«Τύπος και Πολιτική: Ο ρόλος των έντυπων ΜΜΕ στη σύγχρονη Ελλάδα»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΝΕΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Τύπος και Πολιτική: Ο ρόλος των έντυπων ΜΜΕ στη σύγχρονη Ελλάδα» ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΠΑΠΑΣΤΑΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΑ, Α.Ε.Μ. 198 ΕΠΟΠΤΕΥΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΚΑΜΝΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Θεσσαλονίκη, 2017

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Ο ελεύθερος Τύπος μπορεί να είναι είτε καλός είτε κακός, αλλά χωρίς ελευθερία, είναι απόλυτα βέβαιο ότι ο Τύπος δεν μπορεί να είναι οτιδήποτε άλλο από κακός» 1 Η ιστορική διαδρομή του τύπου δεν είναι αποκομμένη από την εποχή στην οποία τοποθετείται και από την κοινωνία την οποία εκφράζει, καταγράφει, μορφώνει. Στην Ελλάδα, ο τύπος διαδραμάτισε και συνεχίζει να διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο. Η δύναμη αυτή του τύπου έγινε, ταχύτατα αντιληπτή, όχι μόνο από τους υποστηρικτές της ελευθερίας του, αλλά και από εκείνους που είχαν συμφέρον από τη χειραγώγησή του. Σε περιόδους πολιτικών αναταραχών, ο τύπος καταλήγει δέσμιος της πολιτικής, γίνεται εξουσιαστικό πεδίο και μετατρέπεται σε μέσο παραγωγής και διάχυσης προπαγάνδας, είτε πρόκειται για ανελεύθερα καθεστώτα, είτε για φαινομενικά ελεύθερες και ανοιχτές πολιτείες. Παρόλα αυτά, στόχοι και προτεραιότητες του τύπου, με όσες αποκλίσεις και διαφοροποιήσεις μπορούσαν να προκύπτουν κατά καιρούς, στάθηκαν η υπεράσπιση και προαγωγή των εθνικών θεμάτων και η ενημέρωση του κοινού σε θέματα πολιτικών συμπεριφορών και δημοκρατικής τάξης. Η ελευθερία του λόγου και η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών πρόβαλλαν ως μόνιμα αιτήματα των Ελλήνων δημοσιογράφων. 2 Ο τύπος μπορεί να αποτελέσει πολύτιμη πηγή γνώσης, καθώς τα χνάρια της πολιτικής ιστορίας είναι έντονα αποτυπωμένα στις σελίδες του. Ακόμη, βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση με τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούν σε μια κοινωνία, καθώς αποτυπώνει το γενικό κλίμα της εποχής, τα πολιτικά πρόσωπα, τα γεγονότα, τις καταστάσεις και τους θεσμούς. Στην Ελλάδα, η πορεία του τύπου ήταν δύσβατη, καθώς έχει επηρεαστεί από συστοιχία παραγόντων, αλληλένδετων ή μη μεταξύ τους. Σε κρίσιμες περιόδους, όπως η δικτατορία του Μεταξά, η Γερμανική Κατοχή, ο Εμφύλιος Πόλεμος και η δικτατορία των Συνταγματαρχών, η χώρα μας γνώρισε τη λογοκρισία σε όλες τις εκφάνσεις της. Παρόλο που, στις μέρες μας, η ελευθερία του τύπου θεωρείται οριστικά και τελεσίδικα κατοχυρωμένη, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η ελευθερία αυτή αποτελεί ευφημισμό. Η ελεύθερη λειτουργία του τύπου συνιστά λοιπόν αναγκαιότητα, καθώς ο τύπος συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, ελέγχοντας παράλληλα τις τρεις πολιτικές εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική) με τη δύναμη του γραπτού λόγου και τη δυνατότητα κρίσης των πολιτικών δρώμενων. Εν κατακλείδι, μια κοινωνία είναι ελεύθερη μόνο όταν ο τύπος της, δηλαδή ο φορέας των σκέψεων και των ιδεών της, είναι ελεύθερος και απαλλαγμένος από τις παρεμβάσεις της κρατικής εξουσίας. Ο ελεύθερος τύπος συνιστά τη σπουδαιότερη προϋπόθεση του δημοκρατικού πολιτεύματος και οι πληροφορίες, που δημοσιεύονται σε αυτόν, αποτελούν ένδειξη της ποιότητας της δημοκρατίας που απολαμβάνει η χώρα αυτή. 1 Albert Camus, Γάλλος συγγραφέας. 2 Βλ. Δρούλια Λ., Ο ελληνικός Τύπος ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ...7 I. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΙI. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ...19 III. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΜΜΕ

4 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ι. Ο ΤΥΠΟΣ ΣΤΙΣ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ 4ΗΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 30 Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η ΧΟΥΝΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ...86 Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Οι πολιτικοί και οι δημοσιογράφοι, κατά ένα περίεργο τρόπο, εξαρτώνται οι μεν από τους δε, αλλά και μισούν οι μεν τους δε.» 3 Η μελέτη αυτή, όπως και ο τίτλος της δηλώνει, έχει ως αντικείμενο τη διερεύνηση της συμβολής των εφημερίδων σε κρίσιμες πολιτικά περιόδους. Από τις απαρχές της δημιουργίας του ελληνικού κράτους, εκτυλίχθηκαν πολυάριθμα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα, όπως η δικτατορία του Mεταξά, η Γερμανική Κατοχή, ο Εμφύλιος Πόλεμος, η Απριλιανή δικτατορία και η Μεταπολίτευση. Τα περισσότερα από αυτά έγιναν αντικείμενα σχολιασμού στον τύπο της εποχής. Ο τύπος αποτέλεσε το κατάλληλο εργαλείο που επιστράτευσαν οι Έλληνες πολιτικοί προκειμένου να προωθήσουν τα συμφέροντά τους. Η νεότερη και σύγχρονη ιστορία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τύπο και τη δική του ιστορία. Δεδομένου ότι είναι προφανής η οργανική σχέση του τύπου με το ιστορικό γίγνεσθαι, η ιστορία του τύπου ανήκει σε έναν ευρύ χώρο όπου συναντώνται η κοινωνική πολιτική και οικονομική ιστορία με την ιστορία των νοοτροπιών. 4 Η διάρθρωση της εργασίας είναι η ακόλουθη: Το πρώτο μέρος είναι αφιερωμένο στις έννοιες της ελευθεροτυπίας, της λογοκρισίας, της πολιτικής επικοινωνίας και της προπαγάνδας. Αρχικά, επιχειρείται μια σχετικά σύντομη ιστορική αναδρομή στη γέννηση, αλλά και στην πορεία του τύπου στη χώρα μας. Επιπλέον, ερευνώνται η σπουδαιότητα και οι σκοποί του, ως απαραίτητα στοιχεία για τη συγκρότηση ελεύθερων κοινωνιών. Στη συνέχεια, ορίζεται η ελευθερία του τύπου και εξετάζονται οι περιορισμοί της. Ειδικότερα, γίνεται εκτενής αναφορά στον σημαντικότερο περιορισμό της, αυτόν της λογοκρισίας. Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζονται οι μορφές λογοκρισίας και τα σημαντικότερα σημεία, όπου παρατηρείται η ύπαρξη κρατικού ελέγχου. Έπειτα, ορίζεται η έννοια της πολιτικής επικοινωνίας και αποτυπώνεται η εξέλιξή της. Τέλος, ερευνάται τι είναι προπαγάνδα, τι επιδιώκει, από πού εκπορεύεται, τι πετυχαίνει, πότε είναι υπαρκτή και πότε όχι. Το δεύτερο μέρος αποτελεί μια διεξοδική ανάλυση του τρόπου λειτουργίας του τύπου σε κρίσιμες πολιτικά περιόδους, όπως αποτυπώνονται στα φύλλα των εφημερίδων. Αρχικά, επιχειρείται μια σύντομη αναδρομή στα σημαντικότερα γεγονότα που διαδραματίστηκαν σε κάθε περίοδο. Στη 3 Arnold Bennett, Βρετανός συγγραφέας. 4 Βλ. Μπάλτα Ν. & Παπαδημητρίου Δ., Σημειώσεις για την ιστορία του Τύπου. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή διάσταση. 5

6 συνέχεια, γίνεται καταγραφή του τρόπου παρουσίασης των πολιτικών ειδήσεων από τα έντυπα και του βαθμού παρέμβασης της πολιτικής εξουσίας στη λειτουργία τους. Στο σημείο αυτό, διερευνάται η πρόθεση ελέγχου της ενημέρωσης από τους πολιτικούς ηγέτες, καθώς και οι διωκτικοί µηχανισµοί, που χρησιμοποιήθηκαν για την άµεση καταστολή των αντιφρονούντων και τη συστηµατική καταστροφή των τεκµηρίων του τύπου. Ερωτήματα προκύπτουν για τους λόγους αποδοχής της λογοκρισίας από την πλειοψηφία των εντύπων. Επιπλέον, στις περιόδους αυτές έκανε την εμφάνισή του ο παράνομος τύπος. Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζονται στοιχεία που δικαιολογούν την ύπαρξή του και καταγράφουν την πορεία του. Ακόμη, μελετάται η συμβολή αυτών των εντύπων στη διάδοση των θέσεων και ιδεών του φορέα από τον οποίο εκδίδονταν, αλλά και στη συσπείρωση του αναγνωστικού κοινού. Η εργασία ολοκληρώνεται με τη Βιβλιογραφία (έντυπη και ηλεκτρονική) που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή των απαραίτητων στοιχείων για την εκπόνησή της. Το υλικό αποτελείται, επίσης, από πρωτογενείς πηγές (άρθρα εφημερίδων), που για την επεξεργασία τους χρησιμοποιήθηκε το μεθοδολογικό εργαλείο της ποιοτικής ανάλυσης περιεχομένου και η ερευνητική-ιστορική μέθοδος. Η μέθοδος της ποιοτικής ανάλυσης περιεχομένου επιλέχθηκε, καθώς είναι κατάλληλη για την ανάλυση τεκμηρίων, όπως τα άρθρα των εφημερίδων. Μέσω αυτής προσφέρεται ένα πλαίσιο ερμηνείας του πολιτικού και ιδεολογικού συγκειμενικού πλαισίου, ενώ μέσω της ερευνητικής ιστορικής μεθόδου διαφωτίζονται οι ιστορικές συγκυρίες της εκάστοτε εποχής. Συνέπεια αυτών είναι η μελέτη της πολιτικής διάστασης που υποκρύπτουν τα κείμενα, με σκοπό τη διείσδυση στο βαθύτερο νόημα, τον συσχετισμό ή την αντιπαράθεση με το πνεύμα και τις συνθήκες της εποχής. Είναι ιδιαιτέρως σημαντικό να ληφθεί υπόψη ότι οι αναπαραστάσεις των γεγονότων προέρχονται από εφημερίδες, οι οποίες πρεσβεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και ιδεολογίες. Κύριο εργαλείο για τη διαμόρφωση της παρούσας εργασίας αποτέλεσε η μελέτη του απαραίτητου αρχειακού υλικού. Μέσα από μια σύντομη έρευνα φωτίζονται οι «νεφελώδεις» στιγμές του εθνικού μας βίου. Ο τύπος αποτελεί βασικό σκέλος των μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης. Ένα μέσο που λειτουργεί ως σύγχρονος μάρτυρας των γεγονότων, αλλά συγχρόνως με τον τρόπο αυτό, κατά τη διεργασία αποτύπωσης, κατασκευάζει την κοινωνική πραγματικότητα, αποτελώντας συστατικό του πολιτισμού και της κοινωνίας. Συνεπώς, ο τύπος τροφοδοτεί και ανατροφοδοτείται από τη σύγχρονη πραγματικότητα. Με λίγα λόγια διαδίδει γνώση και συγχρόνως επαναδιοργανώνει τις πρακτικές και τα πρότυπα που συνδέονται με αυτή, ενώ παράλληλα διαμορφώνει και συντηρεί τη συλλογική μνήμη. 5 Ο τύπος καταγράφει στάσεις, γεγονότα, απόψεις, νοοτροπίες και περιλαμβάνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που του επιτρέπουν να θεωρηθεί «πηγή», για τη μελέτη των κοινωνιών και της σύγχρονης Ιστορίας. 5 Βλ. Δρούλια Λ., Ο ελληνικός Τύπος ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. 6

7 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ I. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 1. Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Με την επινόηση της τυπογραφίας και την εδραίωσή της, λόγω της ευρείας διάδοσης και χρήσης των μηχανισμών εκτύπωσης, άνοιξαν οι πύλες για την πνευματική απελευθέρωση της ανθρωπότητας. 6 Ο πρόδρομος της εφημερίδας γεννήθηκε ως ένα απλοϊκό ενημερωτικό και προπαγανδιστικό φυλλάδιο. Οι εκδόσεις τέτοιων φυλλαδίων αρχικά ήταν περιστασιακές και ακανόνιστες. Ωστόσο, η ανάγκη για πληροφόρηση και η αναζήτηση πολιτικού προσανατολισμού κατέστησαν αναγκαίες και σταδιακά περιζήτητες τις τακτικές εκδόσεις. Η αναπτυξιακή αυτή πορεία δεν άργησε να οδηγήσει στην εμφάνιση και τη ραγδαία ανάπτυξη των εφημερίδων. Η καθημερινή ή η τακτική κυκλοφορία των εντύπων εγκαινίασε ένα νέο είδος χρονολογικά διανεμημένης και οριζόμενης σχέσης ανάμεσα στους εφημεριδογράφους και στους αναγνώστες. Η καθημερινή σχέση των αναγνωστών με ένα σύνολο δημοσιογράφων εγκαθίδρυσε τον νέο θεσμό του τύπου, που το κοινό άρχισε σταδιακά να εμπιστεύεται. Οι αναγνώστες άρχισαν να εμπιστεύονται τους γραφιάδες του τύπου, ακόμη και για την άντληση ιδεών, γνωμών και προτάσεων για το πώς θα έπρεπε να τοποθετούνται ορθότερα στα δημόσια πράγματα με γνώμονα τα συμφέροντα τους. Έτσι, ξεκίνησε ο ρόλος των δημοσιογράφων ως δημοσιολόγων και διαμορφωτών της κοινής γνώμης και ο τύπος βαθμιαία απέκτησε λειτουργική καταξίωση και δύναμη. Η ενημέρωση, αλλά και ο δημόσιος διάλογος μέσω του τύπου άρχισαν να εξελίσσονται σε σταθερές ανάγκες των νέων κοινωνιών. Σταδιακά έγιναν συνώνυμα των διαδικασιών κοινωνικής αυτογνωσίας και προόδου. Ο τύπος αποτελούσε όχημα προβολής νέων πολιτικών ιδεών και αιτημάτων των κοινωνικών στρωμάτων για πρόοδο και γενίκευση των πολιτικών δικαιωμάτων 7. Η ραγδαία ανάπτυξη του καπιταλισμού τον 19 ο αιώνα και η ταυτόχρονα αναδυόμενη πολιτική συγκρότηση των εθνικών κρατών είχε προσλάβει δυναμική εξέλιξη και προκαλούσε ολοένα και περισσότερες ανάγκες πολιτικής ενημέρωσης για τις νέες εξελίξεις. Εκείνη την εποχή, οι ειδήσεις σχετίζονταν 6 Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 7 Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 7

8 με τις οικονομικές διαμάχες και τους πολέμους, τις διεθνείς διπλωματικές εντάσεις και τη δημιουργία νέων πολιτικών οντοτήτων, κρατών και θεσμών. Αυτές οι εξελίξεις επέβαλαν ταυτόχρονα την προσαρμογή στα νέα τεκταινόμενα στον εσωτερικό και διεθνή χώρο. Οι αποφάσεις των ηγετών της πολιτικής τάξης και οι ειδήσεις γύρω από αυτές άρχισαν να ενδιαφέρουν ολοένα και πιο διευρυμένα λαϊκά στρώματα. Οι σχετικές ειδήσεις δεν ήταν μόνο αναγκαίες, αλλά ήταν ζωτικής σημασίας λόγω των ιστορικών ανακατατάξεων και των ριζικών γεωπολιτικών αλλαγών. Φυσικά, στην ενημέρωση εμφιλοχωρούσε συχνά και η προπαγάνδα, με την αλλοίωση των στοιχείων της πραγματικότητας. Η δημοσιογραφία οικοδόμησε την ταυτότητα, τον ρόλο και τη δημόσια εικόνα της γύρω από τον άξονα της αναζήτησης της αλήθειας. Κρίσιμα συστατικά για την εδραίωση της δημοσιογραφίας αποτέλεσαν τα άρθρα γνώμης και τα δοκίμια πολιτικού στοχασμού. Οι χρονογράφοι, οι δημοσιογράφοι ή οι σχολιαστές των γεγονότων εκείνης της εποχής διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο, καθώς έλυναν απορίες, εμπλούτιζαν τις γνώσεις, διεύρυναν τους ορίζοντες των αναγνωστών, αλλά και τους καθοδηγούσαν στην προσέγγιση της αλληλουχίας και της σημασίας των γεγονότων. Οι στοχαστές δημοσίευαν κείμενα ιδεών πολιτικού στοχασμού, προβληματισμού και πολιτικής συνηγορίας. Προπαγάνδιζαν την ισότητα και την ελευθεροτυπία και διέδιδαν ανθρωπιστικές αρχές στις εφημερίδες της εποχής. Έτσι, ο τύπος ενσωμάτωνε τον ρόλο της «δεξαμενής της διανόησης» και συνάμα τον ρόλο της σύναξης για ανοιχτή δημόσια διαβούλευση του κοινού. 8 Μέχρι τον 18 ο αιώνα, οι απόπειρες ελέγχου του τύπου από τα τότε μοναρχικά ή απολυταρχικά καθεστώτα ήταν συνεχείς και δραστικές. Παράλληλα, αδιάκοποι και σφοδροί ήταν οι αγώνες για την κατάκτηση της ελευθεροτυπίας και την κατοχύρωσή της θεσμικά και νομοθετικά. Ο ρόλος του τύπου ήταν αναπτυξιακός και ευνοϊκός για τα κινήματα υπέρ της δημοκρατίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο γαλλικός τύπος, ο οποίος απέκτησε σταδιακά πολιτική δύναμη μέσα από τη συμμετοχή στους πολιτικούς αγώνες και πρώτιστα σε εκείνον για την απόκτηση και τη διασφάλιση της δικής του ελευθερίας. Η Γαλλική Επανάσταση έδωσε μεγάλη ώθηση στην αύξηση του αριθμού των εντύπων, στην αύξηση της κυκλοφορίας τους και συνέβαλλε στη δημιουργία ενός τύπου με καθορισμένο πολιτικό ρόλο. Στην Αγγλία, που ο τύπος ήταν δεσμευμένος στον πολιτικό αγώνα ήδη από τον 17 ο αιώνα, αποκλήθηκε μάλιστα «τέταρτη εξουσία». 9 Επομένως, εύλογα οι εφημερίδες της εποχής κατάφεραν να κατοχυρώσουν σταδιακά μια σχέση οιονεί εξουσιοδοτημένου επικοινωνιακού εκπροσώπου του κοινού με τους φορείς του κράτους και της πολιτείας. Έτσι, ο τύπος αναδείχθηκε σε έμπιστο «διάμεσο» ανάμεσα στο σώμα των πολιτών και τους κυβερνώντες. Η διαμεσολάβηση αυτή αποκτούσε καινούργιο περιεχόμενο και χαρακτήρα σε σχέση με τους αιρετούς ηγέτες στο πλαίσιο των νεοδιαμορφούμενων δημοκρατικών πολιτευμάτων. Το επικοινωνιακό σύστημα κατοχυρώθηκε και καθαγιάστηκε ως συνιστώσα στο πολιτικό σύστημα των δημοκρατιών και ο τύπος αναδείχθηκε ως απαραίτητος θεσμός τους Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 9 Βλ. Μπάλτα Ν. & Παπαδημητρίου Δ., Σημειώσεις για την ιστορία του Τύπου. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή διάσταση. 10 Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 8

9 Η κατάκτηση της ανεξαρτησίας του τύπου από την εξουσία του κράτους, τα κόμματα και τις εκάστοτε κυβερνώσες παρατάξεις προβαλλόταν έκτοτε ως κεντρικό συστατικό της δημοσιογραφικής ταυτότητας. Στα πρώτα, δημοκρατικά κράτη, ο τύπος άρχισε να εδραιώνεται στο επίκεντρο της δημόσιας πολιτικής, αλλά και να διαδραματίζει σημαίνοντα πολιτικό ρόλο. Το νέο status του γινόταν αντιληπτό στις συναφείς εκδηλώσεις καταξίωσής του στην κοινωνία και στο σύνολο των θεσμών. Παρόλα αυτά, ο χώρος της έντυπης δημοσιότητας και δημοσιογραφίας έγινε πεδίο αιχμής. Τα πεδία αυτά απέκτησαν τεράστια ελκυστικότητα και δυναμική. Την περίοδο εκείνη, άρχισε να γίνεται αισθητή η τεράστια δύναμη των ανθρώπων του τύπου, ιδίως των εκδοτών. Παράλληλα, άρχισαν να διατυπώνεται ένα πλήθος συναφών αφορισμών για την ανεξέλεγκτη τέταρτη εξουσία, σηματοδοτώντας τους φόβους για την υπερβολικά δυσανάλογη συσσώρευση δύναμης. Το κλίμα αυτό κατά του τύπου εκφράστηκε και συνεχίζει να εκφράζεται ποικιλοτρόπως. Στη διάρκεια του 20 ου αιώνα, ο τύπος, που εν τω μεταξύ είχε ισχυροποιηθεί, συχνά, γίνεται εξουσιαστικό πεδίο και μοχλός διάχυσης ασήμαντων και ανούσιων δεδομένων. Ακόμη, μετατράπηκε σε μέσο παραγωγής και διάχυσης προπαγάνδας, είτε σε ανελεύθερα καθεστώτα, είτε σε φαινομενικά ελεύθερες και ανοιχτές κοινωνίες Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 9

10 2. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ Ο ελληνικός τύπος γεννήθηκε στα τέλη του 18 ου αιώνα, την εποχή της διάδοσης των ιδεών του Διαφωτισμού, από εύρωστους Έλληνες της διασποράς, στο πλαίσιο ιδιαίτερα ευνοϊκών ιστορικών και κοινωνικών συγκυριών 12. Το 1784 στη Βιέννη, που ήταν τότε σημαντικό κέντρο του ελληνικού εμπορίου, εκδόθηκε η πρώτη ελληνική εφημερίδα με τίτλο «Πρωία» 13. Η έκδοσή της διεκόπη τον Ιούλιο του ίδιου έτους μετά από διπλωματικές πιέσεις των Τούρκων προς τις αυστριακές αρχές. Το 1790 εκδόθηκε η «Εφημερίς», που δημοσίευε ειδήσεις για τη Γαλλική Επανάσταση και παρακολουθούσε την πολιτική και κοινωνική ζωή διάφορων χωρών της Ευρώπης, παρέχοντας πληροφορίες για τον ελληνισμό της εποχής. Λίγα χρόνια αργότερα, μεταξύ 1811 και 1821, εκδόθηκε πληθώρα εντύπων σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης, όπως ο «Λόγιος Ερμής» στη Βιέννη, η «Αθηνά», η «Μέλισσα» και το «Μουσείον» στο Παρίσι και η «Ίριδα» στο Λονδίνο. 14 Το μείζον ενδιαφέρον που ενέχει η παρουσία του τύπου από τις απαρχές του, ενδεχομένως και το μείζον πλεονέκτημά του, είναι ότι κλήθηκε να εκπροσωπήσει και να εκφράσει τις σημαντικότερες περιόδους της ελληνικής Ιστορίας. 15 Όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο, παρόλο που το 1812 είχε εκδοθεί στα Επτάνησα η εφημερίδα με τίτλο «Ιονική», πρώτη ελληνική εφημερίδα θεωρείται η «Σάλπιγξ Ελληνική». Εκδόθηκε το 1821 στην Καλαμάτα, ταυτόχρονα με την έναρξη της ελληνικής επανάστασης. Η νέα πραγματικότητα, που προέκυψε με το ξέσπασμα του αγώνα, έθεσε νέους στόχους και προτεραιότητες στις εφημερίδες της εποχής. 16 Οι πολεμικές εξελίξεις και τα γενικότερα πολιτικά και κοινωνικά θέματα δέσποζαν στις σελίδες τους εκείνη την περίοδο. Η παρουσία του ελληνικού τύπου την περίοδο αυτή εντάσσεται στην ανοδική πορεία του ελληνισμού και έρχεται να καλύψει τις πιεστικές ανάγκες για πληροφόρηση και επικοινωνία. 17 Στη συνέχεια, το 1822 εκδόθηκε στη Στερεά Ελλάδα η χειρόγραφη εφημερίδα «Αιτωλική», ενώ το 1824 ο Ελβετός φιλέλληνας Ιάκωβος Μάγιερ εξέδωσε την εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά» στο Μεσολόγγι. Το 1825 εκδόθηκε στο Ναύπλιο η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδας», που στη συνέχεια μετονομάστηκε «Εφημερίς της Κυβερνήσεως» και εκδίδεται μέχρι σήμερα. 12 Βλ. Κουμαριανού Αικ., Ο ελληνικός προεπαναστατικός Τύπος. Βιέννη-Παρίσι ( ). 13 Η πρώτη ελληνική εφημερίδα εκδόθηκε από τον τυπογράφο Γεώργιο Βεντότη, της οποίας όμως δεν έχει διασωθεί ούτε ένα φύλλο. 14 Βλ. Λάιος Γ., Ο ελληνικός Τύπος της Βιέννης. Από το 1784 μέχρι το Βλ. Δρούλια Λ., Ο ελληνικός Τύπος ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. 16 Βλ. Κουμπαρέλης Αρ., Η Ιστορία του ελληνικού τύπου: εφημερίδες, περιοδικά και διαφήμιση. 17 Βλ. Δρούλια Λ., Ο ελληνικός Τύπος ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. 10

11 Σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδας αποτελεί το μόνο επίσημο και υποχρεωτικό μέσο δημοσιοποίησης των νομικών πράξεων των οργάνων της Ελληνικής Δημοκρατίας. Στο μεσοδιάστημα , ο τύπος της εποχής άλλαξε περιεχόμενο, αγωνιζόταν πλέον για δημοκρατικές ελευθερίες, καθώς τότε επιβλήθηκαν από την εξουσία τα πρώτα μέτρα για τον περιορισμό της ελευθερίας του. 18 Η επέμβαση της εξουσίας έπληξε τον ελληνικό τύπο στο ξεκίνημά του. Το «ψήφισμα κανονίζον τα περί Τύπου» αποδυνάμωσε εντελώς τη λειτουργία του και ανάγκασε ακόμη και φιλικά προς την κυβέρνηση έντυπα να διακόψουν την έκδοσή τους. 19 Κάποιες εφημερίδες εναντιώθηκαν και αγωνίστηκαν σθεναρά για την ελευθερία του τύπου, όπως η «Αθηνά», η «Ελπίς» και ο «Αιών». Εκείνη την περίοδο, εκδόθηκε και η πρώτη εφημερίδα που μπορεί να θεωρηθεί καθαρά αντιπολιτευτικό όργανο κατά του Καποδίστρια ο «Απόλλων» του Αναστασίου Πολυζωίδη στην Ύδρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη διέκοψε την έκδοσή της, αφού «ο σκοπός εκπληρώθει». Το γεγονός αυτό προκάλεσε την ψήφιση τριών «τυποκτόνων» νόμων «Περί εγκλημάτων εκ της καταχρήσεως του Τύπου», «Περί αστυνομίας του Τύπου» και «Περί εξυβρίσεων εν γένει και περί Τύπου». Αποτέλεσμα ήταν οι συνεχείς συγκρούσεις των εφημεριδογράφων με την κρατική εξουσία, οι εναντίον τους διώξεις και οι κατασχέσεις των φύλλων τους. 20 Το 1905 θεωρείται έτος σταθμός, καθώς επισημοποιήθηκε ο ειδησεογραφικός τύπος στην Ελλάδα με την ίδρυση του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων, κατόπιν εξαγοράς του υφιστάμενου τότε «Τηλεγραφικού Πρακτορείου Στεφανόπολι». Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο τύπος διανύει περίοδο αλλαγών, εξελίξεων και ακμής. Η πρώτη δεκαετία χαρακτηρίζεται ως «χρυσή εποχή» των εφημερίδων. Η ραγδαία εξέλιξη των τεχνικών μέσων, η βελτίωση στην εμφάνιση και στην ύλη και η ενίσχυση του επιχειρηματικού χαρακτήρα των φορέων του τύπου θεωρούνται οι κυριότερα χαρακτηριστικά. Αυτό είχε ως συνέπεια την αύξηση της κυκλοφορίας τους, αλλά και τις πρώτες απόπειρες ίδρυσης των σωματείων δημοσιογράφων και διευθυντών εφημερίδων. 21 Το 1905 ιδρύθηκαν το Συνδικάτο Τύπου των διευθυντών και ο Σύνδεσμος Συντακτών των δημοσιογράφων. Η επαγγελματική οργάνωση των δημοσιογράφων άρχισε το 1914, όταν ιδρύθηκε η Ένωση Συντακτών. Το 1925 ιδρύθηκε ο Σύνδεσμος Δημοσιογράφων. Ακολούθησε η ίδρυση των Ενώσεως Δημοσιογράφων, Συνδέσμου Συντακτών, Σωματείου Συντακτών και Συνδέσμου Επαγγελματιών Δημοσιογράφων. Από το 1935, μετά από την ψήφιση του νόμου «περί Δημοσιογραφικών Συλλόγων», στην Αθήνα παρέμεινε μόνο η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ). 18 Βλ. Παπαδόπουλου Βαϊτσοπούλου Αν. & Μήλη Β., Αναδρομή στην ιστορία του ελληνικού τύπου. 19 Βλ. Μπάλτα Ν. & Παπαδημητρίου Δ., Σημειώσεις για την ιστορία του Τύπου. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή διάσταση. 20 Βλ. Μπάλτα Ν. & Παπαδημητρίου Δ., Σημειώσεις για την ιστορία του Τύπου. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή διάσταση. 21 Βλ. Μπάλτα Ν. & Παπαδημητρίου Δ., Σημειώσεις για την ιστορία του Τύπου. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή διάσταση. 11

