ΕΡΓΑΣΙΑ. Σχολή Ικάρων (ΣI), ΑΣΜΑ για τα 100 ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΑΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ. με θέμα: "Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΣΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΙΑ του Κωνσταντίνου Μανιώτη Σχολή Ικάρων (ΣI), ΑΣΜΑ 1989 για τα 100 ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΑΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ με θέμα: "Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΣΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΑΓΑΣΤΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ" ΑΘΗΝΑ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ.3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ 1. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος Oι πολιτικές εξελίξεις Η ανασυγκρότηση των Ενόπλων Δυνάμεων Η Διπλωματική Πολιτική Ο ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 20 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ

3 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΣΕΛ. 1. Εφ. Εστία, Αθήναι, Έτος ΙΖ, 2 Ιουνίου 1911 Άρθρο με τίτλο «ΕΙΣ ΕΡΓΟΝ», που αναφέρεται στο έργο της κυβέρνησης Βενιζέλου (Βιβλ. Βουλής των Ελλήνων-Τμήμα Εφημερίδων) Εφ. Ακρόπολις, 15 Σεπτεμβρίου 1909, φ.1, Τίτλος: Η «Τεράστια Ειρηνική Επανάστασις της χθες Ογδόντα περίπου χιλιάδες Αθηναίων εις το Πεδίον του Άρεως-Ιλλιγγιώδες θέαμα. Η παρέλασις όλων. Ο Άναξ προσφωνών τον λαόν από του εξώστου των ανακτόρων-την χαιρετίζομεν» (Βιβλ. Βουλής των Ελλήνων-Τμήμα Εφημερίδων) Οι Κρήτες Βουλευτές μαζί με τον Ελ. Βενιζέλο μετά τις εκλογές της Α Αναθεωρητικής Βουλής, τον Αύγουστο του 1910 ( Μουσείο Μπενάκη). 4. Επιστρατευμένοι μπροστά από το ναό του Ολυμπίου Διός. Η ελληνική επιστράτευση άρχισε στις 17 Σεπτεμβρίου 1912 (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη) Επιστράτευση 1912 στην Αθήνα ( Γεννάδειος Βιβλιοθήκη) Ο Ελ. Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος στο ελληνικό στρατηγείο Χατζή-Μπεϊλίκ, όταν ο Ελ. Βενιζέλος επισκέφθηκε το βασιλιά μετά τη σύναψη ανακωχής με τη Βουλγαρία (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη). 7. O Kωνσταντίνος Mάνος, δεύτερος από δεξιά, βουλευτής και οπλαρχηγός στον Mακεδονικό Aγώνα. Σκοτώθηκε στην περιοχή του Λαγκαδά στις 3 Mαρτίου1913 πετώντας με Bleviot XI-2 Gemie, σε ανίχνευση περιοχών, που κατείχε ο βουλγαρικός στρατός. Xειριστής του αεροπλάνου ήταν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Eμμανουήλ Aργυρόπουλος, ο πρώτος νεκρός πιλότος της ελληνικής Πολεμικής Aεροπορίας (φωτ.: «Bαλκανικοί Πόλεμοι », Aθήνα, εκδ. Kέδρος, 2000) Tυπικό πεδίο απο-προσγείωσης την εποχή των Bαλκανικών. Oι αδύναμοι κινητήρες της εποχής μετά βίας εξασφάλιζαν ικανοποιητικές συνθήκες πτήσης στις άστατες κλιματολογικς συνθήκες της Bαλκανικής. Mάλιστα, ο Γάλλος πιλότος Λουί Mπλεριό, ο πρώτος που δισχισε τη Mάγχη με αεροπλάνο, πίστευε ότι δεν είναι εφικτό να πετάξει αεροπλάνο στην ευρύτερη περιοχή των Bαλκανίων (φωτ.: «Bαλκανικοί Πόλεμοι », Aθήνα, εκδ. Kέδρος, 2000) 5 9. Tο υδροπλάνο «Nαυτίλος» του λοχαγού Mιχαήλ Mουτούση, να Farman βελτιωμένου τύπου, με το οποίο πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες αποστολές αναγνώρισης. Eίχε διμελές πλήρωμα (χειριστής-παρατηρητής). Στις 24 Iανουαρίου 1913 ο Mουτούσης επιχείρησε με τον σημαιοφόρο Mωραϊτίνη ανοιχά της Kαλλίπολης τον πρώτο στην παγκόσμια ιστορία αεροπορικό βομβαρδισμό πλοίου (φωτ.: Mουσείο Mπενάκη) Βαλκανικοί Πόλεμοι, γραμμή του ελληνικού πυροβολικού ( Ε.Λ.Ι.Α.) Βαλκανικοί Πόλεμοι, άνδρες του Πυροβολικού τραβούν με σκοινιά ένα κασόνι με πυρομαχικά. 6 ( Ε.Λ.Ι.Α.). 12. Δίπλα από το στρατιωτικό αεροδρόμιο. στη Νικόπολη ( Ε.Λ.Ι.Α.) Μέλη της βασιλικής οικογένειας και πολίτες στο μέτωπο. ( Ε.Λ.Ι.Α.) Ο διάδοχος Κωνσταντίνος και μέλη της βασιλικής οικογένειας στο μέτωπο. ( Ε.Λ.Ι.Α.) Μέλη της βασιλικής οικογένειας και πολίτες στο μέτωπο. ( Ε.Λ.Ι.Α.) Ο διάδοχος Κωνσταντίνος παρακολουθεί εχθρικές θέσεις. ( Ε.Λ.Ι.Α.). 8 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ( ) έβαλαν τα θεμέλια της σύγχρονης Ελλάδας και αποτέλεσαν το πιο σημαντικό γεγονός στο αγώνα του νεοελληνικού κράτους να βρει τη θέση του ανάμεσα στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης. Αυτό αποτελούσε βασικό στόχο των Ελλήνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821 και της Ανεξαρτησίας (1830). Όμως, μόλις το 1909 με την παρέμβαση του στρατού στην πολιτική ζωή του τόπου, που έμεινε γνωστή στην ιστορία ως Κίνημα ή Επανάσταση στο Γουδί, δημιουργήθηκαν οι αναγκαίες προϋποθέσεις προκειμένου να ξεκινήσει ο εκσυγχρονισμός της Ελλάδας και να πραγματοποιηθούν οι ελληνικές νίκες στους Βαλκανικούς Πολέμους που επιτάχυναν αυτή την εξέλιξη. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος που ήταν υπεύθυνος για το κίνημα του 1909, ένα χρόνο αργότερα προσκάλεσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο από την Κρήτη στην Αθήνα να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων με πρωθυπουργό τον Ελ. Βενιζέλο που προέκυψε από τις εκλογές του 1910, μέσω σημαντικών πολιτικών πρωτοβουλιών έδωσε νέα ώθηση στην αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους, στους σημαντικότερους τομείς και θεσμούς. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον εκσυγχρονισμό των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι που ακολούθησαν, καθώς και ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος ανέδειξαν την Ελλάδα υπολογίσιμη ευρωπαϊκή δύναμη, καθώς χρονίζοντα εθνικά ζητήματα και αιτήματα λύνονταν και υλοποιούνταν με γνώμονα το εθνικό συμφέρον του τόπου. Οι δύο μεγάλες δυνάμεις του έθνους, οι Ένοπλες Δυνάμεις και η πολιτική, ήταν σε θέση να παράσχουν τα κρίσιμα αυτά χρόνια την καλύτερη εγγύηση για το ευοίωνο μέλλον της χώρας. Το θέμα της εργασίας επικεντρώνεται ακριβώς σε αυτή την αρμονική 4

5 σχέση των Ενόπλων Δυνάμεων και της πολιτικής μεταξύ 1910 και 1913, και πως αυτή συνέβαλε στον θρίαμβο της Ελλάδας στους Βαλκανικούς Πολέμους. Η έρευνα και η μελέτη μας βασίστηκε σε ανέκδοτες αρχειακές μαρτυρίες, αλλά και βιβλιογραφικές πηγές προσωπικοτήτων που πρωταγωνίστησαν στα κρίσιμα αυτά γεγονότα. Στο πλαίσιο αυτό, έχουμε ενσωματώσει στη μελέτη μας τις αναφορές του Ξενοφώντος Στρατηγού, στα γεγονότα της περιόδου στη διάρκεια της Δίκης των ἓξ, όπως αυτές κατεγράφησαν στα επίσημα πρακτικά της δίκης. Πρόκειται για μία πολύτιμη πηγή για τη συγκεκριμένη περίοδο, που δεν έχει αξιοποιηθεί στο βαθμό που θα έπρεπε από τη σύγχρονη ιστοριογραφία. Ο Ξενοφών Στρατηγός υπήρξε ένας από τους πρωταγωνιστές στα γεγονότα, λίγο πριν και κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων και αξίζει να επισημάνουμε ότι ήταν ο ένας από τους δύο κατηγορούμενους της Δίκης των ἓξ που κρίθηκαν αθώοι το 1922 από το Έκτακτο Στρατοδικείο. Εκτός όμως από τις μαρτυρίες ιστορικών προσωπικοτήτων, βαρύνουσα σημασία για την ανάπτυξη των θέσεών μας στην παρούσα εργασία είχαν τα έγγραφα, που εξέδωσε το Γενικό Επιτελείο Στρατού (Τμήμα Ιστορίας) και το Υπουργείο Εξωτερικών ( Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο). 5

