ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΧΝ... 1 ΠΔΡΙΛΗΦΗ... 3 SUMMARY... 4 ΛΔΞΔΙ ΚΛΔΙΓΙΑ ΔΙΑΓΧΓΗ ΟΡΙΜΟΙ - ΔΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΔ ΓΙΑΑΦΗΝΙΔΙ... 8

Transcript

1 Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΧΝ... 1 ΠΔΡΙΛΗΦΗ... 3 SUMMARY... 4 ΛΔΞΔΙ ΚΛΔΙΓΙΑ ΔΙΑΓΧΓΗ... 5 ΕΕΝΟΣΣΗΣΣΑΑ ΙΙ :: : ΣΣΟ ΘΕΕΩΡΡΗΣΣΙΙΚΚΟ ΠΠΛΛΑΑΙΙΙΙΟ ΣΣΟΤΤ ΕΕΠΑΑΓΓΓΓΕΕΛΛΜΑΑΣΣΙΙΚΚΟΤΤ ΔΔΙΙΑΑΧΧΩΡΡΙΙΜΟΤΤ ΟΡΙΜΟΙ - ΔΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΔ ΓΙΑΑΦΗΝΙΔΙ Ο ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ ΣΖ ΑΠΑΥΟΛΖΖ ΣΖ ΒΑΖ ΣΟΤ ΦΤΛΟΤ ΟΗ ΓΤΟ ΓΗΑΣΑΔΗ ΣΟΤ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΗΚΟΤ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟΤ Ζ ΓΤΑΛΗΝΖ ΟΡΟΦΖ Ο ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΙΚΟ ΓΙΑΥΧΡΙΜΟ ΣΗΝ ΑΓΟΡΑ ΔΡΓΑΙΑ : ΣΟ ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΣΧΝ ΑΓΟΡΑΙΧΝ ΓΙΑΚΡΙΔΧΝ ΣΟ ΝΔΟΚΛΑΗΚΟ ΜΟΝΣΔΛΟ ΚΑΗ ΟΗ ΘΔΧΡΗΔ ΣΟΤ ΑΝΘΡΧΠΗΝΟΤ ΚΔΦΑΛΑΗΟΤ ΣΟ ΘΔΜΗΚΟ ΜΟΝΣΔΛΟ ΚΑΗ ΟΗ ΘΔΧΡΗΔ ΣΜΖΜΑΣΟΠΟΗΖΖ ΣΖ ΑΓΟΡΑ ΦΔΜΗΝΗΣΗΚΔ ΘΔΧΡΗΔ Ζ ΘΔΧΡΗΔ ΣΟΤ ΚΟΗΝΧΝΗΚΟΤ ΦΤΛΟΤ ΕΕΝΟΣΣΗ ΣΣΑΑ ΙΙΙΙ :: : Η ΚΚΑΑΣΣΑΑΚΚΕΕΤΤΗ ΣΣΕΕΡΡΕΕΟΣΣΤΤΠΩΝ ΣΣΗΝ ΕΕΛΛΛΛΗΝΙΙΚΚΗ ΕΕΚΚΠΑΑΙΙΔΔΕΕΤΤΗ Ο ΡΟΛΟ ΣΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΣΟΝ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΙΚΟ ΓΙΑΥΧΡΙΜΟ Ζ ΚΑΣΑΝΟΜΖ ΣΧΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΧΝ ΣΖΝ ΠΡΧΣΟΒΑΘΜΗΑ ΚΑΗ ΓΔΤΣΔΡΟΒΑΘΜΗΑ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ Ζ ΚΑΣΑΣΑΖ ΣΖΝ ΣΡΗΣΟΒΑΘΜΗΑ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΣΑ ΓΗΓΑΚΣΗΚΑ ΔΓΥΔΗΡΗΓΗΑ ΑΠΟΦΔΗ ΚΑΗ ΣΑΔΗ ΣΧΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΧΝ ΓΗΑ ΣΟΤ ΡΟΛΟΤ ΣΧΝ ΓΤΟ ΦΤΛΧΝ ΑΠΟΦΟΗΣΟΗ ΕΕΝΟΣΣΗ ΣΣΑΑ ΙΙΙΙΙΙ :: : ΔΔΙΙΑΑΧΧΩΡΡΙΙΜΟΙΙ ΚΚΑΑΙΙ ΑΑΝΙΙΟΣΣΗΣΣΕΕ ΣΣΗΝ ΕΕΛΛΛΛΗΝΙΙΚΚΗ ΑΑΓΓΟΡΡΑΑ ΕΕΡΡΓΓΑΑΙΙΑΑ Η ΠΡΟΦΟΡΑ ΔΡΓΑΙΑ ΣΧΝ ΓΤΝΑΙΚΧΝ ΟΗ ΣΑΔΗ ΣΖ ΣΔΛΔΤΣΑΗΑ ΔΗΚΟΑΔΣΗΑ ΣΑ ΓΔΓΟΝΟΣΑ ΣΟΤ ΚΤΚΛΟΤ ΕΧΖ, ΟΗ ΣΔΡΔΟΣΤΠΗΚΔ ΑΝΣΗΛΖΦΔΗ ΚΑΗ Ζ ΓΤΚΟΛΗΑ ΤΜΦΗΛΗΧΖ ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑΚΖ ΚΑΗ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΗΚΖ ΕΧΖ ΣΟ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΟ ΔΠΗΠΔΓΟ ΣΧΝ ΓΤΝΑΗΚΧΝ Ο ΚΛΑΓΟ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΖ ΓΡΑΣΖΡΗΟΣΖΣΑ ΚΑΗ Ζ ΘΔΖ ΣΖΝ ΔΠΗΥΔΗΡΖΖ

2 6. Ο ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΙΚΟ ΓΙΑΥΧΡΙΜΟ ΣΗΝ ΔΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΔΡΓΑΙΑ Ζ ΤΜΜΔΣΟΥΖ ΣΧΝ ΑΝΓΡΧΝ ΚΑΗ ΣΧΝ ΓΤΝΑΗΚΧΝ ΣΖ ΜΔΣΑΒΟΛΖ ΣΖ ΑΠΑΥΟΛΖΖ ΣΧΝ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΗΚΧΝ ΟΜΑΓΧΝ Ζ ΔΚΓΖΛΧΖ ΣΟΤ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟΤ ΣΟ ΤΝΟΛΟ ΣΖ ΑΠΑΥΟΛΖΖ Ζ ΔΚΓΖΛΧΖ ΣΟΤ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟΤ ΣΟΤ ΜΗΘΧΣΟΤ Ζ ΔΚΓΖΛΧΖ ΣΟΤ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟΤ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΔ ΣΟΝ ΣΤΠΟ ΣΖ ΔΡΓΑΗΑ: ΔΞΑΡΣΖΜΔΝΖ ΔΡΓΑΗΑ ΠΛΖΡΟΤ ΚΑΗ ΜΔΡΗΚΖ ΑΠΑΥΟΛΖΖ Ζ ΔΚΓΖΛΧΖ ΣΟΤ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟΤ Δ ΚΛΑΓΟΤ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΖ ΓΡΑΣΖΡΗΟΣΖΣΑ ΚΑΗ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΗΚΔ ΟΜΑΓΔ, ΚΑΗ Ζ ΔΠΗΠΣΧΖ ΣΗ ΑΜΟΗΒΔ Η ΓΤΑΛΙΝΗ ΟΡΟΦΗ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΣΟ ΔΤΡΟ ΣΖ ΓΤΑΛΗΝΖ ΟΡΟΦΖ ΣΟ ΤΝΟΛΟ ΣΧΝ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΧΝ ΚΛΑΓΧΝ ΣΟ ΔΤΡΟ ΣΖ ΓΤΑΛΗΝΖ ΟΡΟΦΖ ΣΟΤ ΔΠΗΜΔΡΟΤ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΟΤ ΚΛΑΓΟΤ Ο ΓΟΜΗΚΟ ΡΟΛΟ ΣΧΝ ΣΔΡΔΟΣΤΠΧΝ ΣΖΝ ΔΚΓΖΛΧΖ ΣΖ ΓΤΑΛΗΝΖ ΟΡΟΦΖ ΣΟ ΔΠΙΥΔΙΡΗΜΑΣΙΚΟ ΚΔΝΟ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΣΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΣΧΝ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΧΝ: ΖΛΗΚΗΑ, ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΟ ΔΠΗΠΔΓΟ ΚΑΗ ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑΚΖ ΚΑΣΑΣΑΖ ΒΑΗΚΑ ΜΔΓΔΘΖ ΣΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΚΖ ΓΡΑΖ ΣΧΝ ΓΤΟ ΦΤΛΧΝ ΣΟ ΤΝΟΛΟ ΣΖ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ Ζ ΓΤΝΑΗΚΔΗΑ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΟΤ ΔΠΗΜΔΡΟΤ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΟΤ ΚΛΑΓΟΤ ΚΑΗ Ζ ΤΝΓΔΖ ΣΖ ΜΔ ΣΖ ΓΤΑΛΗΝΖ ΟΡΟΦΖ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ

3 Πεξίιεςε Ζ παξνχζα εξγαζία εμεηάδεη ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ θαηά θχιν, δειαδή ηελ ηάζε ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ λα ζπγθεληξψλνληαη ζε δηαθξηηνχο θιάδνπο, επαγγέικαηα, κνξθέο απαζρφιεζεο θαη βαζκίδεο ηεο ηεξαξρηθήο-κηζζνινγηθήο θιίκαθαο. ηελ πξψηε ελφηεηα παξαηίζεληαη νη επηθξαηέζηεξεο ζεσξεηηθέο εξκελείεο ηνπ θαηλνκέλνπ θαη αλαιχεηαη εθηελέζηεξα ε ζεσξία πεξί θνηλσληθήο θαηαζθεπήο ηνπ θχινπ, πνπ ηνλίδεη ην ξφιν ησλ ζηεξενηχπσλ. Παξαηίζεληαη ηα επηθξαηέζηεξα δηεζλψο ζηεξεφηππα γηα ηε θχζε ησλ γπλαηθψλ, θαη εμεγείηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ηα ζηεξεφηππα θαηαζθεπάδνληαη απφ ηελ θνηλσλία θαη νη ζπλέπεηεο πνπ έρνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ησλ γπλαηθψλ. Ζ δεχηεξε θαη ε ηξίηε ελφηεηα εμεηάδνπλ ηελ ηζρχ ηνπ θαηλνκέλνπ ζηελ Διιάδα. Δηδηθφηεξα, ζηε δεχηεξε ελφηεηα εμεηάδεηαη ν ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ θαηά θχιν ζηεξενηχπσλ θαη αλαδεηθλχνληαη νη πξνθαηαιήςεηο θαη ηα ζηεξεφηππα πνπ δηαπεξλνχλ ηα ζρνιηθά βηβιία αιιά θαη ηηο ίδηεο ηηο ζηάζεηο, ζπκπεξηθνξέο θαη αλακνλέο ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Δπίζεο ζπλδέεηαη ε θαηαζθεπή ζηεξενηχπσλ ζηελ εθπαίδεπζε κε ηελ επηινγή ζπνπδψλ απφ ηνπο καζεηέο θαη, θαηά ζπλέπεηα, κε ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο εμέιημε. ηελ ηξίηε ελφηεηα πεξηγξάθεηαη ε αγνξά εξγαζίαο ησλ γπλαηθψλ ζηε ρψξα καο. Μεηά απφ κία ζχληνκε αλάιπζε ησλ ηάζεσλ ηεο ηειεπηαίαο εηθνζαεηίαο, ε κειέηε επηθεληξψλεηαη ζηνπο ηζρχνληεο αγνξαίνπο δηαρσξηζκνχο : εμεηάδεηαη ε εθδήισζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο, ζηνπο κηζζσηνχο, ζηνλ ηχπν ηεο εξγαζίαο θαη ζε θιάδνπο θαη επαγγέικαηα, θαη αλαδεηθλχνληαη νη αληζφηεηεο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο. Δπηπιένλ, εμεηάδεηαη ην θαηλφκελν ηεο γπάιηλεο νξνθήο, ησλ έκκεζσλ δειαδή δηαθξίζεσλ θαη εκπνδίσλ πνπ νδεγνχλ ζηελ ππναληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο βαζκίδεο ηεο επαγγεικαηηθήο ηεξαξρίαο. Σέινο αλαιχεηαη ε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα ζηελ Διιάδα, κε έκθαζε ζηελ ππναληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν, ε νπνία ζπζρεηίδεηαη κε ηε γπάιηλε νξνθή. 3

4 Summary This paper examines the occupational gender segregation, the tendency for men and women to work in different occupations and in different hierarchical positions. In part one, we examine the theories that explain segregation, finding that gender theories are the most compelling. In parts two and three, the paper is involved with the occupational segregation in Greece. Specifically, in part two, we examine the role of the educational system in the reproduction of gender stereotypes. In part three, the labour market for women is being examined, and so is the occupational segregation in specific professions and types of work. Moreover, we examine the glass ceiling in Greece, the invisible artificial barrier that bar women from top executive jobs, and, finally, we try to analyse the under-representation of women running their own small and medium businesses. Λέμεηο θιεηδηά Δπαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο, αληζφηεηεο, αγνξά εξγαζίαο, γπάιηλε νξνθή, ζηεξεφηππα, πξνθαηαιήςεηο, γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα, εθπαίδεπζε θαη θχιν, γπλαηθεία απαζρφιεζε, αλζξψπηλν θεθάιαην, ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο, ηκεκαηνπνίεζε αγνξψλ, θνηλσληθή θαηαζθεπή, θνηλσληθφ θχιν, θεκηληζηηθέο ζεσξίεο, πνζνζηφ ππναληηπξνζψπεπζεο, πνιηηηθή απαζρφιεζεο, gender mainstreaming, ειηθία, θιάδνο, εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, αλδξηθά επαγγέικαηα, γπλαηθεία επαγγέικαηα, γεγνλφηα θχθινπ δσήο, γάκνο, κεηξφηεηα, ζπκθηιίσζε νηθνγελεηαθήο θαη επαγγεικαηηθήο δσήο, επέιηθηεο κνξθέο εξγαζίαο. 4

5 1. Δηζαγσγή Ζ κηζζσηή απαζρφιεζε απνηειεί έλα ζεκαληηθφ ρψξν νξγάλσζεο ηεο αλζξψπηλεο ηαπηφηεηαο θαη έλαλ ηφπν άζθεζεο νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηθήο εμνπζίαο. Ζ καδηθή είζνδνο ησλ γπλαηθψλ ζηε κηζζσηή εξγαζία ζήκαλε νπζηαζηηθά ηελ αθεηεξία ζηνπο αγψλεο γηα ηε ρεηξαθέηεζε ηεο γπλαίθαο θαη νδήγεζε ζε δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ζην ρψξν ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Με άιια ιφγηα, ε κηζζσηή εξγαζία επεξέαζε ζεκαληηθά ην ζχγρξνλν θαζεκεξηλφ ηξφπν δσήο ησλ γπλαηθψλ θαη άιιαμε ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ηεο γπλαίθαο, ηφζν ζην ρψξν ηεο δεκφζηαο φζν θαη ηεο ηδησηηθήο δσήο 1. Παξφηη φκσο νη ξφινη ησλ γπλαηθψλ δηαξθψο αλαπξνζαξκφδνληαη, θαη ραξαθηεξίδνληαη απφ πνιιαπιέο θαη ξεπζηέο ηαπηφηεηεο 2 (εξγαδφκελε, κεηέξα, λνηθνθπξά), δελ ζπκβαίλεη ην ίδην κε ηα ζηεξεφηππα θαη ηηο πξνθαηαιήςεηο πνπ ζπλνδεχνπλ ηε γπλαηθεία εξγαζία : ε επηκνλή κάιηζηα ησλ παξαδνζηαθψλ ζηεξενηχπσλ επζχλεηαη ζε κεγάιν βαζκφ γηα ηελ ζπγθέληξσζε ησλ γπλαηθψλ ζε ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα, θαη ζηηο ρακειφηεξεο θιίκαθεο ηεο ηεξαξρίαο. Σν θαηλφκελν απηφ, πνπ νλνκάδεηαη επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο θαηά θχιν, απαληά ζε φιεο ηηο αλεπηπγκέλεο θνηλσλίεο, θαη βξίζθεηαη ζηελ θαξδηά ησλ ζπδεηήζεσλ ζρεηηθά κε ηηο αληζφηεηεο αλδξψλ θαη γπλαηθψλ 3, αθνχ ηα απνηειέζκαηα (φπσο θαη νη αηηίεο) ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ εληνπίδνληαη κελ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, δηαρένληαη φκσο ζε φιεο ηηο εθθάλζεηο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Έηζη, δηεζλψο 4 νη γπλαίθεο εξγαδφκελεο αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο, θαηαιακβάλνπλ ζπλήζσο ηα θαηψηεξα θιηκάθηα ζηελ ηεξαξρία ησλ επαγγεικάησλ (θαηλφκελν πνπ νλνκάδεηαη «γπάιηλε νξνθή»), απαζρνινχληαη επθαηξηαθά θαη πξνζσξηλά ζε δηάθνξεο δνπιεηέο (κεησκέλν σξάξην, ζπκβάζεηο νξηζκέλνπ ρξφλνπ, θαζφλ θιπ), ακείβνληαη 1 Αζαλαζηάδνπ Υ., Πεηξνπνχινπ η., Μηκίθνπ Γ., Οη ζπλζήθεο ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζεο ζηελ Ειιάδα: , [ΚΔΘΗ], Αζήλα, Μάηνο Camussi E., Leccardi C., Stereotypes of working women : the power of expectations, Social Science Information, Vol. 44, No 1, Blackburn R., Jarman J., Occupational Gender Segregation, Social Research Update, 16, Spring Arulampalam W., Booth A., Bryan M., Is there a Glass Ceiling over Europe? Exploring the gender pay gap across the wages distribution, [ISER Working Paper ], Colchester : University of Essex, November 2005, θαη Smyth E., Gender Differentiation and early Labour Market Integration across Europe, Mannheim, 2002, θαη Anker R., Melkas H., Korten A., Gender-based occupational segregation in the 1990s, International Labour Office, September