12 Το 1951 δημιουργήθηκε η Ένωση Ιδιοκτητών Εφημερίδων Αθηνών, με σκοπό την προαγωγή των επαγγελματικών και των οικονομικών συμφερόντων των ημερησίων εφημερίδων της Αθήνας, αλλά και τη βελτίωση του ελληνικού τύπου, τη διατήρηση της πολυφωνίας και την ίση μεταχείριση όλων των εφημερίδων από το κράτος 22. Από το 1952 και έπειτα, η πορεία του τύπου επηρεάστηκε από εξωγενείς, αλλά και ενδογενείς παράγοντες. Εξωγενείς παράγοντες θεωρούνται γεγονότα κυρίως πολιτικού χαρακτήρα, όπως η δικτατορία του 1967, η μεταπολίτευση του 1975, η είσοδος της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2002 και η οικονομική κρίση του Ενδογενείς παράγοντες θεωρούνται θέματα της ευρύτερης βιομηχανίας των μέσων. Από το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα και έπειτα, ο ανταγωνισμός μεταξύ των εφημερίδων ενέχει μια άμιλλα πολιτικού χαρακτήρα, καθώς μέσω αυτών διεξάγεται ο πολιτικός διάλογος και ασκείται ο έλεγχος της πολιτικής ζωής του τόπου. 3. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η λέξη «τύπος» ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα τύπτω, κτυπώ. Σημαίνει δηλαδή το αποτέλεσμα που παράγεται από το κτύπημα. Επομένως, γενικά τύπος είναι το ίχνος, το αποτύπωμα κάποιας εικόνας, γράμματος ή παράστασης 23. Με την εξέλιξη όμως της ελληνικής γλώσσας, η λέξη τύπος απέκτησε και άλλες έννοιες, όπως αποτύπωμα, μορφή, σχήμα, είδος, πλήγμα, τρόπος επιβαλλόμενος από τις συνήθειες ή τα χρηστά ήθη 24. Τελικά, η λέξη τύπος κατέληξε να σημαίνει το σύνολο των εφημερίδων, των περιοδικών και άλλων έντυπων διατριβών. Επιπλέον, ο τύπος περιλαμβάνει, αφ' ενός όλα τα έντυπα, που είναι προορισμένα και κατάλληλα για διάδοση και αφ' ετέρου κάθε μέθοδο εκτύπωσης του λόγου, της γραφής ή της εικόνας ανεξάρτητα από τον σκοπό της διάδοσης. Ο ορισμός αυτός, παρά το ότι διατυπώθηκε πριν από πολλές δεκαετίες, είναι ακόμη εύστοχος. Τέλος, τύπο αποτελούν όλα τα προϊόντα της τυπογραφίας κάθε μορφής, όπως οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα βιβλία, τα φυλλάδια, οι προκηρύξεις και οι αφίσες. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η έννοια του εντύπου δεν ταυτίζεται απόλυτα με αυτή της εφημερίδας, αλλά είναι ευρύτερη. Στην έννοια της εφημερίδας εμπίπτει το έντυπο εκείνο το οποίο εκδίδεται καθημερινά ή τουλάχιστον μια φορά τον μήνα και περιέχει ύλη πολιτικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος, όπως ειδήσεις, κρίσεις για θέματα της επικαιρότητας, αναγγελίες και διαφημίσεις Βλ. Κουμπαρέλης Αρ., Η Ιστορία του ελληνικού τύπου: εφημερίδες, περιοδικά και διαφήμιση. 23 Βλ. Δημητρόπουλος Αν., Συνταγματικά Δικαιώματα. Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου. 24 Βλ. Κόρσος Δ., Τύπος και ραδιοτηλεόραση. 25 Βλ. Καράκωστας Ι., Το δίκαιο των ΜΜΕ. 12

13 4. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Αρχικά, ο τύπος διακρίνεται σε τύπο με τη στενή, αλλά και με την ευρεία έννοια. Συγκεκριμένα, ο τύπος με τη στενή έννοια περιλαμβάνει τα παραγόμενα μέσω της τυπογραφίας προϊόντα. Αντίθετα, ο τύπος με την ευρύτερη έννοια περιλαμβάνει τα προϊόντα που παράγονται με κάθε άλλο μηχανικό, χημικό ή φωτοχημικό μέσο 26. Μια άλλη διάκριση αφορά την περίοδο έκδοσης των εντύπων. Έτσι, ο τύπος διακρίνεται σε περιοδικό και μη περιοδικό. Περιοδικός ορίζεται ο τύπος που εκδίδεται κατά τακτά χρονικά διαστήματα, όπως οι εφημερίδες και τα περιοδικά. Μη περιοδικός ορίζεται ο τύπος που δεν εκδίδεται συνεχώς, κατά τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά εφάπαξ ή ακανόνιστα, όπως τα βιβλία και οι προκηρύξεις. Ακόμη, όσον αφορά τον χρόνο έκδοσής του, ο τύπος χωρίζεται σε ημερήσιο, εβδομαδιαίο και μηνιαίο. Επιπλέον, με κριτήριο τον τόπο κυκλοφορίας του, ο τύπος διακρίνεται σε εθνικό και τοπικό. Εθνικός ονομάζεται ο τύπος που κυκλοφορεί σε όλη την επικράτεια, ενώ τοπικός αυτός που κυκλοφορεί σε έναν ορισμένο, στενότερο γεωγραφικό χώρο της επικράτειας (π.χ. ο επαρχιακός τύπος). Η επόμενη διάκριση στηρίζεται στο κριτήριο του κύκλου που απευθύνεται ο τύπος. Γενικός τύπος ορίζεται αυτός που απευθύνεται στο σύνολο του κοινού. Αντίθετα, ειδικός ορίζεται αυτός που απευθύνεται σε μια κατηγορία ειδικευμένων προσώπων, όπως ο συνδικαλιστικός, ο επιστημονικός και ο οικονομικός τύπος. Η ακόλουθη διάκριση του τύπου είναι συνήθως δυσδιάκριτη. Πρόκειται για τον τύπο πληροφοριών και τον τύπο έκφρασης γνώμης. Άξια αναφοράς είναι η διάκριση του τύπου σε ανεξάρτητο και κομματικά εξαρτημένο. Τέλος, ο τύπος διακρίνεται σε νόμιμο και παράνομο με βάση τον τρόπο κυκλοφορίας του. Παρόλα αυτά, σε ανώμαλες περιστάσεις, όπως κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο παράνομος τύπος θεωρούταν στη συνείδηση του λαού νομιμότερος του νομίμου Βλ. Κόρσος Δ., Τύπος και ραδιοτηλεόραση. 27 Βλ. Κόρσος Δ., Τύπος και ραδιοτηλεόραση. 13

14 II. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ 1. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η αναγνώριση της ελευθερίας του τύπου υπήρξε βραδεία και συχνά παλίνδρομη. 28 Στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, ο μακροχρόνιος και παρατεταμένος αγώνας για την ελευθερία του τύπου έκανε την πρώτη, πολύ έντονη εμφάνισή του στη Βρετανία, από όπου εξαπλώθηκε γρήγορα στην Αμερική και, με μικρότερη ένταση, στην ηπειρωτική Ευρώπη. Οι θεμελιωτές της αμερικάνικης ανεξαρτησίας θεώρησαν την ελευθεροτυπία, ως πολιτικό δικαίωμα, και όχι ως απλή επέκταση της ελεύθερης έκφρασης του πολίτη. 29 Τα ορόσημα του βρετανικού αγώνα για την ελευθεροτυπία έχουν καταγραφεί επαρκώς. Άρχισε με την Αγγλική Επανάσταση που ανέτρεψε και εξαφάνισε τον παλιό τρόπο ζωής. Προϊόντα της ήταν τα έργα Areopagitica του Milton, The Compassionate Samaritane (Ο καλός Σαμαρείτης) του William Walwyn και πολυάριθμα ακόμη κείμενα, τα οποία υπερασπίζονταν την ελευθερία του τύπου. Η αντίσταση στον κρατικό έλεγχο των μέσων ενημέρωσης συνεχίστηκε και στις επόμενες δεκαετίες. Άξιο αναφοράς είναι ότι, ο πόλεμος των προκηρύξεων, που ενέπνευσε η γαλλική επανάσταση προκάλεσε τεράστιο ενδιαφέρον για την ελευθερία του τύπου. 30 Στην Ελλάδα η ελευθερία του τύπου για πρώτη φορά αναγνωρίσθηκε με τον Νόμο της Επιδαύρου του 1823, με την επιφύλαξη της μη προσβολής της χριστιανικής θρησκείας και της ηθικής, καθώς και της αποφυγής κάθε προσωπικής ύβρις. Ανάλογες ήταν οι σχετικές διατάξεις του Πολιτικού Συντάγματος της Ελλάδας του 1827 (άρθρο 26) και του Ηγεμονικού του 1832 (άρθρα 50 και 51), τα οποία απαγόρευαν τη λογοκρισία 31. Αργότερα, το Σύνταγμα του 1844, εμπνεόμενο από το βελγικό του 1831, διακήρυξε την ελευθερία του τύπου και απαγόρευσε τη λογοκρισία 32. Στη συνέχεια, το Σύνταγμα του 1864 ήταν περισσότερο φιλελεύθερο, απαγορεύοντας γενικά κάθε προληπτικό μέτρο και περιορίζοντας στο ελάχιστο τις περιπτώσεις επιβολής του κυριότερου κατασταλτικού μέτρου, της κατάσχεσης. Έπειτα, με το Σύνταγμα του 1911, οι σχετικές με την άσκηση της ελευθερίας του τύπου διατάξεις άρχισαν να γίνονται περισσότερο εκτενείς και να εισάγονται διάφοροι περιορισμοί. Η αλλαγή του πολιτειακού καθεστώτος και η εγκαθίδρυση προεδρευόμενης κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας στην Ελλάδα το 1974 συνοδεύτηκε από την ελπίδα ότι ορισμένες τουλάχιστον αρχές, όπως αυτή της 28 Βλ. Δαγτόγλου Π., Τύπος και Σύνταγμα. 29 Βλ. Φίλιας Β., Το Συνταγματικόν Δικαίωμα της Ελευθεροτυπίας και η κατά το άρθρον 367 ΠΚ πρόσθετος προστασία. 30 Βλ. Κιν Τζ., Μέσα επικοινωνίας και Δημοκρατία. 31 Βλ. Γεωργακόπουλος Κ., Επιτομή Συνταγματικού Δικαίου. 32 Βλ. Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο. Ατομικά Δικαιώματα. 14

15 ελευθεροτυπίας θα ήταν πλήρως κατοχυρωμένες. 33 Παρόλα αυτά, το Σύνταγμα του 1975 διατήρησε τη δύσπιστη και περιοριστική διατύπωση του άρθρου 14 του Συντάγματος του Ωστόσο, η μόνη διάταξη που δεν επαναλήφθηκε ήταν εκείνη που επέτρεπε τη λήψη δια νόμου ιδιαίτερων κατασταλτικών μέτρων «προς καταπολέμησιν της επικινδύνου εις το ήθος της νεότητος φιλολογίας». Αξίζει να σημειωθεί ότι, τα περιοριστικά για την ελευθερία του τύπου μέτρα, δεν εθίγησαν και κατά τις αναθεωρήσεις του 1986, του 2001 και του Οι αναθεωρήσεις αυτές δεν περιλάμβαναν τολμηρές παρεμβάσεις για την αφαίρεση των διατάξεων που δεν συνάδουν με τον φιλελευθερισμό ενός ευνομούμενου δημοκρατικού κράτους. Στις μέρες μας, η σημασία της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας του τύπου δεν θεωρείται δεδομένη και τίθεται συχνά υπό αμφισβήτηση 34. Σε πολλές περιπτώσεις η διακηρυγμένη ελευθερία του τύπου επιχειρείται να καταργηθεί στην πράξη, ενώ ο έλεγχός του παραμένει αποκλειστικό προνόμιο των εκάστοτε κυβερνώντων. Ακόμα και στις ανεπτυγμένες χώρες, στις χώρες με ομαλότητα, πολιτική σταθερότητα και παράδοση στον σεβασμό των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών, η ελευθερία του τύπου αντιμετωπίζει δυσκολίες. Καμία ελευθερία δεν ασκείται σε ιστορικό κενό. Οι περιορισμοί της τίθενται διά του νόμου, από ένα ισχυρό πλέγμα εξουσιαστικών σχέσεων, ιστορικά συγκροτημένων, που αποκρυσταλλώνονται στον νόμο. Ακόμα κι αν νομικά αρθούν οι περιορισμοί αυτοί, πάντα υπάρχουν ισχυροί λογοκριτικοί μηχανισμοί, οι οποίοι αναπαράγονται συγκροτημένοι στις κοινωνικές ανισότητες που τους γεννούν. 35 Η χώρα μας, πριν από την ομαλή δημοκρατική πορεία των τελευταίων δεκαετιών, υπέφερε από τη μάστιγα της «κρατικής ιδεολογίας», η οποία όχι μόνο καθόριζε τις επιτρεπόμενες και τις ανεπίτρεπτες αντιλήψεις, αλλά απαγόρευε, με ποινές που έφταναν στον θάνατο ή στην κοινωνική περιθωριοποίηση, τη διάδοσή τους. Οι λόγοι που καθιστούσαν «κατανοητές» τις ακραίες αυτές υπερβάσεις της εξουσίας δεν υφίστανται πλέον. Παρόλα αυτά, νησίδες παραδοσιακών μορφών καταστολής της ελευθερίας της έκφρασης ή του τύπου από δημόσιες αρχές επιβιώνουν ακόμη και σήμερα. Ωστόσο, αυτό που περισσότερο από ποτέ χαρακτηρίζει τη σύγχρονη συγκυρία είναι οι λιγότερο ορατές, αλλά ενίοτε πιο δραστικές, εκδοχές αυτοπεριορισμού του ελεύθερου λόγου, στο όνομα ετερόκλητων σκοπιμοτήτων. 36 Η ελευθερία του τύπου, λοιπόν, αποτελεί αναγκαιότητα, καθώς ο τύπος συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, ελέγχοντας παράλληλα τις τρεις πολιτικές εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική) με τη δύναμη του γραπτού λόγου και της δυνατότητας κρίσης των πολιτικών δρώμενων. 33 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 34 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 35 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 36 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 15

16 2. Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ο ελεύθερος τύπος συνιστά τη σπουδαιότερη προϋπόθεση του δημοκρατικού πολιτεύματος. 37 Συνεπώς, αδιαμφισβήτητα είναι η σημασία και ο ρόλος που διαδραματίζει στη διαμόρφωση ελεύθερων κοινωνιών. Ο τύπος αποβλέπει στη διακίνηση ιδεών μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας και την πληροφόρηση αυτών για ζητήματα με γενικότερο ενδιαφέρον. 38 Ακόμη, αποστολή του τύπου είναι η κριτική επί όλων των εκδηλώσεων κοινωνικής σημασίας. Επιπλέον, ο τύπος αποτελεί το ισχυρότερο όργανο ελέγχου της κρατικής εξουσίας και συντελεί στην αποτροπή των καταχρήσεων αυτής. Ο έλεγχος της κρατικής εξουσίας αναφέρεται αφενός στην προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών και αφετέρου στην προστασία του ίδιου του δημοκρατικού πολιτεύματος. Για τον λόγο αυτόν, ο τύπος έχει χαρακτηρισθεί ως η τέταρτη εξουσία ή η τέταρτη λειτουργία του κράτους. Αξιοσημείωτη είναι η σημασία του ως φορέα διαπαιδαγώγησης και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, υπό τον όρο βέβαια ότι διαθέτει την απαιτούμενη ποιοτική στάθμη. Συγκεκριμένα, ο τύπος πρέπει να είναι σοβαρός, έγκυρος, υπεύθυνος, να μην σκανδαλοθηρεί και να μην ολισθαίνει σε αβασάνιστες και απροβλημάτιστες κρίσεις. Ακόμη, δεν είναι δυνατόν να αποκλεισθεί η ψυχαγωγία του κοινού, ως μία από τις βασικότερες λειτουργίες του τύπου. Ο κύκλος των θεμάτων που περιέχονται σε αυτόν, πέραν του καθαρά ειδησεογραφικού πρέπει να έχει και ψυχαγωγικό χαρακτήρα. 39 Συνεπώς, ο τύπος δεν περιορίζεται στην πρωταρχική του λειτουργία, που είναι η ενημέρωση του κοινού, αλλά παράλληλα σχολιάζει τα γεγονότα της επικαιρότητας, αναδεικνύει και προβάλλει ή αποκρύπτει προβλήματα, κρίνει πρόσωπα, αποφάσεις και ενέργειες, ασκεί κριτική, υπερασπίζεται τα δικαιώματα των πολιτών, αντιπαρατίθεται στην εκάστοτε εξουσία ή συντάσσεται με αυτήν, εξυπηρετεί ή αντιμάχεται συμφέροντα και διαμορφώνει τις απόψεις του κοινού, προδιαθέτοντάς το ευνοϊκά ή δυσμενώς απέναντι σε πρόσωπα, κόμματα και κυβερνήσεις. Η πολιτική δύναμη του τύπου δεν βρίσκεται τόσο στο επίπεδο της παρέμβασης στην ίδια την εξέλιξη του γεγονότος, όσο στο επίπεδο του επηρεασμού της κοινής γνώμης από την εκδοχή του γεγονότος που προτείνει. Καταλήγοντας, η πολυφωνία και ο πλουραλισμός, δηλαδή η δυνατότητα να συνυπάρχουν ισότιμα πολλές και διαφορετικές ιδεολογίες ή να εκφράζονται πολλές και διαφορετικές απόψεις για το ίδιο θέμα, δεν θα ήταν εφικτά, αν δεν υπήρχε το μέσο για την έκφραση και τη διάδοσή τους. Η ελεύθερη διακίνηση όλων των ιδεών που προσφέρει ο τύπος αποτελεί σπουδαίο λειτούργημα για την καταξίωση της πεμπτουσίας της δημοκρατίας. 37 Βλ. Αντωνόπουλος Ν., Η ελευθερία του Τύπου εν Ελλάδι. 38 Βλ. Κρίππας Γ., Η ελευθερία του Τύπου έναντι του δικαιώματος επί του ιδιωτικού βίου. 39 Βλ. Φίλιας Β., Το Συνταγματικόν Δικαίωμα της Ελευθεροτυπίας και η κατά το άρθρον 367 ΠΚ πρόσθετος προστασία. 16

17 3. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ Η λογοκρισία ανάγεται στη δημιουργία της πρώτης κοινωνικής οργάνωσης και εξελίχθηκε παράλληλα με την προσπάθεια επικοινωνίας και επιβολής εξουσίας μεταξύ των ανθρώπων. Όσον αφορά την ιστορία της έννοιας λογοκρισία, ανατρέχοντας στη λατινική μήτρα της διαπιστώνεται ότι η αγγλική λέξη censorship και η γαλλική censure προέρχονται από τη λέξη censor. Ο censor ήταν ο ρωμαίος αξιωματούχους που είχε επιφορτιστεί με την είσπραξη ενός ειδικού φόρου, του cens. Η παρέμβαση του censor αφορούσε το δικαίωμα στο εκλέγειν και εκλέγεσαι. Ο πρώτος λογοκριτής ήταν, λοιπόν αυτός που καθόριζε το ποιος πολίτης είναι άξιος να συμμετάσχει σε μια διαδικασία εκλογής αποκτώντας μια πολιτική επιφάνεια. Το στοιχείο που ενώνει το δικό μας παρόν με την περίσταση της αρχαιότητας είναι η παρεμβολή μιας πολιτικής αρχής ή μιας δημόσιας εξουσίας. 40 Η λογοκρισία μοιάζει σύμφυτη με τη βασική κρατική λειτουργία, εκείνη της πρόληψης ή της καταστολής, δηλαδή τη συγκροτούσα μέσω απαγορεύσεων και επιβολών ιδεολογία του κράτους. Στην Ελλάδα, η λογοκρισία έκανε την εμφάνισή της ήδη από τα πρώτα βήματα του ανεξάρτητου κράτους, φτάνοντας στο απόγειό της την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας, του Εμφυλίου Πολέμου και της δικτατορίας των Συνταγματαρχών. Μέχρι τη δικτατορία του Μεταξά, η λογοκρισία στη δημόσια έκφραση αντιλήψεων και ιδεών ήταν κυρίως κατασταλτική και εντασσόταν σε ένα πλαίσιο νομικών διατάξεων έκτακτων περιστάσεων ή προάσπισης του κοινωνικού καθεστώτος, που θεσμοθετούσαν την αναστολή συλλογικών και ατομικών ελευθεριών στο όνομα της εθνικής ασφάλειας ή της καθεστηκυίας αστικής τάξης. 41 Το καθεστώς της 4 ης Αυγούστου εισήγαγε και συστηματοποίησε την έννοια της προληπτικής λογοκρισίας, με βασικό μηχανισμό εφαρμογής της το νεοσυσταθέν, το 1936, Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού. Το υφυπουργείο, σύμφωνα με τον ιδρυτικό του νόμο, αναλάμβανε τη διαφώτιση της κοινής γνώμης και τον έλεγχο όλων των εκδηλώσεων, «ίνα αύται ευρίσκονται εντός του πλαισίου των εθνικών παραδόσεων και ιδεωδών». Μετά τη σύσταση του υφυπουργείου ως μηχανισμού προπαγάνδας και διαφώτισης, η δικτατορία του Μεταξά. αλλά και οι κατοχικές κυβερνήσεις συγκρότησαν ένα νομικό πλαίσιο προληπτικής λογοκρισίας στον τύπο, στις εκδόσεις, στον κινηματογράφο, στο τραγούδι και στο θέατρο. Στον τύπο η προληπτική λογοκρισία καταργήθηκε με την Απελευθέρωση και το Σύνταγμα του 1952, αλλά η έκτακτη νομοθεσία του Εμφυλίου και της μετεμφυλιακής περιόδου καθιστούσε σχετική την έννοια της ελευθεροτυπίας. Με την έλευση της Δικτατορίας, η φίμωση της ελεύθερης έκφρασης και η επέμβαση της λογοκρισίας έφτασαν στο απόγειό τους. 42 Η δικτατορία της 21 ης Απριλίου του 1967 εκμεταλλεύτηκε το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο 40 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 41 Βλ. Αλιβιζάτος Ν., Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση Όψεις της ελληνικής εμπειρίας. 42 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 17

18 έκτακτης ανάγκης και προληπτικής λογοκρισίας, προσπαθώντας να ελέγξει όλες τις πλευρές της πνευματικής ζωής, καταπνίγοντας οτιδήποτε θα μπορούσε να εκληφθεί ως απειλή για το καθεστώς. Έτσι, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία «κομμουνιστικών, φιλοκομμουνιστικών και επικινδύνων διά το ήθος της νεότητος» εντύπων και εφημερίδων. Όσα έντυπα παρέμειναν έπρεπε να λειτουργήσουν υπό αυστηρή προληπτική λογοκρισία. 43 Επίσημα, η προληπτική λογοκρισία στον τύπο καταργήθηκε τον Νοέμβριο του 1969 με το νομοθετικό διάταγμα 346/1969 «Περί Τύπου». Οι νομικές διατάξεις προληπτικής λογοκρισίας της περιόδου διαμόρφωσαν, είτε πρόκειται για δικτατορικά καθεστώτα είτε για καχεκτικές δημοκρατίες, μία ενιαία περίοδο άσκησης θεσμικών και εξωθεσμικών πολιτικών περιστολής του δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης στον δημόσιο λόγο. Οι πολιτικές αυτές διαπλέκονταν με τον φόβο της κομμουνιστικής απειλής, την εθνικοφροσύνη και την ανάγκη περιφρούρησης της ελληνικής κοινωνίας. 44 Μπορεί μετά το 1974 η κρατική προληπτική λογοκρισία, τουλάχιστον στη θεσμική της μορφή, να έπαψε να υφίσταται, αλλά αυτό που επιβιώνει μέχρι σήμερα είναι ένα παράλληλο ανεπίσημο δίκτυο λογοκρισίας. Η παραδοσιακά ενδεδυμένη με τον κρατικό μανδύα λογοκρισία φθίνει, αλλά τα λοιπά είδη λογοκρισίας διαρκώς αναπτύσσονται. 45 Ωστόσο, δεν μπορούμε εύκολα να χαρτογραφήσουμε το φαινόμενο στον καιρό των στερεωμένων μεταπολιτευτικών δημοκρατικών θεσμών, καθώς πρόκειται για μία άδηλη, παρασκηνιακή λογοκρισία χωρίς μάρτυρες, αποδείξεις και επίσημες σφραγίδες, που παράγεται στην ολοένα και διογκούμενη ισχύ των ΜΜΕ. 46 Τα ΜΜΕ είναι φορείς λογοκρισίας, άλλοτε βελούδινης και έμμεσης και άλλοτε απροκάλυπτης. 47 Η λογοκρισία, όσο και αν αμφισβητείται, υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει και στο μέλλον. 43 Βλ. Γιαννόπουλος Γ.& Clogg R., Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό. 44 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 45 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 46 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 47 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 18

19 4. ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ Η λογοκρισία ορίζεται ως η επιβολή ελέγχου και περιορισμού στη δημόσια έκφραση ιδεών και αντιλήψεων, όταν πιστεύεται πως έχουν τον χαρακτήρα και τη δυνατότητα υπονόμευσης της κρατικής εξουσίας ή του ηθικού, πολιτικού και κοινωνικού συστήματος. 48 Η λογοκρισία αποτελεί ισχυρό μέσο διατήρησης της εξουσίας και προάσπισης του ιδεολογικού, πολιτικού και κοινωνικού αξιακού συστήματος, που η κρατική ή άλλες μορφές εξουσίας πρεσβεύουν. Η λογοκρισία αντιμετωπίζεται ως σύνολο συγκεκριμένων μέτρων που παίρνουν κάποιοι από θέση εξουσίας: ένα λογοκριτικό ίδρυμα όπως η ισπανική Ιερά Εξέταση, το Reichskulturkammer των ναζί, ο Λόρδος Τσάμπερλεν (Lord Chamberlain) της Βρετανικής Αυτοκρατορίας κ.ο.κ. Η λογοκρισία αποτελούσε και αποτελεί συνοδοιπόρο της εξουσίας, ιδίως στην ολοκληρωτική και αυταρχική της μορφή. Μπορεί να εμφανιστεί όταν και όπου μέσω της ελευθερίας του λόγου διακυβεύονται υλικά αγαθά ή αξίες: το έθνος, το κράτος, η αγορά, η θρησκεία, τα χρηστά ήθη. Όταν, δηλαδή, απειλούνται αξίες πραγματικής και εμβληματικής εμβέλειας. 49 Η λογοκρισία προκύπτει πάντα από την πρόθεση των αρχών να διασφαλίσουν τον έλεγχο του τι κυκλοφορεί στη δημόσια σφαίρα, με τα κίνητρά τους σε κάθε δεδομένη περίπτωση να είναι τελικά ηθικής, πολιτικής και ιδεολογικής φύσης. Το ορατό κίνητρο της λογοκρισίας είναι να σταθεροποιήσει και να βελτιώσει την κοινωνία στην οποία ασκεί έλεγχο ένα κράτος. 50 Οι σκοποί της διαφοροποιούνται κατά περίπτωση. Η λογοκρισία μπορεί να εφαρμοστεί με πρόσχημα την προστασία της εθνικής ασφάλειας σε περιόδους πολέμου ή απειλής πολέμου, την αποφυγή άσεμνων δημοσιεύσεων, την καθοδήγηση της κοινής γνώμης και την προστασία της κυβέρνησης από την αντίπαλη κριτική. Η λογοκρισία μπορεί να λάβει διάφορες μορφές ανάλογα με τον σκοπό που υπηρετεί. Πρώτον, αρνητική όταν αφορά την απαγόρευση δημοσίευσης. Δεύτερον, θετική όταν σχετίζεται με την επιβολή δημοσιεύσεων αρεστών στην εξουσία. Τρίτον, συνειδητή αυτολογοκρισία που εφαρμόζεται από τους δημοσιογράφους και τους εκδότες. Τέταρτον, μη συνειδητή αυτολογοκρισία, η οποία είναι καθολικότερη και δραστικότερη. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αυτολογοκρισία ενεργοποιείται στο λεγόμενο forum internum, στον εσωτερικευμένο χώρο της συνείδησης. 51 Πέμπτον, δήλη λογοκρισία, η οποία εμφανίζεται σε περιπτώσεις, που αν και δεν υπάρχει νομοθετική απαγόρευση, αποκλείεται ρητά η δημοσίευση ορισμένων ιδεών. Έκτον, άδηλη λογοκρισία, πρόκειται για τον σιωπηρό αποκλεισμό αντίπαλων ιδεών από τους διαύλους ευρύτερης διάδοσής τους. Έβδομον, άμεση ή κατασταλτική, πρόκειται για την πιο σκληρή μορφή λογοκρισίας και αφορά τη ρητή απαγόρευση δημοσίευσης. 48 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 49 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 50 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 51 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 19

20 Η μορφή αυτή εμφανίζεται όταν πλέον ο λόγος έχει γεννηθεί και υπάρχει στον δημόσιο χώρο. Όγδοο, έμμεση ή προληπτική, εκδηλώνεται με τη μορφή προειδοποίησης ή σύστασης με σκοπό την αποφυγή δημοσίευσης ορισμένων ειδήσεων. Η μορφή αυτή εμφανίζεται στο ενδιάμεσο του δημοσίου και του ιδιωτικού, δηλαδή τη στιγμή της δημιουργίας του λόγου. Η προληπτική λογοκρισία συναντάται σε δύο μορφές: είτε επίσημη, είτε άτυπη. Στα φιλελεύθερα-δημοκρατικά πολιτεύματα, επισήμως προληπτική λογοκρισία δεν απαντάται. Αντιθέτως, η επίσημη προληπτική λογοκρισία είναι ίδιον αυταρχικών και ολοκληρωτικών εξουσιαστικών δομών. Αντίθετα, η άτυπη προληπτική λογοκρισία είναι διαρκώς παρούσα σε όλα τα επίπεδα ιεραρχικών δομών. Η προληπτική λογοκρισία μπορεί να υλοποιηθεί απευθείας από το κράτος ή από μία ιδιωτική εξουσία και αποτελεί κατεξοχήν έκφραση ισχύος. Η άμεση και έμμεση λογοκρισία παρουσιάζονται σε όλες τις εκδοχές δημόσιου λόγου, από τις πιο παραδοσιακές εκφορές ως τις πλέον σύγχρονες. 52 Σε κάθε περίπτωση, η χειρότερη μορφή που λαμβάνει η λογοκρισία είναι όταν φέρει τον μανδύα της κρατικής επιβολής. 53 Στην ιστορική και παραδοσιακή του εκδοχή, εντός ενός απολυταρχικού καθεστώτος ή παλαιότερων μορφών δημοκρατικής συγκρότησης, ο λογοκριτής είναι εκείνος που εξασφαλίζει πως οι υπηρεσίες της εξουσίας θα λειτουργούν χωρίς αμφισβητήσεις και εξάρσεις σε μία μονότονη κανονικότητα. Συμπερασματικά, ο αγώνας κατά της λογοκρισίας είναι αναπόσπαστο τμήμα του αγώνα για δημοκρατικές ελευθερίες. 54 Το Σύνταγμα προστατεύει ρητά την ελευθερία του τύπου και αποδοκιμάζει τη λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο. Ακόμη, η νομοθεσία προβλέπει τα μέτρα και τους περιορισμούς, που είναι αναγκαία για την πλήρη διασφάλιση της διαφάνειας και της πολυφωνίας στην ενημέρωση. Εν κατακλείδι, παρόλο που η ελευθερία του τύπου έχει κατοχυρωθεί συνταγματικά, τα όρια της ελεύθερης και της καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος της ελευθεροτυπίας είναι δυσδιάκριτα. 52 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 53 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 54 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 20