6 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ 1. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος Την περίοδο μεταξύ το 1897 και 1910 δημιουργήθηκαν οι συνθήκες μέσα στις οποίες η ελληνική κοινωνία διαμόρφωσε τα βασικά χαρακτηριστικά της στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους του 20 ου αιώνα. Ήδη από την αρχή της ανεξαρτησίας του (1830), το νεότερο ελληνικό κράτος έθεσε ως βασικούς στόχους του την εθνική ολοκλήρωσή του με όχημα τη λεγόμενη «Μεγάλη Ιδέα» 1 και την ένταξή του στην οικογένεια των δυτικοευρωπαϊκών κρατών. Όμως, μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα και οι δύο αυτοί στόχοι δεν είχαν υλοποιηθεί, παρά τις σημαντικές προσπάθειες πολιτικών, όπως για παράδειγμα του Αλεξάνδρου Κουμουνδούρου τη δεκαετία του 1870 και ιδιαίτερα του Χαριλάου Τρικούπη την επόμενη δεκαετία. Ο «Ατυχής» Πόλεμος του 1897 κατέδειξε τη μεγάλη απόσταση, που είχε να διανύσει ακόμη η Ελλάδα σε όλους τους τομείς προκειμένου να μπορέσει να εκπληρώσει τα εθνικά οράματα του λαού της. Οι κυβερνήσεις μετά το 1897 στάθηκαν ανίκανες να πάρουν τις απαραίτητες πρωτοβουλίες για τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας. Έτσι, μία ημιπαράνομη οργάνωση στελεχών του ελληνικού στρατού με την επωνυμία «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» κατέλαβε την εξουσία στις 15 Αυγούστου 1909 με την «Επανάσταση στο Γουδί». Επρόκειτο για γεγονός ορόσημο στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, αφού έφερε στο πολιτικό προσκήνιο την αστική τάξη μέσω της ανάδειξης του Ελ. Βενιζέλου ως τον κυρίαρχο πολιτικό παράγοντα από το 1910 και μετά. Ο μεγάλος αυτός πολιτικός μπόρεσε να εκμεταλλευτεί τις δημιουργικές δυνάμεις του τόπου προκειμένου να πραγματοποιηθεί το 1913 η ενσωμάτωση ενός μεγάλου τμήματος του υπόδουλου ελληνισμού ως αποτέλεσμα των στρατιωτικών νικών στους Βαλκανικούς πολέμους. Μετά το 1897 η ανάγκη ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων σε όλες τις πτυχές της δημόσιας ζωής ήταν πεδίο προβληματισμού στο υπόμνημα Ζαΐμη προς τον βασιλιά 1 Όπως αυτή είχε προσδιοριστεί στη διάρκεια της μεγάλης αγόρευσης του πρώτου Έλληνα κοινοβουλευτικού πρωθυπουργού, Ιωάννη Κωλλέτη, στην Εθνοσυνέλευση τον Ιανουάριο του

7 Γεώργιο Α και οι λύσεις στο οικονομικό επίπεδο είχαν δοθεί από τη Διεθνή Οικονομική Επιτροπή με εκπροσώπους από τα ισχυρά κράτη της Ευρώπης 2. Η εποπτεία συνέβαλε στην εκλογίκευση του δανεισμού και τις καταχρήσεις της προηγούμενης περιόδου. Προοδευτικά, ο εκσυγχρονισμός άρχισε να αποδίδει στο χώρο του στρατού, καθώς κλήθηκαν ξένες στρατιωτικές αποστολές, οι Ένοπλες Δυνάμεις άρχισαν να λαμβάνουν σύγχρονο εξοπλισμό και έτσι η στρατιωτική ιεραρχία έγινε αξιόπιστος εταίρος της πολιτικής. Τον Ιούλιο του 1908 οι αξιωματικοί της Επιτροπής Ενώσεως και Προόδου στασίασαν και επέβαλαν στην πολιτική εξουσία της Κωνσταντινούπολης αλλαγές, οι οποίες έγιναν δεκτές στην Ελλάδα, αλλά η προσδοκία μιας ελληνοοθωμανικής συμμαχίας δεν προέκυψε. Το πλαίσιο, που δημιουργήθηκε, ήταν κρίσιμο και στα τέλη του 1908 ξεκίνησαν οι μυστικές κινήσεις των αξιωματικών - σύμφωνα με τη μαρτυρία του Θεοδώρου Πάγκαλου, που ήταν ένας από τους αξιωματικούς - ενώ παράλληλα στο εξωτερικό, ήδη υπήρχαν τέτοιοι κύκλοι-οργανώσεις. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος είχε σαφή ιδεολογία και πολιτικό προσανατολισμό με αίτημα την ισότητα ευκαιριών και διεκδικήσεων. Τον Αύγουστο του 1909 στο Γουδί έγινε το κίνημα με στόχο τον προσανατολισμό της πολιτικής προς την κατεύθυνση των μεταρρυθμίσεων. Αποδέκτης των αιτημάτων ο βασιλιάς Γεώργιος και κοινός παρονομαστής η ενίσχυση των Ενόπλων Δυνάμεων και όχι το θέμα αλλαγής πολιτεύματος. 2. Oι πολιτικές εξελίξεις Η κυβέρνηση Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, που την αποτελούσαν άτομα κοινής αποδοχής, διαδέχτηκε τη κυβέρνηση Ράλλη. Στη «βασιλική» ηγεσία του στρατεύματος ο διάδοχος Κωνσταντίνος, τα υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών πέρασαν στα χέρια αξιωματικών και η Βουλή στις 3 Οκτωβρίου άνοιξε τις πύλες της για να επικυρώσει τις γενικές αρχές, που είχαν τεθεί στο Υπόμνημα του Συνδέσμου: σεβασμός και στήριξη της θρησκείας, χρηστή δημόσια διοίκηση και παιδεία, αναδιοργάνωση των οικονομικών, περιορισμός φορολογικών βαρών και ενίσχυση της στρατολογικής βάσης, της εκπαίδευσης και του εξοπλισμού και πρόσκληση ξένων εκπαιδευτικών αποστολών. Όμως, επειδή το νομοθετικό έργο αυτής της Βουλής, δεν έφερε το προσδοκώμενο αποτέλεσμα, πολλά μέλη του Συνδέσμου αιτούνταν την ανάληψη εξουσίας από τον κρητικό πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος έγινε γνωστός στο πανελλήνιο λόγω της 2 Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Αυστροουγγαρία και Ρωσία. 7

8 σύγκρουσής του με τον ύπατο αρμοστή της Κρήτης, πρίγκιπα Γεώργιο, και για τη γενικότερη επαναστατική του δράση με έμφαση το Θέρισο το Η κρίση του 1909 επιτάχυνε τις εξελίξεις και στις 28 Δεκεμβρίου 1909 ο Ελ. Βενιζέλος φτάνει στην Αθήνα για να συνεχίσει το έργο του Συνδέσμου και επιβάλλει την πρότασή του για κοινοβουλευτική λύση του πολιτικού αδιεξόδου, διάλυση της Βουλής και προκήρυξη εκλογών για αναθεώρηση του Συντάγματος. Η πρόταση έγινε αποδεκτή από τον βασιλιά Γεώργιο, ο οποίος και ανέθεσε την υλοποίησή της στον Στέφανο Δραγούμη. Ο Βενιζέλος πίστευε στην παιδαγωγική δύναμη της συνταγματικής μεταρρύθμισης: «Είμαι ακραδάντως πεπεισμένος ότι ο νέος Συνταγματικός χάρτης θα σημειώση την απαρχήν του νέου εθνικού βίου. Ο ελληνικός λαός παιδαγωγούμενος επί τη βάσει νέων αρχών, νέου καθεστώτος [ ] θα αφοσιωθῃ εις την προαγωγήν του παρόντος και την προπαρασκευήν αισιωτέρου μέλλοντος» 3. Μέσα από τον βαρυσήμαντο λόγο του, που έμεινε στο υποσυνείδητο του ελληνισμού λόγω της επανάληψης της φράσης «Επαναλαμβάνω, διπλής αναθεωρητικής Βουλής!», εγκαινιάζονται οι διαθρωτικές καινοτομίες ως προς το σύστημα της αυτοδιοίκησης, της ποινικής, εμπορικής και αστικής νομοθεσίας, της ισορροπίας έμμεσων και άμεσων φόρων, της αγροτικής και δασικής ασφάλειας, της δημοσιονομικής και εκπαιδευτικής πολιτικής, αλλά και τον εκσυγχρονισμό των ενόπλων δυνάμεων, καθιστώντας τον αμυντικό θώρακα της χώρας αξιόμαχο και ετοιμοπόλεμο 4. Έτσι, η μεγάλη ελληνική αστική τάξη ανέδειξε και επέβαλε τον Ελ. Βενιζέλο, ο οποίος αναπτέρωσε από τη μια μεριά τις ελπίδες του ελληνικού λαού και από την άλλη ικανοποίησε τα εθνικά αιτήματα. Τον νέο ηγέτη εμπιστεύονται μία μεγάλη μερίδα της ελληνικής κοινωνίας, οι φιλελεύθεροι, οι αστοί, οι αγρότες. Γιατί δεν κατάφερε μόνο «να εγκοιτώσει θεσμικά την ακαθόριστη κίνηση του 1909, αλλά να μετατρέψει το αόριστο αίτημα για αλλαγές σε μια μακρόπνοη αξίωση 5». Η πολιτική του συσπείρωνε όλες τις δυνάμεις του τόπου 6, που ενσωματώθηκαν 3 Γρ. Δαφνής, Τα Ελληνικά Πολιτικά Κείμενα, Αθήνα 1961: «Ο Βενιζέλος δίχως να καταλύσει την αστική δημοκρατία των προκρίτων προσπάθησε να την ανανεώσει». 4 Εφ. Εστία, Αθήναι, Έτος ΙΖ, 2 Ιουνίου 1911 (Βιβλ. Βουλής των Ελλήνων-Τμήμα Εφημερίδων) 5 Α. Σβώλος, Η Συνταγματική Ιστορία Της Ελλάδος: Τα Ελληνικά Συντάγματα , εκδ. Στοχαστής 6 Εφ. Ακρόπολις, 15 Σεπτεμβρίου 1909, φ.1, Τίτλος: Η «Τεράστια Ειρηνική Επανάστασις της χθες Ογδόντα περίπου χιλιάδες Αθηναίων εις το Πεδίον του Άρεως-Ιλλιγγιώδες θέαμα. Η παρέλασις όλων. Ο 8