6 ιηγφηεξν ζε ζρέζε κε άλδξεο ζπλαδέξθνπο ηνπο θαη πθίζηαληαη δηαθξίζεηο. Ο γάκνο δε θαη ε γέλλεζε ησλ παηδηψλ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηελ επαγγεικαηηθή ζηαδηνδξνκία ησλ γπλαηθψλ, αθελφο εμαηηίαο ηεο έιιεηςεο παηδηθψλ ζηαζκψλ, αθεηέξνπ εμαηηίαο ησλ παξαδνζηαθψλ απφςεσλ γηα ηελ αλαηξνθή ησλ παηδηψλ, σο πξσηαξρηθή ππεπζπλφηεηα ηεο γπλαίθαο. Πνιιέο ζεσξίεο έρνπλ πξνζπαζήζεη λα εξκελεχζνπλ ην θαηλφκελν, πεηζηηθφηεξε φισλ φκσο, θαη επηθξαηέζηεξε ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία 5, είλαη εθείλε πνπ ηνλίδεη φηη νη αηηίεο ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ θπξίσο εθηόο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ θνηλσληθή θαηαζθεπή ζηεξενηχπσλ γηα ην ξφιν ησλ γπλαηθψλ, ηφζν ζηελ νηθνγέλεηα, φζν θαη ζηελ εξγαζία. Πξάγκαηη, νη γπλαίθεο ηνπνζεηνχληαη ζηνλ ηδησηηθφ ρψξν ηεο αλαπαξαγσγήο, φπνπ πξνζθέξνπλ άκηζζε νηθηαθή εξγαζία, θαη φρη ζην δεκφζην ρψξν ηεο παξαγσγήο 6, ελψ νη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ζεσξνχληαη σο θχξηα θαη απνθιεηζηηθή ππεπζπλφηεηά ηνπο. Σν γεγνλφο απηφ λνκνηειεηαθά νδεγεί ζηελ ππνηίκεζε ηεο γπλαηθείαο εξγαζίαο θαη ζηε ζεψξεζή ηεο σο δεπηεξεχνπζαο, ζε ζρέζε κε ηελ εξγαζία ησλ αλδξψλ. Παξφκνηα είλαη ε θαηάζηαζε θαη ζηελ Διιάδα, παξφηη απφ ην 1980 κέρξη ζήκεξα, έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζεκαληηθέο λνκνζεηηθέο θαη ζεζκηθέο αιιαγέο γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο ηζφηεηαο κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ θαη ηελ εμάιεηςε φισλ ησλ κνξθψλ δηάθξηζεο θαηά ησλ γπλαηθψλ. Ζ ηξνπνπνίεζε θαη αλαζεψξεζε ηνπ νηθνγελεηαθνχ δηθαίνπ, ε εηζαγσγή λέσλ λφκσλ ζρεηηθά κε ηελ εμάιεηςε ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο απνηεινχλ ζεκαληηθά παξαδείγκαηα 7. Φαίλεηαη φκσο φηη ππάξρεη κεγάιε απφζηαζε αλάκεζα ζηε λνκνζεηηθή αλαγλψξηζε ησλ ίζσλ επθαηξηψλ απαζρφιεζεο θαη ζηελ πξαθηηθή εθαξκνγή ηνπ λφκνπ, εθφζνλ έκκεζεο δηαθξίζεηο θαη ζηεξεφηππα εμαθνινπζνχλ λα σζνχλ ηηο γπλαίθεο ζε ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα, κε ρακειφηεξνπο κηζζνχο, θαη ρσξίο πξννπηηθέο εμέιημεο. Παξά ινηπφλ ηηο ζεκαληηθέο λνκνζεηηθέο κεηαξξπζκίζεηο πξνο φθεινο ησλ γπλαηθψλ, ε επαγγεικαηηθή ζέζε θαη ηαπηφηεηά ηνπο, εμαθνινπζεί λα ραξαθηεξίδεηαη απφ νπζηαζηηθέο αληηθάζεηο θαη λα θαηαιήγεη ζε αδηέμνδα. Ζ λνκνζεηηθή ηζφηεηα ζε θακία πεξίπησζε δελ 5 Anker R., Theories of occupational segregation by sex, an overview, International Labour Review, Vol. 136, No. 3, Sapiro V., Women in American Society: An Introduction to Women's Studies (2nd edn). Mountain View, CA: Mayfield Publishing Company, Τπνπξγείν Πξνεδξίαο - Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, Η θαηάζηαζε ησλ γπλαηθώλ ζηελ Ειιάδα θαηά ηε δεθαεηία , Δζληθή Έθζεζε ηεο Διιάδαο γηα ην 4ν Παγθφζκην πλέδξην ηνπ ΟΖΔ γηα ηηο Γπλαίθεο, Πεθίλν, επηέκβξηνο Αζήλα: Δζληθφ Σππνγξαθείν,

7 πξνεμνθιεί νχηε θαη εμαζθαιίδεη ηελ ηζφηηκε πξφζβαζε θαη εμέιημε ησλ δχν θχισλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Δμάιινπ, ηέηνηνπ είδνπο κεηαξξπζκίζεηο θαη επξχηεξεο θνηλσληθέο αιιαγέο είλαη δχζθνιν λα πξαγκαηνπνηεζνχλ κέζα ζε ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα. Έηζη, νη γπλαίθεο ζηε ρψξα καο εθπξνζσπνχλ ζήκεξα κφλνλ ην 42,3% ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ελψ ην πνζνζηφ ησλ αλέξγσλ γπλαηθψλ ζηελ Διιάδα θηάλεη ην 15,2% θαη είλαη έλα απφ ηα πςειφηεξα ζηελ Δπξψπε - ην αληίζηνηρν πνζνζηφ γηα ηνπο άλδξεο είλαη 5,8% 8. Σαπηφρξνλα, απνηεινχλ ηελ πιεηνςεθία ησλ αθνχζηα κεξηθψο απαζρνινχκελσλ 9, ελψ θαηαξηίδνληαη ζε εηδηθφηεηεο ζπρλά άζρεηεο κε απηέο πνπ δεηά ε αγνξά εξγαζίαο. Σέινο, ηα πξψηα ζηνηρεία θαίλεηαη λα επηβεβαηψλνπλ φηη, θαη ζηελ Διιάδα, ν εξγαζηαθφο βίνο ησλ γπλαηθψλ δπζρεξαίλεηαη απφ παγησκέλεο ζηελ αγνξά δπζθακςίεο, φπσο ην κηζζνινγηθφ ράζκα θαη ηα θαηλφκελα ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» θαη ηνπ «νξηδφληηνπ δηαρσξηζκνχ» 10. Βαζηθή ππφζεζε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη φηη ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο ζηελ Διιάδα νθείιεηαη ζε ηζρπξά ζηεξεφηππα γηα ην ξφιν ησλ γπλαηθψλ, πνπ ζπληεξνχλ ηηο αληζφηεηεο θαη ελ πνιινίο εμνπδεηεξψλνπλ ηα επεξγεηηθά απνηειέζκαηα ησλ ζεζκηθψλ πξνβιέςεσλ. Γεληθφο ζηφρνο είλαη λα θαηαδεηρηεί ν θαηαιπηηθφο ξφινο ησλ ζηεξενηχπσλ ζηνλ εξγαζηαθφ βίν ησλ Διιελίδσλ, θαη λα εληνπηζηνχλ νη θνξείο δεκηνπξγίαο θαη ζπληήξεζεο ησλ θνηλσληθψλ πξνθαηαιήςεσλ. Δηδηθφηεξα, ζα δηεξεπλεζεί εάλ ε ειιεληθή εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα είλαη αγθπισκέλε ζε θνηλσληθέο ηαπηφηεηεο ηνπ ρζεο, απνηειψληαο ίζσο ηνλ θπξηφηεξν κεραληζκφ αλαπαξαγσγήο αλαρξνληζηηθψλ ζηεξενηχπσλ απφ γεληά ζε γεληά. Δπηπιένλ, ζα αλαιπζνχλ νη εθθάλζεηο ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζηε ρψξα καο, κε βάζε πξφζθαηεο έξεπλεο. Σέινο, έκθαζε ζα δνζεί ζηελ αλάιπζε ησλ πξψησλ ζηνηρείσλ γηα ηε γπάιηλε νξνθή ζηε Διιάδα, θαη ζα γίλεη πξνζπάζεηα λα ζπλδεζνχλ ηα ζηνηρεία απηά κε ηε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα, ψζηε λα εξεπλεζεί εάλ ε αλάιεςε επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο απφ γπλαίθεο ζπκβάιιεη ζηελ θαηάξξηςε ησλ ζηεξενηχπσλ, αιιά θαη ζηελ άκβιπλζε ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ. 8 Γ.Γ. Δ..Τ.Δ, θαηαλνκή εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη αλέξγσλ θαηά θχιν θαη ειηθία, α θαη β ηξίκελν Δπεηεξίδα Αγνξάο Δξγαζίαο, Πεξηθέξεηεο θαη Ννκνί 2005, ΠΑΔΠ, Αζήλα πιινγηθφο ηφκνο «Ίζε ακνηβή-πξνζνρή ζην θελό», [Κ.Δ.Θ.Η.], Αζήλα,