21 III. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ 1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Η επικοινωνία και η πολιτική αποτελούν διαδικασίες και καταστάσεις ομοούσιες 55. Ο συλλογικός χαρακτήρας της πολιτικής την εδραιώνει στην επικοινωνία, καθιστώντας σύμφυτη και αναπόδραστη την επικοινωνιακότητά της. Η συλλογική ενασχόληση με τα δημόσια και τα κοινά θα ήταν ασύλληπτη και ανέφικτη χωρίς την επικοινωνία, καθώς δεν υφίσταται κοινότητα χωρίς επικοινωνία. Η πολιτική επικοινωνία ορίζεται ως η ηθελημένη ή αθέλητη μεταβίβαση και παραγωγή μηνυμάτων, λεκτικής και εξωλεκτικής φύσης, που αναφέρονται στην άσκηση πολιτικής εξουσίας από, μεταξύ και εντός των θεσμών του πολιτικού συστήματος, τα οποία επηρεάζουν τις ατομικές πολιτικές γνώμες, στάσεις και συμπεριφορές σε τοπική, εθνική και διεθνή κλίμακα. Βάσει του παραπάνω ορισμού, η πολιτική επικοινωνία είναι συνάρτηση της πολιτικής κουλτούρας. Αυτό διότι το εκάστοτε περιεχόμενο της πολιτικής επικοινωνίας προέρχεται απευθείας από το αξιακό, συμβολικό και κανονιστικό πλαίσιο εντός του οποίου λειτουργεί το πολιτικό σύστημα. 56 Η πολιτική επικοινωνία σε οποιοδήποτε επίπεδο του πολιτικού συστήματος και του κόσμου των πολιτικών υποκειμένων και αν εκδηλώνεται, είναι μιας συνεχής διαδικασία, εντός του ιστορικού χώρου και χρόνου. Η διαδικαστική φύση της πολιτικής επικοινωνίας σημαίνει ότι η πολιτική πραγματικότητα υπόκειται σε συνεχή διαπραγμάτευση μέσω συμβόλων που διακινούνται, είτε από πρόσωπο σε πρόσωπο, είτε από τα μέσα ενημέρωσης. Σε τελευταία ανάλυση, η πολιτική πραγματικότητα δεν υφίσταται αφ εαυτής, για να μεταδοθεί και να περιγραφεί εκ των υστέρων. Αντιθέτως, είναι αντικείμενο διαρκούς δημιουργίας στον βαθμό που εξαρτάται από τις σχέσεις εξουσίας και επικοινωνίας των κοινωνικών εταίρων. Συνεπώς, εξ ορισμού η πολιτική επικοινωνία αποτελεί μια διαδικασία ανοιχτή και σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτη. Οπωσδήποτε δεν είναι μια σταθερά επαναλαμβανόμενη διαδικασία, ούτε όμως μια σειρά από τακτικά, ισοδύναμα επεισόδια της πολιτικής ζωής. Αποτελεί μια διαδικασία εξελισσόμενη στον χρόνο, με πολλούς πρωταγωνιστές, με συνέχειες και ασυνέχειες, επιταχύνσεις και στάσεις, αναπτύξεις, ενδορρήξεις και παλινδρομήσεις. 57 Για τους σκοπούς της πολιτικής επικοινωνίας, έχουν αναπτυχθεί διαχρονικά πέντε μορφές λόγου, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του Jurgen Habermas. Ειδικότερα, οι πέντε πολιτικοεπικοινωνιακές κατηγορίες περιεχομένου είναι οι ακόλουθες. Πρώτον, η πολιτική πληροφόρηση με τη μορφή ειδήσεων, δελτίων ή ρεπορτάζ για πολιτικά γεγονότα, συμβάντα, κυβερνητικές ενέργειες και αποφάσεις. Οι ειδήσεις δίνουν το πρωτογενές 55 Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 56 Βλ. Δεμερτζής Ν., Πολιτική επικοινωνία. Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο. 57 Βλ. Δεμερτζής Ν., Πολιτική επικοινωνία. Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο. 21

22 υλικό ενημερωτικού χαρακτήρα με επίκεντρο τις δημόσιες υποθέσεις της χώρας και του διεθνούς συστήματος. Σε αυτές εντάσσονται και οι τοποθετήσεις των πολιτικών δρώντων, επί κεντρικών πολιτικών αποφάσεων ή ζητημάτων ως πολιτικών γεγονότων. Δεύτερον, η ανάλυση επιλεγμένων γεγονότων, συμβάντων ή εξελίξεων από εκείνα που αναδεικνύει η ειδησεογραφία, με έμφαση στην ερμηνεία της ειδικής και επίκαιρης σημασίας τους. Η αναλυτική πραγμάτευση επιδιώκει να εξηγήσει πολύπλοκα θέματα και να επισημάνει διασυνδέσεις, ώστε να τα καταστήσει ευρέως κατανοητά. Έτσι, διασυνδέονται ακολουθίες συναφών και συχνά, λησμονημένων γεγονότων και διερευνώνται οι επιπτώσεις που έχουν. Τρίτον, η ευθύνη της δημοσιογραφίας να δημοσιοποιεί κείμενα κριτικής αξιολόγησης, δηλαδή κείμενα που ελέγχουν την άσκηση εξουσίας. Σε αυτά ανήκουν τα κύρια άρθρα και τα άρθρα γνώμης, καθώς και αναφορές σχολιασμού των τρεχουσών εξελίξεων με αξιώσεις κρίσεων επί του κυβερνητικού έργου και ερμηνείας των επί μέρους πτυχών του. Επιπλέον, κρίνεται ή επικρίνεται η τοποθέτηση των πολιτικών κομμάτων στα επίμαχα ζητήματα, αξιολογείται η παρέμβαση και καυτηριάζεται η πολιτική αδράνεια και η ολιγωρία. Τέταρτον, συντελείται ο ευρύτερος δημόσιος και κοινωνικός διάλογος, ο οποίος προϋποθέτει πάντα και την οργανωμένη πρόσβαση των ενδιαφερόμενων πολιτών στο βήμα της δημοσιότητας των μέσων ενημέρωσης. Τα θέματα που κοινοποιούνται στις σελίδες των εφημερίδων μπορεί να σχετίζονται με αιτήματα, διεκδικήσεις, με διαφωνία σε πολιτική φιλοσοφία ή πολιτική πράξη και με έκφραση απόψεων για πολιτικά ζητήματα. Πέμπτον, διασφαλίζεται βήμα επιχειρηματολογίας και συνηγορίας για ιδεολογικές ή πολιτικές τοποθετήσεις των πολιτικών δυνάμεων. Στην κατηγορία αυτή οι δρώντες υπερασπίζονται προγράμματα διακυβέρνησης ή καταφέρονται με αιτιάσεις εναντίον τους. Στην ανάλυση της πολιτικής επικοινωνίας κυρίαρχο ρόλο έχει η θεματολογία/ ημερήσια διάταξη (agenda), η οποία ορίζεται ως ένα γενικό σύνολο πολιτικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες σε τρέχοντα χρόνο νομίμως απασχολούν και εμπίπτουν στη δικαιοδοσία των οργάνων της πολιτείας. Είναι προφανές ότι υπό την έννοια αυτή η ημερήσια θεματολογία είναι μια συγκρουσιακή και ρευστή διαδικασία, καθώς όσα διακυβεύονται αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης και ανταγωνισμού. Η γενική αυτή διαδικασία της ημερήσιας θεματολογίας συγκροτείται από τρεις επιμέρους διατάξεις, την ημερήσια διάταξη των μέσων ενημέρωσης (media agenda), τη δημόσια θεματολογία (public agenda) και την πολιτική θεματολογία (policy agenda). Η θεματολογία των μέσων ενημέρωσης αποτελείται από την ιεράρχηση των θεμάτων που προβάλλουν τα μέσα ενημέρωσης. Η δημόσια θεματολογία αποτελείται από διάφορα δημόσια θέματα, τα οποία το κοινό εντάσσει σε μια σειρά προτεραιότητας. Η πολιτική θεματολογία αποτελείται από τις προτεραιότητες των πολιτικών ελίτ, προκειμένου να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν συγκεκριμένες πολιτικές. Έτσι, υπό τη γενική της εκδοχή, η διαδικασία του ορισμού της θεματολογίας συνίσταται στη σχέση και ενίοτε στον ανταγωνισμό ανάμεσα στα ΜΜΕ, τις πολιτικές ελίτ και το κοινό, προκειμένου εντός δεδομένου χώρου και χρόνου να έλθουν στο φως της δημοσιότητας ορισμένα θέματα εις βάρος κάποιων άλλων. Πρόκειται για μια κατάσταση κοινωνικής και πολιτικής επιρροής, που τείνει να αποκλείσει από τις διαδικασίες σχηματισμού θέλησης και γνώμης του δημόσιου πεδίου μια σειρά ζητημάτων που αποσιωπούνται. Όσον αφορά τον καθορισμό της ημερήσιας διάταξης των μέσων ενημέρωσης, αξίζει να υπογραμμιστεί ότι η θεματολογία δεν είναι 22

23 ενιαία, καθώς τα επιμέρους μέσα υιοθετούν διαφορετικές προτεραιότητες, προκειμένου να προβάλλουν την ειδησεογραφική τους ύλη. 58 Στο πλαίσιο αυτό τίθεται το ερώτημα για τον ρόλο των ΜΜΕ, δηλαδή για το αν λειτουργούν απλώς ως καθρέπτες της πολιτικής ζωής ή μήπως παράλληλα τη συγκροτούν και τη συνδιαμορφώνουν. Εάν τα μέσα ενημέρωσης αναπαριστούν μόνο την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, τότε θα πρέπει να θεωρηθεί ότι αυτή υπάρχει ανεξάρτητα από τους κατά περίπτωση ορισμούς, χαρακτηρισμούς, συμβολοποιήσεις, κοσμοείδωλα, ιδέες, διαθέσεις κλπ. Ωστόσο, τα ΜΜΕ δεν αντανακλούν απλώς την πολιτική πραγματικότητα, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της πραγματικότητας για την οποία πληροφορούν, διηγούνται και εξεικονίζουν. Κάθε επικοινωνιακό μέσο, ακριβώς διότι μεσολαβεί, δεν αναπαράγει επακριβώς την πραγματικότητα, δεν την αντανακλά, αλλά τη διαθλά. Το ζήτημα είναι βεβαίως πόσο τα ΜΜΕ διαθλούν και μεταπλάθουν την πραγματικότητα, της οποίας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι. Στα επικοινωνιακά συστήματα των δημοκρατικών χωρών η κατασκευή των ειδήσεων και του ορισμού της θεματολογίας υποχρεώνει τα ΜΜΕ να τηρούν ορισμένους κανόνες δεοντολογίας για να διατηρούν την αξιοπιστία τους. Από την άλλη πλευρά, κατά την κατασκευή των ειδήσεων παρεμβαίνουν εμμέσως τα συναισθηματικά, αξιολογικά, ιδεολογικά και γνωσιακά φίλτρα των δημοσιογράφων. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και πολλές περιπτώσεις συνειδητής προβολής ειδήσεων για καθαρά προπαγανδιστικούς και άλλους σκοπούς. 59 Συμπερασματικά, η πολιτική επικοινωνία είναι ένα πολυσχιδές και πολυεπίπεδο γίγνεσθαι, το οποίο ενσωματώνει δηλώσεις, σύμβολα, απεικονίσεις και εκφράσεις που ανταλλάσσονται ανάμεσα στους δρώντες του πολιτικού συστήματος. Ωστόσο, στον βαθμό που τα μέσα ενημέρωσης παρεμβαίνουν διαμεσολαβητικά, αυτά καθορίζουν τόσο τα πλαίσια, όσο και τα περιεχόμενα που διακινούνται. Η αποτελεσματική πολιτική επικοινωνία δίνει τη δυνατότητα σε αυτόν που τη χρησιμοποιεί να επιφέρει πραγματικές πολιτικές αλλαγές ή αντιθέτως να συντηρεί το status quo Βλ. Δεμερτζής Ν., Πολιτική επικοινωνία. Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο. 59 Βλ. Δεμερτζής Ν., Πολιτική επικοινωνία. Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο. 60 Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 23

24 2. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ Η προπαγάνδα, που κατά την επικρατέστερη ιστορική άποψη είναι η προμελετημένη μετάδοση ιδεών με σκοπό να πείσει τον κόσμο να σκέπτεται και να συμπεριφέρεται με έναν επιθυμητό τρόπο, είναι ένα φαινόμενο γνωστό από την αρχαιότητα. Συγκεκριμένα, η προπαγάνδα αφορά την άμεση παρουσίαση ενός μηνύματος με έναν συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να εξυπηρετήσει συγκεκριμένους σκοπούς. Η λέξη propaganda προέρχεται από το γερούνδιο του ρήματος propagare που σημαίνει διαδίδω, καλλιεργώ. Συνεπώς, η προπαγάνδα ορίζεται ως η εμφύτευση στο ασυνείδητο του δέκτη του μηνύματος μιας ιδέας, η εκκόλαψή της, η αποκρυστάλλωσή της και η ανάδυσή της στο συνειδητό ως επιλογή του. 61 Ο προπαγανδιστής εκμεταλλεύεται δια της υποβολής τις κυρίαρχες στάσεις του προπαγανδιζόμενου, αλλά και μορφοποιεί τις στάσεις αυτές. Η προπαγάνδα και οι εκφάνσεις της, όχι μόνο εκμεταλλεύονται υφιστάμενες στάσεις, αλλά και διαμορφώνουν νεότερες. Επιπλέον, προπαγάνδα θεωρείται το κάθε σύμβολο και όλες οι σειρές συμβόλων που επηρεάζουν την κοινή γνώμη σε επίμαχα θέματα. Η προπαγάνδα ανήκει στη στρατηγική επικοινωνία και πράξη, ενώ ο έλεγχος αποτελεί ζωτικό της πόρο και η άσκησή της ζωτική δεξιότητα. Ένας πιο σύντομος ορισμός της προπαγάνδας είναι η με κάθε μέσο συστηματική προσπάθεια μονόπλευρου επηρεασμού της κοινής γνώμης προς ορισμένη κατεύθυνση. Ακόμη, προπαγάνδα θεωρείται η προσπάθεια διάδοσης των ιδεών, ατόμων ή κοινωνικής ομάδας με σκοπό την κομματική ή ιδεολογική τους επικράτηση. Το σύστημα, το οποίο παράγει ό,τι ονομάζουμε προπαγάνδα, έχει δυο ξεχωριστούς στόχους. Ο ένας στόχος είναι ό,τι ενίοτε ονομάζεται πολιτική τάξη και αποτελεί το τμήμα του πληθυσμού που αρθρώνει κάποιο πολιτικό λόγο και παίζει ρόλο στη λήψη αποφάσεων. Ο άλλος στόχος είναι αυτοί που ονομάζονται θεατές της δράσης και υποτίθεται ότι πρέπει να υπακούουν σε εντολές. Αυτοί οι τομείς του δογματικού συστήματος χρησιμεύουν στον αποπροσανατολισμό των μαζών και ενισχύουν την υποταγή στην εξουσία, τη σύγχυση και τον φόβο για πραγματικούς ή φανταστικούς εχθρούς. 62 Η προπαγάνδα είναι λέξη οριακή και αποδιοπομπαία. Πρόκειται για ένα ηθικό και συνειδησιακό παιχνίδι που είναι ταυτόχρονα και παιχνίδι λέξεων 63. Η προπαγάνδα στις πολυσχιδείς εκφάνσεις της και αποχρώσεις της είναι αναπόδραστη. Έχει έντεχνα και επιδέξια καλλιεργηθεί από τους ισχυρούς και τους εκάστοτε νικητές της ιστορίας. Σε ένα κράτος που η κυβέρνηση δεν μπορεί να ελέγξει τον λαό δια της βίας επιχειρεί να ελέγξει τη σκέψη του. Σε αυτές τις περιπτώσεις ό,τι παράγει αποτελεί προπαγάνδα. 64 Για να εφαρμόσει το κράτος το πρόγραμμα του 61 Βλ. Θεοδωρακόπουλος Π., Προπαγάνδα η ένδοξη. 62 Βλ. Τσόμσκι Ν., Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής. 63 Βλ. Θεοδωρακόπουλος Π., Προπαγάνδα η ένδοξη. 64 Βλ. Τσόμσκι Ν., Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής. 24

25 πολιτικού του σχεδιασμού πρέπει να υφάνει έναν πολύπλοκο ιστό αυταπατών και εξαπατήσεων, με την συνεργασία ιδεολογικών θεσμών, οι οποίοι υπηρετούν γενικά τα συμφέροντά του. Οι προπαγανδιστές πρέπει να παρουσιάζουν τα γεγονότα της τρέχουσας ιστορίας υπό τον «κατάλληλο φωτισμό», πραγματοποιώντας ασκήσεις «ιστορικής αναμόρφωσης» 65. Τα ΜΜΕ έχουν έναν πολύ στενό δεσμό με το κράτος και οι δημοσιογράφοι έχουν ένα είδος θεσμικού στόχου, που είναι η δημιουργία ενός συστήματος πειθούς. Έτσι, είναι φυσικό να αντιλαμβάνονται τα γεγονότα, να τα αποσιωπούν, να τα ελέγχουν και να τα διαμορφώνουν σύμφωνα με τα συμφέροντα των ομάδων που εκπροσωπούν. Η συσκότιση της υφής, του ρόλου και των τεχνικών της προπαγάνδας στοχεύει στην πρόθεση ιδιοποίησής της από τις ελίτ. Ειδικότερα, επιδιώκεται η αποκλειστική, επιτελική της χρήση από εκείνες τις δυνάμεις, που επιθυμούν να χειραγωγούν και να πατρονάρουν τους άλλους και οι οποίες αποβλέπουν στον έλεγχο και την ηγεμόνευση. Κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, η προπαγάνδα λαμβάνει πολιτική χροιά και γίνεται παγκόσμιο φαινόμενο με αρνητικούς συσχετισμούς. 66 Η προπαγάνδα από οποιονδήποτε και αν ασκείται επιφέρει ορισμένες συνέπειες, που είναι ολόιδιες τόσο στον κομμουνισμό, όσο και στον χιτλερισμό και τη δυτική δημοκρατία. Συνεπώς, οι επιπτώσεις της είναι ολόιδιες, άσχετα από την πηγή εκπόρευσης, τα πρόσωπα που την ασκούν και από τα κίνητρά τους. 67 Τέλος, επικρατεί μια θολή εικόνα για το τι είναι προπαγάνδα, τι επιδιώκει, από πού εκπορεύεται, τι πετυχαίνει, πότε είναι υπαρκτή και πότε όχι. Έτσι, επικρατεί μια συμφέρουσα αδιαφάνεια και άγνοια για την καταγωγή, τη φύση, τον ρόλο, τη δύναμη της, για τα εκάστοτε πως και για τα πόθεν της. 65 Βλ. Θεοδωρακόπουλος Π., Προπαγάνδα η ένδοξη. 66 Βλ. Μπαρμπούτης Χρ.& Κλώντζας Μ., Το φράγμα του ήχου. Η δυναμική του ραδιοφώνου στην Ελλάδα. 67 Βλ. Θεοδωρακόπουλος Π., Προπαγάνδα η ένδοξη. 25

26 3. ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΜΜΕ Με τον όρο ερμηνευτικά πλαίσια των ΜΜΕ εννοείται μια οργανωτική ιδέα ή αφηγηματική δομή που νοηματοδοτεί μια εξελισσόμενη ροή νοημάτων. Τα πλαίσια παρέχουν ή περιέχουν άρρηκτες οδηγίες προς τον αποδέκτη για το πως να ερμηνεύσει ή να εκλάβει τα ρητά ή τα υπονοούμενα μηνύματα. Συνεπώς, το πλαίσιο αποτελεί ένα σχήμα ερμηνείας που δίνει τη δυνατότητα στα άτομα να εντοπίζουν, εκλαμβάνουν, ταυτίζουν και χαρακτηρίζουν τα συμβάντα στον περιβάλλοντα χώρο τους και σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα πλαίσια μπορεί να είναι σαφή συστατικά μέρη των μηνυμάτων (υπο)δηλούμενα με μια κατάλληλη επιλογή λέξεων ή εικόνων. 68 Με άλλα λόγια, το πλαίσιο είναι ο τρόπος για να δίνει κανείς προσοχή σε ορισμένες πλευρές ενός ζητήματος και συγχρόνως να ελαχιστοποιεί την προσοχή προς άλλες. Πρόκειται περί κατεύθυνσης της σκέψης μέσω του μιντιακού μοντέλου, που στρεβλώνει την αλήθεια και ωραιοποιεί καταστάσεις, ωθώντας στην επιθυμητή εντύπωση. Έτσι, η πλαισίωση συνδέεται με την προπαγάνδα, καθώς ανάγεται στον εντοπισμό, την επιλογή, την αίρεση, την επίστρωση μιας ιδέας στον δέκτη του μηνύματος. Κατά διαφορετική έκφραση, επιτελείται προπαγάνδα μέσω των πλαισίων, με την έννοια της χρησιμοποίησης ενός συγκεκριμένου λεξιλογίου, το οποίο εξυπηρετεί τους σκοπούς των προπαγανδιστών. Για την εξυπηρέτηση του σκοπού της προπαγάνδας οι επιθετικοί προσδιορισμοί των κειμένων, η έκταση, η ένταση και η μορφή της μιντιακής κάλυψης δεν προκύπτουν από τη σοβαρότητα του γεγονότος, αλλά από τα στρατηγικά συμφέροντα του ενδιαφερόμενου. Τα πλαίσια μπορεί να ενεργοποιούνται στο κοινό χωρίς να το συνειδητοποιεί. Τα πλαίσια αποτελούν ένα εργαλείο μιντιακής παρουσίασης και ερμηνείας. Ανεξάρτητα από την ουσία της είδησης και την εκπόρευσή της, μπορεί να γίνει επιλογή ή κριτική σκέψη εκ μέρους του αποδέκτη του μηνύματος. Παρά ταύτα, τα πλαίσια και οι πλαισιώσεις των ειδήσεων από τα μέσα ενημέρωσης παρέχουν μια επιλογή, μια λειτουργία κριτικής ικανότητας, ουσιαστικά χειραγωγούμενης, αφού μέσω των πλαισίων των μέσων ενημέρωσης τίθενται φράσεις ή χαράσσονται ατραποί που τελικά καθοδηγούν τον δέκτη του μηνύματος. Εν κατακλείδι, τα ίδια τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παρά την ονομασία τους media, μέσα, ενδιάμεσοι μεταξύ της πηγής της πληροφορίας και του δέκτη είναι παραγωγοί και κατασκευαστές της είδησης. Τα ΜΜΕ, δηλαδή μπορούν να θεωρηθούν πρωταγωνιστές της πολιτικής όσο οι ίδιοι οι πολιτικοί Βλ. Θεοδωρακόπουλος Π., Προπαγάνδα η ένδοξη. 69 Βλ. Θεοδωρακόπουλος Π., Προπαγάνδα η ένδοξη. 26

27 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ I. Ο ΤΥΠΟΣ ΣΤΙΣ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελευθερία του τύπου, παρόλο που έχει κατοχυρωθεί νομικά, δεν αποτελεί πάντα, µια σαφή και δεδομένη συνθήκη για την έκδοση και τη διακίνηση των εντύπων. Σε περιόδους κοινωνικών εντάσεων, πολέµων και ανακατατάξεων, αλλά και αυταρχικών και δικτατορικών καθεστώτων, ο τύπος τέθηκε υπό καθεστώς αναγκαστικής λογοκρισίας. Στις περιόδους αυτές, κάποιες εφηµερίδες συνέχισαν να τυπώνονται και να κυκλοφορούν παράνοµα, ενώ κάποιες άλλες έκαναν, για πρώτη φορά, την εµφάνισή τους µέσα σε συνθήκες αποκλεισµού και παρανοµίας, ενηµερώνοντας για τη διαφορετική εκδοχή των πραγµάτων. 70 Στις περιόδους της παρανοµίας έγιναν αποκλειστικοί διακινητές πληροφοριών και λογοκριµένων ειδήσεων, αλλά και προπαγανδιστές ιδεών αµφισβήτησης των εκάστοτε αυταρχικών καθεστώτων. Αρχικά, στη δεκαετία του 1920, οι διώξεις και οι απαγορεύσεις στράφηκαν κατά του κοµµουνισµού, των φορέων του και των ανατρεπτικών ιδεών του, ως εκ τούτου εναντιώθηκαν και στις εκδόσεις του. Μια νέα πρακτική εγκαινιάστηκε με τη δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου, το , καθώς τέθηκε για πρώτη φορά εκτός νόµου το Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδας. Αυτό είχε ως συνέπεια την απαγόρευση έκδοσης και κυκλοφορίας εντύπων που σχετίζονταν µε τον κοµµουνισμό, όπως η εφηµερίδα «Ριζοσπάστης». Στη συνέχεια, τον Ιούλιο του 1929, η ψήφιση από τη Βουλή και η έναρξη της ισχύος του νόμου 4229 τιτλοφορούµενου «Περί µέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και της προστασίας των πολιτών», που χαρακτηρίστηκε ως «Ιδιώνυµο», αναδείκνυε τα «επισφαλή» όρια στον προσδιορισµό όσων µπορούσαν να επιβουλευτούν την «ασφάλειαν του καθεστώτος». Το «Ιδιώνυµο», ωστόσο, δεν εξάντλησε την αυστηρότητά του μόνο στους πολίτες, τα πολιτικά κόµµατα και τις κινήσεις, δηλαδή στις παντός είδους συλλογικότητες που θεωρήθηκαν ότι έχουν «ως έκδηλον σκοπόν την ανατροπήν» τω κρατούντων ή την «αντεθνικήν δράσιν» η οποία εκτείνεται από «την απόσπασιν μέρους εκ του όλου της Επικράτειας» μέχρι «τας ταραχάς και συγκρούσεις» που προκαλούν όσοι των απεργιών ή των κοινωνικών διεκδικήσεων. Εφαρµόστηκε και εναντίον όσων θεωρήθηκε ότι ασκούν προσηλυτισµό µε σκοπό την εφαρµογή των ανατρεπτικών ιδεών και ως εκ τούτου έθεσε στο στόχαστρο και την ελευθερία του τύπου. Στην περίπτωση που «το αδίκηµα ετελείτο δια του τύπου» οι ποινές µπορούσαν να συµπαρασύρουν τους δηµοσιογράφους, τους διευθυντές των εντύπων, 70 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 27

28 άλλους συντελεστές της έκδοσης και κατ επέκταση το ίδιο το έντυπο. 71 Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, εξαιτίας των απαγορεύσεων που καθιέρωσε το «Ιδιώνυµο» και επέτειναν η αστάθεια, οι πολιτικές εντάσεις και οι συνεχείς κυβερνητικές εναλλαγές πολιτικών και στρατιωτικών προσωπικοτήτων και καθεστώτων, τα όρια της ελευθερίας του τύπου έγιναν εξαιρετικά επισφαλή και η αυτολογοκρισία εναλλασσόταν με την υποχρεωτική λογοκρισία. Με την επιβολή της δικτατορίας την 4 η Αυγούστου του 1936, ο τύπος, όπως και τα άλλα μέσα ενημέρωσης, τέθηκαν υπό τον ολοκληρωτικό έλεγχο της εξουσίας. Στη πραγματικότητα, ο Μεταξάς δεν συνάντησε δυσκολίες στην προσπάθειά του να μετατρέψει τον τύπο σε φορέα προώθησης της μεταξικής ιδεολογίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι, αρκετοί δημοσιογράφοι και λογοτέχνες ήταν ταυτόχρονα λογοκριτές και έμμισθοι εξυμνητές της μεταξικής τυραννίας. Κατασκεύαζαν τους ύμνους της 4 ης Αυγούστου και έκαναν διαλέξεις για «το έργον του Εθνικού Κυβερνήτου». 72 Οι διωκτικοί µηχανισµοί, που επιστράτευσε το καθεστώς, συνέτειναν αφενός στην άµεση καταστολή των αντιφρονούντων αλλά και στη συστηµατική καταστροφή των τεκµηρίων κάθε µορφής διαμαρτυρίας. Αντίθετα, στο εξωτερικό κυκλοφορούσαν έντυπα που στρέφονταν εναντίον της δικτατορίας του Μεταξά, από Έλληνες της διασποράς και αυτοεξόριστους Έλληνες. Σκοπός τους ήταν η διάχυση των ιδεών της αντίστασης και η άσκηση κριτικής για όσα συνέβαιναν στην Ελλάδα. Με την έναρξη της γερμανικής κατοχής, οι κατακτητές έδειξαν πρόθεση ελέγχου της ενημέρωσης με την έκδοση νέων καθηµερινών εντύπων και την επιβολή υποχρεωτικής λογοκρισίας στον παραδοσιακό ηµερήσιο τύπο. Την περίοδο αυτή διακρίνονται δύο κατηγορίες παράνοµων εκδόσεων. Εκείνες που συνέχισαν να εκδίδονται παράνοµα από την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και κάποιες που έκαναν για πρώτη φορά την εµφάνισή τους. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν έντυπα που συνδέονται κυρίως µε την κοµµουνιστική Αριστερά, ενώ στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν λιγοστά έντυπα που εξέφραζαν τις ιδέες της Αντίστασης. Σε µια ιδιαίτερη κατηγορία ανήκουν έντυπα που εκδίδονταν στις διάφορες στρατιωτικές µονάδες. Παρόλα αυτά, τα αυτοσχέδια χειρόγραφα και οι εφηµεριδούλες που κυκλοφόρησαν τον πρώτο καιρό της κατοχής, δεν απέκτησαν την απαιτούμενη συνέχεια και διάρκεια που θα εξασφάλιζε τη διάσωσή τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η πλειοψηφία των παράνοµων εντύπων εκδιδόταν στην πρωτεύουσα, αναδεικνύοντας έτσι την παρατεταµένη και αµείωτη δυναµική του αντιστασιακού κινήµατος στην Αθήνα. Ωστόσο, σε σηµαντικό αριθµό εντύπων δεν ήταν δηλωµένος ο τόπος έκδοσης και στη θέση του αναγραφόταν η λέξη «κάπου». Η παντελής απουσία του τόπου στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων συνδέθηκε µε τον παράνομο τύπο και την απόκρυψη της πλήρους ταυτότητας των εντύπων, ως μέτρο προστασίας από τους αυταρχικούς μηχανισμούς λογοκρισίας του καθεστώτος. 73 Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ( ) δημιούργησε πρωτοφανή σχίσματα, θεσμοποίησε την πολιτική πόλωση και προκάλεσε ισχυρές 71 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 72 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 73 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 28