9 μετά την επανάσταση στο Γουδί σε ένα πανίσχυρο αστικό εθνικό κράτος, που είχε ορίσει κύριο εκπρόσωπό του τον μεγάλο Κρητικό πολιτικό. Ο Ελ. Βενιζέλος παρουσίασε για το 1911 προϋπολογισμό με κύριο στοιχείο τη αύξηση των αμυντικών δαπανών και σημαντικό πλεόνασμα. 3. Η ανασυγκρότηση των Ενόπλων Δυνάμεων Στο πλαίσιο αυτό προχώρησε σε εξοπλιστικό πρόγραμμα με έμφαση στο στόλο και εκμεταλλεύθηκε τις οικονομικές συγκυρίες που είχαν δημιουργηθεί, όταν συνεργάστηκε στενά με το διοικητή της Εθνικής Τράπεζας, Ιωάννη Βαλαωρίτη, τον εμπνευστή της οικονομικής μεταρρύθμισης του 1910 και με τον υπουργό Οικονομικών της κυβέρνησής του, Λάμπρο Κορομηλά. Ο προϋπολογισμός του 1912 χαρακτηρίζεται από αύξηση των αμυντικών δαπανών 5,48% για το στρατό και 17,53% για το ναυτικό, αφού ο Βαλαωρίτης στις 4 Ιουνίου 1911 υπέγραψε στο Παρίσι, σε γενικά θετικό διεθνές περιβάλλον, την έκδοση δανείου 110 εκατομμυρίων. Ο Ελ. Βενιζέλος για την συνολική ανασυγκρότηση της άμυνας της χώρας και την εκπαίδευση των ενόπλων δυνάμεων προσπάθησε να συνυπολογίζει τα πολιτικά με τα τεχνοκρατικά και στρατιωτικά κριτήρια με έμφαση στην τήρηση ίσων αποστάσεων ανάμεσα στις Δυνάμεις. Η εκπαίδευση του στρατού ανατέθηκε στους βρετανούς και οι εξοπλισμοί να διανεμηθούν σε γερμανούς και βρετανούς. Στο μεσοδιάστημα των δυο ετών ως την κήρυξη του Α Βαλκανικού πολέμου κυριαρχούσε το κρητικό ζήτημα, γίνονταν συνεχείς χειρισμοί στον τομέα της αμυντικής και της εξωτερικής πολιτικής και παράλληλα συνεχιζόταν το μεταρρυθμιστικό και ανορθωτικό έργο, ενώ μετά τον Α Βαλκανικό πόλεμο αναστέλλεται κάθε κοινοβουλευτική λειτουργία ως τον Μάιο του 1912 οπότε και επικυρώνεται το αποτέλεσμα των εκλογών και το Μάρτιο του 1913 συγκλήθηκε για την ψήφιση του προϋπολογισμού και τον Ιούνιο για τη κήρυξη κατά της Βουλγαρίας. Ενώ δολοφονείται ο Γεώργιος στη Θεσσαλονίκη στις 5 Μαρτίου 1913 και αναλαμβάνει ο διάδοχος Κωνσταντίνος, ο οποίος ήταν υπέρ της Τριπλής Συμμαχίας, ο Ελ. Βενιζέλος με διπλωματικούς χειρισμούς εξομαλύνει την πολιτική ζωή της χώρας και αναλαμβάνει τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με τη Βουλγαρία. Όταν, λοιπόν, τον Οκτώβρη του 1912 ξεσπούν οι Βαλκανικοί πόλεμοι, Άναξ προσφωνών τον λαόν από του εξώστου των ανακτόρων-την χαιρετίζομεν» Βιβλ. Βουλής των Ελλήνων-Τμήμα Εφημερίδων) 9

10 θεωρούνται για το ελληνικό κράτος συνέχεια των μεγάλων οικονομικοκοινωνικών, πολιτικών και στρατιωτικών διαδικασιών που είχαν αρχίσει στις αρχές της δεκαετίας του 1880 από τον Χαρίλαο Τρικούπη και είχαν σαν βασικό τους στόχο το αστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας και τον εκσυγχρονισμό του κράτους. Προκειμένου να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι ήταν επιτακτική ανάγκη η ενσωμάτωση των εδαφών που βρίσκονταν ακόμη υπό οθωμανική κατοχή και κατοικούνταν από αμιγώς ελληνικούς πληθυσμού. Όμως, ο στόχος αυτός προσέκρουε και με τους σκοπούς των συμμαχικών βαλκανικών κρατών, κυρίως δε της Βουλγαρίας. Ήταν μέσω των λεπτών και πετυχημένων διπλωματικών χειρισμών του Ελ. Βενιζέλου, πριν αλλά κυρίως στη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων, που η Ελλάδα κατάφερε να διασφαλίσει στις ειρηνευτικές διαδικασίες όσα είχε επάξια κερδίσει στα πεδία των μαχών του Α και Β Βαλκανικού Πολέμου. Ορισμένες φορές οι μεγάλο σκοποί και ριψοκίνδυνοι στόχοι δηλώνονται στις αγορεύσεις των πολιτικών εκείνων των κρίσιμων στιγμών. Ο Ελ. Βενιζέλος θέλοντας να καταδείξει τη σημασία αυτού του πολέμου, το βαθύτερο νόημα εκείνων των μαχών στη βαρυσήμαντη αγόρευσή του στην ελληνική βουλή στις αρχές του Μαρτίου 1913 έκανε λόγο για έναν αγώνα ιερό ο οποίος απέβλεπε στη απελευθέρωση της χριστιανικής ανατολής 7. Όσο και αν κανείς διακρίνει στους λόγους αυτούς στοιχεία ή χαρακτηριστικά σταυροφορίας, το βέβαιο είναι ότι οι υποχρεώσεις προς την πατρίδα είχαν ονομαστεί ιερές, ο αγώνας ήταν ζήτημα απονομής ή απόδοσης δικαίου, ο πόλεμος απελευθερωτικός και σε τελευταία ανάλυση επρόκειτο για έναν αγώνα πολιτισμού 8. Και επειδή έγινε λόγος ή υπαινιγμός σταυροφορίας οι εφημερίδες εκείνων των ημερών του Οκτωβρίου δεν έχασαν την ευκαιρία να δώσουν στον πόλεμο ιδεολογικό - θρησκευτικό χαρακτήρα έχοντας ως βάση την απελευθέρωση, τον ανθρωπισμό και παράλληλα ή ταυτόχρονα τη χριστιανική αλληλεγγύη: «ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ καί τῆς πατρίδος ἡ Ἑλλάς ἐκήρυξε χθές τον πόλεμον 9», «Ὁ πόλεμος ἐκηρύχθῃ. Ὁ σταυρός καί ἡ ἡμισέληνος ὁρθοῦνται ἵν αντιμετωπισθῶσιν. Ἡ νίκη ἀνήκῃ εἰς τον ἱσχυρόν. Και ὁ ἱσχυρός εἶναι ὀ Σταυρός» 10. Ειδικός λόγος πρέπει να γίνει για την υπεύθυνη στάση που έλαβε ο Βενιζέλος απέναντι στις ένοπλες δυνάμεις, γεγονός, το οποίο αποδεικνύεται από τα Πρακτικά της Β Αναθεωρητικής Βουλής της 11ης Ιουνίου 1911: «ήτο άμεσος και απόλυτος ανάγκη 7 Βλ. Στεφ. Ι. Στεφάνου (εκδ. φροντ.), Τα Κείμενα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η ζωντανή Ιστορία της δραματικής περιόδου του Έθνους, , τόμ. πρώτος, Αθήνα 1981, σ Από τον τύπο της εποχής, εφ. «Σκρίπ» ( 6 Οκτωβρίου 1912), σ. 3 (Βασιλικό Διάγγελμα). 9 Εφ. «Σκρίπ» ( 5 Οκτωβρίου 1912), οκτάστηλο πρωτοσέλιδο 10 Εφ. «Σκρίπ», ο.π. σ.1. 10

