τρεις διακριτές περιόδους: τη βασιλεία, τη δηµοκρατία και την αυτοκρατορία. [AUC] Το σχεδόν µυθικό ρωµαϊκό βασίλειο αντιστοιχεί σε πολλά σηµεία στους πρώι- µους «ηρωικούς χρόνους» της Ελλάδας. Αρχίζει µε την ιστορία του Ρωµύλου και του Ρέµου, των δίδυµων ορφανών που θεωρούνταν απόγονοι του Αινεία και ανατράφηκαν από µια λέαινα, και λήγει µε την εκθρόνιση του τελευταίου από τους επτά βασιλείς, του Ταρκύνιου του Υπερήφανου το 510 π.χ. Οι δυόµισι αυτοί αιώνες απέχουν πολύ από την εποχή που σηµατοδοτείται από τα πρώτα ιστορικά τεκµήρια. Ο Ρωµύλος, ο ιδρυτής της Ρώµης, θεωρείται ότι οργάνωσε τον βιασµό των γυναικών των Σαβίνων, οι οποίοι βοήθησαν στον εποικισµό της νέας πόλης. Ο Νουµάς Ποµπίλιος (Numa Pompilius), ένας Σαβίνος, θέσπισε το ηµερολόγιο και τις επίσηµες θρησκευτικές πρακτικές. Ίδρυσε επίσης τον ναό του Ιανού στην Αγορά, οι πύλες του οποίου άνοιγαν σε καιρό πολέµου και έκλειναν σε καιρό ειρήνης. Ο Τύλλος Οστίλιος (Tullus Hostilius), ο τρίτος βασιλέας, Λατίνος αυτός, ισοπέδωσε τη γειτονική πόλη Άλβα Λόνγκα (Alba Longa) και µετέφερε τον πληθυσµό της. Ο Άνκος Μάρκιος (Ancus Marcius) δηµιούργησε την τάξη των πληβείων, ή «κοινών ανθρώπων», από τους αιχµαλώτους που µεταφέρθηκαν στην πόλη. Ο Σέρβιος Τύλλιος (Servius Tullius), ο έκτος βασιλέας, έδωσε στη Ρώµη το πρώτο της Σύνταγµα, απελευθέρωσε τους πληβείους από τους πατρικίους, ή «δηµογέροντες», και δηµιούργησε τη συµµαχία των λατινικών κοινοτήτων. Ο πέµπτος και ο έβδοµος βασιλέας, ο Ταρκύνιος Πρίσκος (Tarquinius Priscus) και ο Ταρκύνιος ο Υπερήφανος (Tarquinius Superbus), αντίστοιχα, ήταν ετρουσκικής καταγωγής. Ο