29 ιδεολογικές αγκυλώσεις. 74 Οι εφημερίδες, κατά την περίοδο του εμφυλίου, ανάλογα με τις πολιτικές πεποιθήσεις, παρέθεταν τα γεγονότα μόνο από τη δική τους σκοπιά, εξυπηρετώντας συγκεκριμένα κοινωνικο-πολιτικά συμφέροντα. Σε καμία περίπτωση, δεν μπορεί να προσδοθεί αντικειμενικός χαρακτήρας στην παράθεση και αναπαράσταση των γεγονότων. Μια σημαντική κατηγορία τύπου αποτελεί ο αντιδικτατορικός τύπος. Από τα πρώτα µέτρα που επέβαλε η δικτατορία της 21 ης Απριλίου του 1967 ήταν η θέσπιση της προληπτικής λογοκρισίας και η απαγόρευση της κυκλοφορίας περιοδικών εντύπων και εφηµερίδων, κυρίως από τον χώρο της Αριστεράς. Κατά την περίοδο της Δικτατορίας ήταν φυσικό η ένταση και η ισχύς της λογοκρισίας να δεσπόζουν. 75 Η προληπτική λογοκρισία, την οποία ασκούσαν διορισµένοι από το καθεστώς δηµοσιογράφοι και στρατιωτικοί υπήρξε εξαιρετικά αυστηρή. Στον αντιδικτατορικό τύπο περιλαμβάνονται έντυπα, που, είτε εκδόθηκαν την περίοδο , είτε κυκλοφορούσαν ήδη και είχαν ως κύριο στόχο την ανατροπή του δικτατορικού καθεστώτος. Πρόκειται για ένα ευρύτατο φάσµα εντύπων: περιοδικά, εφηµερίδες, δελτία, χειρόγραφα, δακτυλόγραφα, πολυγραφηµένα, τυπωµένα, µονόφυλλα ή πολυσέλιδα, τα οποία κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, υπό συνθήκες παρανοµίας ή νοµιµότητας, στην ελληνική ή σε άλλες γλώσσες. Οι εκδόσεις αυτές προέρχονταν από ποικίλους φορείς, όπως αντιστασιακές οµάδες, αντιδικτατορικές οργανώσεις, κόµµατα, πολιτικές κινήσεις, πρωτοβουλίες πολιτών εναντίον της χούντας, φοιτητικούς σύλλογους, εργατικά σωµατεία και ανεξάρτητους εκδότες. Οι στόχοι των εντύπων ήταν κυρίως η ενίσχυση του αντιδικτατορικού αγώνα, η διάδοση των θέσεων του φορέα από τον οποίο εκδίδονταν και η δηµιουργία και η ενίσχυση των οργανώσεών του. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι, από την πρώτη στιγµή της δικτατορίας, συγκροτήθηκαν αντιδικτατορικές κινήσεις και στο εξωτερικό. Τα συγκεκριµένα έντυπα, ιδιαίτερα τα ξενόγλωσσα, στόχευαν στην ευαισθητοποίηση και ενεργοποίηση της διεθνούς κοινής γνώµης, των πολιτικών, των διανοουµένων και των δηµοσιογράφων. Παράλληλα, τα ελληνόγλωσσα αποσκοπούσαν, πέρα από την ενηµέρωση και τη συσπείρωση, στη συµµετοχή των Ελλήνων του εξωτερικού σε συγκεκριµένες αντιδικτατορικές και πολιτικές οργανώσεις. Ο παράνοµος τύπος δεν αποτέλεσε το µόνο µέσο πληροφόρησης εναντίον της χούντας. Ακόµη και στην περίοδο της προληπτικής λογοκρισίας, οι ξένες εφηµερίδες και τα περιοδικά κυκλοφορούσαν ελεύθερα στα µεγάλα αστικά κέντρα µεταφέροντας ανταποκρίσεις ξένων δηµοσιογράφων, µε πληροφορίες και καταγγελίες που το δικτατορικό καθεστώς δεν επέτρεπε να κυκλοφορούν στον ελληνικό τύπο Βλ. Νικολακόπουλος, Ηλ., Ρήγος Αλκ., & Ψαλλίδας Γρ., Ο Εμφύλιος Πόλεμος, από τη Βάρκιζα στον Γράμμο, Φεβρουάριος Αύγουστος Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 76 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 29

30 2. Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ 4 ΗΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Οι Άγγλοι, ο Γεώργιος Β, ένα τμήμα της ελληνικής ολιγαρχίας και ο Μεταξάς ήταν οι αρχιτέκτονες της τεταρτοαυγουστιανής δικτατορίας. 77 Στις εκλογές της 26 ης Ιανουαρίου του 1936 τα κόμματα της αντιβενιζελικής παράταξης από τη μια πλευρά και οι φιλελεύθεροι και τα βενιζελογενή, μετριοπαθή κόμματα από την άλλη συγκέντρωσαν περίπου την ίδια εκλογική δύναμη. Η κατάσταση ήταν συγκεχυμένη, καθώς υπήρχε το αδιέξοδο της ισοπαλίας των δυο δυνάμεων. Επιπλέον, υπήρχαν βάσιμες αμφιβολίες κατά πόσο ήταν δυνατή μια εποικοδομητική συνεργασία των δυο μεγάλων παρατάξεων. 78 Αξίζει να σημειωθεί ότι ο θάνατος μεγάλων ηγετικών προσωπικοτήτων της ελληνικής πολιτικής σκηνής, όπως του Γεωργίου Κονδύλη, του Ελευθερίου Βενιζέλου, του Παναγή Τσαλδάρη και του Κωνσταντίνου Δεμερτζή, οι οποίοι με το κύρος τους ίσως μπορούσαν να είχαν επιβάλει μια συμβιβαστική λύση, επέδρασε καταλυτικά στη μετέπειτα πορεία των γεγονότων. Στις 13 Απριλίου του 1936, μετά τον θάνατο του τότε υπηρεσιακού πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή, ο βασιλιάς Γεώργιος Β διόρισε πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά, ως τότε υπουργό των Στρατιωτικών, χωρίς προηγουμένως να συμβουλευτεί τους αρχηγούς των κομμάτων, όπως ήθελε η παράδοση. Παρόλα αυτά, η πλειοψηφία του κοινοβουλίου του παρείχε ψήφο εμπιστοσύνης ή τουλάχιστον ανοχής, για να αποφευχθεί ο διχασμός ή το ενδεχόμενο ακυβερνησίας. 79 Το βράδυ της 4 ης Αυγούστου, ο Ιωάννης Μεταξάς συγκάλεσε έκτακτο υπουργικό συμβούλιο και παρά τις αντιδράσεις και παραιτήσεις ορισμένων υπουργών, με την επιβολή δυο βασιλικών διαταγμάτων εγκαθίδρυσε τη δικτατορία με σκοπό τη δημιουργία ενός «Νέου Κράτους» βασισμένο σε παλιές αξίες και εθνικά ιδεώδη. Συγκεκριμένα, τα διατάγματα «Περί αναστολής των διατάξεων των άρθρων 5, 6, 10, 11, 12, 14, 20 και 95 του εν ισχύι Συντάγματος καθ όλον το Κράτος» και «Περί διαλύσεως της Γ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων» επισφράγισαν την κατάργηση των λαϊκών ελευθεριών και του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Ο Μεταξάς ανακήρυξε την 4 η Αυγούστου σαν το «αιώνιο» και «ιδανικό» πολίτευμα των Ελλήνων, τον Γ Ελληνικόν Πολιτισμόν». Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι επιτελείς του προσπάθησαν να βρουν μια ιδεολογική και κοσμοθεωρητική θεμελίωση του «μόνιμου» και «αιώνιου» καθεστώτος, που δεν ήταν τίποτα άλλο από μια στυγνή δικτατορία του μεγάλου αγγλικού και ελληνικού κεφαλαίου και των Ανακτόρων. 80 Το «Νέον Εθνικόν Κράτος», όπως ονόμασε ο ίδιος το ιδιότυπο καθεστώς του, οικοδομήθηκε με έναν αρνητικό πολιτικό μύθο αντιφιλελεύθερου ατομικισμού, αντικοινοβουλευτισμού 77 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 78 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 30

31 και αντικομουνισμού. 81 Άλλωστε, η βασική αιτιολογία για την κήρυξη της δικτατορίας, την οποία προέβαλαν ο βασιλιάς και ο στρατηγός του, ήταν ο κίνδυνος μιας σκοτεινής ανατρεπτικής μειονότητας, δηλαδή το δήθεν ενδεχόμενο «της ανατροπής του κοινωνικού καθεστώτος και της αποσυνθέσεως της ελληνικής κοινωνίας» από τους κομμουνιστές. 82 Ο Ιωάννης Μεταξάς έγραφε χαρακτηριστικά στο ημερολόγιό του: «Η Ελλάς έγινε από της 4 ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό, Κράτος ολοκληρωτικό. Κράτος με βάση αγροτική και εργατική και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό. Δεν είχε βέβαια κόμμα ιδιαίτερο να κυβερνά. Αλλά κόμμα ήτανε όλος ο Λαός, εκτός από τους αδιόρθωτους κομμουνιστάς και τους αντιδραστικούς παλαιοκομματικούς». Σε συνδυασμό με την «κομουνιστική απειλή», η μεταξική επιχειρηματολογία για την κήρυξη της δικτατορίας βασίστηκε στη «διάβρωση» και τη «διαφθορά» του πολιτικού κόσμου και του Τύπου. Ο Μεταξάς, στην «εισηγητική έκθεσή» του προς το Γεώργιο Β ανέφερε ότι ο κομουνισμός επωφελείται «της πολιτικής αναρχίας, την οποία εδημιούργησαν οι αθεράπευτοι έριδες των πολιτικών κομμάτων», καθώς και «της αχαλινώτου δημαγωγικής και αποσυνθετικής αρθρογραφίας μέγιστης μερίδας του Τύπου». 83 Το καθεστώς που επιβλήθηκε από τον βασιλιά Γεώργιο Β τη νύκτα της 4 ης Αυγούστου του 1936, με εκτελεστικό του όργανο τον Ιωάννη Μεταξά, παρόλο που χαρακτηρίζεται ως «μοναρχοφασισμός», δεν μπορεί να θεωρηθεί φασιστικό. Άλλωστε, η μεταξική δικτατορία δεν χρησιμοποιούσε τους όρους «φασιστικός» ή «εθνικοσοσιαλιστικός», όπως εξάλλου τους απέφευγαν και τα άλλα φασιστικά καθεστώτα των Βαλκανίων. Ο Μεταξάς προσπαθούσε να παρουσιάσει την 4 η Αυγούστου σαν ιδιότυπο ελληνικό καθεστώς, που πήγαζε από τις ανάγκες και τις ιδιομορφίες της χώρας. 84 Στην πραγματικότητα, αποτέλεσε ένα τυπικό αστυνομικό «κράτος εκτάκτου ανάγκης» 85, το οποίο συνένωνε κάτω από το στέμμα που εξέφραζε ανοικτά τα βρετανικά συμφέροντα, το παλιό γερμανόφιλο πολιτικό, οικονομικό προσωπικό που συμβόλιζε ο Ιωάννης Μεταξάς. Επιπλέον, σε αντίθεση με τον φασισμό και τον ναζισμό, η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά δεν απέκτησε ευρεία λαϊκή αποδοχή, παρά τις προσπάθειές της, ούτε είχε ριζοσπαστική, κινηματική βάση. Ο εθνικισμός αποτέλεσε ίσως το κύριο χαρακτηριστικό του καθεστώτος, το οποίο στόχευε σε πολιτιστική και πολιτισμική καθαρότητα και στη δημιουργία ενός «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού». Άξιο αναφοράς είναι ότι, η κατάλυση των λαϊκών ελευθεριών και της ομαλής πολιτικής ζωής από τη δικτατορία της 4 ης Αυγούστου, τα εγκλήματα, η βαρβαρότητα, οι φασιστικές μέθοδοι έβαλαν βαθιά τη σφραγίδα τους στις κατοπινές εξελίξεις στη χώρα μας. Οξύτητες, άγρια πάθη, αγεφύρωτα χάσματα, ψυχικά τραύματα, δυσκολία για συνεννόηση έχουν σε έναν βαθμό τις ρίζες τους στη θλιβερή αυτή περίοδο της ιστορίας μας Βλ. Ρήγος Αλκ., Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. 82 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 85 Βλ. Ρήγος Αλκ., Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. 86 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 31

32 Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Οι απαγορεύσεις στην κυκλοφορία των εντύπων της Αριστεράς και η υποχρεωτική λογοκρισία στον Τύπο, που επέβαλλε η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά δεν αποτέλεσαν µια πρωτόγνωρη κατάσταση στον χώρο των εντύπων και γενικότερα των ελληνικών εκδόσεων. Η επιβολή της δικτατορίας της 4 ης Αυγούστου αποτέλεσε συνέχεια του θολού τοπίου των χρόνων που µεσολάβησαν από την εφαρµογή του «Ιδιώνυµου». 87 Όλες οι ελληνικές και ξένες εφημερίδες που εκδίδονταν στην Ελλάδα μεταλλάχθηκαν σε όργανα προπαγάνδας του μεταξικού καθεστώτος. Από την άποψη αυτή, ο τύπος από ανεξάρτητη, ενημερωτική δύναμη μετατράπηκε σε προπαγανδιστικό εργαλείο. Όπως σε όλα τα απολυταρχικά καθεστώτα, όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επιστρατεύθηκαν από την πρώτη κιόλας στιγμή για τη διάδοση της ιδεολογίας του καθεστώτος. Στην πραγματικότητα, ο Μεταξάς δεν δυσκολεύθηκε να ελέγξει τον Τύπο. Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες και διευθυντές των εφημερίδων υπηρέτησαν από την πρώτη μέρα πρόθυμα τη δικτατορία. 88 Με εξαίρεση τις εφημερίδες «Ριζοσπάστης», «Ανεξάρτητος» και «Ελεύθερος Άνθρωπος», οι οποίες έπαυσαν να εκδίδονται με την κήρυξή της. Σχεδόν σύσσωμος ο αστικός τύπος τάχθηκε στο πλευρό της δικτατορίας. Με την αρθρογραφία του, ενίσχυε την προπαγάνδα, αλλά ταυτόχρονα αποκάλυπτε και τις πραγματικές επιδιώξεις της αστικής τάξης. Ορισμένες εφημερίδες μάλιστα είχαν ταχθεί υπέρ της επιβολής της δικτατορίας προτού καν εκδηλωθεί, όπως η «Καθημερινή», η «Εστία» και το «Ελεύθερον Βήμα». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το άρθρο με τίτλο «Βωμός», που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» μέσω του οποίου ο Γ. Βλάχος διακήρυσσε την αφοσίωσή του στην 4 η Αυγούστου. «Η από της παρελθούσης Τρίτης επιβληθείσα νέα τάξις εις την Ελλάδα, δεν ευρίσκει απλώς σύμφωνον την εφημερίδα αυτήν. Την ευρίσκει εν μέρει υπεύθυνον. Διότι από μακρού χρόνου η εφημερίς αυτή συνέστησε και ηυχήθη όπως έλθη ημέρα, κατά την οποία το κράτος του κοινοβουλευτισμού και των ελευθεριών αντικαταστήσει, έστω και προς καιρόν, νέον κράτος επιβολής και αυστηρότητος». 89 Ανάλογη στάση ανιχνεύεται και στον επαρχιακό τύπο. Το παρακάτω άρθρο, αποτελεί δημοσίευση της επαρχιακής εφημερίδας «Κορινθιακή Ηχώ», είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα προσπάθειας κολακείας του δικτατορικού καθεστώτος από τον επαρχιακό τύπο. «Αι εφημερίδαι των επαρχιών αι οποίαι έρχονται εις στενοτέραν και συχνοτέραν επικοινωνίαν με τον μοχθούντα και βιοπαλεύοντα κόσμον έχουν τελείως παραμεληθεί εις το παρελθόν. Σήμερον τα πράγματα άλλαξαν. Το Κράτος εν τη μερίμνει της εξυψώσεως του Τύπου έστρεψε την προσοχήν του και προς τον Τύπον της Ελληνικής Επαρχίας». Σε αντίθεση µε την πληθώρα των εντύπων κυρίως προπαγανδιστικών τεκµηρίων που µας κληροδότησε το καθεστώς της 4 ης Αυγούστου, των οποίων η παραγωγή γνώρισε εκείνη την εποχή µια ιδιαίτερη άνθηση, τα ίχνη των αντικαθεστωτικών κινήσεων είναι εξαιρετικά πενιχρά. Η έλλειψή τους δεν 87 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 88 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 89 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 32

33 οφείλεται, ωστόσο, µόνο στις διαφορετικές πυκνότητες, στον εξαιρετικά βραχύβιο και αποσπασµατικό συχνά χαρακτήρα, που ενέχει η παραγωγή στην παρανοµία, ούτε στη μοναδικότητα κάθε έντυπης ή χειρόγραφης µορφής διαµαρτυρίας και στη σπανιότητά τους. Στη συγκεκριµένη περίπτωση, οι διωκτικοί µηχανισµοί, που επιστράτευσε το καθεστώς, συνέτειναν, αφενός στην άµεση καταστολή των αντιφρονούντων, αλλά και στη συστηµατική καταστροφή των τεκµηρίων κάθε µορφής διαµαρτυρίας. Αξιοσημείωτο είναι ότι, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, παρατηρείται πολλαπλότητα σχηµάτων και οργανώσεων που εξέδιδαν παράνοµα έντυπα στην Ελλάδα και το εξωτερικό 90. Ωστόσο, αυτή η πολλαπλότητα των οργανωτικών σχηµάτων και η ποικιλία των φορέων έκδοσης δεν αναιρεί το γεγονός ότι η κοµµουνιστική Αριστερά αποτέλεσε τον κυρίαρχο φορέα έκδοσης. Η Αριστερά, όπως θα περιμέναμε, σταθερά διαμαρτυρόταν για τις παρεμβάσεις της λογοκρισίας. 91 Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζει το γεγονός ότι το ΚΚΕ αποτέλεσε το µόνο πολιτικό κόµµα που παρήγαγε πολιτικά έντυπα στην παρανοµία. Οι άλλες εκδοτικές προσπάθειες που εντοπίζονται στην Ελλάδα δεν προέρχονται από πολιτικά κόµµατα, αλλά από πολιτικές κινήσεις και ενώσεις. Στο εξωτερικό τα µέτωπα που συγκροτούνταν µε τη συνεργασία κοµµουνιστών και µιας µερίδας ριζοσπαστών και προοδευτικών φιλελευθέρων τάχθηκαν ρητά κατά της δικτατορίας. Οι εφηµερίδες «Ελευθερία» και «ηµοκράτης» που εκδίδονταν στο Παρίσι, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγµατα των µετωπικών κινήσεων εναντίον της δικτατορίας του Μεταξά. Αντίστοιχες κινήσεις, ενδεικτικές της αντίστασης και κριτικής στάσης ενός τµήµατος του παροικιακού ελληνισµού για όσα συνέβαιναν στην Ελλάδα, έλαβαν έκταση σε διάφορα σηµεία εξάπλωσης του ελληνικού στοιχείου, όπως µαρτυρεί και η Έκδοσις της Αντιδικτατορικής Οργανώσεως του εν Κύπρω και εν Αιγύπτω Ελληνισµού, που κυκλοφορούσε στη Λευκωσία 92. Πάγια πρακτική των παράνομων εντύπων αποτέλεσε η αποσιώπηση του τόπου έκδοσης, όπως και των συντελεστών τους. Το στοιχείο αυτό συνιστούσε έναν πρόσθετο τρόπο προφύλαξης των παραγωγών των εντύπων. Δεν πρόκειται, όµως, για µια επιχειρούµενη συγκάλυψη. Οι αποσιωπήσεις καθίστανται µέσο δηλωτικό της ταυτότητας του εντύπου, που κατατάσσεται σχεδόν αυτόµατα στον χώρο των παρανόµων. Η οργάνωση, το µέτωπο ή η κίνηση που το εξέδιδε έγινε έτσι το µοναδικό σηµείο αναφοράς, το βασικό στοιχείο που προσκαλούσε τον εκάστοτε αποδέκτη για την ανάγνωση και διακίνησή του. Η Αθήνα, ως πρωτεύουσα, χρεώθηκε το µεγαλύτερο µέρος των παράνοµων οργανώσεων και εκδόσεων. Η ετοιµότητα των στελεχών και των εκδοτικών µηχανισµών, η ανωνυµία, οι ζυµώσεις και οι διαθεσιµότητες των αντιφρονούντων αποτέλεσαν τους λόγους, που η κύρια εκδοτική παραγωγή πραγματοποιήθηκε στην πρωτεύουσα και δευτερευόντως σε µεγαλουπόλεις, όπως ο Πειραιάς και η Θεσσαλονίκη Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 91 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 92 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 93 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 33

34 Από το φθινόπωρο του 1939, η έκρηξη του Β Παγκοσµίου Πολέµου και η εµπλοκή της Ελλάδας στον ελληνοϊταλικό πόλεµο επέφεραν αλλαγές στην ελληνική κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Το γεγονός αυτό οδήγησε στη σταδιακή νοµιµοποίηση του Ιωάννη Μεταξά. Όσο µεγάλωνε η απειλή και ο πόλεµος πλησίαζε, τόσο αυξανόταν η συναίνεση στο πρόσωπο του δικτάτορα και έφθασε στο αποκορύφωµα τις ηµέρες του «Όχι», της επιστράτευσης και των πολεµικών επιχειρήσεων στο µέτωπο της Αλβανίας. Σε κάθε περίπτωση, όµως, αυτή η γενική µεταστροφή των πολιτικών και κοινωνικών ελίτ και της κοινωνίας αντανακλάται στα έντυπα της εποχής. Τα παράνοµα αντικαθεστωτικά έντυπα έδωσαν τη θέση τους σε καθηµερινά δελτία ειδήσεων µε πολεµικές ανταποκρίσεις και εφημερίδες µε πληροφορίες για το µέτωπο και τις διεθνείς εξελίξεις. Επίσης, μικρές εφηµερίδες κυκλοφορούσαν εντός των διαφορετικών µονάδων του στρατεύµατος, ενώ ο σατυρικός τύπος που απηχούσε τον γενικό ενθουσιασµό για τις επιτυχίες του Ελληνικού Στρατού γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση. Όλα αυτά βεβαίως αποτελούν µια άκρως ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερη σελίδα στην ιστορία του ελληνικού τύπου. Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η δημιουργία του «Νέου Κράτους» του Ιωάννη Μεταξά καθιστούσε αναγκαία την υιοθέτηση πολλών φασιστικών και ναζιστικών χαρακτηριστικών, όπως τη δημιουργία ενός συγκεντρωτικού και αστυνομικού κράτους, την καταστολή κάθε πολιτικής ζωής, τη δημιουργία μιας ισχυρής οργάνωσης νεολαίας και τον ολοκληρωτικό έλεγχο των μέσων μαζικής ενημέρωσης. 94 Πρώτο μέλημα της Αυγουστιανής δικτατορίας ήταν έλεγχος κάθε διακινούμενου εντύπου, καθώς ο Μεταξάς γνώριζε ότι «ο Έλλην δεν δύναται να ζήση χωρίς εφημερίδα». 95 Ο ισχυρός αυτός αντίκτυπος των εφημερίδων, αποτυπώνεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στην παροιμιώδη φράση «Ή υπούργημα μου δίνεις ή εφημερίδα βγάζω». 96 Από την πρώτη ώρα της δικτατορίας η ελευθεροτυπία καταργήθηκε. Τη νύκτα της 4 ης Αυγούστου η αστυνομία εισέβαλλε στα τυπογραφεία των εφημερίδων και απαγόρευσε την εκτύπωσή τους. Την επόμενη μέρα, ο Μεταξάς συνέταξε και έστειλε στους διευθυντές των εφημερίδων καταπληκτική διαταγή που απαγόρευε τα πάντα εκτός από τους ύμνους για τη δικτατορία και μετέβαλε τον τύπο σε κυβερνητικό δελτίο. Η διαταγή, που συνοδευόταν από τη ρητή εντολή του δικτάτορα να μην δημοσιευθεί, περιλάμβανε μεταξύ άλλων: «Προ της κυκλοφορίας έκαστη εφημερίς ή περιοδικόν δέον να 94 Βλ. Μπαρμπούτης Χρ.& Κλώντζας Μ., Το φράγμα του ήχου. Η δυναμική του ραδιοφώνου στην Ελλάδα. 95 Βλ. Μαρκεζίνης Ανδρ., Η 4η Αυγούστου και ο Τύπος. 96 Βλ. Μπάλτα Ν. & Παπαδημητρίου Δ., Σημειώσεις για την ιστορία του Τύπου. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή διάσταση. 34

35 αποστέλλη εις την αρμόδιαν υπηρεσίαν εποπτείας Τύπου εν πρώτον φύλλον δια να παραβάλλεται με τα λογοκριθέντα δοκίμια και αφού ληφθή η άδεια αυτής δια σφραγίσεως του φύλλου τότε μόνον επιτρέπεται η κυκλοφορία». 97 Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό το εγχείρημα, στις 31 Αυγούστου του 1936, συστάθηκε το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού, το οποίο ανατέθηκε στον Θεολόγο Νικολούδη. Προορισμός του υφυπουργείου αυτού ήταν να λογοκρίνει τις εφημερίδες και τα περιοδικά, να διοχετεύει τη φασιστική προπαγάνδα της δικτατορίας και να εξυμνεί τον Μεταξά, την 4 η Αυγούστου και τον «Γ Ελληνικό Πολιτισμό». Συμφώνα με το άρθρο του Αναγκαστικού Νόμου 45 «Περί συστάσεως Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού», διευκρινιζόταν με κάθε λεπτομέρεια ότι «Το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού διέπει και ρυθμίζει άπαντα τα ζητήματα τα αφορώντα εις την διαφώτισιν της δημοσίας γνώμης, ήτοι τα ζητήματα τα αναγόμενα εις τον ελληνικόν και ξένον ημερήσιον και περιοδικόν τύπον, τα πάσης φύσεως Συνέδρια και Εκθέσεις, το Θέατρον, τον κινηματογράφον, τας πλάκας γραμμοφώνου, τας παντός είδους διαφημίσεις, τας διαλέξεις, τας εκδόσεις, και εν γένει τας πάσης φύσεως εντύπους, διά ζώσης και διά μηχανημάτων εκδηλώσεις, ίνα αύται ευρίσκωνται εντός του πλαισίου των εθνικών παραδόσεων και ιδεωδών, μετέχον και του ελέγχου των ραδιοφωνικών εκπομπών». Ακολουθώντας τα φασιστικά και ναζιστικά πρότυπα και με τη βοήθεια του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού δημιούργησε ένα παντοδύναμο προπαγανδιστικό όργανο, το οποίο ήταν σε θέση να προβάλει με κάθε τρόπο τα καίρια συστατικά στοιχεία της μεταξικής ιδεολογίας. 98 Δεδομένης της σημασίας του τύπου ως μέσου πολιτικής και ιδεολογικής εκμετάλλευσης των μαζών ήταν φυσικό να αποτελέσει ένα από τα πιο χρήσιμα προπαγανδιστικά εργαλεία της μεταξικής δικτατορίας. Προκειμένου να αποκτήσει την εύνοια των δημοσιογράφων, αυτοπαρουσιάστηκε ως συνάδελφος τους, σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που είχε παρουσιαστεί ο Γκέμπελς τον Μάρτιο του Η σπουδαιότητα του τύπου, ως οργάνου προώθησης της μεταξικής προπαγάνδας, γίνεται εμφανής από τη θέσπιση πληθώρας νομοθετικών μέτρων από το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού, που απέβλεπαν στον έλεγχο όλων των μέσων ενημέρωσης και κατ επέκταση τον έλεγχο της ενημέρωσης της κοινής γνώμης. Αξίζει να σημειωθεί ότι, της Αυγουστιανής δικτατορίας ψηφίστηκαν δεκατέσσερις νέοι Αναγκαστικοί Νόμοι και Βασιλικά Διατάγματα. Από τα παραπάνω ξεχωρίζει ο Αναγκαστικός Νόμος 1092/1938 «Περί Τύπου», ο οποίος ήταν ο πλέον αυστηρός και έθεσε ολοκληρωτικά τον τύπο υπό τον κρατικό έλεγχο. Ο συγκεκριμένος νόμος όριζε υψηλά πρόστιμα για τις εφημερίδες που δημοσίευαν άρθρα χωρίς την έγκριση του καθεστώτος. Το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού ήταν επιφορτισμένο με τη διανομή του προς δημοσίευση προπαγανδιστικού υλικού με την ένδειξη «υποχρεωτικό» σε όλες τις εφημερίδες. Ακόμη, ο Μεταξάς εισήγαγε ως απαραίτητη προϋπόθεση για την έκδοση νέων εφημερίδων και εντύπων, τη νομιμοφροσύνη του εκδότη. Η πολιτική αυτή στοχοποιούσε κάθε είδους κριτική γραφή απέναντι στο καθεστώς. Με το μητρώο τύπου, στο οποίο ήταν υποχρεωμένος να εγγράφεται κάθε εν ενεργεία δημοσιογράφος, 97 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 98 Βλ. Μπαρμπούτης Χρ.& Κλώντζας Μ., Το φράγμα του ήχου. Η δυναμική του ραδιοφώνου στην Ελλάδα. 99 Βλ. Μαρκεζίνης Ανδρ., Η 4η Αυγούστου και ο Τύπος. 35

36 το καθεστώς είχε τον πλήρη έλεγχο όσων παρήγαγαν δημόσια γραφή για την ενημέρωση των αναγνωστών. Στην πραγματικότητα, ο Μεταξάς δεν δυσκολεύτηκε να ελέγξει τον τύπο, καθώς οι περισσότεροι ιδιοκτήτες και αρχισυντάκτες εφημερίδων, ακόμα και αυτοί που στο παρελθόν τον είχαν επικρίνει, υπηρέτησαν τα συμφέροντα του καθεστώτος. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι εφημερίδες «Ριζοσπάστης» και «Ελευθέρα Γνώμη». Όσον αφορά την πρώτη, η κυκλοφορία της απαγορεύτηκε το πρωί της 4ης Αυγούστου, καθώς δημοσίευσε άρθρο σχετικό με την επερχόμενη δικτατορία. Παρόλα αυτά, η εφημερίδα συνέχισε να κυκλοφορεί στην παρανομία. Όσον αφορά τη δεύτερη, η κυκλοφορία της διεκόπη την 21 η Ιανουαρίου του 1937, καθώς μέσω των δημοσιευμάτων της στρεφόταν εναντίον του Μεταξά. Οι υπόλοιπες εφημερίδες τάχθηκαν υπέρ του καθεστώτος, εκθειάζοντας μέσα από τις σελίδες τους τα ευεργετήματα της δικτατορίας. Σημαντικό παράγοντα υποταγής των εφημερίδων στις πιέσεις του καθεστώτος αποτέλεσαν τα προνόμια που παραχωρήθηκαν στους ιδιοκτήτες και τους αρχισυντάκτες των εφημερίδων και απαιτούσαν ως αντάλλαγμα την πλήρη συνεργασία και την ανεπιφύλακτη υποστήριξή τους. Τέτοια προνόμια αποτέλεσαν η αύξηση της τιμής των εφημερίδων, η φορολογική ατέλεια του εισαγόμενου χαρτιού που προοριζόταν για την εκτύπωση εφημερίδων, η αύξηση των μισθών των εργαζομένων στον τύπο και η καθιέρωση της Κυριακής ως ημέρα αργίας. Τα παραπάνω προνόμια ενδυνάμωσαν τις εφημερίδες της επαρχίας, οι οποίες κυκλοφορούσαν με πλούσιο υλικό που διένειμε το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού σε τακτική βάση. Στο πλαίσιο αυτό ιδρύθηκε το Γραφείο Επαρχιακού Τύπου, με αρμοδιότητα την εποπτεία του επαρχιακού τύπου. Έργο του ήταν «η παρακολούθησις όλων των επαρχιακών εφημερίδων και η επίλυσις των δι αυτών θιγομένων ζητημάτων, δι ενεργειών του εις τα αρμόδια Υπουργεία». Φυσικά, όλα τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα τη μετατροπή των δημοσιογράφων σε υπαλλήλους της δικτατορίας. Το γεγονός αυτό σκότωσε την επαγγελματική και πνευματική τους υπόσταση, που είναι συνδεμένη με την ελευθεροτυπία, ενώ με το περίφημο μητρώο Τύπου τους έκανε τυπικά εξαρτήματα του γκαιμπελσικού υπουργείου Τύπου. 100 Συμπερασματικά, ο εξαντλητικός έλεγχος όλων των μέσων μαζικής επικοινωνίας και η εφαρμογή αυστηρής, στείρας, αντιπνευματικής λογοκρισίας επέτρεψαν στο μεταξικό καθεστώς να σχεδιάσει και να εκτελέσει με επιτυχία τη ροή του τεράστιου όγκου της προπαγάνδας του 101. Ασφαλώς, ένα τέτοιο δικτατορικό, φασιστικό καθεστώς δεν μπορούσε να κρατηθεί στην εξουσία χωρίς αιματηρή βία και τρομοκρατία 102. Η επιχείρηση συστηματικής «πειθάρχησης» καθιστούσε τη δικτατορία του Μεταξά συνώνυμο της τυραννίας 103. Χιλιάδες άνθρωποι φυλακίστηκαν σε μπουντρούμια ή εξορίστηκαν σε ξερονήσια 100 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 101 Βλ. Μαρκεζίνης Ανδρ., Η 4η Αυγούστου και ο Τύπος. 102 Βλ. Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου. 103 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης

37 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Πως αποτύπωσαν οι εφημερίδες της εποχής την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά Την Τρίτη 4 Αυγούστου του 1936, ο Ιωάννης Μεταξάς μετέβη στα ανάκτορα προκειμένου να συναντήσει τον μονάρχη Γεώργιο Β. Με το πρόσχημα του τερματισμού της «θρασύτατης κομμουνισικής απειλής» κατέλυσε το κοινοβούλιο και εγκαθίδρυσε τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Τις επόμενες ημέρες, φιλικές, αλλά και αντιπολιτευόμενες προς τον Μεταξά εφημερίδες δημοσίευσαν εκτενή άρθρα από τα γεγονότα της αναμενόμενης δικτατορίας υπό την απειλή, βεβαίως, της προληπτικής λογοκρισίας, που άσκησε το καθεστώς στον τύπο. Εφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ», Τίτλος «Η ΕΠΕΛΘΟΥΣΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ» (06/08/1936) Εφημερίδα «Η βραδυνή», Τίτλος «ΕΓΚΡΙΣΕΙ ΤΗΣ Α.Μ. ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΙΣ ΜΕΤΑΞΑ ΑΝΕΛΑΒΕ ΑΠΟ ΤΗΣ ΝΥΚΤΟΣ ΕΙΣ ΧΕΙΡΑΣ ΤΗΣ ΑΠΑΣΑΣ ΤΑΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ» (05/08/1936) 37

38 Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ», Τίτλος «ΑΝΕΣΤΑΛΗ Η ΙΣΧΥΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ - ΔΙΕΛΥΘΗ Η ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΕΚΗΡΥΧΘΗ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ» (06/08/1936) Εφημερίδα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΜΕΛΛΟΝ», Τίτλος «ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΙΝ ΒΕΒΑΙΑΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΚΥΝΕΡΝΗΣΙΣ ΣΥΝΕΚΕΝΤΡΩΣΕΝ ΕΙΣ ΧΕΙΡΑΣ ΤΗΣ ΑΠΑΣΑΣ ΤΑΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΕΛΥΘΗ Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΕΚΗΡΥΧΘΗ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΧΩΡΑΝ» (06/08/1936) 38

39 Εφημερίδα «Η ΠΡΩΪΑ», Τίτλος «ΔΙΕΛΥΘΗ Η ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΕΚΗΡΥΧΘΗ ΑΠΟ ΠΡΟΧΘΕΣ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΕΙΣ ΟΛΗΝ ΤΗΝ ΧΩΡΑΝ» (06/08/1936) Εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», Τίτλος «Η ραγδαία εξέλιξις της πολιτ. καταστάσεως Από της εσπέρας της προχθεσινής Τρίτης η χώρα εκηρύχθη εις κατάστασιν πολιορκίας» (06/08/1936) Εφημερίδα «ΣΦΑΙΡΑ», Τίτλος «ΤΗΝ ΝΥΚΤΑ ΕΚΗΡΥΧΘΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΥΠΟ ΤΗΝ ΗΓΕΣΙΑΝ ΤΟΥ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ κ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΕΤΑΞΑ» (05/08/1936) 39

40 Εφημερίδα «Ο ΤΥΠΟΣ», Τίτλος «ΑΝΕΣΤΑΛΗΣΑΝ ΑΙ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΔΙΕΛΥΘΗ Η ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΕΚΗΡΥΧΘΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ κ. ΜΕΤΑΞΑΣ ΕΝΤΟΛΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΕΛΑΒΕΝ ΕΙΣ ΧΕΙΡΑΣ ΤΟΥ ΟΛΑΣ ΤΑΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ» (05/08/1936) Εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ», Τίτλος «Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΙΣ ΜΕΤΑΞΑ ΑΠΟ ΤΗΣ ΠΡΟΧΘΕΣ ΑΝΕΛΑΒΕΝ ΑΠΑΣΑΣ ΤΑΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΔΙΕΛΥΘΗ Η Γ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΕΚΗΡΥΧΘΗ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ» (06/08/1936) 40

41 3. Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ως γερμανική κατοχή της Ελλάδας ορίζεται η περίοδος που διήρκησε από τον Απρίλιο του 1941 έως τον Οκτώβριο του 1944, κατά την οποία πραγματοποιήθηκε η κατάληψη της χώρας από τα γερμανικά στρατεύματα. Η Ελλάδα ενεπλάκη στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο σχεδόν από την αρχή της διεξαγωγής του και αυτό δεν είναι άσχετο με την καίρια γεωγραφική της θέση, τον έλεγχο της οποίας διεκδικούσαν, τόσο ο συνασπισμός του Άξονα, όσο και η αγγλοσαξονική συμμαχία. Η μακρόχρονη πολιτικο-οικονομική επιρροή της Αγγλίας στην Ελλάδα και τα ισχυρά ερείσματα που διέθετε στην κυβέρνηση της, στην οικονομία και τον στρατό, τοποθέτησαν από την αρχή τη χώρα στο πλευρό της δυτικής συμμαχίας, παρά την ιδεολογική συγγένεια του μεταξικού καθεστώτος με τα καθεστώτα του Άξονα. Η θέση αυτή και η αντιφατικότητά της εκφράστηκαν με το «ιστορικό» «ΟΧΙ» του Ιωάννη Μεταξά και με την απόφαση της κυβέρνησής του να αντισταθεί στην ιταλική επίθεση. 104 Η εμπλοκή της χώρας, ωστόσο, στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο μετά τις προκλήσεις της Ιταλίας τον Οκτώβριο του 1940 ήταν αναπόφευκτη. Οι ελληνικές δυνάμεις κατάφεραν καίρια χτυπήματα στις ιταλικές και αναχαίτισαν την ιταλική επέλαση, επί αλβανικού εδάφους. Στις αρχές Μαρτίου του 1941 οι Ιταλοί εξαπέλυσαν μεγάλη αντεπίθεση, γνωστή ως «εαρινή επίθεση», όμως, συνάντησαν ισχυρή ελληνική αντίσταση. Αντίθετα, η χώρα υπέκυψε όταν δέχθηκε τη δεύτερη και ισχυρότερη επίθεση από τη Γερμανία, για την αντιμετώπιση της οποίας η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία δεν είχε κάνει καμία πρόβλεψη και δεν είχε εκπονήσει κανένα σχέδιο Στις 6 Απριλίου του 1941, η Ελλάδα δέχτηκε Γερμανική εισβολή με συμμαχία της Βουλγαρίας από τα βόρεια σύνορά της για συμπαράσταση στους Ιταλούς, αλλά κυρίως για επίτευξη δικών τους στόχων στον ελλαδικό χώρο, ηπειρωτικό και νησιωτικό. Οι Γερμανοί, αφού έκαμψαν την γενναία ελληνική αντίσταση, άρχισαν να κινούνται προς την Αθήνα, ενώ τα ελληνικά στρατεύματα της Αλβανίας διαλύονταν. Τότε, ο αντιστράτηγος Τσολάκογλου υπέγραψε, με δική του πρωτοβουλία, συνθηκολόγηση. Στις 27 Απριλίου 1941 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Αθήνα. Ο πόλεμος διευρυνόταν με απίστευτα ραγδαίο ρυθμό σε έκταση, στα πολεμικά μέσα και στο ιδεολογικό περιεχόμενο. Ταυτόχρονα, αναπτύχθηκε η ελληνική αντίσταση, η οποία ξεκίνησε με μεμονωμένες ενέργειες. Η πιο εντυπωσιακή από αυτές υπήρξε η υποστολή της σημαίας των ναζί από την Ακρόπολη, στις 30 Μαΐου του 1941, από δύο 104 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης

42 φοιτητές, τον Μανόλη Γλέζο και τον Απόστολο Σάντα. Η πράξη τους αποτέλεσε πλήγμα στο κύρος των κατακτητών. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα διαμορφώθηκαν οι αντιστασιακές οργανώσεις με σκοπό την ένοπλη ομαδική αντίσταση και τον κοινωνικό-ιδεολογικό αναπροσανατολισμό του ελληνικού λαού. Η οργάνωση της αντίστασης έγινε με πρωτοβουλία των κομουνιστών, που μέχρι τότε ζούσαν στην παρανομία και από την πρώτη στιγμή πήρε έναν διπλό χαρακτήρα: ήταν ταυτόχρονα αγώνας εθνικοαπελευθερωτικός εναντίον των κατακτητών και αγώνας κοινωνικής απελευθέρωσης. 106 Ωστόσο, το 1943 άρχισε να εκδηλώνεται έντονη αντιπαράθεση ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις, που είχε ως αποτέλεσμα τις μεταξύ τους συγκρούσεις. Τον Οκτώβριο του 1944, παρόλο που όλα έδειχναν ότι ο πόλεμος είχε τελειώσει, δημιουργήθηκε πόλωση ανάμεσα στις ελληνικές πολιτικές και αντιστασιακές δυνάμεις, με συνέπεια η χώρα να οδηγηθεί σε εμφύλιο πόλεμο. Από την άλλη πλευρά, πολλοί Έλληνες κατά τη διάρκεια της κατοχής συνεργάστηκαν με τους κατακτητές. Στους λόγους που τους ώθησαν σε αυτή τη συμπεριφορά συμπεριλαμβάνονται η ιδεολογική ταύτιση με τον ναζισμό, ο καιροσκοπισμός, τα υλικά κίνητρα και ο αντικομμουνισμός. Η δράση των συνεργατών των Γερμανών κινήθηκε σε πολλά επίπεδα και η στήριξη που παρείχαν υπήρξε πολιτική, άλλα και στρατιωτική. Πολιτική στήριξη παρείχαν Έλληνες των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, που στελέχωσαν τις τρεις κατοχικές κυβερνήσεις. Η στρατιωτική στήριξη προήλθε από τα τάγματα ασφαλείας, τα οποία δημιούργησαν οι κατακτητές, σε συνεργασία με τις κυβερνήσεις δωσίλογων και χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και αμάχων. Μια διαφορετική περίπτωση συνεργατών των κατακτητών ήταν οι ομάδες που προέρχονταν από εθνικές μειονότητες. Οι κατακτητές, κυρίως οι Ιταλοί, καλλιέργησαν αίσθημα αλυτρωτισμού στους πληθυσμούς αυτούς, στρέφοντάς τους κατά της Ελλάδας και εξασφαλίζοντας έμμεσα τη συνεργασία τους. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους της κατοχής, η δράση των αντιστασιακών οργανώσεων και κυρίως του ΕΑΜ, έθεσε τις βάσεις για την απελευθέρωση της χώρας. Οι περιοχές της Ελλάδας που χάρη στην Αντίσταση δεν ελέγχονταν από τους κατακτητές ονομάστηκαν «ελεύθερη Ελλάδα». Οι αντιστασιακές αυτές οργανώσεις συνθέτουν το μωσαϊκό μιας τεράστιας λαϊκής κινητοποίησης που συνιστά μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία του 20 ου αιώνα. Το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα σε όλες του τις εκφάνσεις κατατάσσεται στα μεγαλύτερα της Ευρώπης. Η αποχώρηση των Γερμανών από την Αθήνα, στις 12 Οκτωβρίου του 1944, σήμανε το τέλος της κατοχής της Ελλάδας. Μετά την Απελευθέρωση, Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και ανέλαβε την εξουσία. Την ίδια περίοδο, ωστόσο, η χώρα οδηγήθηκε σε εμφύλιο πόλεμο, που υπήρξε συνέπεια του διχασμού και της πολιτικής κρίσης. 106 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης

43 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Η έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου μέσα από τις εφημερίδες της εποχής Στις 28 Οκτωβρίου του 1940, παραδόθηκε τελεσίγραφο της ιταλικής κυβέρνησης στον Πρωθυπουργό της Ελλάδας Ιωάννη Μεταξά, μέσω του οποίου η Ιταλία ζητούσε τη διέλευση του ιταλικού στρατού από τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Η άρνηση του Ιωάννη Μεταξά οδήγησε σε εισβολή των ιταλικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Οι ελληνικές δυνάμεις αντιστάθηκαν, καταφέρνοντας καίρια χτυπήματα στους Ιταλούς και αναχαιτίζοντας την ιταλική επέλαση, επί αλβανικού εδάφους. Σε κάθε περίπτωση, το ιταλικό τελεσίγραφο και η επίθεση στα ελληνο-αλβανικά σύνορα άλλαξαν ριζικά το περιεχόμενο των εφημερίδων. Χαρακτηριστικά είναι τα πρωτοσέλιδα εκείνων των ημερών. Εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Τίτλος «Η ΕΛΛΑΣ ΕΥΡΙΣΚΕΤΑΙ ΑΠΟ ΧΘΕΣ ΕΙΣ ΠΟΛΕΜΟΝ ΜΕ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑΝ ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΣΥΣΣΩΜΟΝ, ΜΝΗΜΟΝ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΝ, ΕΙΣ ΤΑΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ!» (28/10/1940) 43

44 Εφημερίδα «Η βραδυνή», Τίτλος «ΙΤΕ ΠΑΙΔΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ!», άρθρο με τίτλο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ», άρθρο με τίτλο «ΝΥΝ Ο ΥΠΕΡ ΠΑΝΤΩΝ ΑΓΩΝ» (28/10/1940) Εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ», Τίτλος «Υπέρ βωμών και εστιών», άρθρο με τίτλο «Αί ελληνικαί δυνάμεις αμύνονται του πατρίου εδάφους» (28/10/1940) 44

45 Εφημερίδα «ασύρματος», Τίτλος «ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΙΣ ΤΑ ΟΠΛΑ! ΗΡΧΙΣΑΝ ΣΗΜΕΡΟΝ ΑΙ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΑΙ», άρθρο με τίτλο «Η ΖΩΗ ΜΑΣ εις την υπηρεσίαν της Πατρίδος» (28/10/1940) Εφημερίδα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΜΕΛΛΟΝ», άρθρο με τίτλο «Η ΤΙΜΗ» (28/10/1940) 45

46 Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Όταν γίνεται αναφορά στην Κατοχή, γίνεται αναφορά και στην Αντίσταση. Όταν αναζητάς στοιχεία για την Αντίσταση, το πρώτο που βρίσκεις είναι ο απαγορευμένος αντιστασιακός τύπος. Το 1941 αποτελεί τη χρονιά γέννησης ενός φαινοµένου που θεωρείται καθολικό, καθώς έλαβε, από τους πρώτους µήνες της κατοχής µέχρι τις ηµέρες της απελευθέρωσης, τον χαρακτήρα πάνδηµης αντίστασης. 107 Άνθρωποι και οργανώσεις θέλησαν να αποτυπώσουν το χνάρι που άφησαν στην ιστορία µέσα από τα έντυπα που εξέδωσαν, συχνά µε πρωτόλεια µέσα και που διακίνησαν παράνοµα κάτω από τις απαγορεύσεις που επέβαλαν οι αρχές της κατοχής. Υπήρχαν τότε αμέτρητα μυστικά τυπογραφεία στην Αθήνα και σε όλη την Ελλάδα και ουδέποτε στην ιστορία της χώρας φύτρωσαν τόσα επαναστατικά έντυπα, όσα στην τετραετία της κατοχής. Κάθε οργάνωση, κάθε συνοικία, κάθε κλάδος είχε την παράνομη εφημερίδα του. 108 Οι χειροκίνητοι και οι αυτοσχέδιοι πολύγραφοι που στήθηκαν, τα παλιά ή και τα αυτοσχέδια τυπογραφεία, που µε εφευρετικότητα οργανώθηκαν και ο µεγάλος αριθµός εντύπων που τυπώθηκε και διακινήθηκε αποτελούν εξάλλου τους σιωπηλούς µάρτυρες αυτής της ιστορίας. Οι εφημερίδες ενηµέρωναν για τη διαφορετική εκδοχή των πραγµάτων, κατεύθυναν µε τις προτάσεις τους προς διαφορετικές οπτικές και οργάνωναν τις προσδοκίες για την επόµενη µέρα. Ουδέποτε οι ελληνικές εφημερίδες κατάφεραν να τονώσουν το εθνικό φρόνημα όσο τότε. Από τη μια πλευρά, οι νόµιµες εφηµερίδες έγιναν από τις πρώτες ηµέρες της Κατοχής εργαλεία που υπάκουσαν στην κατευθυνόµενη και ελεγχόµενη από τις δυνάµεις κατοχής ειδησεογραφία. Ο επίσημος τύπος θυσίαζε, αναγκαστικά, πολλές αλήθειες στη λογοκρισία. Στον αντίποδα της ελεγχόμενης πληροφόρησης, ο παράνομος τύπος, παρόλο που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά με καθυστέρηση αρκετών μηνών στη διάρκεια των οποίων είχαν ήδη συμβεί πολλά στρατιωτικά γεγονότα, ανέλαβε σταδιακά τον ρόλο του αποκλειστικού διακινητή πληροφοριών και λογοκριµένων ειδήσεων. Στη συνέχεια, καθιερωθηκε ως ο κατ εξοχήν προπαγανδιστής ιδεών, οι οποίες εκ των πραγµάτων έφεραν τα στοιχεία της αµφισβήτησης και λειτουργούσαν ανατρεπτικά απέναντι στις δυνάµεις της ξένης κατοχής, αφού πρώτιστο, φυσικά, καθήκον του θεωρούταν η μόνιμη αντιπαράθεση με τους κατακτητές. Η αντίδραση απέναντι στη λογοκρισία εκφράστηκε κυρίως από την Αριστερά, που σε υψηλούς τόνους κατήγγειλε την άσκηση πολιτικής λογοκρισίας. 109 Όµως, µέχρι τη στιγµή της κινητοποίησης αυτής της παράλληλης δραστηριότητας στην παρανοµία και µέχρι την ώρα της πλήρους εξάπλωσης και καθιέρωσης των παράνοµων εντύπων, τα πράγµατα εξελίχθηκαν µε διαφορετικούς ρυθµούς. Γενικά, και οι δυο κατηγορίες των εφημερίδων δεν κατόρθωσαν να υπερβούν τα όρια της μονόπλευρης ειδησεογραφίας, αναπόφευκτη συνέπεια της προέλευσής τους Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 108 Βλ. Πασαλάρης Χρ., Οι Βαρόνοι των Media. 109 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 110 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης

47 Αρχικά, από τον Μάιο µέχρι τον Σεπτέµβριο του 1941, εντοπίζονται δύο κατηγορίες παράνοµων εκδόσεων. Εκείνες που εκδίδονταν παράνοµα από την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και κάποιες που έκαναν για πρώτη φορά την εµφάνισή τους. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα έντυπα που συνδέονται µε την κοµµουνιστική Αριστερά. Συγκεκριμένα, ο «Ριζοσπάστης» εκδιδόταν έως το 1941, διακηρύσσοντας τη σπουδαιότητα σύστασης ενός Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης. Στην κατηγορία, ωστόσο, των πρωτοεµφανιζόµενων εντύπων της Αντίστασης, ο τύπος µάλλον παρακολούθησε την αρχική σιωπή και την αµηχανία της κοινωνίας. Μέχρι τον Αύγουστο του 1941 καταγράφηκαν τρεις µόνο τίτλοι εφηµερίδων, «Η Νίκη, εφηµερίς των ζωντανών Ελλήνων», το «ελτίο Ειδήσεων» που εκδιδόταν από την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ και το «δελτίο ειδήσεων και πληροφοριών» µε τίτλο «Αλήθεια», στο οποίο δεν υπήρχε αναφορά στους συντελεστές έκδοσης. Η πρώτη µεγάλη αλλαγή πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 1941 και συνδέεται µε πολιτικές εξελίξεις, όπως η ανασυγκρότηση του ΚΚΕ, η ίδρυση του ΕΑΜ και η ανάδυση των σοσιαλιστικών δυνάµεων. Ο νέος «Ριζοσπάστης», η «Λευτεριά» και το περιοδικό «Λαϊκή Επιθεώρηση» αποτελούν µερικούς από τους τίτλους που συνδέονται µε την κοµµατική ανασυγκρότηση. Εκείνη την περίοδο έκαναν την εμφάνισή τους «Το Εργατικό Βήµα» του Εργατικού ΕΑΜ και η «Εθνική Αλληλεγγύη» ως µετωπικά σχήµατα που πλαισίωναν την εκδοτική έκρηξη του ΚΚΕ. Ακόμη, εκδόθηκε η εφημερίδα «Μάχη» που διέγραψε σημαντική διαδροµή στην ιστορία του ελληνικού τύπου. Στο τέλος του 1941 και στις αρχές του 1942, οι δυνάµεις που αντιστέκονταν στη γερμανική κατοχή συνέχισαν τη δράση τους, όπως µας πληροφορούν και τα παράνοµα έντυπά τους. Το σύνολο των εντύπων είχε ως φορείς έκδοσης αντιστασιακές οργανώσεις, πολιτικά κόµµατα και µετωπικά σχήµατα, πολιτικές νεολαίες και ένοπλες οµάδες. Όλος ο κόσµος της Αντίστασης απέκτησε έμμεσα ή άµεσα τις αναφορές του σε έντυπα και τις περισσότερες φορές οργάνωσε τη δική του παραγωγή 111. Ελάχιστα πολιτικά κόµµατα εµφανίστηκαν επίσηµα µε τους τίτλους τους στο εκδοτικό στερέωµα. Από αυτά, τα περισσότερα άνηκαν στον ΕΑΜικό συνασπισµό. Έτσι, εκτός από το ΚΚΕ, που σε όλες τις φάσεις της ιστορίας του, διεκδίκησε το δικαίωµα της έκδοσης και κυκλοφορίας των παράνοµων εντύπων του, η Ένωση Λαϊκής ηµοκρατίας, το Σοσιαλιστικό Κόµµα Ελλάδας και το Αγροτικό Κόµµα Ελλάδας συνέδεσαν χωρίς επιφυλάξεις το όνοµά τους µε την παράνοµη εκδοτική δραστηριότητα. Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται το Εθνικό Ενωτικό Κόµµα του Παναγιώτη Κανελλόπουλου που εξέδωσε την εφηµερίδα «Αλήθεια». Αξίζει να σημειωθεί ότι, στην αντίπαλη πολιτική ιδεολογία δεν ακολουθήθηκε η ίδια τακτική. Τη στιγμή που η Αριστερά απευθυνόταν µε τα έντυπά της στο λαϊκό αίσθηµα, καλώντας σε αγώνα για Απελευθέρωση, οι αντίπαλοί της υιοθετούσαν διαφορετικές πρακτικές. Ο αντικοµµουνιστικός λόγος ήταν ήδη κυρίαρχος και σχηµατοποιούσε τη νέα σύγκρουση. Τα παράνοµα έντυπα λειτουργούσαν µόνο συµπληρωµατικά στις αντιπαλότητες, που το 1944 είχαν πλέον σχηµατοποιηθεί. 111 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 47

48 Καταλήγοντας, τα αυτοσχέδια χειρόγραφα, τα πολυγραφηµένα δελτία ειδήσεων και οι παράνομες εφηµερίδες που κυκλοφόρησαν και άλλαξαν χέρια την περίοδο της κατοχής, δεν απέκτησαν τη συνέχεια και τη διάρκεια που θα εξασφάλιζαν τη διάσωσή τους. Πιθανόν, εξαφανίστηκαν από τις ανατροπές που έφερε η Αντίσταση και τα χρόνια που την ακολούθησαν. ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Πως κατέγραψαν οι εφημερίδες την έναρξη του ελληνογερμανικού πολέμου Σημείο έναρξης του ελληνογερμανικού πολέμου αποτέλεσε η Γερμανική εισβολή στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου του Παρά την αντίσταση των ελληνικών δυνάμεων, στις 9 Απριλίου, τα ελληνικά στρατεύματα παραδόθηκαν και οι εφημερίδες της εποχής εξυμνούσαν την ανδρεία και τη μαχητικότητα των Ελλήνων στρατιωτών. Χαρακτηριστικά είναι τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων εκείνων των ημερών. Εφημερίδα «ασύρματος», Τίτλος «ΤΗΝ 5.15 ΠΡΩΪΝΗΝ ΣΗΜΕΡΟΝ Η ΕΛΛΑΣ ΥΠΕΣΤΗ ΑΠΡΟΚΛΗΤΟΝ ΕΠΙΘΕΣΙΝ ΥΠΟ ΤΗΣ ΧΙΤΛΕΡΙΚΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΤΑ ΗΡΩΪΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΑΜΥΝΟΝΤΑΙ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ» (06/04/1941) 48

49 Εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ», Τίτλος «Η ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΕΚΗΡΥΞΕ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΘΑ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΟΥΝ ΤΟ ΠΑΤΡΙΟΝ ΕΔΑΦΟΣ ΔΙΑ ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ ΗΡΧΙΣΑΝ ΑΙ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΑΙ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟΝ «ΟΧΙ» ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΕΠΙΔΡΟΜΕΩΝ» (06/04/1941) Εφημερίδα «Η βραδυνή», Τίτλος «ΟΙ ΝΕΟΙ ΑΝΑΝΔΡΟΙ ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ ΘΑ ΥΠΟΣΤΟΥΝ ΤΗΝ ΑΥΤΗΝ ΤΥΧΗΝ», Υπότιτλος «ΑΠΡΟΚΛΗΤΩΣ ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΕΠΕΤΕΘΗΣΑΝ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ ΜΑΣ Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΜΑΣ ΑΜΥΝΕΤΑΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΗΡΧΙΣΑΝ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΑΙ ΕΝ ΝΟΤΙΟΣΛΑΒΙΑ» (06/04/1941) 49

50 Εφημερίδα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΜΕΛΛΟΝ», Τίτλος «ΟΙ ΗΜΙΘΕΟΙ ΜΑΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΤΑΣ ΟΡΔΑΣ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ», Υπότιτλος «Σκληρός καί άνισος αγών καταλήγει υπέρ των όπλων μας» (06/04/1941) Εφημερίδα «Η ΠΡΩΪΑ», Τίτλος «Ο ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΠΕΤΕΘΗ ΧΘΕΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΜΑΣ ΓΡΑΦΟΥΝ ΗΔΗ ΤΗΝ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΑΝ ΕΠΟΠΟΙΪΑΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΣ ΑΠΟΚΡΟΥΟΥΣΑΙ ΕΠΙΤΥΧΩΣ ΤΟΝ ΕΙΣΒΟΛΕΑ» (07/04/1941) 50

51 Εφημερίδα «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», Τίτλος «ΕΙΣ ΑΝΙΣΟΝ ΑΓΩΝΑ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΑΜΥΝΕΤΑΙ ΗΡΩΪΚΟΣ» (09/04/1941) Εφημερίδα «ασύρματος», Τίτλος «Ο αγών προσλαμβάνει τρομακτικήν σφοδρότητα Οι Έλληνες και οι Άγγλοι μάχονται ως λέοντες Ο ΕΧΘΡΟΣ ΡΙΠΤΕΙ ΣΥΝΕΧΩΣ ΝΕΟΥΣ ΟΓΚΟΥΣ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΟΣ ΦΟΒΕΡΑΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ» (14/04/1941) 51

52 Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η προπαγάνδα έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη Ναζιστική Γερμανία. Ο πρωτεργάτης της, Υπουργός Προπαγάνδας και Διαφωτισμού Γιόζεφ Γκέμπελς τη χρησιμοποίησε με επιστημονικό τρόπο, σε συνδυασμό με την άσκηση έντονης λογοκρισίας. Ο Γκέμπελς και οι συνεργάτες του χρησιμοποίησαν κάθε διαθέσιμο μέσο της εποχής, όπως έντυπα, ειδικές εκδόσεις φυλλαδίων, αφίσες, το ραδιόφωνο και τον κινηματογράφο. Ειδικότερα, ανέθεσαν τον έλεγχο των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην κυβέρνηση Τσολάκογλου, η οποία χρησιμοποίησε τα μέσα των προκατόχων της. Συνεπώς, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η λογοκρισία ασκούταν σύμφωνα με τις ισχύουσες νομοθετικές διατάξεις, ενώ οι επιτροπές ελέγχου των κατοχικών κυβερνήσεων λειτουργούσαν συμπληρωματικά των αντίστοιχων γερμανικών. Υπό το καθεστώς αυτό, αρκετές εφημερίδες αναγκάστηκαν να διακόψουν την έκδοσή τους, ενώ όσες παρέμειναν σε λειτουργία δημοσίευαν μόνον όσα ήταν αρεστά στο καθεστώς και στην υπηρεσία προπαγάνδας του. Έτσι, οι ημερήσιες αθηναϊκές εφημερίδες συνέχισαν κανονικά την έκδοσή τους, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις οι εκδότες πιέστηκαν να συνεχίσουν. Οι πρωτόγνωρες εικόνες, οι προπαγανδιστικοί λόγοι και οι τελετές έδωσαν σύντοµα τη θέση τους σε µια διαφορετική καθηµερινότητα. Το γεγονός αυτό μεταφράστηκε και στο επίπεδο της επικοινωνίας με νέα καθηµερινά έντυπα που εξέδωσαν, πρακτικά αµέσως, οι κατακτητές αλλά και µε την υποχρεωτική λογοκρισία που διέτρεξε τον παραδοσιακό ηµερήσιο τύπο. Ο «ασύρματος» αποτέλεσε τη μοναδική εφημερίδα, της οποίας η κυκλοφορία διεκόπη με γερμανική απόφαση. Επιπλέον, εκείνη την περίοδο διέκοψε την έκδοσή της η εφημερίδα «Έθνος», καθώς οι τυπογραφικές εγκαταστάσεις της χρησιμοποιήθηκαν για την έκδοση της ιταλόγλωσσης εφημερίδας «Giornale d Italia» και τη γερμανόγλωσσης «Deutsche Nachrichten für Griechenland» οι οποίες άνηκαν στους κατακτητές. Ταυτόχρονα οι Γερμανοί ενδιαφέρθηκαν, πέραν του πολιτικού και για τον οικονομικό έλεγχο των μεγάλων εκδοτικών συγκροτημάτων. Ο σχεδιασμός έγινε από το Βερολίνο, απ όπου στάλθηκαν στην Αθήνα εκπρόσωποι της ειδικής ημικρατικής εταιρίας «Mundus», που είχαν συστήσει τα γερμανικά υπουργεία Εξωτερικών και Προπαγάνδας. Η εταιρία αυτή είχε ως στόχο τη διάδοση της γερμανικής προπαγάνδας στις κατεχόμενες χώρες. 112 Έτσι, ιδρύθηκαν τρεις βασικές εταιρίες για τον κάθετο έλεγχο του ελληνικού τύπου, στις οποίες περισσότερο με προθυμία παρά υπό το καθεστώς βίας έλαβαν μέρος οι Έλληνες επιχειρηματίες. Το θλιβερό γεγονός της εκούσιας αυτής συμμετοχής καταδικάστηκε μετά την απελευθέρωση από το επίσημο κράτος. 113 Προκειμένου να επιτύχουν οι Γερμανοί τον απόλυτο έλεγχο κάθε 112 Βλ. Κούκουνας Δ., Η ελληνική οικονομία κατά την κατοχή και η αλήθεια για τα κατοχικά δάνεια. 113 Βλ. Κούκουνας Δ., Η ελληνική οικονομία κατά την κατοχή και η αλήθεια για τα κατοχικά δάνεια. 52