11 στρατού. Και τούτον, μόνον ο Κωνσταντίνος ηδύνατο την ώραν εκείνην να οδηγήση εις την μάχην. Ας του υπεδείκνυαν ένα καλλίτερον του ή ίσον, θα τον επροτίμα. Να διακινδυνεύση όμως την επιτυχίαν του αναπόφευκτου εθνικού αγώνος, ένεκα του εσωτερικού πολιτικού συμφέροντος, ο Βενιζέλος δεν το έκαμνε. Το εξήγει: Ε. Βενιζέλος: Φρονώ ότι ο αντιστράτηγος διάδοχος του θρόνου έχει πολλά στρατιωτικά χαρίσματα, τινά των οποίων αμφιβάλλω εάν έχουν και πολλοί άλλοι εν τω ελληνικω στρατω, ιδίως μεταξύ των ανωτάτων αξιωματικών αυτού. Παρ όλον δε το πρόγραμμά μου της αφοσιώσεως εις τα έργα της ειρήνης, ευρέθην από των πρώτων ημερών, ενώπιον δυσχερειών και ενδεχομένων περιπετειών, καθ άς το έθνος θα ηναγκάζετο να αναλάβη πολύμοχθον αγώνα προς άμυναν αυτού. Έχω καθήκον να διακηρύξω εις την Βουλήν ταύτην ότι προς τον διάδοχον Κωνσταντίνον ο υπεύθυνος κυβερνήτης της χώρας απέβλεπεν ως τον δυνάμενον να ηγηθή του στρατού κατά τρόπον παρέχοντα τά μείζονας εγγυήσεις. Ο ηγέτης του κόμματος της κοινωνικής τάξεως, του κράτους, εξηφανίζετο ενώπιον του αρχηγού του έθνους. Ούτε πρώτην, ούτε τελευταίαν φοράν, υψώνεται ο Βενιζέλος προς το υπέρτατον χρέος. Θα ημπορούσαν πολλοί άλλοι να ισχυρυσθούν το ίδιον;την 27 Ιουνίου, ο Διάδοχος διωρίζετο γενικός επιθεωρητής. Μερικούς μήνας έπειτα η Ελλάς παρέτασσε νεαράν αλλ αξιόμαχον δύναμιν, ήτις ηγωνίσθη και ενίκησεν επί δέκα όλα έτη. Ήτο ο πρώτος από της ανεξαρτησίας άξιος του ονόματος εθνικός στρατός.η ενέργεια του Βενιζέλου ενεπνέετο από αδιαφιλονίκητον προσήλωσιν εις το εθνικόν συμφέρον» 11 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι που ακολούθησαν, καθώς και ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος ανέδειξαν την Ελλάδα υπολογίσιμη ευρωπαϊκή δύναμη, καθώς χρονίζοντα εθνικά ζητήματα και αιτήματα λύνονταν και υλοποιούνταν με γνώμονα το εθνικό συμφέρον του τόπου. Χωρίς υπερβολή, οι δύο μεγάλες δυνάμεις του έθνους, ο στρατός στο σύνολό του και η πολιτική, ήταν σε θέση να παράσχουν τα κρίσιμα αυτά χρόνια τη μεγαλύτερη εγγύηση για το απρόσκοπτο μέλλον της χώρας. 4. Η Διπλωματική Πολιτική Η σοβαρότητα της αλβανικής εξέγερσης του 1912 και η επιθετικότητα της σερβοβουλγαρικής συνθήκης με πρόβλεψη για διανομή εδαφών, ήταν τα κύρια στοιχεία που συνέβαλλαν στην αλυσιδωτή αντίδραση γεγονότων και καταστάσεων στα βαλκανικά κράτη. Παράλληλα στρατιωτικές συμφωνίες και συνθήκες δημιουργούσαν έκρυθμη κατάσταση από τη μονομερή συνεργασία είτε του Μαυροβουνίου είτε της Βουλγαρίας, 11 Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του , Ιστορική μελέτη, τόμ. πρώτος, Αθήναι 1931, σ

12 την οποία προσπαθούσε κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1912 να αποτρέψει ο Ελ. Βενιζέλος. Η δημιουργία της εικονικής συγκρότησης ενός οργάνου με την ονομασία «Βαλκανική Συμμαχία» άφηνε να εννοηθεί ο κοινός προσανατολισμός και οι κοινές ενέργειες. Οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Ο Βενιζέλος θεωρούσε ότι με τη μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων η Πύλη θα εξέταζε τα αιτήματα των Συμμάχων και η πολεμική σύρραξη θα απομακρυνόταν. Όμως, όσο και αν προσπάθησε να πείσει τους Συμμάχους να μεταβιβάσουν τα αιτήματά του στις Μ. Δυνάμεις και όχι να απευθύνουν τελεσίγραφο στην Πύλη, δεν έπεισε, με αποτέλεσμα η Βουλγαρία και η Σερβία να κηρύξουν επιστράτευση στις 18 Σεπτεμβρίου και να ακολουθήσει η ελληνοβουλγαρική στρατιωτική σύμβαση και τελικά η κήρυξη του πολέμου κατά της Πύλης στις 25 Σεπτεμβρίου στο Μαυροβούνιο. Η ελληνική βουλή, προκαλώντας την Πύλη, δέχτηκε τους Κρήτες βουλευτές, όπως αρχικά είχε ζητήσει ο Guesov. Η σύρραξη ήταν γεγονός και έτσι μέσα από διαβουλεύσεις προσπαθούσαν οι Μεγάλες Δυνάμεις να περιορίσουν την επέκταση του πολέμου. Το Λονδίνο ορίστηκε ως η έδρα Διάσκεψης των εμπολέμων, όταν στις 20 Νοεμβρίου 1912 μετά τις νίκες των χριστιανικών συμμαχικών στρατών, δεν κατόρθωσαν να υπογράψουν ανακωχή, μετά και την κηδεμονία του Foreign Office. Αποτέλεσμα ήταν η παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, έτσι ώστε αν η Πύλη παραχωρούσε τα νησιά και την Ανδριανούπολη θα διασφάλιζαν ως ανταπόδοση τα οθωμανικά συμφέροντα στα δυτικά παράλια της αυτοκρατορίας. Η παρουσία του Ελ. Βενιζέλου στο Λονδίνο για τα ελληνικά συμφέροντα επισκιάστηκε από τον Υπουργό Εξωτερικών σερ Έντουαρντ Γκρέι, ο οποίος υποστήριζε τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων και με δεδομένη την αντίθεση Γαλλίας και Γερμανίας δεν δεσμεύτηκε για το ζήτημα του Αιγαίου. Έτσι η ελπίδα του Βενιζέλου για διαρκή συνεννόηση στα Βαλκάνια ναυάγησε, γιατί ο πολιτικός σχεδιασμός είχε ως βάση τη σύσταση ενός αμυντικού μηχανισμού εδραιωμένου στις εδαφικές διεκδικήσεις. Ο Ελ. Βενιζέλος διαπίστωσε το αδιέξοδο. Από το ένα μέρος η Σερβία ήταν δυσαρεστημένη από την αθέτηση των όρων της σερβοβουλγαρικής συμφωνίας και από την άλλη η Ελλάδα ζητούσε έρισμα για την ενδεχόμενη βουλγαρική επίθεση στη 12

13 Θεσσαλονίκη. 12 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προέκυψε η ελληνο-σερβική σύμπραξη, η οποία δεν ήταν απαλλαγμένοι κινδύνων, αφού ζητούσε τη στρατιωτική σύμβαση σε περίπτωση, που μια τρίτη χώρα της επιτεθεί. Η «εξάσφαλιση» αυτή της Σερβίας, όμως, θα ενέπλεκε την Ελλάδα στον πόλεμο με την Αυστρία. Ο Βενιζέλος έπεισε τον βασιλιά Κωνσταντίνο, ο οποίος και υποχώρησε ώστε να δεχθεί αυτόν τον όρο, παρ όλο τον κίνδυνο, που διαφαινόταν και τελικά η σύμβαση υπεγράφη την 1η Μαΐου Το ζήτημα της διανομής των εδαφών και η υπογραφή με την Τουρκία ήταν τα κρίσιμα σημεία, τα οποία διαχειρίζονταν η Πρεσβευτική Διάσκεψη, όπου με γαλλοβρετανική πρωτοβουλία είχε ήδη συνταχθεί η Συνθήκη για την εκχώρηση εδαφών στα δυτικά του Αίνου-Μήδειας και την ρύθμιση θεμάτων καθεστώτος, ορίων και δικαιωμάτων. Ωστόσο, αν και η Ελλάδα δεν κατάφερε να εξασφαλίσει τη δέσμευση των Μεγάλων Δυνάμεων για το Αιγαίο, πέτυχε την έγκαιρη στρατιωτική σύμπραξη με τη Σερβία και τη Βουλγαρία. Η αντίδραση του Λονδίνου ήταν άμεση. Κλήθηκαν όλοι οι εμπολέμοι να υπογράψουν. Ο Βενιζέλος υπέγραψε στις 17 Μαΐου, αλλά με μυστικότητα υπεγράφη και στη Θεσσαλονίκη η ελληνο - σερβική στρατιωτική σύμβαση και ρυθμίστηκαν τα ζητήματα διανομής. Οι σύμμαχοι προσπαθούσαν να πετύχουν είτε τη διαιτησία, είτε την εξασφάλιση πλεονεκτικής θέσης στο θέμα της διανομής εδαφών. Πάντως, oι πρωθυπουργοί Bενιζέλος, Danev και Pasic είχαν δεχθεί τη ρωσική διαιτησία. Παράλληλα, η Βουλγαρία επιτέθηκε στην Ελλάδα στο Τσάγεζι και η Σερβία στη Γευγελή και αυτό το λάθος αναζωπύρωσε το κλίμα πολέμου και έφερε τη Βουλγαρία σε δεινή θέση, καθώς προέλασαν όλες οι δυνάμεις και έτσι έγινε η ανακωχή με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου. Ταυτόχρονα, οι Μεγάλες Δυνάμεις αν και ήθελαν να ολοκληρώσουν την Πρεσβευτική του Λονδίνου, δεν έλυσαν ούτε το ζήτημα του Αιγαίου, ούτε της Ηπείρου. Διαπιστώνοντας ο Βενιζέλος τις προθέσεις των ισχυρών, προσπαθούσε να κάνει λεπτές διπλωματικές ενέργειες και να υπογράψει συμφωνία με τις μετριοπαθέστερες δυνάμεις της διάσκεψης, όπως η Γαλλία, αν και προσέκρουσε στην άρνηση της Ιταλίας, η οποία δεν ήθελε να παραχωρήσει τα Δωδεκάνησα και να δεχθεί να περιληφθεί η Κορυτσά στην ελληνική επικράτεια. Η Πρεσβευτική Διάσκεψη αποφάσισε τη σύσταση Διεθνούς Επιτροπής χάραξης των συνόρων, που στη συνέχεια αποδείχθηκε επιζήμια για τα ελληνικά συμφέροντα. 12 Ενδεικτική Βιβλιογραφία: Γ. Αναστασιάδης, Η Θεσσαλονίκη των εφημερίδων, 1994-Απ. Βακαλόπουλος, Η Ιστορία της Θεσσαλονίκης, 1983-Δ. Βάκας, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος πολεμικός ηγέτης,