8 ΕΝΟΣΗΣΑ ΙΙ : ΣΟ ΘΕΩΡΗΣΙΙΚΟ ΠΛΑΙΙΙΙΟ ΣΟΤ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΣΙΙΚΟΤ ΔΙΙΑΧΩΡΙΙΜΟΤ 2. Οξηζκνί - Δλλνηνινγηθέο δηαζαθελίζεηο 2.1. Ο δηαρσξηζκόο ηεο απαζρόιεζεο ζηε βάζε ηνπ θύινπ (occupational gender segregation) Ο δηαρσξηζκφο ηεο απαζρφιεζεο ζηε βάζε ηνπ θχινπ (ή αιιηψο : ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο) εθδειψλεηαη ζε κία ζεηξά απφ ραξαθηεξηζηηθά φπσο ην επάγγεικα, ν θιάδνο, ην είδνο ηεο ζχκβαζεο εξγαζίαο (π.ρ. ανξίζηνπ ή νξηζκέλνπ ρξφλνπ, πιήξνπο ή κεξηθήο απαζρφιεζεο). Ζ έλλνηα ηνπ θαηά θχιν δηαρσξηζκνχ πεξηιακβάλεη δχν δηαζηάζεηο : Πξψηνλ, ε θαηά θχιν ζχλζεζε ηεο απαζρφιεζεο ζηα επαγγέικαηα, ηνπο θιάδνπο, ηα είδε ζπκβάζεσλ εξγαζίαο έρεη σο απνηέιεζκα κεξηθνί θιάδνη, επαγγέικαηα θαη κνξθέο απαζρφιεζεο λα είλαη αλδξνθξαηνχκελνη θαη άιινη γπλαηθνθξαηνχκελνη, αλάινγα κε ην αλ πιεηνςεθνχλ νη άλδξεο ή νη γπλαίθεο εξγαδφκελνη ζε απηνχο 11. Έηζη, σο επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο νξίδεηαη ε ηάζε ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ λα ζπγθεληξψλνληαη ζε θιάδνπο ή επαγγέικαηα ζε πνζνζηφ κεγαιχηεξν απφ απηφ πνπ ηνπο αλαινγεί κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε. πλεπψο, σο αλδξηθά επαγγέικαηα νξίδνληαη εθείλα, ζηα νπνία ε ζπκκεηνρή ησλ αλδξψλ είλαη κεγαιχηεξε απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε, ελψ, σο γπλαηθεία, νξίδνληαη εθείλα ηα επαγγέικαηα ζηα νπνία ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ είλαη κεγαιχηεξε απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε 12. Απφιπηνο επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο πθίζηαηαη φηαλ νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο εξγάδνληαη ζε ηειείσο δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα αληίζηνηρα, δελ πθίζηαηαη επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο φηαλ ε 11 Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ Ζ., ΠΡΟΔΘΟΡΘΣΘΚΟΘ ΠΑΡΑΓΟΝΣΕ ΣΟΤ ΜΘΘΟΛΟΓΘΚΟΤ ΥΑΜΑΣΟ ΜΕΣΑΞΤ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΘ ΓΤΝΑΘΚΩΝ, [Μειέηε γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ΚΔΘΗ], Πάληεην Παλεπηζηήκην Κνηλσληθψλ θαη Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ - Κέληξν Κνηλσληθήο Μνξθνινγίαο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο (ΚΔΚΜΟΚΟΠ), Ηαλνπάξηνο Blackburn R., Jarman J., Occupational Gender Segregation, Social Research Update, 16, Spring

9 αλαινγία ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ ζε θάζε επάγγεικα είλαη ίδηα κε ηελ αλαινγία ησλ δχν θχισλ ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε 13. Γεχηεξνλ, άλδξεο θαη γπλαίθεο κηζζσηνί δελ θαηαλέκνληαη νκνηφκνξθα κεηαμχ ησλ επαγγεικάησλ, ησλ θιάδσλ θαη ησλ κνξθψλ απαζρφιεζεο. Οη άλδξεο ζπγθεληξψλνληαη πεξηζζφηεξν ζηα επαγγέικαηα, ηνπο θιάδνπο θαη ηηο κνξθέο απαζρφιεζεο πνπ εμαζθαιίδνπλ πςειφηεξεο απνδνρέο, ελψ νη γπλαίθεο ζε απηνχο πνπ θαηαβάιινπλ ρακειφηεξεο απνδνρέο 14. Έηζη, σο επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο νξίδεηαη επίζεο ε ηάζε ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ λα θαηαηάζζνληαη ζε ηεξαξρηθέο βαζκίδεο, κε ηνπο άλδξεο λα ζπγθεληξψλνληαη ζηηο αλψηεξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηηο θαηψηεξεο βαζκίδεο, εληφο ηνπ ίδηνπ επαγγέικαηνο 15, θαη ε αληίζηνηρε ηάζε, ζην ζπλνιηθφ θάζκα ηεο αγνξάο εξγαζίαο, νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο λα δηαρσξίδνληαη ζε επαγγέικαηα πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ δηαθνξεηηθή θνηλσληθή δηαζηξσκάησζε, ηζρχ, ηθαλφηεηεο θαη κηζζνχο, κε ηνπο άλδξεο λα ζπγθεληξψλνληαη ζηηο αλψηεξεο ηεξαξρηθά νκάδεο επαγγεικάησλ θαη ηηο γπλαίθεο ζηηο θαηψηεξεο 16. Πξνθεηκέλνπ λα εξκελεχζνπκε ην θαηλφκελν ηνπ δηαρσξηζκνχ είλαη απαξαίηεην λα γίλνπλ θάπνηεο ελλνηνινγηθέο δηαζαθελίζεηο πνπ ζα θαζηζηνχλ ζαθή ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ νξηδόληηα δηάζηαζε ηνπ δηαρσξηζκνχ, πνπ δελ εκπεξηέρεη αλαγθαζηηθά αληζφηεηα, θαη ζηελ θάζεηε δηάζηαζή ηνπ, πνπ εκπεξηέρεη αληζφηεηα θαη απνηειεί νπζηαζηηθά έλαλ δείθηε θνηλσληθνχ πιενλεθηήκαηνο (social advantage), αιιά θαη θνηλσληθήο δηθαηνζχλεο Οη δύν δηαζηάζεηο ηνπ επαγγεικαηηθνύ δηαρσξηζκνύ Ζ νξηδόληηα δηάζηαζε ηνπ δηαρσξηζκνχ ηεο απαζρφιεζεο (νξηδφληηνο δηαρσξηζκφο) αλαθέξεηαη ζε δηαθνξνπνίεζε ρσξίο αληζφηεηα : ζεκαίλεη ην θαηά πφζν νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο ζπγθεληξψλνληαη ζε δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα, ρσξίο απηή ε ζπγθέληξσζε λα δίλεη αλαγθαζηηθά πιενλέθηεκα ζε θάπνην θχιν. Δδψ εμεηάδνπκε ηε ζπγθέληξσζε ησλ δχν θχισλ εληόο ηνπ θάζε θιάδνπ ηεο νηθνλνκίαο. Έηζη, ε ζπγθέληξσζε ησλ δχν θχισλ ζε δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα δελ 13 Νηεξκαλάθεο Ν., Ο νξηδόληηνο-επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, 3 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Φεβξνπάξηνο Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ Ζ., ΠΡΟΔΘΟΡΘΣΘΚΟΘ.., 2003, φ.π. 15 Hakim C., Job segregation : trends in the 1970s, Employment Gazette, December Blackburn R., Jarman J., Occupational., Spring 1997, φ.π. 9

10 εκπεξηέρεη αλαγθαζηηθά ζηνηρεία αληζφηεηαο 17 γηα παξάδεηγκα, ν νξηδφληηνο δηαρσξηζκφο κπνξεί λα είλαη ην απνηέιεζκα πνιηηηθψλ γηα ηελ ηζφηεηα, πνπ πξνσζνχλ ηελ έληαμε ησλ γπλαηθψλ ζε ζπγθεθξηκέλνπο νηθνλνκηθνχο θιάδνπο, ή πνζνζηψζεσλ, ή λα ζπλδέεηαη κε ζπλζήθεο εξγαζίαο πνπ ππάξρνπλ ζε θάπνηα επαγγέικαηα, θαζηζηψληαο ηα ζειθηηθφηεξα γηα ηηο γπλαίθεο. Έηζη εμεγείηαη γηαηί ππάξρνπλ πςειόηεξα πνζνζηά νξηδόληηνπ δηαρσξηζκνχ ζε ρψξεο πνπ ε ελδπλάκσζε ησλ γπλαηθψλ είλαη πςειή, απ φ,ηη ζε ρψξεο πνπ ε ηζφηεηα κεηαμχ ησλ δχν θχισλ δελ έρεη αθφκα επηηεπρζεί νχηε ζε ζεζκηθφ επίπεδν 18. Φπζηθά, ηα επαγγέικαηα κπνξεί λα είλαη αληζφηηκα, κπνξεί φκσο θαη λα κελ είλαη. Γη απηφ απαηηείηαη ζπζηεκαηηθή αλάιπζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν δηαπιέθεηαη ν νξηδφληηνο κε ηνλ θάζεην δηαρσξηζκφ θαη ηεο ζρέζεο πνπ ηνπο ζπλδέεη. Ζ θάζεηε δηάζηαζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ (θάζεηνο επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο) θαιχπηεη όιν ην θάζκα ησλ επαγγεικαηηθώλ θιάδσλ θαη αλαθέξεηαη ζηε δηάζηαζε ηεο αληζφηεηαο κε βάζε ην θχιν, εθφζνλ εμεηάδεη ηα θνηλσληθά πιενλεθηήκαηα πνπ ζπλδένληαη κε ηα επαγγέικαηα ζηα νπνία ζπγθεληξψλνληαη νη γπλαίθεο θαη νη άλδξεο. Δδψ εκπεξηέρνληαη πιεξνθνξίεο απφ φιν ην θάζκα ηεο αγνξάο εξγαζίαο, ψζηε λα εθηηκεζεί ε θάζεηε αληζφηεηα ζην ζχλνιν ησλ επαγγεικάησλ : εμεηάδνληαη ηα πνζνζηά ησλ γπλαηθψλ πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζηα αλψηεξα σο πξνο ηνπο κηζζνχο θαη ην θνηλσληθφ γφεηξν- επαγγέικαηα θαη δηαπηζηψλεηαη εάλ θαη θαηά πφζν ε ζπγθέληξσζε ησλ γπλαηθψλ 19 γίλεηαη ζπζηεκαηηθά ζε θιάδνπο, επαγγέικαηα θαη ζέζεηο εξγαζίαο, πνπ εμαζθαιίδνπλ ρακειφηεξα νθέιε (νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά) απφ ηα αληίζηνηρα ησλ αλδξψλ, ζπλδένληαο έηζη ηε κειέηε ηεο αληζφηεηαο ζηα επαγγέικαηα κε ηε κειέηε ησλ γεληθφηεξσλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ 20. Αθνχ ινηπφλ νξίζακε ηηο δχν δηαζηάζεηο ηνπ δηαρσξηζκνχ, κπνξνχκε λα νξίζνπκε ην ζπλνιηθφ δηαρσξηζκφ σο ην ζχλνιν ησλ δχν απηψλ δηαζηάζεσλ. Μάιηζηα, κπνξνχκε λα θαληαζηνχκε ηνλ ζπλνιηθφ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ σο ηελ ππνηείλνπζα ελφο νξζνγψληνπ ηξηγψλνπ (ζρήκα 1). 17 Blackburn R. M., Browne J., Brooks B., Jarman J., Explaining gender segregation, British Journal of Sociology, Vol. No. 53, Issue No 4, [London School of Economics and Political Science], December Smyth E., Gender Differentiation and early Labour Market Integration across Europe, Mannheim, Δθφζνλ ε θάζεηε δηάζηαζε εκπεξηέρεη θνηλσληθφ πιενλέθηεκα ηνπ ελφο θχινπ έλαληη ηνπ άιινπ, πηνζεηνχκε ηε ζχκβαζε φηη ην πιενλέθηεκα δίλεηαη ζηνπο άλδξεο ε ζπλήζεο θαηάζηαζε- θαη ην κεηνλέθηεκα ζηηο γπλαίθεο, βιέπε : Blackburn R., Brooks B., Jarman J., The Vertical Dimension of Occupational Segregation, Work, Employment and Society, 15 (3), Blackburn R., Jarman J., Brooks B., The Puzzle of Gender Segregation and Inequality : A Cross-National Analysis, European Sociological Review, 16 (2),