53 διακινούμενου εντύπου ίδρυσαν την «Ένωσις Ελληνικού και Ξένου Τύπου», η οποία αποτελούσε κοινοπραξία των μέχρι τότε ελληνικών πρακτορείων με την εταιρία «Mundus». Σύμφωνα με το καταστατικό της εταιρίας, σκοπός ήταν «η κυκλοφορία και η διά του οργανισμού της εταιρίας διάθεσις είτε εν τω εξωτερικώ, είτε εν τω εσωτερικώ των εκδιδομένων ενταύθα ή αλλαχού εφημερίδων, περιοδικών και λοιπών εντύπων ημεδαπής και αλλοδαπής, ημεροδεικτών και παντός εν γένει προϊόντος διανοίας ή τέχνης». 114 Από την άλλη πλευρά, με την έναρξη της γερμανικής κατοχής εμφανίστηκε ο παράνομος τύπος. Άρχισε να αναπτύσσεται ευρέως, καθώς ήταν το πιο εύκολο και πρόσφορο μέσο άμυνας και αντεπίθεσης από την πλευρά του λαού. Η δράση αυτή συνεχίστηκε, παρά τις αντιξοότητες, καθόλη τη διάρκεια της κατοχής και ήταν τόσο αυτόβουλη, όσο και πληθωρική. Σε κάθε περίπτωση η αυτόβουλη εκδοτική δραστηριότητα συνιστά δείγμα υψηλής οργάνωσης και επικοινωνιακής στόχευσης. 115 Για τον λόγο αυτό, σηματοδοτεί ξεκάθαρους στόχους, συνειδητοποίηση και προσήλωση. Ειδικά το στοιχείο της πληθωρικότητας σηματοδοτεί ότι η εκδοτική εκείνη παραγωγή δεν ελεγχόταν από κάποια μεμονωμένα πολιτικά ή κομματικά κέντρα και ότι χαρακτηριζόταν από το στοιχείο του αυθόρμητου, του ριψοκίνδυνου που αναλάμβαναν πολύ μικρές ομάδες, που συγκροτούνταν για λόγους αντιστασιακούς και αναλάμβαναν τις περισσότερες ανάλογες πρωτοβουλίες. Υπό αυτό το πρίσμα αυτό, η πολιτική επικοινωνιακή κινητοποίηση και η πλημμυρίδα της δημοσιογραφικής έκφρασης των Ελλήνων, υπό συνθήκες παρανομίας αποτέλεσε μοναδικό φαινόμενο. Το περιεχόμενο, οι τεχνικές εκτύπωσης, οι μορφές σελιδοποίησης και οι όροι υπό τους οποίους παραγόταν αυτό το αντιστασιακό, προπαγανδιστικό υλικό αποκαλύπτουν τους περιορισμούς και τις τεράστιες δυσκολίες του εγχειρήματος. Από τα πλέον αξιοσημείωτα στοιχεία, είναι ο εντυπωσιακός αριθμός και η πολυσυλλεκτικότητα των φύλλων που εκδίδονταν. 116 Ο αριθμός των παράνομων εφημερίδων που εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια της κατοχής υπολογίζεται, πάντα, κατά προσέγγιση, ότι ξεπερνάει τις διακόσιες πενήντα εφημερίδες. Το αντιστασιακό φαινόμενο του λαϊκού και αυθόρμητου τύπου αναπτύχθηκε σημαντικά, προωθώντας τον γενικό στόχο της αντίστασης και αντεπίθεσης στους κατακτητές. Το περιεχόμενο των εφημερίδων της αντίστασης επικεντρωνόταν στον υπέρτατο στόχο της συσπείρωσης, της ενθάρρυνσης και της μη υποδούλωσης του ηθικού του ελληνικού λαού. Ακόμη, καλλιεργούταν η εγρήγορση και κατευθυνόταν η οργανωτική συγκρότηση και ο συντονισμός των αντιστασιακών δράσεων ή κινητοποιήσεων στον αγώνα κατά των κατακτητών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, στα αρχεία της Gestapo μνημονευόταν εμφατικά το προβληματικό για τους ναζί, αντιστασιακό πνεύμα των Ελλήνων. Ένα πνεύμα που στα αρχεία αυτά αποδιδόταν με τον όρο «Ελληνικό Πρόβλημα». Τα πολλαπλά εκείνα έντυπα συνθέτουν μια ιδιότυπη και απαράμιλλη περίπτωση λαϊκής δημοσιογραφίας με την πλέον ισχυρή έννοια της επικοινωνίας ως ζωτικού θεσμού. Τα «κακέκτυπα», έστω, έντυπα ενέπνευσαν, πυροδότησαν και διαμόρφωσαν σημαντικά τις εξελίξεις, αλλά και 114 Βλ. Κούκουνας Δ., Η ελληνική οικονομία κατά την κατοχή και η αλήθεια για τα κατοχικά δάνεια. 115 Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 116 Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 53

54 την τελική έκβαση του αγώνα. Το φαινόμενο αυτό αναδεικνύει το γεγονός ότι σε κρίσιμες περιόδους, που διακυβεύονται μείζονα αγαθά, όπως η ελευθερία και η αυτοδιάθεση, η βούληση και η δύναμη των πολιτών ξεπερνούν, ακόμη και τα πιο ανυπέρβλητα εμπόδια. Οι πρωτοβουλίες μπορεί να είναι και εντελώς αυθόρμητες και να προέρχονται από απλούς πολίτες, χωρίς καμία προηγούμενη αντίστοιχη εμπειρία, δηλαδή, για αυτοδίδακτους πολίτες, οι οποίοι αυτοσχεδίαζαν και μάχονταν επικοινωνιακά για την πολιτική τους μοίρα, την ελευθερία και την επιβίωση. 117 Αλλά η ηγεσία ενός λαϊκού και αποτελεσματικού αντιστασιακού κινήματος θα είχε ανάγκη από τις υπηρεσίες δυο κατηγοριών ανθρώπων: από τους στρατιωτικούς και πολιτικούς ηγέτες και δεύτερον από τους «επαγγελματίες επαναστάτες», με ποικίλη ιδεολογική προέλευση. 118 Το ότι μόνο η δεύτερη κατηγορία κατανόησε και ανέλαβε αυτή την ευθύνη, δεν έμεινε χωρίς τραγικές επιπτώσεις για την Ελλάδα Βλ. Καϊτατζή- Γουίτλοκ Σ., Μορφές και μέσα πολιτικής επικοινωνίας. 118 Βλ. Μακκάς Λ., Εθνικαί αγωνίαι και προσδοκίαι ( ). 119 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης

55 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής Μια άλλη πραγματικότητα, διαφορετική από αυτή που βίωνε ο ελληνικός λαός, κατά την περίοδο της ναζιστικής κατοχής, εμφανιζόταν στις σελίδες των εφημερίδων. Η τακτική των Γερμανών επικεντρωνόταν στην ιδεολογική και πολιτική χειραγώγηση των μαζών μέσω των ελεγχόμενων μέσων επικοινωνίας. Τα υπαγορευμένα από την κατοχική διοίκηση κείμενα των εφημερίδων είχαν προπαγανδιστικό χαρακτήρα και σκοπός τους ήταν η διάδοση των «θριάμβων» του ναζισμού και της υπεροχής των ναζιστικών ιδεών, του φυλετισμού και του αντισημιτισμού. Το περιεχόμενο της ειδησιογραφίας της εποχής αποκαλύπτει την επιδίωξη του καθεστώτος, που δεν ήταν άλλη από την εξύμνηση της ναζιστικής κυριαρχίας και ιδεολογίας. Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», Τίτλος «Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΔΕΝ Θ ΑΝΕΧΘΗ ΝΑ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ ΚΟΛΑΦΟΥΣ Ο ΛΑΟΣ ΕΞ ΑΙΤΙΑΣ ΜΕΡΙΚΩΝ ΑΝΟΗΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΗΣ ΞΕΝΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ», άρθρο με τίτλο «ΕΡΓΑ ΑΝΟΗΤΩΝ Η ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΩΝ» (01/06/1941) Εφημερίδα «ΕΣΤΙΑ», Τίτλος «ΕΚΗΡΥΧΘΗ ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΙΕΤ. ΡΩΣΣΙΑΣ» (19/08/1941) 55

56 Εφημερίδα «ΝΕΑ ΕΥΡΩΠΗ», άρθρο με τίτλο «ΕΤΟΙΜΟΙ ΔΙΑ ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ», άρθρο με τίτλο «Η ΝΙΚΗ ΜΑΣ εις την Ανατολήν» (19/04/1941) 56

57 Εφημερίδα «ΝΕΑ ΕΥΡΩΠΗ», Τίτλος «Ο ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΝΟΣ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ - ΥΨΟΥΝΤΑΙ ΝΙΚΗΤΗΡΙΟΙ ΑΙ ΣΗΜΑΙΑΙ ΤΟΥ ΑΞΟΝΟΣ» (01/01/1943) 57

58 Εφημερίδα «ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ», Τίτλος «ΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΩΤΑΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΑΡΧΗΓΕΙΟΥ», Υπότιτλος «ΕΙΣ ΤΟΝ ΚΑΥΚΑΣΟΝ, Η ΠΡΟΕΛΑΣΙΣ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΕΝ ΣΥΝΕΧΕΙ ΕΠΙΘΕΣΕΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΜΕΣΟΓΕΙΟΝ, Η ΑΕΡΟΜΑΧΙΑ ΕΛΗΞΕ, ΣΥΝΤΡΙΠΤΙΚΗ ΔΙΑ ΤΟΥΣ ΑΓΓΛΟΥΣ» ( 17/08/1942) Εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Τίτλος «ΤΟ ΔΙΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΦΥΡΕΡ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΝ ΛΑΟΝ ΕΠΙ ΤΩ ΝΕΩ ΕΤΕΙ», άρθρο με τίτλο «Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΑΠΟΦΑΣΙΣΜΕΝΗ ΝΑ ΤΕΡΜΑΤΙΣΗ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ ΜΟΝΟΝ ΔΙΑ ΜΙΑΣ ΣΑΦΟΥΣ ΝΙΚΗΣ» (03/01/1943) 58

59 4. Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, ο Εμφύλιος πόλεμος αποτελείται από τρεις ξεχωριστές, αλλά στενά συνδεδεμένες φάσεις του ίδιου ένοπλου αγώνα, ο οποίος ξεκίνησε με τις ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ αντιστασιακών ομάδων στα ελληνικά βουνά κατά τη διάρκεια του 1943 (πρώτη φάση), τις σημαντικές μάχες στην Αθήνα και την Ήπειρο τον Δεκέμβριο του 1944 (δεύτερη φάση) και τον σε πλήρη εξέλιξη εμφύλιο πόλεμο της περιόδου (τρίτη φάση). Αυτές οι τρεις φάσεις είναι ξεχωριστές, με την έννοια ότι η καθεμία εξελίσσεται κάτω από συγκεκριμένες εσωτερικές και διεθνείς συνθήκες και έχει τις δικές άμεσες αιτίες και δυναμική και, σε έναν μεγάλο βαθμό, τους δικούς της πρωταγωνιστές. Κάθε φάση θα μπορούσε να είναι η τελευταία. Αλλά αυτό δεν συνέβη. Αντί για αυτό, οι πρώτες δύο έμειναν ημιτελείς και αποτέλεσαν το σκηνικό και το ερέθισμα για την επόμενη. Μόνο η τρίτη φάση, κατέληξε σε μια αποφασιστική νίκη που έθεσε τέρμα στον εμφύλιο πόλεμο. Αυτές οι φάσεις υπήρξαν καθοριστικές για την πολιτική μοίρα και τον διεθνή προσανατολισμό της Ελλάδας τα επόμενα χρόνια 120. Την 30 η Μαρτίου του 1946, η επίθεση ομάδας ανταρτών του ΕΛΑΣ στον Σταθμό Χωροφυλακής Λιτοχώρου Πιερίας σηματοδότησε την έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου. Οι ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στον στρατό, τα Σώματα Ασφαλείας, τις συντηρητικές, φιλοβασιλικές, φιλελεύθερες και ακροδεξιές δυνάμεις από τη μία πλευρά και τις κυρίως δημοκρατικές, αντιβασιλικές, κομμουνιστικές, αντάρτικες και επαναστατικές δυνάμεις από την άλλη ήταν αποτέλεσμα αντιπαλότητας παλαιοτέρων ετών. 121 Από μία άποψη, ο Εμφύλιος αποτέλεσε τη συνέπεια συσσωρευμένων πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών, που ξεκίνησαν από την εποχή του Εθνικού Διχασμού το 1915, εντάθηκαν με τη Μικρασιατική καταστροφή και την έλευση και εγκατάσταση ενός τεράστιου αριθμού προσφύγων και κορυφώθηκαν με την επιβολή της Δικτατορίας της 4 ης Αυγούστου. 122 Καταλυτικό στοιχείο, όμως, αποτέλεσε η γερμανική εισβολή τον Απρίλιο του 1941 και η τριπλή (γερμανική, ιταλική και βουλγαρική) κατοχή, η οποία επέβαλε ένα καθεστώς Ελλήνων συνεργατών, μισητό από την πλειοψηφία του ελληνικού λαού, με καταβολές στο προκατοχικό οικονομικό και πολιτικό κατεστημένο της Ελλάδας. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα πολιτικό κενό εξουσίας. 123 Αυτό το κενό, σε συνδυασμό με την αδυναμία των παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων για ενεργητική αντίσταση στους κατακτητές, διαμόρφωσαν τις συνθήκες 120 Βλ. Νικολακόπουλος, Ηλ., Ρήγος Αλκ., & Ψαλλίδας Γρ., Ο Εμφύλιος Πόλεμος, από τη Βάρκιζα στον Γράμμο, Φεβρουάριος Αύγουστος Βλ. Κλόουζ Ντ., Οι Ρίζες του Εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα. 122 Βλ. Ιατρίδης, Γ., Η Ελλάδα στη Δεκαετία Ένα έθνος σε κρίση. 123 Βλ. Κλόουζ, Ντ., Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Μελέτες για την πόλωση. 59

60 δημιουργίας των δύο μεγαλύτερων αντιστασιακών οργανώσεων, του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου και του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου. 124 Το ΕΑΜ αποτελούσε έναν συνασπισμό από μικρά, αριστερά κυρίως, κόμματα, με κυρίαρχο το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Τον Φεβρουάριο του 1942, συστάθηκε το στρατιωτικό του σκέλος, ο ΕΛΑΣ με αρχηγό τον Άρη Βελουχιώτη. Ο ΕΛΑΣ οργανώθηκε στη βάση του προκατοχικού Ελληνικού Στρατού, με Σώματα Στρατού, Μεραρχίες και Ομάδες Μεραρχιών. Ο ΕΔΕΣ αποτελούσε μια μη κομμουνιστική αντιστασιακή οργάνωση. Οι ρίζες του εντοπίζονται στη βενιζελική παράταξη του Μεσοπολέμου. Στην ηγεσία του βρέθηκε ένας πρώην αξιωματικός του ελληνικού στρατού, ο Ναπολέοντας Ζέρβας. Οι ρίζες του Εμφυλίου Πολέμου εντοπίζονται στις συγκρούσεις μεταξύ διάφορων αντιστασιακών οργανώσεων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Σημαντικός παράγοντας ήταν η εμπλοκή της Μεγάλης Βρετανίας στην Αντίσταση με βραχυπρόθεσμο στόχο τον πόλεμο κατά του Άξονα και μακροπρόθεσμο τον έλεγχο των μεταπολεμικών πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα. 125 Στην αυγή της απελευθέρωσης, τον Οκτώβριο του 1944, το ΕΑΜ κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, όχι μόνο στρατιωτικά αλλά και πολιτικά. Στις 12 Φεβρουαρίου του 1945, υπογράφηκε μεταξύ της κυβέρνησης Πλαστήρα και του ΕΑΜ, η συνθήκη της Βάρκιζας, η οποία έθεσε και τυπικά τέρμα στη σύγκρουση. Ωστόσο, η συμφωνία αυτή δεν έλυσε τα πολιτικά προβλήματα της χώρας, αυτά που κατά κύριο λόγο είχαν προκαλέσει τη σύγκρουση, Η δράση παρακρατικών οργανώσεων στην ύπαιθρο, όπου ακόμη ίσχυε ο στρατιωτικός νόμος, συνεχίστηκε εναντίον πρώην μελών του ΕΛΑΣ αρχικά και αντιπάλων της μοναρχίας κατόπιν. Η δράση αυτή έγινε γνωστή ως «Λευκή τρομοκρατία». 126 Οι συνθήκες της Λευκής τρομοκρατίας και του Εμφυλίου Πολέμου που ευνοούσαν την εδραίωση πρακτικών βασανισμού και διώξεων κατά των κομμουνιστών συνεχίστηκαν για πολλά χρόνια και έληξαν με τη μεταπολίτευση. Ο Εμφύλιος Πόλεμος συνιστά την πιο οδυνηρή σύγκρουση της ελληνικής κοινωνίας στον εικοστό αιώνα. Οι συνέπειες υπήρξαν βαθιές και μακροχρόνιες. Η εμφύλια σύγκρουση εγγράφεται και διαδραματίζεται ως συνέχεια και προέκταση μιας εξαιρετικά οδυνηρής περιόδου (όπως ήταν η τριετία της Κατοχής), σε έναν κοινωνικό σχηματισμό, όπως ο νεοελληνικός, όπου και οι προηγούμενες δεκαετίες του εικοστού αιώνα κύλισαν μέσα σε πολλαπλές οικονομικοκοινωνικές, πολιτισμικές και ιδεολογικές ρήξεις και συγκρούσεις. 127 Όπως όλοι, άλλωστε, οι εμφύλιοι πόλεμοι έτσι και αυτός «δημιούργησε πρωτοφανή σχίσματα ανάμεσα στους νικητές και τους 124 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης Βλ. Αλιβιζάτος Ν., Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση Όψεις της ελληνικής εμπειρίας. 127 Βλ. Νικολακόπουλος, Ηλ., Ρήγος Αλκ., & Ψαλλίδας Γρ., Ο Εμφύλιος Πόλεμος, από τη Βάρκιζα στον Γράμμο, Φεβρουάριος Αύγουστος

61 ηττημένους, εξαφάνισε κάθε ανεκτικότητα και οδήγησε σε εκτεταμένη καταπίεση. Όπως όλες οι εμφύλιες συγκρούσεις, θεσμοποίησε την ιδεολογική και πολιτική πόλωση, που οριοθέτησε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής». 128 Αποτέλεσμα, μια ανώμαλη πολιτική ζωή με ατελέσφορες προσπάθειες εδραίωσης σταθερής δημοκρατικής διαχείρισης, συνεχείς εξωτερικές παρεμβάσεις και εξαρτήσεις και ιδιώνυμα νομικά πλαίσια δίωξης της ελευθερίας της σκέψης. 129 Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Ο Ιωάννης Μεταξάς θεωρείται πρωτεργάτης της αντικομουνιστικής ιδεολογίας στην Ελλάδα. Η εδραίωση της αντίληψης του αντικομμουνισμού, όμως, επικράτησε κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής και συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Την περίοδο του Εμφυλίου, η ελευθερία έκφρασης καταργήθηκε και οι εμπλεκόμενοι με τα αριστερά έντυπα φυλακίστηκαν. Στο πλαίσιο αυτό, και οι εφημερίδες της εποχής στράφηκαν κατά του κομμουνισμού. Στις σελίδες τους αναπαρήγαγαν έναν αντικομουνιστικό λόγο με σκοπό τη στήριξη των ελληνικών κυβερνήσεων. Στην προσπάθεια της να ελέγξει τα έντυπα μέσα ενημέρωσης, η πολιτική εξουσία θέσπισε μια σειρά από νόμους με σημαντικότερους τους ακόλουθους. Τον νόμο 509 της 27 ης Σεπτεμβρίου του 1947, με τον οποίο τέθηκε εκτός νόμου το ΚΚΕ και οι οργανώσεις του, καθώς και άλλοι μαζικοί φορείς, σύλλογοι ή πολιτικές κινήσεις, που βρίσκονταν κάτω από την επιρροή του. Τον νόμο «Περί Τύπου» της 17 ης Οκτωβρίου του 1947, με τον οποίο απαγορεύτηκε η έκδοση του «Ριζοσπάστη» και άλλων δημοκρατικών εφημερίδων. Τον νόμο 516 της 8 ης Ιανουαρίου του 1948, με τον οποίο επέβαλε τον θεσμό των «πιστοποιητικών νομιμοφροσύνης» για όλους τους εκδότες του τύπου. Ωστόσο, η διακίνηση ιδεών στηριζόταν σε έναν δραστήριο εκδοτικό μηχανισμό, ο οποίος είναι εντυπωσιακός αν ληφθούν υπόψη τα μέσα και οι συνθήκες που επικρατούσαν. Στην περίοδο που ακολούθησε την απελευθέρωση από τη γερμανική κατοχή έως το ξέσπασµα του εµφυλίου πολέµου ( ), καταγράφηκαν τριακόσιοι εννέα τίτλοι εφημερίδων. Πρόκειται για έντυπα που βρίσκονταν στα όρια της νοµιµότητας, µιας νοµιµότητας εξαιρετικά σχετικής και εύθραυστης. Στα χρόνια του εµφυλίου πολέµου ( ) κυκλοφορούσαν εκατό τριάντα δυο τίτλοι εφημερίδων. Ο παράνοµος τύπος προερχόταν από περιοχές ελεγχόµενες από τις δυνάµεις του ηµοκρατικού Στρατού. Τα έντυπα αυτά είχαν ως φορείς έκδοσης το ΚΚΕ, τον ΣΕ, την ΝΕ, την Π ΕΓ, το ΑΚΕ, το ΝΟΦ και γενικότερα τις οργανώσεις εκείνες που επέλεξαν ή συγκροτήθηκαν στο πλαίσιο του κοµµουνιστικού στρατοπέδου. Στα χρόνια του εμφυλίου η εκδοτική παραγωγή αυξήθηκε 128 Βλ. Τσουκαλάς Κ., Κράτος, κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα. 129 Βλ. Νικολακόπουλος, Ηλ., Ρήγος Αλκ., & Ψαλλίδας Γρ., Ο Εμφύλιος Πόλεμος, από τη Βάρκιζα στον Γράμμο, Φεβρουάριος Αύγουστος

62 αισθητά, με σκοπό ο ιδεολογικοπολιτικός λόγος να ενισχύσει τον στρατιωτικοπολιτικό στόχο. Την περίοδο εκείνη εκδίδονταν τα έντυπα «Εξόρμηση», «Προς τη Νίκη», «Δημοκρατικός Στρατός», «Νέος Μαχητής», «Αγροτικός Αγώνας», «Μαχήτρια», «Αγωνίστρια», «Παρτιζάνα», «Δελτίο Ειδήσεων», «Καθημερινά Νέα» και η «Εφημερίδα της Κυβέρνησης». Ιδιαίτερη κατηγορία αποτέλεσαν οι εφημερίδες που εκδίδονταν από τα κατά τόπους Αρχηγεία, όπως η «Ελεύθερη Ήπειρος» από το Αρχηγείο Ηπείρου, η «Επίθεση» από το Αρχηγείο Κεντρικής Μακεδονίας, ο «Μαχητής» από το Αρχηγείο Θεσσαλίας, κ.ά. Ξεχωριστές εφημερίδες εκδίδονταν στη γλώσσα των Σλαβομακεδόνων, αλλά και των Μουσουλμάνων της Θράκης, όπως τα έντυπα «Νεποκόρεν» και «Μπίλντεν». 130 Εξάλλου, κυκλοφορούσαν παράνομα στην Αθήνα και τον Πειραιά η εφημερίδα «Ριζοσπάστης», στη Θεσσαλονίκη η «Λαϊκή Φωνή» και στον Βόλο η «Λευτεριά». Παράνομες κομματικές εφημερίδες κυκλοφορούσαν και σε άλλες περιοχές, όπως ο «Μωρηάς» στην Πελοπόννησο, οι «Γκιναίοι» στη Σάμο κ.ά. Οι περισσότερες από αυτές εκτυπώνονταν στον Γράμμο, στο Βίτσι και σε ελεγχόμενες από τον ΔΣΕ περιοχές. Στα χωριά και τις πόλεις, τμήματα του ΔΣΕ σκορπούσαν το έντυπο υλικό ή το τοιχοκολλούσαν. Τα παράνομα αυτά έντυπα επικεντρώνονταν στην ανύψωση του ηθικού, αλλά και στην ενημέρωση για τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις. Η εντυπωσιακή εκδοτική παραγωγή δείχνει τη σημασία που απέδιδε το κομμουνιστικό κόμμα στην ιδεολογική και πολιτική διαμόρφωση των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού, την επιμόρφωση των στελεχών και τη διαρκή κινητοποίηση και εγρήγορση των δυνάμεών του. 131 Σε αντίθεση, ο αστικός τύπος, μοναρχικός και φιλελεύθερος, ασκούσε ιδεολογική προπαγάνδα και θεωρούσε πρωταρχικής σημασίας τις ειδήσεις που αφορούσαν τις στρατιωτικές επιχειρήσεις για τη συντριβή «της ανταρσίας». Απόδειξη αποτελούν τα χιλιάδες άρθρα που γράφηκαν για τα εγκλήματα του ΔΣΕ σε όλη την διάρκεια του εμφυλίου. Παράλληλα, η δράση του αστικού κράτους, του παρακράτους και της χωροφυλακής εγκωμιαζόταν. Ο ιδεολογικός διχασμός της εποχής αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στις σελίδες των εντύπων. Από τη μια πλευρά παρατίθεται το άρθρο της εφημερίδας «Εξόρμηση» σχετικά με τα αίτια έναρξης του πολέμου. «Ο μοναρχοφασισμός, που άρπαξε την εξουσία από τα χέρια του ελληνικού λαού, οργιάζει. Συλλαμβάνει, φυλακίζει, δολοφονεί τους αγωνιστές της εθνικής αντίστασης. Στις 26 του Μάρτη, σε μια σπηλιά, οι καταδιωκόμενοι αγωνιστές του Ολύμπου αποφασίζουν πως από δω και πέρα πρέπει να υπερασπίσουν τη ζωή τους και τη ζωή του δημοκρατικού λαού πιο ενεργητικά. Αποφάσισαν να γίνει μια ενέργεια που θα είχε την έννοια της προειδοποίησης προς το μοναρχοφασισμό από μέρους του λαού. Στόχος της ένοπλης ενέργειας διαλέχτηκε το Λιτόχωρο, όπου οι τρομοκράτες έχουν σακατέψει το λαό με βασανιστήρια και πολλούς αγωνιστές έχουν δολοφονήσει». (26/03/1946) Από την άλλη πλευρά, οι νόμιμες αστικές εφημερίδες λίγες μέρες αργότερα δημοσίευσαν την ακόλουθη ανακοίνωση. 130 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 131 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 62

63 «Κατά τηλεγράφημα του διοικητού χωροφυλακής Κατερίνης, την του Σαββάτου 30 ης Μαρτίου, συμμορία εξ εκατό και πλέον κομμουνιστών, ωπλισμένων δι αυτομάτων όπλων και όλμων, προσέβαλον δολοφονικώς τους εις τον σταθμόν χωροφυλακής Λιτοχώρου στρατωνιζομένους άνδρας της χωροφυλακής και εθνοφυλακής, οι οποίοι προωρίζοντο δια την τήρησιν της τάξεως κατά τας εκλογάς. Επηκολούθησε συμπλοκή διαρκέσασα πλέον της ώρας, καθ ην το οίκημα του σταθμού χωροφυλακής ανεφλέγη εκ των βλημάτων όλμων και εμπρηστικών χειροβομβίδων. Η συμμορία, μετά την πραγματοποίησιν του εγκληματικού σχεδίου της, ετράπη προς την ορεινήν δασώδη περιοχήν του Ολύμπου» Σε μια εποχή που επικρατούσαν έντονες κοινωνικές και πολιτικές διαφορές, διαμορφώνονταν αντίπαλα πολιτικά στρατόπεδα και παρουσιαζόταν έντονος φανατισμός που οδήγησε σε εμφύλιες συρράξεις, ο ρόλος του τύπου ήταν καταλυτικός. Η έντονη αντιπαράθεση αριστεράς και δεξιάς είχε ως αποτέλεσμα την παράθεση των γεγονότων από τη σκοπιά του κάθε στρατοπέδου. Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ο εμφύλιος πόλεμος δημιούργησε στο σύνολο της ελληνικής κοινωνίας ένα βαθύ τραύμα που δεν της επέτρεψε να συνειδητοποιήσει την ιστορική στιγμή και προξένησε μια τάση αποσιώπησης, όχι μόνο της αλήθειας, αλλά και της απλής προσπάθειας προσέγγισης της όποιας αλήθειας. Στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου, δημιουργήθηκαν δυο ιδεολογικά στρατόπεδα, από τη μια πλευρά βρέθηκαν οι εθνικόφρονες, ενώ από την άλλη όσοι θεωρήθηκαν μη εθνικόφρονες. Πέραν από τις στρατιωτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις, εντυπωσιακή ήταν η προσπάθεια που συντελούταν από τη μεριά του αστικού κράτους για καταστολή των κομμουνιστικών δυνάμεων και αποσιώπηση των κομμουνιστικών ιδεών. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, η λογοκρισία είχε πεδίο εφαρμογής τον πολιτικά αντιφρονούντα. Οι κομμουνιστικές ιδέες, οι κοινωνικές διεκδικήσεις και κάθε είδους προοδευτική ιδεολογία συνιστούσαν απειλή για τη διατήρηση της καθεστηκυίας τάξης. Ο διχασμός της ελληνικής κοινωνίας και η εγκαθίδρυση ενός ασφυκτικού, οπισθοδρομικού και συντηρητικού εθνικισμού, που μετατράπηκε σε επίσημη κρατική ιδεολογία, όριζαν και τα πλαίσια λειτουργίας του τύπου. Οι θεσμοί και οι ελευθερίες διαμορφώθηκαν με γνώμονα τον αντικομουνισμό. Σε νομικό επίπεδο αποτυπώθηκε από μια σειρά κανόνων, που καθόρισαν την μετέπειτα πολιτική πορεία της χώρας. Η ελληνική αστική τάξη κατά την εμφυλιακή περίοδο είχε εξυφάνει καλά τον ιστό της, με συνέπεια, ο τύπος και το ραδιόφωνο να ελέγχονται και να λογοκρίνονται. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, σε κάθε φύλλο των αστικών εφημερίδων της εποχής δημοσιευόταν τουλάχιστον ένα άρθρο που καταδίκαζε τον ΔΣΕ και το ΚΚΕ. Μολονότι, ο εμφύλιος πόλεμος δεν οδήγησε στην κατάρρευση της ελληνικής δημοκρατίας και την κατάργηση του τυπικού συντάγματος, είχε ως 63