14 Πάντως, ο Ελ. Βενιζέλος στο διπλωματικό πεδίο ενεργούσε πάντοτε με γνώμονα το ελληνικό συμφέρον και αξιοποιούσε κάθε ευκαιρία ακόμη και με μυστικές διπλωματικές κινήσεις. Ο ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ Προκειμένου να αναδείξουμε τη σημασία της συνεργασίας του στρατού και της πολιτικής για την επιτυχή εξέλιξη των βαλκανικών πολέμων θεωρούμε απαραίτητο να αναφέρουμε περιληπτικά τα πιο σημαντικά γεγονότα αυτών των πολέμων. Στον Α' Βαλκανικό Πόλεμο το Μαυροβούνιο ήταν το πρώτο που κήρυξε τον πόλεμο στις 15 Οκτωβρίου 1912 με στόχο την κατάληψη της Σκόδρας και του Νόβι Παζάρ. Οι Βούλγαροι κατέλαβαν την Ανατολική Θράκη και η πορεία τους ανακόπηκε στην Κωνσταντινούπολη. Οι Σέρβοι κατέλαβαν τα Σκόπια και το Μοναστήρι, όπου συνάντησαν τον ελληνικό στρατό, ο οποίος αποβιβάστηκε στη Χαλκιδική και κινήθηκε από Θεσσαλία προς Μακεδονία μέσω του στενού του Σαραντάπορου. Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό στρατό 13 (12 Νοεμβρίου/26 Οκτωβρίου 13 Ο Ελληνικός Στρατός το 1912: Το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεων συγκεντρώθηκε στο στρατό της Θεσσαλίας, ο οποίος αποτελούνταν από: τις 1η εως 7η Μεραρχία, 20 Συντάγματα πεζικού, 1 Σύνταγμα Κρητών, 1 Τάγμα Ευζώνων, 3 Τάγματα Εθνοφρουράς, 1 Ταξιαρχία ιππικού, 4 Συντάγματα πεδινού και 2 Μοίρες ορειβατικού πυροβολικού. Επίσης το μηχανικό αποτελούνταν από 2 συντάγματα σκαπανεων, 1 Τάγμα γεφυροποιών και 2 Λόχους τηλεγραφητών. Την δύναμη ενίσχυαν και 4 αεροσκάφη.ο Στρατός Ηπείρου, που ο ρόλος του θα ήταν δευτερεύων, αποτελούνταν από την 8η Μεραρχία, 1 συντάγμα πεζικού, 4 τάγματα Ευζώνων, 1 τάγμα Εθνοφρουράς, 1 Ίλη ιππικού, 1 μοίρα πεδινού, 1 ορειβατικού και 1 τοπομαχικού πυροβολικού. Επίσης πλαισιωνόταν και από έναν λόχο μηχανικού. Στόλος Αιγαίου: Θωρηκτά: 4 (Αβέρωφ, Σπέτσαι,Ψαρά, Ύδρα), Αντιτορπιλλικά: 10[1] (Βέλος, Σφενδόνη, Λόγχη, Νίκη, Ναυκρατούσα, Δόκα, Νέα Γενεά, Ασπίς, Θύελλα, Κεραυνός), Ανιχνευτικά: 4 (Λέων, Πάνθηρ, Αετός, Ιέραξ), Τορπιλλοβόλα: 5 (11, 12, 14, 15, 16), Υποβρύχια: 1 (Δελφίν), Υδροπλάνα: 1, Οπλιταγωγά: 1 (Σφακτηρία), Ναρκοθετικά: 1 (Άρης), Ανεφοδιαστικά: 1 (Κανάρης) Μοίρα Ιονίου: Ατμοβάριδες: 2 (Άκτιον, Αμβρακία), Ατμομυοδρόμωνες: 4 (Αλφειός, Αχελώος, Πηνειός, Ευρώτας), Κανονιοφόροι: 3 (Α, Β, Δ), Μοίρα Ευδρόμων: Επίτακτα εξοπλισμένα: Εμπορικά: 5 (Εσπερία, Μυκάλη,Μακεδονία, Αθήναι, Αρκαδία), Βοηθητικά: 3 (Αιγιαλεία, Μονεμβασία, Ναυπλία). Ο Ελληνικός Στόλος το 1912: Η κυβέρνηση Θεοτόκη προώθησε τη βελτίωση του ελληνικού στόλου και έ τσι το 1900 ιδρύθηκε κτο "Ταμείο Εθνικού Στόλου", το οποίο ενισχύθηκε με φράγκα που κληροδότησε ο Γεώργιος Αβέρωφ ενώ κατ έτος αντλούσε επίσης δραχμές από κονδύλια του προϋπολογισμού. Τον Νοέμβριο του 1908 ξεκινά η παραγγελία του θωρηκτού καταδρομικού κλάσης "Πίζα", που ονομάσθηκε "Γ. ΑΒΕΡΩΦ" και κατέπλευσε μόλις το Επίσης, την ίδια περίοδο (1906) ξεκινά η σύντομη εκπαίδευση του στρατού. Παράλληλα, ο Θεοτόκης με μια αποφασιστική ενέργεια κατάργησε όλες εκείνες τις αποσπάσεις των αξιωματικών του στρατού σε άλλες υπηρεσίες απελευθερώνοντας χρηματικούς πόρους. Έτσι το 1907 ξεκινά η εκπαίδευση του στρατού, καθώς και των έφεδρων τεσσάρων προηγουμένων κλάσεων. Το 1908 εκπαιδεύονται όλες οι κλάσεις από 1900 μέχρι και 1908 και το 1909 συνεχίστηκε η συμπληρωματική εκπαίδευση τριών κλάσεων 1902, 1904 και Η Ελλάδα ήταν έτοιμη στις ραγδαίες εκείνες εξελίξεις, παρόλο τον πυρετώδη αγώνα που κατέβαλε στη συνέχεια ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος του 14

15 1912) και την προώθησή του στην Ήπειρο (μέχρι και την γραμμή Αργυρόκαστρο- Κορυτσά). Τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου, που τελούσαν υπό Οθωμανική διοίκηση, πέρασαν σε ελληνικά χέρια, ενώ με τις ναυμαχίες Έλλης και Λήμνου, προσπάθησε ο τουρκικός στόλος να απωθήσει τον ελληνικό στόλο από τα στενά των Δαρδανελλίων. Στις 17 Μαΐου 1913, η Τουρκία, μετά το πραξικόπημα του Ιανουαρίου 1913, αναγκάστηκε να συμμετάσχει στις διαπραγματεύσεις ειρήνης και στην υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου. Όσον αφορά στον B Bαλκανικό πόλεμο, η δυσαρέσκεια των Βουλγάρων ξέσπασε όταν η χώρα τους δεν μπορούσε να βρει μια κοινή γραμμή για την τύχη των νεοκατακτηθεισών περιοχών, που βρίσκονταν υπό σερβική, ελληνική και ρουμανική διοίκηση. Οι ίδιοι ζήτησαν από τους Έλληνες να εισέλθει ένα μικρό ένοπλο τμήμα τους στην Θεσσαλονίκη, όμως το τμήμα αυτό ήταν κατά πολύ μεγαλύτερο από τα συμφωνηθέντα, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν εντάσεις. Σημειώθηκαν επεισόδια στα κοινά σύνορα των Βουλγάρων με τους Έλληνες και με τους Σέρβους, και οι ένοπλες δυνάμεις όλων των πλευρών ήταν σε ετοιμότητα. Η Ελλάδα και η Σερβία υπέγραψαν σύμφωνο συμμαχίας (19 Μαΐου/1 Ιουνίου 1913). Στις 16 Ιουνίου 1913, ο Βούλγαρος Τσάρος Φερδινάνδος ο Α' και ο Στρατηγός Σαβόφ, κήρυξαν πόλεμο στην Σερβία και την Ελλάδα, επιτέθηκαν στον σερβικό στρατό στη Γευγελή και στον ελληνικό στη Νιγρίτα. Ο σερβικός στρατός αντιμετώπισε υπεράριθμες αντίπαλες μονάδες και καθηλώθηκε, όμως ο ελληνικός σημείωσε επιτυχίες. Ο ελληνικός στρατός επικράτησε στη Μάχη Κιλκίς-Λαχανά, μετά διαχωρίστηκε σε δύο κατευθύνσεις: προς δυτικά στον ποταμό Νέστο και προς τον Στρυμόνα, επικρατώντας στη Μάχη Δοϊράνης και του Μπέλες. Όμως αυτό το τμήμα του προωθήθηκε προς τα βόρεια όπου και ακολούθησαν οι Μάχες Κρέσνας Σιμιτλή - Τζουμαγιάς. Τη στιγμή εκείνη προτάθηκε ανακωχή, που τελικά την αποδέχτηκαν και οι δύο πλευρές, καθώς υπήρχε και ο κίνδυνος της Ρουμανίας από βόρεια. Η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποφάσισαν να επιτεθούν. Η Ρουμανία κήρυξε τον πόλεμο στις 27 Ιουνίου και έφτασε λίγο έξω από τη Σόφια. Με την Συνθήκη του Βουκουρεστίου τερματίστηκαν επίσημα οι συγκρούσεις, ενώ οι Τούρκοι ανακατέλαβαν την Αδριανούπολη από τους Βούλγαρους, που την είχαν χάσει κατά τον Α' Βαλκανικό Πόλεμο. Επίσης, ανακατέλαβαν και όλη την Ανατολική Θράκη. Στο τέλος του Β Βαλκανικού Πολέμου η Σερβία εκπλήρωσε τους 1909 και η κυβέρνηση του Ε. Βενιζέλου μεταξύ των ετών δίνοντας έμφαση στην εκπαίδευση και τον εξοπλισμό του ελληνικού στρατού. 15