11 ρήκα 1: Οη δηαζηάζεηο ηνπ δηαρσξηζκνύ ηεο απαζρόιεζεο Κάζεηνο Γηαρσξηζκφο πλνιηθφο Γηαρσξηζκφο Οξηδφληηνο Γηαρσξηζκφο Οη άιιεο δχν πιεπξέο ηνπ ηξηγψλνπ αληηπξνζσπεχνπλ ηελ θάζεηε θαη ηελ νξηδφληηα δηάζηαζε ηνπ δηαρσξηζκνχ. Φαλεξά νη ηξεηο πιεπξέο ζπλδένληαη, ψζηε ην κήθνο ηεο κίαο πιεπξάο λα κπνξεί λα εμαρζεί απφ ηε γλψζε ηνπ κήθνπο ησλ άιισλ δχν. πλήζσο κάιηζηα ζεσξείηαη φηη νη ρψξεο πνπ εληζρχνπλ ηε γπλαηθεία απαζρφιεζε θαη ηελ ελδπλάκσζε ησλ γπλαηθψλ, ζα έπξεπε λα παξνπζηάδνπλ κηθξφηεξν ζπλνιηθό δηαρσξηζκφ. Χζηφζν, ζπκβαίλεη αθξηβψο ην αληίζεην : φζν κεγαιχηεξε είλαη ε ελδπλάκσζε ησλ γπλαηθψλ θαη ε ζπκκεηνρή ηνπο ζην δεκφζην βίν θαη ζηελ αγνξά, ηφζν απμάλεηαη ην επίπεδν ηνπ δηαρσξηζκνχ! Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή ν ίδηνο βαζκφο ζπλνιηθνχ δηαρσξηζκνχ κπνξεί λα πξνθχπηεη απφ δηαθνξεηηθέο αλαινγίεο θάζεηνπ θαη νξηδφληηνπ δηαρσξηζκνχ 21. ην ζρήκα 2 ε ρψξα Α έρεη πνιχ ρακειφηεξν επίπεδν θάζεηνπ δηαρσξηζκνχ απφ ηε ρψξα Β, δειαδή θαη ρακειφηεξν επίπεδν αληζφηεηαο. κσο ε ρψξα Α έρεη πνιχ πςειφ επίπεδν νξηδόληηνπ δηαρσξηζκνχ, ζε αληίζεζε κε ηε ρψξα Β, πξάγκα πνπ έρεη σο ζπλέπεηα ηα επίπεδα ζπλνιηθνύ δηαρσξηζκνχ ηνπο λα είλαη πεξίπνπ ίδηα, ρσξίο απηφ λα ζπληζηά θαη ηνλ ίδην βαζκφ αληζφηεηαο. Έηζη εμεγείηαη γηαηί νη θαλδηλαβηθέο ρψξεο είλαη αλάκεζα ζηηο ρψξεο κε ηα πςειφηεξα επίπεδα ζπλνιηθνχ δηαρσξηζκνχ. Απηφ ζπλήζσο πξνθαιεί θαηάπιεμε, αθνχ νη θαλδηλαβηθέο ρψξεο ζεσξνχληαη απφ ηηο πην επηηπρεκέλεο ζηνλ ηνκέα ηεο θνηλσληθήο ηζφηεηαο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο ηζφηεηαο ησλ θχισλ. Πξάγκαηη, ζε απηέο ηηο ρψξεο ππάξρεη κεγάινο νξηδφληηνο δηαρσξηζκφο ιφγσ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηθψλ θαηαπνιέκεζεο ηεο γπλαηθείαο αλεξγίαο θαη πξνψζεζεο ηεο γπλαηθείαο εξγαζίαο ζε νξηζκέλνπο θιάδνπο ηαπηφρξνλα φκσο ππάξρεη πνιχ κηθξφο θάζεηνο δηαρσξηζκφο, ιφγσ πνιηηηθψλ ηζφηεηαο εληφο απηψλ ησλ θιάδσλ θαη ελίζρπζεο ησλ ακνηβψλ ησλ γπλαηθείσλ επαγγεικάησλ, ψζηε λα κελ έρνπλ κηθξφηεξεο απνιαβέο απφ ηα αλδξηθά επαγγέικαηα. Άξα νη ζθαλδηλαβηθέο ρψξεο νκνηάδνπλ κε ηε ρψξα Α. 21 Blackburn R., Jarman J., Occupational., Spring 1997, φ.π. 11

12 ρήκα 2 22 : Γηαθνξεηηθνί ηξόπνη ζρεκαηηζκνύ ηνπ ζπλνιηθνύ δηαρσξηζκνύ πλνιηθφο Γηαρσξηζκφο ρψξαο Β Κάζεηνο Γηαρσξ. Υψξαο Α πλνιηθφο Γηαρσξηζκφο Υψξαο Α Κάζεηνο Γηαρσξ. Υψξαο Β Οξηδφληηνο δηαρσξηζκφο ρψξαο Α Οξηδφληηνο δηαρσξηζκφο ρψξαο Β Αληηζέησο, ρψξεο φπσο ην Κνπβέηη θαη ην Μπαρξέηλ έρνπλ πνιχ πςειά επίπεδα ζπλνιηθνχ δηαρσξηζκνχ : δελ ππάξρεη πνιχ πςειή ζπγθέληξσζε ησλ θχισλ ζε ζπγθεθξηκέλνπο θιάδνπο (έρνπλ ρακειφ νξηδφληην δηαρσξηζκφ), επεηδή ιίγεο γπλαίθεο εξγάδνληαη θαη απηέο δηαζπείξνληαη ζηνπο θιάδνπο. Δπεηδή φκσο δελ έρνπλ θνηλσληθή ηζφηεηα, νη γπλαίθεο ζπλσζηίδνληαη ζε ρακειφηεξα ακνηβφκελεο ζέζεηο ζε φινπο ηνπο θιάδνπο (έρνπλ δειαδή πςειφ θάζεην δηαρσξηζκφ), άξα νκνηάδνπλ κε ηε ρψξα Β. Απφ ηελ παξαπάλσ αλάιπζε γίλεηαη ζαθέο φηη πξέπεη λα κειεηάκε κε πξνζνρή θαη μερσξηζηά ηηο δχν δηαζηάζεηο ηνπ δηαρσξηζκνχ θαη χζηεξα λα πξνζπαζνχκε λα εξκελεχζνπκε ηηο ζρέζεηο κε ηηο νπνίεο δηαπιέθνληαη, θαη ηηο δηαζηάζεηο ηεο αληζφηεηαο πνπ εκπεξηέρνπλ. 22 Πεγή : Blackburn R., Jarman J., Occupational., Spring 1997, φ.π. 12