64 αποτέλεσμα την ενεργοποίηση ενός εκτεταμένου και πολύπλοκου οπλοστασίου έκτακτης ανάγκης, ενός «παρασυντάγματος» με σαφείς απολυταρχικές τάσεις. 132 Από τις εκλογές του 1946 και μετέπειτα, με την ψήφιση νομοθετικών διαταγμάτων επιχειρήθηκε η απομάκρυνση από τις κρατικές δομές υποστηρικτών της αριστεράς μέσω των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων. Την ίδια περίοδο επίσης εκδόθηκε μια σειρά από νομοθετήματα ενίσχυσης της κρατικής κατασταλτικής δράσης, όπως ο Αναγκαστικός Νόμος 509/1947, που προέβλεπε την ποινή του θανάτου «διά την διάδοσιν ιδεών εχουσών σκοπόν την ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού συστήματος», το Γ Ψήφισμα του 1946, που τιμωρούσε με ισόβια κάθειρξη την «απόπειραν συνωμοσίας» και με θάνατο την «εφαρμογήν συνωμοσίας» και άλλα νομικά κατασκευάσματα, που καταδίκαζαν τη σκέψη και παρέτειναν επ' αόριστο τον χρόνο εκτόπισης των «υπόπτων». Κάθε εμφύλιος πόλεμος αντιπροσωπεύει, τελικά, μια μορφή κοινωνικής επανάστασης. Έτσι, και ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, αν εξεταστεί στην ουσία του, πέρα από τα πολιτικά επιφαινόμενα, τις στρατιωτικές του πτυχές και τις διεθνείς διαπλοκές του, εμφανίζεται, στην πρώτιστη δομή του, ως μια κοινωνική επανάσταση η οποία, με αφετηρία υπαρκτές, οξυμένες αντιθέσεις της ελληνικής κοινωνίας, αποσκοπούσε στην ανατροπή των υφισταμένων δομών εξουσίας. 133 Ωστόσο, η ιστοριογραφία παραμένει μέχρι σήμερα διχασμένη, τόσο ως προς το αναπόφευκτο του ελληνικού εμφυλίου, όσο και ως προς τις ευθύνες των αντιμαχομένων πλευρών για την τροπή που πήραν τα γεγονότα. 132 Βλ. Αλιβιζάτος Ν., Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση Όψεις της ελληνικής εμπειρίας. 133 Βλ. Ζιώγας Γ., Καραμπίνης Λ., Σταυρακάκης, Γ. & Χριστόπουλος Δ., Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα. 64

65 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Ο ελληνικός εμφύλιος μέσα από τις γελοιογραφίες της εποχής Οι γελοιογραφίες μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμη πηγή της ιστορίας, καθώς σχολιάζουν πολιτικά πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσεις και θεσμούς. Ακόμη, ασκούν ένα είδος πολιτικής και κοινωνικής κριτικής μέσω της διακωμώδησης. Ως κοινωνικό φαινόμενο βρίσκονται σε άμεση εξάρτηση με τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούν σε μια κοινωνία. Οι γελοιογραφίες που δημοσιεύονται στον τύπο μιας χώρας, αποτελούν ένδειξη του βαθμού ελευθερίας του τύπου και της ποιότητας της Δημοκρατίας που απολαμβάνει η χώρα αυτή. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μια συλλογή από χαρακτηριστικές γελοιογραφίες της περιόδου του εμφυλίου πολέμου ( ). Στην πρώτη γελοιογραφία, ο δημιουργός αναπαριστά το ΕΑΜ με ένα χέρι να ξεσκεπάζει τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου. Ο πρωθυπουργός παρουσιάζεται ως παπάς («Παπα-Αντρέου»), ο οποίος από τη μια πλευρά διακηρύσσει την ανάγκη για συμφιλίωση, ενώ από την άλλη κρύβει τους ταγματασφαλίτες και τους Άγγλους κάτω από το ράσο του. Ακόμη, ο Γεώργιος Παπανδρέου κρατά σκήπτρο με το σύμβολο της εθνικόφρονης ομάδας «Χ» στο ένα χέρι και μαχαίρι που προορίζεται για τη σφαγή των κομμουνιστών στο άλλο. 65

66 Στο ίδιο κλίμα με την προηγούμενη εντάσσεται και η επόμενη γελοιογραφία, η οποία παρουσιάζει τον Γεώργιο Παπανδρέου με αιμοστάζον χέρι να καθοδηγεί τους Άγγλους να πυροβολήσουν εναντίον των αγωνιστών, που διαδήλωναν στο κέντρο της Αθήνας τον Δεκέμβριο του Στο σακάκι του Έλληνα πρωθυπουργού διακρίνεται σήμα με την αγγλική σημαία και το σύμβολο της αγγλικής λίρας, δηλώνοντας έτσι την υποταγή του στην ξένη δύναμη. Χαρακτηριστικά αναγράφεται «Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ». Στο άλλο του χέρι απεικονίζεται το σύμβολο της ακροδεξιάς ομάδας «Χ», η οποία ήταν υπεύθυνη για πολλά εγκλήματα εναντίον των κομμουνιστών. Δίπλα του αναπαριστάται ήρεμος και ψυχρός να καπνίζει ο στρατηγός Σκόμπι, παρακολουθώντας τα γεγονότα με ύφος άτεγκτου εκτελεστή. Στο φόντο, διακρίνεται το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας, στην πλατεία Συντάγματος, όπου διαδραματίστηκαν τα πρώτα γεγονότα και αποτελεί δηλωτικό της βρετανικής ανάμειξης. Στην ακόλουθη γελοιογραφία, χαρακτηριστική είναι η απόδοση των γυναικείων μορφών. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται ως ξετσίπωτες ελληνίδες που ντροπιάζουν τον λαό τους και πουλιούνται στους ξένους. Οι αντάρτισσες αναπαριστώνται με πρόστυχο ύφος, ανοιχτά πόδια, προκλητικά στήθη, γόβες, τσιγάρο, αλλά και μπαλώματα στα ρούχα. Οι εξώλης και προώλης «ελαφρές ταξιαρχίες του Μάρκο» αντικατοπτρίζουν την ηθική κατάπτωση των κομμουνιστών. 66

67 Εντελώς διαφορετικό είναι το πνεύμα της ακόλουθης εικόνας, όπου παρουσιάζεται μια σεμνή ελληνίδα ντυμένη νύφη στο πλευρό του μελλοντικού συζύγου της. Ο ηρωικός χωροφύλακας την έσωσε από τον ρακένδυτο αλλά πάνοπλο εαμοσλάβο, ο οποίος επιχείρησε να τη βιάσει. Χαρακτηριστικά αναγράφεται «ΤΑ ΟΡΓΙΑ ΤΩΝ ΕΑΜΟΣΛΑΒΩΝ και ο θυελλώδης εθνικός ΕΚΔΙΚΗΤΗΣ». Στο φόντο διακρίνεται ένα χωριό που φλέγεται με σκοπό να δοθεί δραματικό βάρος στη σύνθεση. Εκείνη την εποχή, οι γελοιογράφοι κινούνταν αναγκαστικά μέσα στο πλαίσιο μιας δεδομένης εκδοχής της επικαιρότητας, έγραφαν ή σχεδίαζαν λαμβάνοντας υπόψη τις ρητές ή άρρητες απαγορεύσεις που όφειλαν να τηρήσουν. Πρόκειται για μια εποχή ανίκανη να ξεχωρίσει ιδεολογικές αποχρώσεις και αδύναμη να προσφέρει την πολυτέλεια της ελευθερίας έκφρασης. 67

68 5. Η ΧΟΥΝΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Το μετεμφυλιακό κράτος που συγκροτήθηκε στη δεκαετία του 1940 πήρε την πιο οργανωμένη, την πιο ολοκληρωμένη μορφή του στις αρχές της δεκαετίας του 1950 και άρχισε να κλονίζεται προς το τέλος της δεκαετίας. Η κρίση της ιδιότυπης μετεμφυλιακής διάρθρωσης των κέντρων εξουσίας και του αναιρετικού τρόπου κυριαρχίας, ο οποίος στηριζόταν στον αποκλεισμό ενός τμήματος του πληθυσμού από τη συνταγματική προστασία (κράτος των εθνικοφρόνων) χαρακτήριζε την δεκαετία του 1960 και οδήγησε τη χώρα στη στρατιωτική δικτατορία της 21 ης Απριλίου του Η περίοδος αυτή διήρκησε μέχρι τις 23 Ιουλίου του 1974, δηλαδή επτά χρόνια, εξ ου και η περίοδος αυτή αποκαλείται «επταετία». Στη διάρκεια της Απριλιανής Δικτατορίας σχηματίστηκαν τέσσερις κυβερνήσεις με αρχηγούς τον Κωνσταντίνο Κόλλια, τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, τον Σπύρο Μαρκεζίνη και τον Αδαμαντίο Ανδρουτσόπουλο. Στις 21 Απριλίου του 1967 και ενώ είχαν προκηρυχθεί εκλογές για τις 28 Μαΐου, αξιωματικοί του στρατού, υπό την ηγεσία του συνταγματάρχη Γεωργίου Παπαδόπουλου, και συμμετοχή του ταξίαρχου Στυλιανού Παττακού και του συνταγματάρχη Νικολάου Μακαρέζου κατέλαβαν την εξουσία με πραξικόπημα, το οποίο οι ίδιοι ονόμαζαν «Εθνοσωτήριον Επανάστασιν» ή «Επανάσταση της 21 ης Απριλίου». 135 Τον Δεκέμβριο του 1967, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος οργάνωσε αντικίνημα για την ανατροπή της δικτατορίας, χωρίς όμως επιτυχία. Ο ίδιος και η οικογένειά του κατέφυγαν στην Ιταλία και η Ελλάδα τυπικά παρέμεινε Βασιλευομένη Δημοκρατία με αντιβασιλέα, διοριζόμενο από τους δικτάτορες, τον Γεώργιο Ζωιτάκη. Η απόφαση του βασιλιά Κωνσταντίνου να εγκαταλείψει τη χώρα, δημιούργησε διπλωματικά προβλήματα στους πραξικοπηματίες, με κυριότερο το Κυπριακό Ζήτημα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η μόνη αντίδραση προήλθε από το Πολεμικό Ναυτικό, στους κόλπους του οποίου δεν υπήρχαν οπαδοί των πραξικοπηματιών. Αντιστασιακές δράσεις του Ναυτικού αποτέλεσαν η στήριξη του Αντικινήματος του Βασιλιά και οι απόπειρες απαγωγής του Παπαδόπουλου, οι οποίες, όμως, οδηγήθηκαν σε αποτυχία. Βασικό χαρακτηριστικό του Κινήματος του Ναυτικού ήταν η ανεξαρτησία από οποιοδήποτε πολιτικό πρόσωπο ή συμφέρον και μοναδικός του σκοπός η απελευθέρωση του κράτους. Το 1973, καταργήθηκε ο θεσμός της Αντιβασιλείας και θεσπίστηκε η Προεδρική Δημοκρατία, με Πρόεδρο τον Γεώργιο Παπαδόπουλο. Εκείνη την περίοδο διεξήχθη Δημοψήφισμα με αίτημα την πολιτειακή μεταβολή και την 134 Βλ. Χαραλάμπης Δ., Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός. Η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα. 135 Βλ. Ψυρούκης Ν., Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 68

69 κατάργηση της μοναρχίας. Στο πλαίσιο «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος, ορίστηκε πρωθυπουργός ο Σπυρίδωνας Μαρκεζίνης και θεσπίστηκε η λειτουργία Συνταγματικού δικαστηρίου. Η διαδικασία αυτή διακόπηκε με την εξέγερση του Πολυτεχνείου και την επιβολή της Χούντας του Ιωαννίδη. Η περίοδος της δικτατορίας έληξε στις 24 Ιουλίου του 1974, όταν η Χούντα του Ιωαννίδη «κατέρρευσε» υπό το βάρος της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. Η τελευταία κυβέρνηση, αδυνατώντας να χειριστεί τα εξ υπαιτιότητάς της γεγονότα της Κύπρου, (απόπειρα δολοφονίας Μακαρίου Γ, το πραξικόπημα της Κύπρου και τον Αττίλα Ι) προσκάλεσε από το εξωτερικό και διόρισε πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο οποίος σχημάτισε Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Μετά την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών το 1974 και την αλλαγή του πολιτεύματος σε προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία, η χώρα εισήλθε στη μεγαλύτερη περίοδο πολιτικής ομαλότητας της νεότερης ιστορίας της, στην Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία. Την πτώση της χούντας δεν διαδέχτηκε ούτε εμφύλιος πόλεμος, ούτε αντικομουνιστική σταυροφορία από την επίσημη κυβέρνηση, όπως στο παρελθόν. 136 Παρόλα αυτά, η ένοπλη κατάληψη της εξουσίας στις 21 Απριλίου του 1967 και η περίοδος μέχρι τις 24 Ιουλίου του 1974 χαρακτηρίστηκαν στιγμιαίο αδίκημα. Επιπλέον, δεν ασκήθηκε δίωξη για την απόπειρα κατά της ζωής του Μακαρίου και για το πραξικόπημα στην Κύπρο με συμμετοχή Ελλήνων αξιωματικών, που οδήγησαν τη χώρα σε κίνδυνο ανοιχτού ελληνοτουρκικού πολέμου. 136 Βλ. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης

70 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Η επιβολή της Απριλιανής Δικτατορίας μέσα από τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων Με την επιβολή της Απριλιανής Δικτατορίας εντάθηκαν οι πρακτικές λογοκρισίας σε όλα τα μέσα ενημέρωσης και ειδικότερα στον τύπο. Η εμπειρία της δικτατορίας είχε σοβαρό αντίκτυπο στο ιδεολογικό υπόβαθρο. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι ακόμη και η σκέψη θεωρούταν πολιτικό αδίκημα. Από την πρώτη μέρα επιβολής του δικτατορικού καθεστώτος, ένοπλοι αξιωματικοί εισέβαλαν στα γραφεία των εφημερίδων, με σκοπό να ελέγξουν κάθε κίνηση των δημοσιογράφων. Η τακτική αυτή είχε ως αποτέλεσμα οι περισσότερες εφημερίδες να υποταχθούν στο καθεστώς λογοκρισίας, ενώ όσες αρνήθηκαν αναγκάστηκαν να διακόψουν την έκδοσή τους. Χαρακτηριστικά είναι τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων εκείνων των ημερών. Το φύλλο της 21 ης Απριλίου της εφημερίδας «ΤΟ ΒΗΜΑ» δεν περιείχε τις συνταρακτικές εξελίξεις για την επιβολή της δικτατορίας, καθ ότι ήταν πρωινή εφημερίδα. Σε αντίθεση με τις απογευματινές εφημερίδες, είχε εκδοθεί πριν την εκδήλωση των γεγονότων. 70

71 Εφημερίδα «Η ΗΜΕΡΑ», Τίτλος «ΕΠΕΝΕΒΗ Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΕΛΑΒΕ ΤΗΝ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΙΝ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΛΗΡΗΣ ΤΑΞΙΣ ΚΑΘ ΑΠΑΣΑΝ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΝ» (22/04/1967) Εφημερίδα «ΝΕΟΛΟΓΟΣ», Τίτλος «ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΙΝ ΑΝΕΛΑΒΕ ΑΠΟ ΧΘΕΣ Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ», Υπότιτλος «ΟΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΥΝ ΟΤΙ ΑΠΟΛΥΤΟΣ ΤΑΞΙΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙ ΚΑΘ ΑΠΑΣΑΝ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΝ» (22/04/1967) 71

72 Εφημερίδα «ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ», Τίτλος «ΛΟΓΩ ΤΗΣ ΕΚΡΥΘΜΟΥ ΚΑΙ ΚΡΙΣΙΜΟΥ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΑΙ ΕΝΟΠΛΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΑΝΕΛΑΒΟΝ ΧΘΕΣ ΤΗΝ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΙΝ», Υπότιτλος «ΑΠΟΛΥΤΟΣ ΤΑΞΙΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙ ΚΑΘ ΑΠΑΣΑΝ ΤΗΝ ΧΩΡΑΝ» (22/04/1967) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΑΠΕΣΟΒΗΣΕΝ ΑΙΜΑΤΟΚΥΛΙΣΜΑ», Υπότιτλος «Ομάδες κρούσεως Κεντροαριστεράς και Αριστεράς θα επιχειρούσαν κατάλυσιν του Κράτους κατά την συγκέντρωσιν της Θεσσαλονίκης» (24/04/1967) 72

73 Β. Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Από τα πρώτα µέτρα που επέβαλλε η δικτατορία της 21 ης Απριλίου του 1967 ήταν η θέσπιση της προληπτικής λογοκρισίας και η απαγόρευση της κυκλοφορίας περιοδικών εντύπων και εφηµερίδων, κυρίως, από τον χώρο της Αριστεράς. Η προληπτική λογοκρισία, την οποία ασκούσαν διορισµένοι από το καθεστώς δηµοσιογράφοι και στρατιωτικοί υπήρξε εξαιρετικά αυστηρή έως τον Οκτώβριο του 1969, συµβάλλοντας στη δηµιουργία ενός συσκοτισµένου τοπίου. 137 Όσον αφορά την έκδοση εφημερίδων, μετά την επιβολή του πραξικοπήματος, σε κάποιες απαγορεύτηκε η κυκλοφορία, όπως η «Αυγή» και η «Δημοκρατική Αλλαγή» που κάλυπταν τον αριστερό πολιτικό χώρο, άλλες αρνήθηκαν να αποδεχτούν τη λογοκρισία, όπως η «Ελευθερία» και κάποιες υποστήριξαν ανοιχτά το καθεστώς, όπως οι ακροδεξιές εφημερίδες «Ελεύθερος Κόσμος» και «Εστία» και οι φιλοβασιλικές «Ακρόπολις», «Απογευματινή» και «Βραδυνή». Ακόμη, σταμάτησε η έκδοση της «Καθημερινής» και της «Μεσημβρινής» με απόφαση της εκδότριάς τους Ελένης Βλάχου, 138 ενώ λίγο αργότερα σταμάτησε την κυκλοφορία της για οικονομικούς λόγους η «Αθηναϊκή». Άξιο αναφοράς είναι ότι, ακόμη και οι δημοκρατικές εφημερίδες «Βήμα», «Έθνος» και «Νέα» αρχικά αποδέχτηκαν τη λογοκρισία των συνταγματαρχών. Η αντίδραση του αναγνωστικού κοινού αποτυπώθηκε στη δραματική πτώση της κυκλοφορίας των εφημερίδων τους δυο πρώτους μήνες. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, αναπτύχθηκε μια σχέση κατανόησης μεταξύ αναγνωστών και εφημερίδων, αφού και οι δυο ήταν θύματα της παρανοϊκής τακτικής του καθεστώτος. Οι περισσότερες εφημερίδες ξανακέρδισαν σταδιακά τις παλιές τους θέσεις στην αγορά, ενώ στις τελευταίες θέσεις παρέμειναν οι δυο γνήσιες φιλοχουντικές εφημερίδες «Ελεύθερος Κόσμος» και «Εστία». Παράλληλα, με την έκδοση νόμιμων εφημερίδων αναπτύχθηκε και ο παράνομος αντιδικτατορικός τύπος. Πρόκειται για έντυπα που, είτε εκδόθηκαν την περίοδο , είτε κυκλοφορούσαν πριν από αυτή και στάθηκαν εχθρικά ή έθεσαν ως έναν από τους κύριους στόχους τους την ανατροπή του δικτατορικού καθεστώτος. 139 Η κατηγορία αυτή αφορά ένα ευρύτατο φάσµα εντύπων περιοδικά, εφηµερίδες, δελτία, χειρόγραφα, δακτυλόγραφα, πολυγραφηµένα, τυπωµένα, µονόφυλλα ή πολυσέλιδα, τα οποία κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα ή το εξωτερικό, στην ελληνική ή σε άλλες γλώσσες. Αυτές οι εκδόσεις προέρχονταν από ποικίλους φορείς, όπως αντιστασιακές οµάδες, αντιδικτατορικές οργανώσεις, κόµµατα, πολιτικές κινήσεις, πολιτικές νεολαίες, συσσωµατώσεις αξιωµατικών του στρατού, πολιτικούς κρατουμένους, πρωτοβουλίες πολιτών εναντίον της χούντας, φοιτητικούς συλλόγους, εργατικά σωµατεία και ανεξάρτητους εκδότες. Το σηµαντικότερο µέρος των εντύπων αυτών εκδόθηκε από αντιστασιακές 137 Βλ. Στράτος Κ., Αντίθεση και διαφωνία. Η στάση των εφημερίδων στη δικτατορία Βλ. Βλάχου Ελ., Δημοσιογραφικά χρόνια. Πενήντα και κάτι. 139 Βλ. Καραμανωλάκης Β., Πρώτες σκέψεις για τη μελέτη του παράνομου αντιδικτατορικού τύπου ( ). 73

74 οργανώσεις και πολιτικά κόµµατα. Από τα έντυπα των αντιστασιακών οργανώσεων, τα περισσότερα προέρχονταν από το Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο, τη µεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση εκείνης της περιόδου. Από τα έντυπα των πολιτικών κομμάτων, τα περισσότερα προέρχονταν από τον χώρο της κοµµουνιστικής αριστεράς. Οι στόχοι των εντύπων ήταν κυρίως η ενίσχυση του αντιδικτατορικού αγώνα, η διάδοση των θέσεων του φορέα από τον οποίο εκδίδονταν, η δηµιουργία και ενίσχυση των οργανώσεων του. Ο παράνοµος και συνωµοτικός χαρακτήρας των εντύπων εξηγεί και τον προπαγανδιστικό χαρακτήρα τους, ο οποίος συνδέεται µε την προσέλκυση νέων µελών. Σκοπός τους ήταν από τη µια η αποσαφήνιση του ιδεολογικού στίγµατος και από την άλλη η ανάδειξη των διαφορών από τις άλλες αντιστασιακές δυνάµεις και η περιχαράκωση του πολιτικού τους χώρου. Πέρα από τα έντυπα που απευθύνονταν προς τον γενικό πληθυσµό, υπήρχαν εκδόσεις που κυκλοφορούσαν και απευθύνονταν προς ειδικές ομάδες πολιτών. 140 Βασική κατηγορία αποτέλεσαν οι εκδόσεις των πολιτικών κρατουμένων, οι οποίες αποσκοπούσαν στην πολιτική ενηµέρωση, την καθοδήγηση και την ηθική στήριξη των φυλακισµένων. Ακόμη, στις ιδιαίτερες κατηγορίες παράνομων εντύπων περιλαμβάνονταν οι τοπικές εφημερίδες. Πέρα από την αναφορά στη γενικότερη πολιτική κατάσταση ή στον αντιδικτατορικό αγώνα, περιείχαν ειδήσεις που αφορούσαν τη συγκεκριµένη γεωγραφική περιοχή, συνήθως αντιστασιακές πράξεις ή καταγγελίες για σκάνδαλα και συµπεριφορές εκπροσώπων της χούντας 141. Τέλος, ειδική κατηγορία εντύπων αποτέλεσαν οι σατιρικές εφημερίδες, που είχαν ως στόχο τη διακωµώδηση του δικτατορικού καθεστώτος. Ο υπαινικτικός λόγος υπήρξε όπλο µιας σηµαντικής µερίδας του τύπου στον αγώνα για ενηµέρωση εναντίον της στρατοκρατούµενης λογοκρισίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτέλεσαν οι εφημερίδες «Μίνι» και «Χούντα», οι οποίες ήταν χειρόγραφες και κυκλοφορούσαν σε λίγα αντίτυπα λόγω της δυσκολίας αναπαραγωγής των γελοιογραφιών. Η τέχνη του υπονοούμενου αναπτύχθηκε με εκπληκτικά ευρήματα τόσο στη δικτατορία του Μεταξά, όσο στη δικτατορία Παπαδόπουλου Ιωαννίδη. Οι αναγνώστες έμαθαν να διαβάζουν τις εφημερίδες «πίσω από τις γραμμές τους» και εκ των κάτω προς τα άνω (από το μονόστηλο προς το οκτάστηλο). 142 Από την πρώτη στιγµή της δικτατορίας συγκροτήθηκαν και αντιδικτατορικές κινήσεις στο εξωτερικό, γύρω από τις οποίες συσπειρώθηκε ένας µεγάλος αριθµός από Έλληνες οικονοµικούς µετανάστες, φοιτητές, επιστήµονες και αυτοεξόριστους. Αντιδικτατορικές κινήσεις εµφανίστηκαν κυρίως στη υτική Ευρώπη, στις σκανδιναβικές χώρες, στην αµερικάνικη ήπειρο, την Αυστραλία, τη Σοβιετική Ένωση, την Ουγγαρία, τη Βουλγαρία και αλλού. Σε σηµαντικό βαθµό, ιδιαίτερα τον πρώτο καιρό, οι αντιδικτατορικές συσσωµατώσεις που συγκροτήθηκαν αντανακλούσαν τη δηµιουργία των αντίστοιχων στην Ελλάδα. Υπήρξε, βέβαια, και η αντίστροφη διαδροµή, κινήσεις και οργανώσεις που δηµιουργήθηκαν στο εξωτερικό επιχείρησαν την επέκτασή τους στο εσωτερικό της χώρας. Τα συγκεκριµένα έντυπα, ιδιαίτερα τα ξενόγλωσσα, 140 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 141 Βλ. Πελοποννησίου-Βασιλάκου Σ., Δικτατορία Η έντυπη αντίσταση. 142 Βλ. Πασαλάρης Χρ., Οι Βαρόνοι των Media. 74

75 στόχευαν στην ευαισθητοποίηση και ενεργοποίηση της διεθνούς κοινής γνώµης, των πολιτικών, των διανοουμένων και των δηµοσιογράφων. Παράλληλα, τα ελληνόγλωσσα αποσκοπούσαν, πέρα από την ενηµέρωση και τη συσπείρωση, στη συµµετοχή των Ελλήνων του εξωτερικού σε συγκεκριµένες αντιδικτατορικές και πολιτικές οργανώσεις. Ακόµη και στην περίοδο της προληπτικής λογοκρισίας, οι ξένες εφηµερίδες και τα περιοδικά κυκλοφορούσαν ελεύθερα στα µεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας, µεταφέροντας ανταποκρίσεις των ξένων δηµοσιογράφων, µε πληροφορίες και καταγγελίες που το καθεστώς της 21 ης Απριλίου δεν επέτρεπε να κυκλοφορούν στον ελληνικό τύπο. Άξιο αναφοράς είναι ότι, οι μη λογοκριμένες ειδήσεις με ενδιαφέρον για το ελληνικό κοινό προέρχονταν κυρίως από τις ξένες εφημερίδες. Οι Έλληνες αντίπαλοι του καθεστώτος, αξιοποίησαν με τον καλύτερο τρόπο αυτή τη δυνατότητα και διοχέτευαν σημαντικές ειδήσεις και ντοκουμέντα, σε εφημερίδες του εξωτερικού. Τον Οκτώβριο του 1969, η άρση της προληπτικής λογοκρισίας σηµατοδότησε την έναρξη ενός κύµατος εκδόσεων, επικεντρωµένων κυρίως στην αριστερή σκέψη, παλαιότερων και νεότερων στοχαστών. Το εκδοτικό τοπίο εµπλουτίστηκε µε περιοδικές εκδόσεις που, εκµεταλλευόµενες τα περιθώρια τα οποία έδινε το καθεστώς, εξέφρασαν σαφή αντιδικτατορικό λόγο. 143 Η εκµετάλλευση των χαραµάδων προς την ελευθερία επέτρεψε στη νεότερη γενιά να εκφράσει συγκαλυµµένα τα αντιδικτατορικά της αισθήµατα. Ο «νόµιµος αντιδικτατορικός τύπος» άσκησε µια ιδιαίτερη επιρροή στους νέους ανθρώπους και συντέλεσε καθοριστικά στην αφύπνισή τους. Τα περισσότερα έντυπα κατασχέθηκαν και συνελήφθησαν οι εκδότες τους, κυρίως µετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Ιωαννίδη. Οι περιοδικές εκδόσεις που έχουν διασωθεί παρουσιάζουν µια µεγάλη ποικιλοµορφία, χειρόγραφες, δακτυλόγραφες, πολυγραφηµένες ή τυπωµένες, μονοσέλιδες ή πολυσέλιδες. Η διακίνηση τους γινόταν από χέρι σε χέρι ή µέσω του ταχυδροµείου µε φακέλους συνήθως κλεµµένους από κάποια υπηρεσία ή εταιρεία υπεράνω υποψίας. Το ζήτηµα της απήχησης και του ρόλου που διαδραµάτισαν τα συγκεκριµένα έντυπα στον αγώνα εναντίον της χούντας είναι ανοιχτό. 144 υστυχώς, πέρα από τα κείµενα των ίδιων των εντύπων, που συνήθως υπερτόνιζαν την αποδοχή τους, δεν υπάρχουν πληροφορίες για την κυκλοφορία τους. Η διάρκεια της έκδοσης τους καθορίσθηκε σε µεγάλο βαθµό από τις συνθήκες της παρανοµίας. Υπήρξαν έντυπα («Ριζοσπάστης», «Οδηγητής», «4η ιεθνής» και «Εργατική Πάλη»), τα οποία εκδίδονταν καθ όλη τη διάρκεια της χούντας, ενώ η έκδοση κάποιων άλλων διήρκεσε µικρότερο χρονικό διάστηµα εξαιτίας διάφορων παραγόντων («Θούριος», «Νέα Ελλάδα» και «Ριζοσπάστης Μαχητής»). Εν κατακλείδι, τα περισσότερα από τα αντιδικτατορικά έντυπα σταμάτησαν την έκδοσή τους, ενώ λίγα συνέχισαν τη διαδρομή τους στο μεταπολιτευτικό τοπίο. Αυτά που διασώθηκαν αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες για τον αγώνα όλων εκείνων που αντιστάθηκαν στη βία και την καταστολή και αγωνίστηκαν για τη δημοκρατία. 143 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 144 Βλ. Παπαθανασίου Ι., Ο παράνομος τύπος από το 1936 έως Από τη δικτατορία του Μεταξά στη μεταπολίτευση. 75

76 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Τι έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής για την εξέγερση του Πολυτεχνείου Στις αρχές του 1973, το χάσμα μεταξύ του δικτατορικού καθεστώτος και των φοιτητών μεγάλωνε. Το φοιτητικό κίνημα επέλεξε τη μετωπική σύγκρουση με το καθεστώς και τη μαζική δράση με πορείες, διαδηλώσεις και καταλήψεις. Η κοινή γνώμη αποδέχτηκε και στήριξε τον αγώνα των φοιτητών, ενώ η δικτατορία δεν κατάφερε να τον καθυποτάξει. Αποκορύφωμα της σύγκρουσης του καθεστώτος με τους φοιτητές και αρχή του τέλους του αποτέλεσε η εισβολή των τανκς στο Πολυτεχνείο στις 17 Νοέμβρη του Ό τρόπος που τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων αποτύπωσαν τις επόμενες μέρες την κατάσταση είναι ένα δείγμα της έντονης λογοκρισίας που ασκούσε η χούντα εκείνη την περίοδο στον τύπο, αλλά και της αντίληψης των δημοσιογράφων περί ιστορικότητας της στιγμής. Η ιδεολογία, η θέση, ο φόβος για την προσωπική ακεραιότητα και φυσικά η λογοκρισία διαμόρφωσαν τους τίτλους των εφημερίδων εκείνης της ημέρας. Η αποτύπωση των γεγονότων πραγματοποιήθηκε χωρίς άσκηση κριτικής κατά του δικτατορικού καθεστώτος. Χαρακτηριστικά είναι τα ακόλουθα πρωτοσέλιδα. Εφημερίδα «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», Τίτλος «ΤΑΣ ΠΡΩΤΑΣ ΑΥΓΙΝΑΣ ΩΡΑΣ ΣΗΜΕΡΟΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΑ ΤΑΝΚΣ ΚΑΤΕΣΤΕΙΛΑΝ ΤΗΝ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗΝ ΑΝΑΡΧΙΑ» (17/11/1973) 76

77 Εφημερίδα «ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ», Τίτλος «3 Μετά τά μεσάνυκτα ΤΑ ΤΑΝΚΣ ΚΑΤΕΣΤΕΙΛΑΝ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΙ» (17/11/1973) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Εξεκενώθη το Πολυτεχνείο ΕΠΕΝΕΒΗΣΑΝ ΑΡΜΑΤΑ ΜΑΧΗΣ» (17/11/1973) 77