16 αντικειμενικούς της στόχους, η Βουλγαρία είχε απώλειες ειδικά στο μέτωπο της Αδριανούπολης και ταυτόχρονα μεγάλος αριθμός πληθυσμού έφυγε από την Οθωμανική, Ευρωπαϊκή αυτοκρατορία και κατέφυγε προς την Τουρκία και κυρίως μετά τον Β' Βαλκανικό Πόλεμο οι κάτοικοι των εδαφών της τέως Ευρωπαϊκής Τουρκίας ακολουθούν τα στρατεύματα του έθνους τους με αποτέλεσμα η Ελλάδα να δεχθεί και άλλα κύματα προσφύγων λόγω των διωγμών που υπέστησαν οι Έλληνες στη Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία. Ήταν πλέον ολοφάνερο ότι το νέο ελληνικό κράτος άλλαξε ριζικά τη δομή του πληθυσμού, διπλασιάσθηκε σε έκταση και σε πληθυσμό με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για κοινωνική, πολιτική και οικονομική ανάπτυξη, μπήκαν όρια στην θέση ενός ενιαίου οικονομικού χώρου, επηρεάστηκαν οι Έλληνες έμποροι, που ήταν η αστική τάξη της εποχής, από έμποροι άρχισαν να μετατρέπονται σε δημοσίους υπαλλήλους και να τοποθετούνται στον διοικητικό μηχανισμό του νέου ελληνικού κράτους στην θέση των μουσουλμάνων, που αποχωρούσαν. Από κοινωνική άποψη το ελληνικό κράτος, με την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης αλλά και της Μακεδονίας, αποκτά ομοιογένεια και λόγω της ενσωμάτωσης των νέων εδαφών αλλάζει κοινωνική δομή και αποκτά περισσότερους αστούς και εργάτες. Ενσωματώνονται (μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923) ευάριθμες κοινωνικές ομάδες μουσουλμάνων, εβραίων και σε πολύ μικρότερο βαθμό σλάβων. Το ελληνικό κράτος αστικοποιείται και ταυτόχρονα δέχεται ομάδες εργατών λόγω των πόλεων της Μακεδονίας. Η Θεσσαλονίκη ήταν εκείνη την εποχή η ευρωπαϊκή πόλη του ελληνικού κράτους με μεγάλο εργατικό δυναμικό, σημαντικό και αριθμητικά, αλλά και από άποψη οργάνωσης (federatión). Οι νέες συνθήκες δημιούργησαν όχι χωρίς λόγο οράματα και ελπίδες. Πράγματι, οι νίκες του ελληνικού στρατού υπερέβησαν κάθε προσδοκία. Ο διπλασιασμός της ελληνικής ενδοχώρας επιβεβαίωνε όντως την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας, η οποία για πάρα πολλούς ήταν απραγματοποίητη προσδοκία. Ωστόσο την άνοιξη του 1913 είχαν ήδη εμφανιστεί οι πρώτες εσωτερικές συγκρούσεις, καθώς οι μεγάλες νίκες έδιναν πολύ εύκολα αιτία και αφορμή. Όπως και αν είχε το όλον θέμα στα Βαλκάνια το Ανατολικό Ζήτημα έπαιρνε νέα τροπή και δικαιολογημένα θεωρήθηκε ως το προανάκρουσμα του Α Μεγάλου Πολέμου ( ). 16

17 Η συνθήκη του Βουκουρεστίου ήταν κατά γενική ομολογία ορόσημο από κάθε άποψη είτε αναφέρεται κανείς στις πολιτικές, στρατιωτικές επιτυχίες είτε στις νέες οικονομικοκοινωνικές πραγματικότητες. Βέβαια, υπάρχει και η πολιτισμική ενδοχώρα, καθώς ενσωματώνονται στον εθνικό κορμό πανάρχαια ελληνικά γεωγραφικά εδάφη - διαμερίσματα (Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη, Κρήτη). Οι ιστορικοί αυτής της περιόδου έδωσαν το στίγμα τους αναφερόμενοι τόσο στο παρελθόν όσο και στο μέλλον. Ειδικότερα μάλιστα, ο Γεώργιος Βεντήρης καταγράφει τις σκέψεις του το 1929 και τις δημοσιεύει στις εκδόσεις Πυρσός το 1931: «Ὃταν τό γύρισμα τῶν καιρῶν φέρῃ ἂλλας γενεάς ἐπί τῆς γῆς αὐτῆς κἂποιος θά συνθέσῃ τήν ἐποποιῒαν τοῦ Δώδεκα-Δεκατρία. Ἀλλ οἱ δύο πόλεμοι δέν χρειάζεται νά ἐπιζήσουν ὡς ἡρωική μόνον παράδοσις. Ἒχουν βαθύτατη πολεμικήν καί κοινωνικήν ουσίαν. Ἐδημιούργησαν ἀξίας, ὔψωσαν εἲδωλα, κατειργάσθησαν εὑρείας ψυχολογικάς μεταβολάς. Ἡ ἐποχή μας ἀντηχεῖ ἀκόμη τόν μέγαν ἀλαλαγμόν των. Ἑάν οἰ Ἒλληνες τῆς αὔριον μάθουν νά ἀτενίζουν, τούς δύο ἐκείνους πολέμους, χωρίς προκαταλήψεις έάν τούς ἰδοῦν ὡς καρπόν ὁμαδικῆς προσπαθείας καί ὂχι ὡς κατόρθωμα πέντε δέκα προσώπων, Ἑάν ἀποδώσουν εἰς έαυτούς των ὂ,τι πράγματι τους ἁρμόζει ἀπό τήν νίκην, ὁ τόπος αὐτός θά ἡμπορῇ νά υπερασπίζῃ εἰς τό μέλλον τήν ἐλευθερίαν του με ὃσην αὐτοθυσίαν τό έπραξε κατά το παρελθόν 14. [.]Ἡ συνθἠκη τοῦ Βουκουρεστἰου εἶναι σταθμὸς μεγάλος. Καί πρὸ αυτῆς τό γένος τῶν Ἑλλήνων ἡγωνίσθη ἐπανειλημμένως καὶ ἡρωῖκῶς. Πρώτην ὃμως φορὰν ἀπὸ τῆς πτώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐμάχετο καί ἐνίκα ἂνευ ξένων προστατῶν. Τὸ πρὸς τὰ ἐμπρὸς βῆμα ἦτο γιγαντιαῖον 15. [.] Ἡ ἐσωτερική ἀνάπτυξις καί ἀκμή τῆς χώρας ὠχυρώθησαν μέ ἐξωτερικάς ἀσφαλείας. Ἡ συνθήκη τοῦ Βουκουρεστἰου ἔδιδεν εἰς τήν Ἑλλάδα συμμάχους, οἲτινες ἀπό κοινοῦ μετ αὐτῆς ἠγγυῶντο διά τό νέον βαλκανικόν καθεστώς. Ἡ εντύπωσις ὃτι τά γενόμενα ἢσαν ἔργον μερικῶν ἀτόμων ἤ ὡρισμένης τάξεως δέν ἀντέχει οὔτε εἰς τήν πλέον πρόχειρον εξέτασιν. Μόνον κοινή, συλλογική, ἑνιαία προσπάθεια ἑνός λαοῦ δημιουργεῖ ἐθνικά ἀποτελέσματα. Καί ὃταν ὁ Γεώργιος Θεοτόκης ἀπεκάλεσεν εἰρωνικῶς τόν Βενιζέλον ἐλευθερωτήν, ὁ τελευταῖος τοῦ ἀπήντησε: Οὔτε τόσον ἀψυχολόγητος, οὔτε τόσον ἀκοινωνιολόγητος εἶμαι ὣστε νά μή γνωρίζω ὃτι δέν ἦτο δυνατόν νά ἐπιτύχῃ εἰς ἂνθρωπος ὃσα ἐπετεύχθησαν. Ἐγένετο ὑποσυνείδητος ἐργασία εἰς τήν ψυχήν τοῦ ἔθνους ἀπό πολλοῦ χρόνου. Ἐγώ εἶχα τήν τιμήν να γίνω σημαιοφόρος ἰδεών, αἱ ὁποῖαι πρό πολλοῦ εἶχαν σπαρῆ καί αι οποῖαι ἀπό μιᾶς εἰς τήν ἄλλην ἐπρόκειτο νά ἐκδηλωθοῦν» Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του , ο.π., σ. 99 Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του , ο.π., σ Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του , ο.π., σ