13 2.3. Η γπάιηλε νξνθή(glass ceiling) Ο φξνο γπάιηλε νξνθή ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη ην γεγνλφο φηη ηηο αλψηαηεο βαζκίδεο ηεο επαγγεικαηηθήο ηεξαξρίαο θαηαιακβάλνπλ ζρεδφλ απνθιεηζηηθά άηνκα κίαο ζπγθεθξηκέλεο δεκνγξαθηθήο νκάδαο (ιεπθνί εηεξνζεμνπαιηθνί άλδξεο). Ζ «νξνθή» ππνλνεί φηη άηνκα εθηφο ηεο ζπγθεθξηκέλεο δεκνγξαθηθήο νκάδαο κπνξνχλ λα αλέιζνπλ ζηελ επαγγεικαηηθή ηεξαξρία κέρξη ελφο νξίνπ είλαη δε «γπάιηλε» (δηαθαλήο), επεηδή ηα φξηα απηά δελ είλαη νξαηά εθ πξψηεο φςεσο. Ζ γπάιηλε νξνθή ινηπφλ δελ εκπεξηέρεη ηα επίζεκα/ηππηθά εκπφδηα αλφδνπ ζηελ ηεξαξρία, αιιά ζπληζηά δηάθξηζε (discrimination) θαη εμεηάδεηαη ζην πιαίζην ηνπ θάζεηνπ δηαρσξηζκνχ. Χο γπάιηλε νξνθή ινηπφλ νξίδνληαη ηα ηερλεηά ή αφξαηα εκπφδηα πνπ νδεγνχλ ζηελ ππναληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο βαζκίδεο ηεο επαγγεικαηηθήο ηεξαξρίαο 23.Ο φξνο «γπάιηλε νξνθή» πηνζεηήζεθε to 1986 απφ ηνπο Carol Hymowitz θαη Timothy Schellhardt ζε άξζξν ηεο Wall Street Journal, κε ζηφρν λα πεξηγξάςνπλ απηά ηα εκπφδηα (βαζηζκέλα ζε απφςεηο θαη πξνθαηαιήςεηο) πνπ επηβξαδχλνπλ ή ζηακαηνχλ ηελ επαγγεικαηηθή αλέιημε ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηεξεο θαη αλψηαηεο ζέζεηο ηεο ηεξαξρίαο ησλ επηρεηξήζεσλ. Ο ππνινγηζκφο ηνπ εχξνπο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» απνηππψλεη ην βαζκφ δπζθνιίαο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη γπλαίθεο, πξνθεηκέλνπ λα θαηαθέξνπλ λα πξνσζήζνπλ ηελ θαξηέξα ηνπο ζε επίπεδα αληίζηνηρα κε απηά ησλ αλδξψλ ζπλαδέιθσλ ηνπο. 3. Ο επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ αγνξά εξγαζίαο : ην ζεσξεηηθό πιαίζην ησλ αγνξαίσλ δηαθξίζεσλ Ο επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο θαηά θχιν απαληά ζε θάζε πεξηνρή ηνπ θφζκνπ, αλεμαξηήησο πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο, επηπέδνπ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, θαη ζξεζθεπηηθψλ, θνηλσληθψλ ή πνιηηηζηηθψλ πεπνηζήζεσλ., απνηειψληαο έλα απφ ηα πην επίκνλα θαη ζεκαληηθά θαηλφκελα ησλ αγνξψλ εξγαζίαο αλά ηνλ θφζκν. 23 Cotter D., Hermsen J., Ovadia S., Vanneman R., The Glass Ceiling Effect, Social Forces Vol. 80, No. 2, December

14 Οη ιφγνη πνπ θαζηζηνχλ αλαγθαία ηελ ελαζρφιεζε κε ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζπλίζηαληαη ζηηο αθακςίεο πνπ απηφο πξνθαιεί ζηηο αγνξέο εξγαζίαο ηφζν γηα ηνπο άλδξεο φζν θαη γηα ηηο γπλαίθεο, θαη ζηε ζπλαθφινπζε νηθνλνκηθή αλαπνηειεζκαηηθφηεηα. Πξάγκαηη, ν απνθιεηζκφο ελφο κεγάινπ κέξνπο εξγαδνκέλσλ απφ έλα θάζκα επαγγεικάησλ ζπληζηά αθνχζηα αρξεζία αλζξσπίλσλ πφξσλ, απνδπλακψλεη ηελ επειημία θαη ηελ θηλεηηθφηεηα ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη κεηψλεη ηεο δπλαηφηεηεο κίαο νηθνλνκίαο λα αληαπνθξηζεί ζηηο αιιαγέο, ζε έλα παγθνζκηνπνηεκέλν πεξηβάιινλ έληνλνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ. Δπηπιένλ, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο θαηά θχιν απνδεηθλχεηαη ηδηαίηεξα επηβιαβήο γηα ηηο γπλαίθεο, θαζψο έρεη ζεκαληηθή αξλεηηθή επίδξαζε ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη άληξεο αμηνινγνχλ ηηο γπλαίθεο αιιά θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη ίδηεο νη γπλαίθεο πξνζδηνξίδνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο θαη απηνθαζνξίδνληαη. Σαπηφρξνλα, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ θνηλσληθή ζέζε (status) ησλ γπλαηθψλ θαη ην εηζφδεκά ηνπο θαη, ζπλεπψο, επηδξά ζε θνηλσληθέο κεηαβιεηέο φπσο ην επίπεδν ζλεζηκφηεηαο, ην επίπεδν θηψρεηαο θαη ην γεληθφηεξν επίπεδν δσήο. Ζ δε επηκνλή ησλ θαηά θχιν ζηεξενηχπσλ (gender stereotypes) επηδξά αξλεηηθά ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, δηαησλίδνληαο έηζη ηηο θαηά θχιν αληζφηεηεο θαη κεηαθέξνληάο ηηο ζηηο επφκελεο γεληέο. Ζ θαηάηκεζε ινηπφλ ησλ επαγγεικάησλ ζηε βάζε ηνπ θχινπ ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη έλα ζεκαληηθφ θαηλφκελν ηεο αγνξάο εξγαζίαο, πνπ απαηηεί ηελ πξνζνρή ηφζν ησλ αξκνδίσλ γηα ηε ράξαμε πνιηηηθήο, φζν θαη ησλ απιψλ αλζξψπσλ πνπ ελδηαθέξνληαη γηα ηελ ηζφηεηα, ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα θαη ηελ θνηλσληθή δηθαηνζχλε. Ο ζθνπφο ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ είλαη λα επηζθνπήζεη ηηο βαζηθέο ζεσξεηηθέο εξκελείεο γηα ηελ χπαξμε θαη ηελ επηκνλή ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ θαηά θχιν επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ. Απηφ είλαη ην πξψην βήκα γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ηελ ζπλαθφινπζε επίιπζή ηνπ, θαζψο πνιηηηθέο πνπ βαζίδνληαη ζε αζηαζείο ζεσξεηηθέο βάζεηο, ραξαθηεξίδνληαη απφ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή αλαπνηειεζκαηηθφηεηα, ζπληζηψληαο ζπαηάιε πφξσλ ζε κία πεξίνδν πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε ζπαληφηεηά ηνπο, ελψ ηαπηφρξνλα εληείλνπλ ηελ θνηλσληθή αληζφηεηα, αθνχ δελ επηιχνπλ ηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ην θαηλφκελν ηνπ θαηά θχιν επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ. Θεσξίεο θαη εξκελείεο Οη εξεπλεηέο ζπλήζσο δηαρσξίδνπλ ηνπο παξάγνληεο ηεο πξνζθνξάο θαη ηεο δήηεζεο εξγαζίαο, φηαλ εξκελεχνπλ ηνλ θαηά θχιν επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ. Οη εξκελείεο πνπ εζηηάδνπλ ζηελ πξνζθνξά εξγαζίαο εμεηάδνπλ ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο νη γπλαίθεο γεληθά «πξνηηκνχλ» 14

15 ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα, π.ρ. ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο νη γπλαίθεο ελδερνκέλσο «πξνηηκνχλ» 24 επαγγέικαηα κε επέιηθην σξάξην ή κε κηθξφηεξν θφζηνο επαλεηζφδνπ ζε πεξίπησζε πνπ απαηηεζεί δηαθνπή ζηαδηνδξνκίαο ιφγσ εγθπκνζχλεο. Οη εξκελείεο πνπ εζηηάδνπλ ζηε δήηεζε ηεο εξγαζίαο εζηηάδνπλ ζηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο νη εξγνδφηεο γεληθά «πξνηηκνχλ» λα πξνζιακβάλνπλ θπξίσο άληξεο ή θπξίσο γπλαίθεο ζε θάπνηα επαγγέικαηα, αιιά θαη ζηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο γπλαίθεο θαη άλδξεο έρνπλ δηαθνξεηηθέο επθαηξίεο γηα πξναγσγή θαη αλάπηπμε θαξηέξαο κέζα ζηα ίδηα επαγγεικαηηθά πεξηβάιινληα. Οη ζεσξίεο πνπ εξκελεχνπλ ηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ θαηά θχιν κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ ζε ηξεηο επξείεο θαηεγνξίεο : ζηηο λενθιαζηθέο ζεσξίεο ηνπ αλζξσπίλνπ θεθαιαίνπ, ζηηο ζεζκηθέο ζεσξίεο θαη ηηο ζεσξίεο ηκεκαηνπνίεζεο ηεο αγνξάο, θαη ζηηο θεκηληζηηθέο ζεσξίεο ή ζεσξίεο ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ. Αλ θαη νη ζεσξίεο απηέο ζε θάπνηα ζεκεία επηθαιχπηνληαη, απηή ε θαηεγνξηνπνίεζε πξνζθέξεη έλα ρξήζηκν αλαιπηηθφ εξγαιείν θαη κία πξψηε βάζε γηα ζπδήηεζε. Πξηλ ηελ παξάζεζε φκσο ησλ ζεσξηψλ, ζθφπηκν θξίλεηαη λα επηζεκαλζεί φηη ε πεξηζζφηεξεο έξεπλεο αζρνινχληαη κε ηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ θαηά θχιν φρη σο θαηλφκελν per se, αιιά κε ηελ επίδξαζή ηνπ ζηηο κηζζνινγηθέο δηαθνξέο αλδξψλ-γπλαηθψλ. Έηζη, πνιιέο ζεσξίεο εμεηάδνπλ ηνπο παξάγνληεο ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ θαη ησλ αληζνηήησλ ζηνπο κηζζνχο αλδξψλ-γπλαηθψλ ζαλ ην έλα θαη ην απηφ θαηλφκελν. Απηή ε πξνζέγγηζε θξίλεηαη αηπρήο, θαζψο νη κηζζνινγηθέο δηαθνξέο αλδξψλ-γπλαηθψλ πεγάδνπλ απφ αξθεηέο αηηίεο, εθ ησλ νπνίσλ κία κφλν αλ θαη αξθεηά βαξχλνπζα- είλαη ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο, ν νπνίνο εμάιινπ απνηειεί απφ κφλνο ηνπ έλα ζεκαληηθφ ζέκα γηα έξεπλα. 24 Ζ ιέμε «πξνηηκνχλ» κπήθε εληφο εηζαγσγηθψλ, γηαηί αθφκα θαη φηαλ έλα άηνκν επηιέγεη λα εξγαζηεί ζε έλα ζπγθεθξηκέλν επάγγεικα ή έλαο εξγνδφηεο επηιέγεη λα πξνζιάβεη θπξίσο άλδξεο ή θπξίσο γπλαίθεο, απηέο νη απνθάζεηο έρνπλ επεξεαζηεί απφ εζσηεξηθεπκέλεο πνιηηηζκηθέο θαη θνηλσληθέο αμίεο, πνπ ζπρλά εκπεξηέρνπλ ζεμηζηηθέο αληηιήςεηο γηα ηηο γπλαίθεο (θάπνηε θαη γηα ηνπο άλδξεο), αιιά εκπεξηέρνπλ θαη ζηεξεφηππα ζρεηηθά κε ηελ θαηαλνκή ησλ επαγγεικάησλ ζε «αλδξηθά» ή «γπλαηθεία». Με άιια ιφγηα απηέο νη «πξνηηκήζεηο» θαζνξίδνληαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ εζσηεξηθεπκέλεο αληηιήςεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην θχιν. 15