78 Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΚΟΣΜΟΣ», Τίτλος «ΑΙΜΑΤΗΡΑΙ ΜΑΧΑΙ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟΝ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», Υπότιτλος «ΔΙΑΔΗΛΩΤΑΙ ΒΑΛΛΟΥΝ ΜΕ ΠΥΡΟΒΟΛΑ ΟΠΛΑ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΗΣ ΤΑΞΕΩΣ- ΟΔΟΦΡΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΥΡΚΑΪΑΙ» (17/11/1973) Εφημερίδα «ΒΡΑΔΥΝΗ», Τίτλος «ΑΙΜΑ ΕΡΡΕΥΣΕ Νεκροί και τραυματίαι κατά τάς συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών Αστυνομίας - ΑΡΜΑΤΑ ΜΑΧΗΣ ΕΖΩΣΑΝ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ» (17/11/1973) 78

79 Εφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ», Τίτλος «Μετά τις χθεσινές μάχες - ΤΑΝΚΣ ΚΑΤΗΛΘΑΝ ΤΗΝ ΝΥΧΤΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ» (17/11/1973) Εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», Τίτλος «γενικεύθησαν αί εκδηλώσεις Προσέλαβον πολιτικήν μορφήν - ΕΞΑΩΡΗ ΜΑΧΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ», Υπότιτλος «ΑΝΕΠΙΒΕΒΑΙΩΤΟΙ ΦΗΜΑΙ ΠΕΡΙ ΔΥΟ ΝΕΚΡΩΝ ΔΕΚΑΔΕΣ ΟΙ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΘΕΝΤΕΣ ΕΚΑΤΕΡΩΘΕΝ» (17/11/1973) 79

80 Εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», Τίτλος «Κατά την βιαίαν διάλυσιν διαδηλώσεων ΝΕΚΡΟΙ ΚΑΙ ΤΡΑΥΜΑΤΙΑΙ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ Τεθωρακισμένα κατήλθαν στην πόλη»(17/11/1973) Εφημερίδα «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», Τίτλος «ΤΕΛΕΙΩΝΕΙ Η ΑΝΑΡΧΙΑ» (18/11/1973) 80

81 Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η λογοκρισία αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της δικτατορίας της 21 ης Απριλίου του 1967 στον τομέα της ενημέρωσης. Ήδη από τη μέρα του πραξικοπήματος, η λογοκρισία αποτέλεσε ένα από τα πιο βασικά κατασταλτικά μέσα που μεταχειρίστηκε το καθεστώς. Η χουντική κυβέρνηση χειραγώγησε την ελεύθερη ενημέρωση με τον δραστικό περιορισμό της κυκλοφορίας εντύπων και περιόρισε την οποιαδήποτε προσπάθεια ελεύθερης εκδοτικής δραστηριότητας. 145 Από τις πρώτες ημέρες του καθεστώτος, οι εκδότες βρέθηκαν μπροστά στο δίλημμα της συνέχισης ή μη της δραστηριότητάς τους. Ο ελληνικός τύπος με λογοκρισία ή χωρίς στη μεγάλη του πλειοψηφία όχι μόνο πειθάρχησε, αλλά και έμμεσα βοήθησε το ανελεύθερο καθεστώς. 146 Ο δικτάτορας Παπαδόπουλος δεν έκρυψε τις προθέσεις του, «Ως χειρουργοί είμεθα υποχρεωμένοι να εξουδετερώσωμε τους τιναγμούς και τους κραδασμούς που κάμνετε οι δημοσιογράφοι εις το χειρουργικό μας κρεββάτι, ως απαιτούντες να εκφράσετε ελευθέρως τας αντιλήψεις σας. Εν πάση περιπτώσει έχετε υποχρέωσιν να δεχθήτε την σοβαρότητα της εγχειρήσεως και να μας βοηθήσετε». 147 Η άσκηση λογοκρισίας βασίστηκε σε έναν μηχανισμό ελέγχου του τύπου και της πληροφόρησης, ο οποίος είχε συσταθεί με ευθύνη και πρωτοβουλία της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή ήδη από το Ο μηχανισμός αυτός αποτελούταν από στρατιωτικούς και Έλληνες και ξένους δημοσιογράφους και είχε ως σκοπό τη στήριξη ενός ουσιαστικά αυταρχικού καθεστώτος. Η περίοδος της Απριλιανής δικτατορίας χαρακτηριζόταν από φυλακίσεις και εξορίες δημοσιογράφων, καθώς και τη βάναυση συμπεριφορά του κυβερνώντος καθεστώτος εναντίον των εκπροσώπων του τύπου, ο οποίος βρισκόταν πλέον υπό τον πλήρη και ουσιαστικό έλεγχο του. 148 Στο πλαίσιο αυτό, στις 29 Απριλίου του 1967, συστάθηκε η Υπηρεσία Ελέγχου Τύπου. Βασική αρμοδιότητα της οποίας ήταν ο έλεγχος των δημοσιευμάτων που δυσφημούσαν την κυβέρνηση και απειλούσαν το έθνος. Επιπλέον, όριζε τους κανόνες για το τι επιτρέπεται και τι όχι να δημοσιεύεται στις εφημερίδες. Στα απαγορευμένα θέματα συγκαταλέγονταν οι αναφορές στη βασιλική οικογένεια, την κυβέρνηση, τον στρατό και την κρατική λειτουργία. Απαγορεύονταν τα δημοσιεύματα που θα μπορούσαν να αναζωπυρώσουν τα πολιτικά πάθη, η αναδημοσίευση ανακοινώσεων αριστερών οργανώσεων και κάθε δημοσίευμα που κατά την κρίση της Υπηρεσίας Ελέγχου «παραβλάπτει το έργον της Κυβερνήσεως». Εκτός από τις απαγορεύσεις, οι εφημερίδες ήταν υποχρεωμένες να δημοσιεύουν ανακοινώσεις και δηλώσεις μελών της κυβέρνησης και θετικά σχόλια για το κυβερνητικό έργο. 149 Η υποταγή του τύπου στην άγρια λογοκρισία αποτυπωνόταν στην πανομοιότυπη εμφάνιση των εφημερίδων που κυκλοφόρησαν τις επόμενες μέρες του πραξικοπήματος. Παρόλα αυτά, δεν ήταν λίγες οι φορές που οι εφημερίδες δημοσίευαν άμεσα ή 145 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 146 Βλ. Πασαλάρης Χρ., Οι Βαρόνοι των Media. 147 Βλ. Γιωτίτσας Δ., Οι εφημερίδες στο «χειρουργείο» της χούντας. 148 Βλ. Σκλαβούνης Γ., Ιστορία του τύπου. 149 Βλ. Πετσίνη Π. & Χριστόπουλος Δ., Η λογοκρισία στην Ελλάδα. 81

82 έμμεσα κείμενα εις βάρος του στρατιωτικού καθεστώτος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εφημερίδα «Βραδινή», η οποία «ενοχλούσε» σε μόνιμη βάση τους Συνταγματάρχες με αποτέλεσμα να διακοπεί εξαναγκαστικά αρκετές φορές η έκδοσή της. Ακόμη, έμμεσες επιθέσεις εναντίον της τότε κρατικής εξουσίας άσκησαν οι εφημερίδες «Το Βήμα», «Athens News», «Ακρόπολις», «Τα Νέα» και «Η Απογευματινή». Παράλληλα, δημιουργήθηκε ένα τεράστιο κύκλωμα εκδόσεων που χαρακτηρίστηκε «αντιδικτατορικός τύπος». Σε αυτόν εντάσσονται όλα τα έντυπα που κυκλοφόρησαν υπό το καθεστώς παρανομίας στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η έκδοση παράνοµων εντύπων αποτέλεσε ένα από τα βασικά όπλα, που διέθεταν στο οπλοστάσιό τους οι αντιδικτατορικές οργανώσεις, οι οποίες συγκροτήθηκαν την επόµενη κιόλας ηµέρα του πραξικοπήµατος. Παρόλο που, η προληπτική λογοκρισία καταργήθηκε τον Οκτώβριο του 1969, οι εκδότες των εφημερίδων υποχρεώθηκαν να εφαρμόσουν ένα καθεστώς αυτολογοκρισίας, χωρίς την παρέμβαση των λογοκριτών. Επιπλέον, ο νόμος «περί Τύπου», που ίσχυε από την 1 η Ιανουαρίου του 1970, ήταν το ίδιο ανελεύθερος, σκόπιμα αόριστος και περιλάμβανε εξοντωτικές ρυθμίσεις σε βάρος του τύπου. Ωστόσο, οι εκδότες των εφημερίδων παρέκαμψαν τις διατάξεις του νόμου και παρουσίασαν ήπιες μεν, αλλά αναγνωρίσιμες αντικαθεστωτικές γνώμες. Το καθεστώς αντέδρασε με σχέδιο νόμου τον Αύγουστο του 1971 και με σειρά νόμων τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, που αφορούσαν το επάγγελμα των δημοσιογράφων και περιλάμβαναν ιδιαίτερα ανελεύθερες ρυθμίσεις. Οι ρυθμίσεις αυτές όμως, δεν μπόρεσαν να ανακόψουν την πορεία των περισσότερων εφημερίδων προς την παλιά προδικτατορική γραμμή τους. Σ αυτό συνέβαλαν και οι πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στην πτώση της δικτατορίας. Τα αντιδικτατορικά έντυπα συνιστούν µια µοναδική πηγή για την ιστορία της περιόδου Τα έντυπα αυτά, δεν παρείχαν πληροφορίες μόνο για το καθεστώς και το αντιδικτατορικό κίνηµα εντός και εκτός Ελλάδας, αλλά και για τις οργανώσεις, τις θέσεις τους, τη στάση τους απέναντι στο καθεστώς και τις συγκρούσεις τους µε άλλες αντιστασιακές ομάδες. Τα λιγοστά έντυπα που διασώθηκαν αποτελούν απεικονίσεις των πρώτων ημερών και των ηρωικών ενεργειών ανθρώπων που τόλμησαν να αντισταθούν στην καταστολή των ελευθεριών τους Βλ. Πελοποννησίου-Βασιλάκου Σ., Δικτατορία Η έντυπη αντίσταση. 82

83 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Η διακωμώδηση της Απριλιανής Δικτατορίας (Georgi Tschalacov, Βουλγαρία) Το 1975, έναν χρόνο μετά την πτώση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, πραγματοποιήθηκε μια παγκόσμια έκθεση γελοιογραφίας στην Κηφισιά, με τον τίτλο «Αντιφασισμός». Η έκθεση διεξήχθη υπό την αιγίδα και με τη χρηματοδότηση της καραμανλικής κυβέρνησης. Σκοπός της ήταν η παρουσίαση των απόψεων Ελλήνων και ξένων γελοιογράφων μέσα από μια χιουμοριστική και σαρκαστική οπτική για την κατάσταση που διαμορφωνόταν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Απριλιανής Δικτατορίας. Η «Παγκόσμιος Έκθεσις Γελοιογραφίας» συγκέντρωσε καλλιτέχνες από σαράντα έξι χώρες, οι οποίοι με τα σκίτσα τους σατίρισαν την ελληνική δικτατορία και τις φασιστικές πρακτικές, εφιστώντας παράλληλα την προσοχή του κοινού στον κίνδυνο μιας νέας εκτροπής του πολιτεύματος. (Milan Zec, Γιουγκοσλαβία) 83

84 Με την έκθεση αυτή αναδείχθηκε η ελληνική γελοιογραφία ως μέσο λαϊκής αντίστασης και διαμαρτυρίας κατά της αυθαιρεσίας της εξουσίας. Κατά την περίοδο της επταετίας, οι Έλληνες γελοιογράφοι ήταν ενεργητικά υπάκουοι έως και αδρανείς, καθώς η σάτιρα θεωρούταν πάντα μία ριψοκίνδυνη μορφή τέχνης. Η κριτική και ανατρεπτική λειτουργία της έγινε προφανής, όταν επιχειρήθηκε η λογοκρισία του είδους, ιδιαίτερα σε περιόδους που τα πολιτικά και κοινωνικά ήθη δεν ευνοούσαν ανατρεπτικές προσεγγίσεις και αντίστοιχο σχολιασμό της επικαιρότητας. Έλληνες και μη γελοιογράφοι βοήθησαν με την αποτελεσματικότητα των σκίτσων τους να συνειδητοποιήσει η κοινή γνώμη την αλήθεια της εποχής. Με τα σκίτσα τους κατάφεραν να μεταδώσουν πολιτικά και ιδεολογικά μηνύματα και να διαμορφώσουν συνειδήσεις. (Σπύρος Ορνεράκης) Η γελοιογραφία είναι από τη φύση της η πιο θωρακισμένη μορφή έκφρασης απέναντι στη λογοκρισία. Πράγματι, ακόμη και όταν όλοι οι άλλοι δημοσιογράφοι αναγκάζονται να υποταχθούν στην προληπτική ή κατασταλτική λογοκρισία, οι γελοιογράφοι, μέσω των σκίτσων τους, επιτελούν μια σπουδαία αποστολή, αγνοώντας τους κινδύνους, καταδικάζουν τους καταπατητές οποιωνδήποτε ελευθεριών. 84

85 (Κώστας Βλάχος) Η γελοιογραφία είναι μια ιδιαίτερη μορφή εικαστικής τέχνης που με εύληπτο τρόπο εκτίθεται απέναντι σε μεγάλα, επίκαιρα πολιτικά ζητήματα, κρίνοντας τα και σατιρίζοντας τα. Έχει τη δύναμη να μας κάνει να δούμε πίσω από αυτό που φαίνεται, να υποψιαστούμε και να κατανοήσουμε με έναν συμπυκνωμένο τρόπο την πολιτική πραγματικότητα. Ένα σατιρικό σκίτσο υπαινίσσεται, αναδεικνύει, σατιρίζει, καυτηριάζει, κρίνει και με τον τρόπο αυτόν παρακινεί σε σκέψη, ακόμη και σε δράση. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η παρουσία ή η απουσία της γελοιογραφίας συνδέονται με τον εκδημοκρατισμό ενός κράτους. (Κώστας Μητρόπουλος) 85

86 6. ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ Α. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Με τον όρο μεταπολίτευση εννοείται η περίοδος μετά την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών το 1974 και την αλλαγή του πολιτεύματος σε προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία. Η περίοδος, στην οποία εντάσσεται η μεταπολίτευση, αναφέρεται στην ελληνική ιστοριογραφία και ως Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία. Η μεταπολίτευση διαρκεί έως τις μέρες μας και συνιστά το μεγαλύτερο διάστημα πολιτικής σταθερότητας που γνώρισε η χώρα μας. Κάνοντας μια ιστορική ανασκόπηση διαπιστώνεται ότι το ελληνικό, πολιτικό σύστημα πέρασε από πολλά στάδια και από αλλεπάλληλες μεταβολές. Η σημαντικότερη εκ των οποίων ήταν η πολιτειακή αλλαγή του πολιτεύματος της Ελλάδας. Το 1974 θεσπίστηκε το πολίτευμα της Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, ύστερα από τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για τη μορφή του πολιτεύματος, μεταξύ Βασιλευόμενης και Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Κυριότερα χαρακτηριστικά των πρώτων χρόνων της περιόδου της μεταπολίτευσης, αποτέλεσαν η νομιμοποίηση των αριστερών και κομμουνιστικών κομμάτων και η θέσπιση του νέου Συντάγματος. Η πρώτη απόπειρα μεταπολιτευτικής ανασυγκρότησης της χώρας πραγματοποιήθηκε στις 17 Νοεμβρίου του 1974 με τη διεξαγωγή των πρώτων εθνικών εκλογών. Οι εκλογές αυτές ανέδειξαν τη Νέα Δημοκρατία ως κυβερνών κόμμα και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ως πρωθυπουργό της χώρας. Τα κυριότερα επιτεύγματα της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή ήταν η επανένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και η ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Οι δεύτερες εθνικές εκλογές της μεταπολίτευσης διεξήχθησαν πρόωρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η αναγκαιότητα διεξαγωγής εκλογών επιτάχθηκε από μία σειρά πολιτικών θεμάτων που έχρηζαν προσοχής, όπως το Κυπριακό, η διένεξη με την Τουρκία και η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Στις βουλευτικές εκλογές του 1977, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής αναδείχτηκε και πάλι πρωθυπουργός, αλλά το 1980 παραιτήθηκε διεκδικώντας το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Πρωθυπουργός και πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας αναδείχθηκε ο Γεώργιος Ράλλης. Με τη συμπλήρωση επτά χρόνων από την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα για τρίτη φορά εθνικές εκλογές και συγκεκριμένα στις 18 Οκτωβρίου του Η ημερομηνία αυτή έχει χαρακτηριστεί ως η ημέρα της «Αλλαγής», καθώς τα αποτελέσματα των εκλογών δημιούργησαν ένα νέο πολιτικό σκηνικό. Στις εκλογές αυτές, το ΠΑΣΟΚ με ηγέτη τον Ανδρέα Παπανδρέου πέτυχε μια σημαντική νίκη και από τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης αναδείχθηκε κυβέρνηση. Η επόμενη εκλογική αναμέτρηση πραγματοποιήθηκε στις 2 Ιουνίου του 1985, με την 86

87 κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου να ολοκληρώνει τη θητεία της και το ΠΑΣΟΚ να αναδεικνύεται και πάλι κυβερνών κόμμα. Σημείο καμπής στη μεταπολιτευτική ιστορία της χώρας αποτέλεσε το έτος 1989, το οποίο χαρακτηρίστηκε από πολιτική αστάθεια, έντονες πολιτικές αναταραχές και το σκάνδαλο «Κοσκωτά». Συνέπειες των παραπάνω ήταν η αποδιοργάνωση του πολιτικού σκηνικού της χώρας, η αναγκαιότητα διεξαγωγής τριών εκλογικών αναμετρήσεων, συγκρότησης συγκυβέρνησης και μετέπειτα οικουμενικής κυβέρνησης, προκειμένου να επέλθει πολιτική ομαλότητα. Εν τω μεταξύ, στις εκλογές του 1990 αναδείχθηκε κυβερνών κόμμα η Νέα Δημοκρατία με αρχηγό τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη. Ωστόσο, εξαιτίας έντονων διαφωνιών στο εσωτερικό της κυβέρνησης, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την πρωθυπουργία και προκηρύχθηκαν νέες εκλογές. Στη συνέχεια, τον Οκτώβριο του 1993, μετά την πτώση της κυβέρνησης Μητσοτάκη, διεξήχθησαν για δεύτερη φορά στην ιστορία της μεταπολίτευσης πρόωρες εκλογές. Αποτέλεσμα των οποίων ήταν η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία και η ανάδειξη του Ανδρέα Παπανδρέου ως πρωθυπουργού. Ωστόσο, η κλονισμένη υγεία του Ανδρέα Παπανδρέου είχε ως αποτέλεσμα την παραίτησή του και την ανακήρυξη του Κώστα Σημίτη ως νέου προέδρου του ΠΑΣΟΚ. Ο Κώστας Σημίτης αναδείχθηκε πρωθυπουργός στις επόμενες εκλογικές αναμετρήσεις του 1996 και του Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ με αρχηγό τον Κώστα Σημίτη ολοκλήρωσε την τετραετία και στις 7 Μαρτίου του 2004 ορίστηκαν νέες βουλευτικές εκλογές. Αποτέλεσμα των οποίων ήταν η άνοδος της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία και η ανάδειξη του Κώστα Καραμανλή ως πρωθυπουργού της χώρας. Έναν χρόνο πριν ολοκληρωθεί η δεύτερη θητεία της Νέας Δημοκρατίας με αρχηγό τον Κώστα Καραμανλή προκηρύχθηκαν πρόωρες εκλογές, μετά από απαίτηση του ίδιου του πρωθυπουργού. Στις εκλογές της 4 ης Οκτωβρίου του 2009 το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας με αρχηγό τον Γιώργο Παπανδρέου. Το σημαντικότερο ζήτημα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση ήταν η ελληνική κρίση χρέους, που τελικά είχε ως αποτέλεσμα την παραίτηση του πρωθυπουργού. Υπό αυτές τις συνθήκες, στις 11 Νοεμβρίου του 2011 σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον οικονομολόγο Λουκά Παπαδήμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι, οι εκλογές του 2012 αποτέλεσαν σταθμό στην πολιτική σκηνή της χώρας, καθώς ο δικομματισμός που κυριαρχούσε από την πτώση του Χούντας των Συνταγματαρχών κατέρρευσε. Συγκεκριμένα, τα κόμματα Νέα Δημοκρατία, ΠΑΣΟΚ και Δημοκρατική Αριστερά, έπειτα από διπλές εκλογές συγκρότησαν κυβέρνηση συνεργασίας. Τέλος, οι εκλογές του 2015 χαρακτηρίστηκαν ως οι πιο κρίσιμες της μεταπολίτευσης. Αποτέλεσμα των οποίων ήταν ο σχηματισμός δυο κυβερνήσεων με πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα, η πρώτη τον Ιανουάριο και η δεύτερη τον Σεπτέμβριο. Οι εκλογές του Σεπτεμβρίου προκλήθηκαν έπειτα από την παραίτηση της κυβέρνησης στις 20 Αυγούστου του Ένας από τους κύριους λόγους της παραίτησης ήταν η εσωτερική διαμάχη μεταξύ στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ μετά το δημοψήφισμα της 5 ης Ιουλίου. Η αδυναμία του πρώτου κόμματος να συγκεντρώσει την απόλυτη πλειοψηφία εδρών για τον αυτοδύναμο σχηματισμό κυβέρνησης οδήγησε σε κυβέρνηση συνεργασίας των κομμάτων ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ. 87

88 Συμπερασματικά, η περίοδος της μεταπολίτευσης αποτελεί το πιο αμφιλεγόμενο κομμάτι της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, εγείροντας σημαντικά ερωτήματα για την ποιότητα της δημοκρατίας που αποκαταστάθηκε. Η πτώση της δικτατορίας δημιούργησε τις ευνοϊκές συνθήκες που θα οδηγούσαν τη χώρα σε ένα μέλλον ελευθερίας και προόδου. Αξίζει να τονιστεί ότι, θεωρητικά τουλάχιστον το όραμα της δημοκρατίας έχει πετύχει. Δεν έχει υπάρξει άλλη περίοδος στην ελληνική ιστορία, που να χαρακτηρίζεται από διαρκή πολιτική ομαλότητα ύστερα από δεκαετίες συνταγματικών εκτροπών και γενικότερης καθεστωτικής ανωμαλίας στην κοινοβουλευτική ζωή της χώρας. Ωστόσο, παρά τη θεμελίωση της δημοκρατίας, η ελληνική κοινωνία πλήττεται από σοβαρά δημοκρατικά ελλείμματα και παθογένειες καθ όλη της διάρκεια της μεταπολίτευσης. Το τέλος της μεταπολίτευσης έχει ανακοινωθεί αμέτρητες φορές τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, η προσφυγή της χώρας στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο το έτος 2009 σηματοδότησε το οριστικό τέλος της μεταπολίτευσης και την απαρχή μιας άλλης εποχής. Μιας εποχής, με ασαφή και δυσδιάκριτα χαρακτηριστικά, αλλά και με ενδείξεις διαμόρφωσης μιας νέας ιστορικής περιόδου. 88

89 ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Τα σημαντικότερα γεγονότα της μεταπολίτευσης αποτυπωμένα στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων Ο όρος «μεταπολίτευση» είναι ασαφής και νεφελώδης. Για την ακρίβεια, αν και στοχεύει να περιγράψει τη διαφορά της δικτατορικής ή της προδικτατορικής περιόδου σε σχέση με τη μεταδικτατορική, στην πραγματικότητα κάνει ακριβώς το αντίθετο. Περιγράφει τη μεταδικτατορική περίοδο ως μεταλλαγμένη συνέχεια της δικτατορικής περιόδου και όχι ως ρήξη των δεσμών με αυτή. Στην πρώτη εκλογική διαδικασία μετά την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών, κυρίαρχο αίτημα ήταν η αποκατάσταση της δημοκρατίας και η πολιτική ομαλότητα. Η πρώτη μεγάλη αλλαγή επήλθε με τις εθνικές εκλογές της 18 ης Οκτωβρίου του Η ημερομηνία αυτή έχει χαρακτηριστεί ως η ημέρα της «Αλλαγής», καθώς τα αποτελέσματα των εκλογών δημιούργησαν ένα νέο πολιτικό σκηνικό. Στις εκλογές αυτές, το ΠΑΣΟΚ με ηγέτη τον Ανδρέα Παπανδρέου πέτυχε μια σημαντική νίκη και από τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης αναδείχθηκε κυβέρνηση. Ωστόσο, σημείο καμπής της μεταπολιτευτικής ιστορίας της χώρας αποτέλεσε το έτος 1989, το οποίο χαρακτηρίστηκε από πολιτική αστάθεια, έντονες πολιτικές αναταραχές και το σκάνδαλο «Κοσκωτά». Τις επόμενες δεκαετίες, οι εκλεγμένες κυβερνήσεις επιδίωξαν την ενίσχυση της εξουσίας τους με κάθε τρόπο, με αποτέλεσμα την επικράτηση της λαϊκιστικής πολιτικής. Υπό αυτές τις συνθήκες, τα κόμματα αδιαφόρησαν για την οικονομική υστέρηση της χώρας και τις συνέπειές της, με αποτέλεσμα την εκδήλωση της ελληνικής οικονομικής κρίσης. Έτος ορόσημο για τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις αποτέλεσε το 2012, καθώς συνδέθηκε με την κατάρρευση του δικομματισμού, που κυριαρχούσε από την πτώση του Χούντας των Συνταγματαρχών. Την περίοδο εκείνη παρατηρήθηκε καθίζηση της δύναμης των δύο κυριοτέρων κομμάτων (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ) και εκλογική ενίσχυση άλλων μικρότερων. Τέλος, οι εκλογές του 2015 χαρακτηρίστηκαν ως οι πιο κρίσιμες της μεταπολίτευσης. Αποτέλεσμα των οποίων ήταν η εκλογική επικράτηση για πρώτη φορά ενός κόμματος της αριστεράς, του ΣΥΡΙΖΑ. Η αδυναμία του πρώτου κόμματος να συγκεντρώσει την απόλυτη πλειοψηφία εδρών για τον αυτοδύναμο σχηματισμό κυβέρνησης οδήγησε σε κυβέρνηση συνεργασίας των κομμάτων ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ, με πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα. Μέσα από τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων επιχειρείται η παρουσίαση της περιόδου, που ακολούθησε την κατάρρευση της δικτατορίας, στις 24 Ιουλίου του 1974 και την εγκαθίδρυση της Γ Ελληνικής Δημοκρατίας, της μεγαλύτερης σε διάρκεια περιόδου αδιατάρακτης σταθερότητας και ειρήνης στην ιστορία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Η περίοδος αυτή, γεμάτη αβεβαιότητα και κινδύνους, αλλά και μεγάλες εθνικές και πολιτικές προκλήσεις, αντιμετωπίστηκε από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. 89

90 Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων για την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην Ελλάδα Εφημερίδα «ΑΘΗΝΑΪΚΗ», Τίτλος «Μετά από ημέρες μεσαιωνικού σκότους ΠΡΩΤΟΝ ΒΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», άρθρο με τίτλο «Ο λαός αναμένει παραδειγματική τιμωρία των ενόχων» (24/07/1974) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Σήμερα το πρωί, ώρα 4.15 ΩΡΚΙΣΘΗ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ Ο κ. ΚΩΝ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ» (24/07/1974) Εφημερίδα «Η βραδυνή», Τίτλος «ΕΡΧΕΤΑΙ! Ο Κ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΣΤΙΣ 12 ΘΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ» (24/07/1974) 90

91 Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων για το αποτέλεσμα των εθνικών εκλογών της 18 ης Οκτωβρίου του 1981 Εφημερίδα «Αυριανή», Τίτλος «Οι αγώνες και οι θυσίες της «Αυριανής» δικαιώθηκαν πανηγυρικά ΝΙΚΗΣΑΜΕ ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ» (19/10/1981) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ ΑΛΛΑΓΗ», Άρθρο με τίτλο «Ο Λαός επέβαλε Αλλαγή», Λεζάντα φωτογραφίας «Ο Ανδρέας δάκρυσε»(19/10/1981) 91

92 Εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ», Τίτλος «ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ: Ο ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ ΝΙΚΗΤΗΣ Ο ΛΑΟΣ» (19/10/1981) Εφημερίδα «Η βραδυνή», Τίτλος «Ο Λαός έκρινε ΜΑΚΑΡΙ ΝΑ ΜΗ ΜΕΤΑΝΙΩΣΗ» (19/10/1981) Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ», Τίτλος «ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΠΑΣΟΚ 48% - Ανδρέας: Νίκη αλλαγή-συμφιλίωση» (19/10/1981) 92

93 Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων για το σκάνδαλο «Κοσκωτά» Εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ», Τίτλος «Η μεγάλη ΔΙΚΗ Συνταρακτικές αποκαλύψεις - Η ΜΑΦΙΑ ΚΟΣΚΩΤΑ» (09/01/1988) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Ο Κοσκωτάς στον ανακριτή ΕΚΛΕΨΕ την Τράπεζα για τον Ντέταρι» (03/11/1988) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Τον άφησαν να φύγει ΝΤΡΟΠΗ Κατακραυγή για την απόδραση» (08/11/1988) 93

94 Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων για το αποτέλεσμα των εθνικών εκλογών της 25 ης Ιανουαρίου του 2015 Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «ΣΥΡΙΖΑ 36,3% - Η Ελλάδα άλλαξε σελίδα» (26/01/2015) Εφημερίδα «Η ΑΥΓΗ», Τίτλος «ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕ Ο ΑΛ. ΤΣΙΠΡΑΣ- Νίκη ορόσημο για την Ελλάδα» (26/01/2015) 94

95 Εφημερίδα «Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ», Τίτλος «ΝΙΚΗ βαριά σαν Ιστορία» (26/01/2015) Εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ», Τίτλος «ΙΣΧΥΡΗ ΕΝΤΟΛΗ για αλλαγή σελίδας» (26/01/2015) 95

96 Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων για τη διαχείριση της οικονομικής κρίσης Εφημερίδα «Η ΑΥΓΗ», Τίτλος «Η Αριστερά έρχεται, το Μνημόνιο φεύγει» (16/09/2014) Εφημερίδα «Η ΑΥΓΗ», Τίτλος «Νέα εποχή χωρίς Μνημόνιο και τρόικα» (21/02/2015) Εφημερίδα «Η ΑΥΓΗ», Τίτλος «ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ ΤΣΙΠΡΑ ΠΡΟΣ ΠΑΣΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Αυτή η κυβέρνηση και η Βουλή δεν θα ψηφίσουν νέο Μνημόνιο» (06/06/2015) 96

97 Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Τα πρώτα καλά νέα Ανοίγουν από Δευτέρα οι τράπεζες» (17/06/2015) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Ο Τσίπρας γυρίζει σελίδα για μια νέα Αριστερά» (12/08/2015) Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ», Τίτλος «Μπρος Μνημόνιο και πίσω κάλπες» (18/12/2016) 97

98 Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ τύπος», Τίτλος «Μνημόνιο με ΔΝΤ ή αλλιώς στον γκρεμό!» (20/01/2017) Εφημερίδα «ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ», Τίτλος «Στα άκρα το πάνε οι Δανειστές ΔΕΧΤΕΙΤΕ ΤΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΕΡΘΟΥΜΕ» (19/02/2017) Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Τίτλος «Αιφνιδιασμός από τους δανειστές που ζητούν μέτρα και περικοπές από το 2018 Κόψτε τώρα τις συντάξεις» (01/03/2017) 98