18 Έχει την αξία της η μαρτυρία που καταθέτει στα απομνημονεύματά του ο Ξενοφών Στρατηγός, ένας από τους μεγάλους πρωταγωνιστές των κρίσιμων εκείνων χρόνων. Αντιβενιζελικός ο ίδιος, υποχρεώνεται ωστόσο να παραδεχτεί από το ένα μέρος αξίες και προτερήματα και από την άλλη αντικειμενικές πραγματικότητες: [ ] Ἡ ἐπανάστασις τοῦ Γουδί ( ) περιελθούσα εἰς ἀδιέξοδον ἕνεκα τῆς ὑπό τῶν ἀξιωματικῶν διαχειρίσεως τῆς πολιτικῆς τοῦ Κράτους, ἐκάλεσε τόν κ. Ελ. Βενιζέλον και παρέδωκεν εἰς αὐτόν τήν διεύθυνσιν τῶν κοινῶν διαλυθεῖσα. Ὁ Ἑλληνικός λαός, θέλων ἀφ ἑνός μέν ν ἀπαλλαγῇ τῆς ἐκρύθμου ἐπαναστατικῆς καταστάσεως, ἐπιθυμῶν δέ ἀφετέρου τήν ἐγκαινίασιν νέων πολιτικῶν μεθόδων, ἐδέχθη τόν νέον ἀδοκίμαστον ἄνδρα ὡς σωτῆρα, τόν περιέβαλε διά τῆς ἐμπιστοσύνης του, τό δέ στήριγμα τοῦτο, προϊόν τῆς ἐλευθέρας ἐνασκήσεως τῆς Λαϊκής κυριαρχίας, προσέδωσεν εἰς τόν ἐκλεκτόν τοῦ Λαοῦ Κυβερνήτην ἐλευθερίαν ἐνεργείας καί δύναμιν ἀπεριόριστον. Ἀπερίσπαστος ο κ. Βενιζέλος ἀπό πάσης ἀντιπολιτευτικῆς ἐνοχλήσεως, ἐνεφάνισε ψυχικήν ἠρεμίαν καί νομιμοφροσύνη, ἣτις προσέλκυσε περί αὐτόν πλεῖστα ἐκλεκτά στοιχεῖα τοῦ τόπου, τή βοήθεια δέ τούτων ἐπεδόθη εἰς τό ἔργον τῆς «Ἀνορθώσεως», ὃπερ ἣρχισε να ἐφανίζη τούς πρώτους αὐτοῦ ἀγλαούς καρπούς. Ἡ πολιτική ἁρμονία πρός πᾶσαν διεύθυνσιν ἧτο πλήρης. Ἀναλαμβάνων τήν διακυβέρνησιν τῆς χώρας ὁ κ. Βενιζέλος, εὕρισκεν Ἑλλάδα ἀπό στρατιωτικῆς ἀπόψεως καθ ὁλοκληρίαν διάφορον τῆς ἡττηθείσης κατά το Ἐκ τοῦ κατά τόν ἀτυχή ἐκεῖνον πόλεμον μή ὃντος εἶχε δημιουργηθῇ νέος ἰσχυρός εἰς ὁργάνωσιν ἐφοδιασμόν καί μαχητικότητα Στρατός. Ἡ ἀπό τοῦ 1906 ἀρξαμένη σταρτιωτική ἀναδιοργάνωσις εἶχεν ἀποφέρῃ ήδη τους καρπούς της. Ἀποθῆκαι πλήρεις ὑλικοῦ, νέος ὁπλισμός, ἂρτιον σχέδιον ἐκστρατεύσεως, βελτιωμένη σημαντικῶς ἐκπαίδευσις και ἐπαρκῶς ἡσκημέναι ἐφεδρείαι ἐγένναν τήν πεποίθησιν, ὃτι Στρατός ἐν δεδομένη στιγμή δέν θά διέψευδε τάς προσδοκίας τοῦ Έθνους. Εὕρισκεν ἐπίσης τόν στόλον ἐνισχυμένον διά νέων σκαφῶν μεταξύ τῶν ὁποίων το θωρηκτόν καταδρομικόν «Ἀβέρωφ». Πολιτικῶς δέ εὓρισκε προπαρασκευασμένον τό ἔδαφος πρός συννενόησιν μετά τῆς Βουλγαρίας ἐπί σκοπῷ κοινῆς ἐνεργείας». 17 Ο Ξ. Στρατηγός στην περίφημη δίκη των εξ ήταν ο ένας από τους δύο κατηγορούμενους, που αθωώθηκαν και έτσι γλύτωσαν το εκτελεστικό απόσπασμα.. Οι απόψεις του έχουν ιδιαίτερη σημασία, αλλά πρέπει οπωσδήποτε να διασταυρωθούν και με άλλες πληροφορίες και ειδήσεις της εποχής. Οι θέσεις του όπως «πολιτική αρμονία 17 Ξενοφών Στρατηγός, Η Ελλάς εν Μικρά Ασία, Ἱστορική Ἑπισκόπησις ἐπί τῇ βάσῃ ἐπισήμων ἐγγράφων καί πηγῶν, Ἀθήνησι 1925, σ.6 18

19 πρός πάσα διεύθυνση ήτο πλήρης», «ο στρατός δεν θα διέψευδε τας προσδοκίας του έθνους» εκφράζουν τις τότε επικρατούσες συνθήκες, τις οποίες τόσο η επανάσταση του Γουδί όσο και ο Ελ. Βενιζέλος αξιοποίησαν όσο το επέτρεπαν τόσο οι εσωτερικές δυνατότητες όσο και η διεθνής διπλωματία. Γινόταν, λοιπόν, φανερό ότι ο ελληνικός στρατός στο σύνολό του διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο προκειμένου να δημιουργηθεί μια πραγματικά νέα Ελλάδα 18. Ωστόσο, πρέπει να γίνει λόγος για τις εσωτερικές έριδες και συγκρούσεις και την αντιπαλότητα, που παρουσιάστηκε, καθώς οι στρατιωτικές νίκες δεν αξιοποιήθηκαν διπλωματικά στο βαθμό τουλάχιστον, που η στρατιωτική ηγεσία επιθυμούσε. Από τον Ιούλιο του 1913 είχαν φανεί τα πρώτα κρούσματα του εθνικού διχασμού. 19 Κατά τον Γ. Βεντήρη «Ὑπελείπετο ἡ στερέωσις και ἡ εὒρυνσις τοῦ ἐγερθέντος οἰκοδομήματος. Ὁ Βενιζέλος ἠθέλησε νά συνεχίσῃ, ὃπως ἤρχισε. μέ τήν συνένωσιν καί τήν συνεργασίαν τῶν κοινωνικῶν ἐκείνων στοιχείων, τά ὁποία εὑρίσκοντο εἰς διάστασιν πρός τήν ἰδικήν του ἀστικήν τάξιν. Τοῦτο ὑπήρξεν εἰς ἐκ τῶν λόγων τῆς ἐπιτυχίας τοῦ μέχρι τοῦδε. Αὐτό το ἲδιον ἐστάθη ἡ τρωτή πλευρά, ἡ ἀδυναμία τοῦ συστήματός του. Διότι ἐπί κεφαλῆς τῆς ὁλιγαρχικῆς τάξεως ἦτο πλέον αὐτός οὕτος ὁ βασιλεύς τῶν Ἑλλήνων, ἒχων ἐνώπιον ὁλοκλήρου τοῦ ἒθνους το γόητρον τῶν στρατιωτικῶν κατορθωμάτων. Ὁ Βενιζέλος ἒβλεπεν εἰς τόν Κωνσταντῖνον το ἀνώτατον ὄργανον τῆς εθνικῆς ἐνεργείας. Ἀπό πεποιθήσεως και χαρακτῆρος ὁ Κωνσταντῖνος ἐθεώρει τόν Βενιζέλον πολιτικόν του ἀντίπαλον. Ἡ θέσις, ἢτις ἐκ τῶν ὑστέρων φαίνεται τόσον σαφής, δεν ὑφίστατο οὔτε ὡς ὑποψία δια τούς πολλούς, την ἐπαύριον τῆς συνθήκης τοῦ Βουκουρεστίου. Τήν ὡρίμανσιν, τήν ἐπετάχυναν, τήν ἔκαμαν πραγματικήν, περιστατικά, συμπτώσεις, ἡ θέλησις τῶν ἀνθρώπων καί ἀπρόοπτα γεγονότα». Ο αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος, βασιλιάς ήδη, καταξιωμένος από τις μεγάλες νίκες του ελληνικού στρατού δεν μπορούσε να δεχθεί τόσο εύκολα την απώλεια ελληνικών επαρχιών, όπως ήταν η Νότια Θράκη και το Δεδέαγατς και να υπογράψει ανακωχή και ειρήνευση. 20 Όπως, όμως, και αν είναι, είχε ήδη δημιουργηθεί ένα ένδοξο παρελθόν, μια ηρωική παράδοση, όχι αφηρημένα, με αρχές και αξίες και με ανθρώπους σύμβολα, που γρήγορα έγιναν οδηγοί και πρότυπα Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του , ο. π., σ Στεφ. Ι. Στεφάνου (εκδ. φροντ.), Τα Κείμενα, ο.π., σ Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, Οι Βαλκανικοί πόλεμοι , τόμ. αρ.6, Αθήνα 2011, σ.151 [=Σειρά Φοβερά Ντοκουμέντα=]. 21 Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του , ο. π., σ