16 3.1. Σν λενθιαζηθό κνληέιν θαη νη ζεσξίεο ηνπ αλζξσπίλνπ θεθαιαίνπ (human capital theories 25 ) Σα λέν-θιαζζηθά νηθνλνκηθά ππνζέηνπλ φηη νη εξγνδφηεο θαη νη εξγαδφκελνη απνηεινχλ απφιπηα νξζνινγηθά φληα θαη φηη νη αγνξέο ιεηηνπξγνχλ απνηειεζκαηηθά, ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο ηεο πξνζθνξάο θαη ηεο δήηεζεο. χκθσλα κε απηή ηε ζεσξία νη εξγαδφκελνη αλαδεηνχλ ηηο δνπιεηέο κε ηνπο πςειφηεξνπο κηζζνχο, ιακβάλνληαο ππ φςηλ ηα αηνκηθά ηνπο πξνζφληα (π.ρ. εθπαίδεπζε, εκπεηξία), ηηο πξνηηκήζεηο (π.ρ. επράξηζην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ) θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο ηνπο (π.ρ. κηθξά παηδηά πνπ ρξεηάδνληαη ηε γνληθή θξνληίδα). Οη εξγνδφηεο απφ ηελ άιιε πιεπξά, πξνζπαζνχλ λα κεγηζηνπνηήζνπλ ην θέξδνο ηνπο, κεγηζηνπνηψληαο ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη ειαρηζηνπνηψληαο ην θφζηνο φζν είλαη δπλαηφ, αιιά ιφγσ ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ησλ αγνξψλ πιεξψλνπλ ζηνπο εξγαδνκέλνπο ηελ αμία ηνπ νξηαθνχ πξντφληνο ηνπο. Απφ ηελ πιεπξά ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο, νη λενθιαζηθνί επηζεκαίλνπλ ην ρακειφ αλζξψπηλν θεθάιαην ησλ γπλαηθψλ, ηφζν πξηλ ηελ είζνδφ ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ( π.ρ. ρακειφηεξν επίπεδν εθπαίδεπζεο, επηζηεκνληθά πεδία άζρεηα κε ηηο αλάγθεο ηεο αγνξάο), φζν θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εξγαζηαθνχ ηνπο βίνπ (π.ρ. κηθξφηεξε εκπεηξία απφ ηνπο άλδξεο ιφγσ δηαθνπψλ ζηαδηνδξνκίαο πνπ νθείινληαη ζην γάκν θαη ηε γέλλεζε παηδηψλ). Έηζη, εθφζνλ ην αλζξψπηλν θεθάιαην ησλ γπλαηθψλ είλαη ρακειφηεξν απφ εθείλν ησλ αλδξψλ, είλαη ινγηθφ θαη δίθαην νη νξζνινγηζηέο εξγνδφηεο λα δίλνπλ ρακειφηεξνπο κηζζνχο ζηηο γπλαίθεο, θαζψο νη ηειεπηαίεο έρνπλ ρακειφηεξε παξαγσγηθφηεηα, δειαδή ρακειφηεξν νξηαθφ πξντφλ. Οη λενθιαζηθνί επηζεκαίλνπλ επίζεο ην γεγνλφο φηη παγθφζκηα νη γπλαίθεο είλαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ππεχζπλεο γηα ην λνηθνθπξηφ θαη ηελ θξνληίδα ησλ παηδηψλ. Οη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο έρνπλ σο ζπλέπεηα πνιιέο γπλαίθεο λα απνθηνχλ κηθξφηεξε επαγγεικαηηθή εκπεηξία απφ ηνπο άλδξεο, είηε ιφγσ δηαθνπψλ ζηαδηνδξνκίαο (γηα ην γάκν ή ηε γέλλεζε ησλ παηδηψλ), είηε ιφγσ αξγφηεξεο εηζφδνπ ζηελ αγνξά εξγαζίαο (κεηά ην γάκν θαη ηε γέλλεζε ησλ παηδηψλ), είηε ιφγσ κεησκέλνπ σξαξίνπ (πξνθεηκέλνπ λα ζπκθηιησζεί ε επαγγεικαηηθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή). χκθσλα κε απηή ηε ζεσξία, νη γπλαίθεο ινγηθά ζα επηδηψμνπλ επαγγέικαηα κε πςειφ αξρηθφ κηζζφ, ρακειή ζεκαζία ηεο εξγαζηαθήο εκπεηξίαο θαη ζρεηηθά κεησκέλεο επηπηψζεηο απφ 25 Ζ ζεσξία ηνπ αλζξσπίλνπ θεθαιαίνπ ζεκειηψλεηαη απφ ηνπο Mincer θαη Polcheck ζηo : Mincer A., and Polancheck S., Family investment in human capital: Earnings of women, Journal of Political Economy 82 : Part 2, 1974 θαη ζην : Polancheck S., Discontinuities in Labor Force Participation and its Effects on Women, in C.B. Lloyd [ed.] Sex Discrimination and the Division of Labor, New York : Columbia University Press,

17 ηελ πξνζσξηλή δηαθνπή ηεο εξγαζίαο, θαζψο θαη επαγγέικαηα επέιηθηα φζνλ αθνξά ηελ είζνδν ζε απηά θαη ην σξάξην. Σα επαγγέικαηα πνπ παξνπζηάδνπλ ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά είλαη ινγηθφ λα πξνζειθχνπλ ηηο γπλαίθεο θαη απηφ εμεγεί θαηά ηνπο λενθιαζηθνχο- ηελ ππεξζπγθέληξσζε ησλ γπλαηθψλ ζε νξηζκέλνπο θιάδνπο, άξα θαη ηνλ θαηά θχιν επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ. πκπεξαζκαηηθά, ινηπφλ -ζχκθσλα κε ηνπο λενθιαζηθνχο- ε ππνδεέζηεξε ζέζε ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο εξκελεχεηαη θπξίσο κε ηε ζεσξία ηνπ αλζξώπηλνπ θεθαιαίνπ. Οθείιεηαη δειαδή απνθιεηζηηθά ζηα ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο ηεο εξγαδφκελεο, ζην αλζξψπηλν θεθάιαην πνπ έρεη ζπζζσξεχζεη 26. Χο ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο αλαθέξνληαη ην επίπεδν εθπαίδεπζεο, ε επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, ε επαγγεικαηηθή εκπεηξία, νη ψξεο εξγαζίαο, ε ειηθία θηι. Έηζη, νη γπλαίθεο ακείβνληαη ιηγφηεξν επεηδή πζηεξνχλ ζε παξαγσγηθφηεηα, δηφηη έρνπλ κηθξφηεξε επαγγεικαηηθή εκπεηξία θαη ρακειφηεξν επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο. Δπηπιένλ ζπγθεληξψλνληαη ζε νξηζκέλα επαγγέικαηα, δηφηη ηα ηειεπηαία ζπλάδνπλ κε ηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο αιιά θαη κε ηα πεξηνξηζκέλα- ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο πνπ νη γπλαίθεο δηαζέηνπλ. Απφ ηελ πιεπξά ηεο δήηεζεο εξγαζίαο, νη λενθιαζηθνί ππνζηεξίδνπλ φηη νη πξνηηκήζεηο ησλ εξγνδνηψλ θαίλεηαη λα επεξεάδνληαη αλάινγα φπσο θαη νη πξνηηκήζεηο αλδξψλ θαη γπλαηθψλ γηα νξηζκέλα επαγγέικαηα. Έηζη, επαγγέικαηα πνπ απαηηνχλ πςειφηεξν βαζκφ εθπαίδεπζεο πξνζθέξνληαη θαηαξρήλ ζε άληξεο (αλ θαη απηφ ην επηρείξεκα είλαη ακθηζβεηήζηκν γηα ηηο πνιπάξηζκεο ρψξεο, φπνπ νη γπλαίθεο θαη νη άλδξεο έρνπλ ζήκεξα παξφκνην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν), φπσο θαη επαγγέικαηα πνπ απαηηνχλ απμεκέλε εκπεηξία. Δπίζεο νη γπλαίθεο, εκθαλίδεηαη λα έρνπλ πςειφηεξα έκκεζα θόζηε γηα ηνλ εξγνδφηε ιφγσ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεσλ (πρ απνπζία ή λσξίηεξε απνρψξεζε απφ ηελ εξγαζία, κηθξφηεξε επειημία αλαθνξηθά κε ην σξάξην, αλάγθε πξφζιεςεο θαη εθπαίδεπζεο επνρηαθψλ ππαιιήισλ γηα ηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ φηαλ νη γπλαίθεο παίξλνπλ άδεηα ινρείαο θιπ). Δπηπξφζζεηα, ε πξνζηαηεπηηθή λνκνζεζία γηα ηηο γπλαίθεο ιεηηνπξγεί είηε απνηξεπηηθά γηα θάπνηα επαγγέικαηα θαη θάπνηνπο εξγνδφηεο (πρ λνκνζεζία γηα ηελ λπρηεξηλή εξγαζία) είηε απμάλεη ηα θφζηε γηα ηνπο εξγνδφηεο (πρ άδεηα ινρείαο θαη ηνθεηνχ). Γηα φινπο ινηπφλ ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο, νη νξζνινγηζηέο εξγνδφηεο ζα επηιέμνπλ γπλαίθεο σο ππαιιήινπο κφλν ζε ρακειήο ζεκαζίαο (θαη ακνηβήο) ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα, πξνθεηκέλνπ λα ειαρηζηνπνηήζνπλ ηα θφζηε ηνπο θαη λα κεγηζηνπνηήζνπλ ην θέξδνο ηνπο. 26 Υιέηζνο Μ, Οη γπλαίθεο θαη ε αγνξά εξγαζίαο, Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 68, ,