20 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Συμπερασματικά, οι πόλεμοι του μετά τη νικηφόρα έκβασή τους δημιούργησαν στον ελληνικό λαό μεγαλύτερες ελπίδες και προσδοκίες. Πράγματι, με βάση τις απόψεις αυτές αποδείχθηκε ότι οι Βαλκανικοί πόλεμοι ασφαλώς αποτελούν σταθμό για την ελληνική ιστορία και εντάσσονται στους εθνικούς πολέμους. Παράλληλα, η πολύτιμη εμπειρία που αποκτήθηκε από τη δημιουργία του Στρατιωτικού Συνδέσμου, αξιοποιήθηκε από τις πολιτικές δυνάμεις του τόπου, προκειμένου να συντελεστεί η μεγάλη εξόρμηση, όπως τη χαρακτήρισε στην ιστορία του ο Σπ. Μαρκεζίνης 22. Είναι από τις σπάνιες φορές, που μπορεί κανείς βάσιμα να υποστηρίξει την ανυπόκριτη συνεργασία της στρατιωτικής και της πολιτικής ηγεσίας στην ιστορία του τόπου. Πράγματι, οι πόλεμοι του μετά τη νικηφόρα έκβασή τους δημιούργησαν στον ελληνικό λαό μεγαλύτερες ελπίδες και προσδοκίες. Ήταν πολύ μεγάλες οι στιγμές στην ελληνική ιστορία, επιτυχίες στρατιωτικές και πολιτικές για πολλούς απρόσμενες και για το ελληνικό βασίλειο η μεγαλύτερη ευκαιρία και πρόκληση. Δικαιολογημένα, μετά την ευτυχή αυτή σύμπραξη, έγινε λόγος για την εποποιία στο Δρίσκο, στο Μπιζάνι, στην Ελασσόνα, στο Κιλκίς και στη Θεσσαλονίκη. Έπρεπε να μεσολαβήσει η μικρασιατική τραγωδία για να ξαναζήσει ο ελληνικός λαός ως στρατός μετά από τριάντα χρόνια περίπου την άλλη μεγάλη στρατιωτική εθνική εμπειρία και εποποιία του «Όχι» του Σπυρίδων Β. Μαρκρεζίνης, Πολιτική Ιστορία της Νεοτέρας Ελλάδος , τόμ. Γ, Αθήναι 1968 σ

21 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Πηγές Το Αρχείο του Γενικού Επιτελείου Στρατού ( ανέκδοτες και δημοσιευμένες πηγές). Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών. Τα πεδία των πολέμων: Γεωγραφικοί χάρτες και στρατιωτικά διαγράμματα. Β. Ελληνόγλωσση και Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία 1. Στ. Αντωνόπουλος, Αι συνθήκαι Λονδίνου, Βουκουρεστίου και Αθηνών, Αθήνα Γεώργιος Βεντήρης, Η Ελλάς του Ιστορική Μελέτη, Ι-ΙΙ, Αθήνα Ν. Βλάχος, Η συμμαχική προσέγγισις των τεσσάρων χριστιανικών κρατών της Χερσονήσου του Αίμου κατά το έτος 1912, Θεσσαλονίκη Ιστορία των Κρατών της Χερσονήσου του Αίμου , ι, Αθήνα Lt. Col. Boucabelle, La Guerre Turco- Balkanique ; Thrace- Macedoine-Albanie-Epire, Paris Πολ. Ενεπεκίδης, Η δόξα και διχασμός ( ), Αθήνα Επανάστασις Το Αρχείον του Στρατιωτικού Συνδέσμου, Αθήνα Σπύρος Μελάς, Η Επανάστασις του 1909, Αθήνα Οι πόλεμοι , Αθήνα Ιωάννης Μεταξάς, Η ιστορία του εθνικού διχασμού και της μικρασιατικής καταστροφής, Αθήνα Στ. Πρωταίος, ( επιμέλεια), Η Δίκη των Ἓξ. Επίσημα Πρακτικά, Αθήνα Κ.Δ. Στεργιόπουλος, Το μικτόν ηπειρωτικόν στράτευμα κατά την απελευθέρωσιν της Ηπείρου. (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1912), Αθήνα Δ. Φωκάς, Ο στόλος του Αιγαίου ( ), Ι- ΙΙ, Αθήνα Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, Οι Βαλκανικοί πόλεμοι , τόμ. αρ.6, Αθήνα 2011, [=Σειρά Φοβερά Ντοκουμέντα=]. 12. Ξενοφών Στρατηγός, Η Ελλάς εν Μικρά Ασία, Ἱστορική Ἑπισκόπησις ἐπί τῇ βάσῃ ἐπισήμων ἐγγράφων καί πηγῶν, Ἀθήνησι

22 13. Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του , Ιστορική μελέτη, τόμ. πρώτος, Αθήναι Γ. Αναστασιάδης, Η Θεσσαλονίκη των εφημερίδων, Απ. Βακαλόπουλος, Η Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Δ. Βάκας, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος πολεμικός ηγέτης,

23 1.Εφ. Εστία, Αθήναι, Έτος ΙΖ, 2 Ιουνίου 1911 Άρθρο με τίτλο «ΕΙΣ ΕΡΓΟΝ», που αναφέρεται στο έργο της κυβέρνησης Βενιζέλου (Βιβλ. Βουλής των Ελλήνων-Τμήμα Εφημερίδων) 23

24 2. Εφ. Ακρόπολις, 15 Σεπτεμβρίου 1909, φ.1, Τίτλος: Η «Τεράστια Ειρηνική Επανάστασις της χθες Ογδόντα περίπου χιλιάδες Αθηναίων εις το Πεδίον του Άρεως-Ιλλιγγιώδες θέαμα. Η παρέλασις όλων. Ο Άναξ προσφωνών τον λαόν από του εξώστου των ανακτόρων-την χαιρετίζομεν» Βιβλ. Βουλής των Ελλήνων- Τμήμα Εφημερίδων) 24

25 3.Οι Κρήτες Βουλευτές μαζί με τον Ελ. Βενιζέλο μετά τις εκλογές της Α Αναθεωρητικής Βουλής, τον Αύγουστο του 1910 ( Μουσείο Μπενάκη). 4. Επιστρατευμένοι μπροστά από το ναό του Ολυμπίου Διός. Η ελληνική επιστράτευση άρχισε στις 17 Σεπτεμβρίου 1912 (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη) 25

26 5. Επιστράτευση 1912 στην Αθήνα ( Γεννά δειος Βιβλιοθήκη) 6. Ο Ελ. Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος στο ελληνικό στρατηγείο Χατζή-Μπεϊλίκ, όταν ο Ελ. Βενιζέλος επισκέφθηκε το βασιλιά μετά τη σύναψη ανακωχής με τη Βουλγαρία (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη). 26

27 7.O Kωνσταντίνος Mάνος, δεύτερος από δεξιά, βουλευτής και οπλαρχηγός στον Mακεδονικό Aγώνα. Σκοτώθηκε στην περιοχή του Λαγκαδά στις 3 Mαρτίου1913 πετώντας με Bleviot XI-2 Gemie, σε ανίχνευση περιοχών, που κατείχε ο βουλγαρικός στρατός. Xειριστής του αεροπλάνου ήταν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Eμμανουήλ Aργυρόπουλος, ο πρώτος νεκρός πιλοτος της ελληνικής Πολεμικής Aεροπορίας (φωτ.: «Bαλκανικοί Πόλεμοι », Aθήνα, εκδ. Kέδρος, 2000). 8. Tυπικό πεδίο απο-προσγείωσης την εποχή των Bαλκανικών. Oι αδύναμοι κινητήρες της εποχής μετά βίας εξασφάλιζαν ικανοποιητικές συνθήκες πτήσης στις άστατες κλιματολογικς συνθήκες της Bαλκανικής. Mάλιστα, ο Γάλλος πιλότος Λουί Mπλεριό, ο πρώτος που δισχισε τη Mάγχη με αεροπλάνο, πίστευε τι δεν είναι εφικτό να πετάξει αεροπλάνο στην ευρύτερη περιοχή των Bαλκανίων (φωτ.: «Bαλκανικοί Πόλεμοι », Aθήνα, εκδ. Kέδρος, 2000) 27

28 9.Tο υδροπλάνο «Nαυτίλος» του λοχαγού Mιχαήλ Mουτούση, να Farman βελτιωμένου τύπου, με το οποίο πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες αποστολές αναγνώρισης. Eίχε διμελές πλήρωμα (χειριστήςπαρατηρητής). Στις 24 Iανουαρίου 1913 ο Mουτούσης επιχείρησε με τον σημαιοφόρο Mωραϊτίνη ανοιχά της Kαλλίπολης τον πρώτο στην παγκόσμια ιστορία αεροπορικό βομβαρδισμό πλοίου (φωτ.: Mουσείο Mπενάκη). 10. Βαλκανικοί Πόλεμοι, γραμμή του ελληνικού πυροβολικού ( Ε.Λ.Ι.Α.) 11.Βαλκανικοί Πόλεμοι, άνδρες του Πυροβολικού τραβούν με σκοινιά ένα κασόνι με πυρομαχικά. ( Ε.Λ.Ι.Α.). 28

29 12.Βαλκανικοί Πόλεμοι. Δίπλα από το στρατιωτικό αεροδρόμιο. στη Νικόπολη ( Ε.Λ.Ι.Α.). 13.Βαλκανικοί Πόλεμοι, μέλη της βασιλικής οικογένειας και πολίτες στο μέτωπο. ( Ε.Λ.Ι.Α.). 14. Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο διάδοχος Κωνσταντίνος και μέλη της βασιλικής οικογένειας στο μέτωπο. ( Ε.Λ.Ι.Α.). 29

30 15. Βαλκανικοί Πόλεμοι, μέλη της βασιλικής οικογένειας και πολίτες στο μέτωπο. ( Ε.Λ.Ι.Α.). 16.Ο διάδοχος Κωνσταντίνος παρακολουθεί εχθρικές θέσεις. ( Ε.Λ.Ι.Α.). 30