18 Χζηφζν, αξθεηά πξνβιήκαηα αλαθχπηνπλ εάλ πηνζεηεζεί ε παξαπάλσ ζεσξία σο κνλαδηθή εμήγεζε γηα ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ: πξψηνλ, ε αθνζίσζε ησλ γπλαηθψλ ζηελ θαξηέξα έρεη απμεζεί ζεκαληηθά ηα ηειεπηαία ρξφληα, φπσο απνδεηθλχνπλ αξθεηέο έξεπλεο 27. Γεχηεξνλ, ε απμαλφκελε ειηθία γάκνπ, ε κείσζε ηεο γνληκφηεηαο ζρεδφλ ζε φιεο ηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο αιιά θαη ε αχμεζε ησλ νηθηαθψλ βνεζψλ, έρνπλ κεηψζεη ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ησλ γπλαηθψλ. Σξίηνλ, ε κεγάιε αχμεζε 28 ησλ αλχπαληξσλ γπλαηθψλ πνπ δνπλ κφλεο ηνπο ππνλνεί φηη πνιιέο γπλαίθεο απαηηείηαη λα δνπιεχνπλ ρσξίο δηαθνπέο ζηαδηνδξνκίαο, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζνπλ εηζφδεκα. Οη ηάζεηο απηέο δείρλνπλ φηη νη γπλαίθεο απνθηνχλ πιένλ κεγάιε εκπεηξία ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ελψ ηαπηφρξνλα έρνπλ ίδην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν κε ηνπο άλδξεο (έρνπλ δειαδή παξφκνηα ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο) ζπλεπψο, ζχκθσλα κε ηελ λενθιαζηθή ζεσξία, νη νξζνινγηζηέο εξγνδφηεο ζα έπξεπε λα ηνπο πξνζθέξνπλ παξφκνηεο δνπιεηέο θαη ακνηβέο, ελψ θαη νη ίδηεο νη εξγαδφκελεο ζα έπξεπε νξζνινγηθά λα ζηξέθνληαη ζε κεγαιχηεξν θάζκα επαγγεικάησλ. Αληηζέησο, ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ (θάζεηνπ θαη νξηδφληηνπ) παξακέλεη ζε πςειά επίπεδα ζε φιν ηνλ αλεπηπγκέλν θφζκν. 29 Δπηπξφζζεηα, πνιιά απφ ηα «αλδξηθά» επαγγέικαηα δελ απαηηνχλ πεξηζζφηεξε εκπεηξία ή δεμηφηεηεο απ φ,ηη απαηηνχλ θάπνηα «γπλαηθεία» επαγγέικαηα. Αληηζέησο, έξεπλεο έρνπλ δείμεη 30 φηη ην επάγγεικα π.ρ. ηεο γξακκαηέσο (έλα απφ ηα πην ζεκαληηθά «γπλαηθεία» επαγγέικαηα αλά ηνλ θφζκν) απαηηεί πνιχ πεξηζζφηεξε εκπεηξία, δεμηφηεηεο θαη ρξφλν απ φ,ηη ην επάγγεικα ηνπ νδεγνχ θνξηεγψλ (έλα απφ ηα πην ζεκαληηθά «αλδξηθά» επαγγέικαηα ζηνλ θφζκν). Χζηφζν, αληίζεηα κε φ,ηη ζα αλέκελαλ νη λενθιαζηθνί, νη γξακκαηείο θαηά κέζν φξν ακνίβνληαη ιηγφηεξν απφ ηνπο νδεγνχο θνξηεγψλ, αλ θαη έρνπλ κεγαιχηεξν αλζξψπηλν θεθάιαην θαη πεξηζζφηεξν νξηαθφ πξντφλ Οη ίδηνη νη λενθιαζηθνί, αδπλαηψληαο λα εξκελεχζνπλ απφιπηα ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ βαζηδφκελνη κφλν ζηα δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ εξγαδνκέλσλ, αλέπηπμαλ ζπκπιεξσκαηηθέο ζεσξίεο, φπσο ε ζεσξία γηα ηελ ηάζε ησλ εξγνδνηώλ γηα δηαθξίζεηο 31 : νη γπλαίθεο ακείβνληαη ιηγφηεξν απφ ηνπο αληίζηνηρνπο άλδξεο κε ην ίδην «αλζξψπηλν θεθάιαην», επεηδή πθίζηαληαη δηαθξίζεηο απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγνδνηψλ ζηε 27 Anker R., Theories of occupational segregation by sex, an overview, International Labour Review, Vol. 136, No. 3, Buvinic M., The feminization of poverty? Research and policy needs, ζην : José B.Figueiredo and Zafar Shaheed (eds.): Reducing poverty through labour market policies: New approaches to poverty analysis and policy II. Geneva, ILO International Institute for Labour Studies, Anker R., Gender and jobs: Sex segregation of occupations in the world, Geneva, ILO Anker R., 1997, φ.π 31 Becker S., The economics of discrimination, [ 2 nd ed.], Chicago, University of Chicago Press,

19 βάζε ηνπ θχινπ ηνπο 32. Έρνπλ νξηζηεί ηξεηο ηχπνη κηζζνινγηθήο δηάθξηζεο απηνί πεγάδνπλ απφ ηηο πξνηηκήζεηο ησλ εξγνδνηψλ, ησλ εξγαδφκελσλ θαη ησλ θαηαλαισηψλ (δηαθξίζεηο πξνθαηάιεςεο). Μηα άιιε ζρεηηθή ζεσξία είλαη απηή ησλ ζηαηηζηηθψλ δηαθξίζεσλ, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζην γεγνλφο φηη, φηαλ ππάξρεη ε γεληθή παξαδνρή φηη ζπγθεθξηκέλα ηκήκαηα ηνπ εξγαζηαθνχ δπλακηθνχ (πρ άλδξεο-γπλαίθεο, ιεπθνί-καχξνη θιπ) έρνπλ δηαθξηηέο δηαθνξέο αλαθνξηθά κε ηα πξνζφληα, ηα θφζηε δηεξεχλεζεο ηεο θάζε αηνκηθήο πεξίπησζεο είλαη πςειά, θαηά ζπλέπεηα ν νξζνινγηζηήο εξγνδφηεο θάλεη δηάθξηζε έλαληη φιεο ηεο νκάδαο, ζπληεξψληαο ηελ πξνθαηάιεςε. Μηζζνινγηθέο δηαθξίζεηο κπνξεί ινηπφλ λα πξνθχπηνπλ θαη απφ ηηο δηαθνξεηηθέο εθηηκήζεηο ησλ εξγνδνηψλ γηα ηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ ππνςήθησλ γηα πξφζιεςε αλδξψλ θαη γπλαηθψλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ζέζεηο εξγαζίαο, πνπ βαζίδνληαη ζηε γλψζε ηεο ππαξθηήο δηαθνξάο ηεο κέζεο παξαγσγηθφηεηαο ησλ αλδξψλ απφ απηή ησλ γπλαηθψλ (ζηαηηζηηθέο δηαθξίζεηο). Ζ άληζε κεηαρείξηζε ησλ γπλαηθψλ σο πξνο ηηο ακνηβέο κπνξεί επίζεο λα νθείιεηαη 33 ζην φηη νη γπλαίθεο έρνπλ κεγαιχηεξεο πηζαλφηεηεο απφ ηνπο άλδξεο λα αληηκεησπίζνπλ κνλνςσληαθέο ζπλζήθεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, δηφηη πεξηνξίδνληαη πεξηζζφηεξν ζηηο επηινγέο ηνπο απφ ηνπο άλδξεο ιφγσ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεσλ. Άξα είλαη πην επηξξεπείο ζηελ «εθκεηάιιεπζε», δειαδή ζην λα ακείβνληαη ιηγφηεξν απφ ηελ νξηαθή ηνπο παξαγσγηθφηεηα. Ζ κεγάιε ζπκβνιή ησλ λενθιαζηθψλ έγθεηηαη ζην φηη ππνγξακκίδνπλ ηνλ κεγάιν ξφιν πνπ παίδεη ε ζπζηεκαηηθή δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ ησλ δχν θχισλ ζηελ απφθηεζε αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ 34, κε επίπησζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα θαη ηελ ακνηβή ησλ γπλαηθψλ. Χζηφζν, πεξηνξίδνληαο ηελ έξεπλά ηνπο ζε νηθνλνκηθνχο παξάγνληεο 35, απνηπγράλνπλ λα εμεγήζνπλ ηνπο 32 Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ Ζ., ΠΡΟΔΘΟΡΘΣΘΚΟΘ.., 2003, φ.π. 33 Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ Ζ., 2003, φ.π. 34 Χζηφζν, αθφκε θαη απηή ε βαζηθή ππφζεζε ησλ λενθιαζηθψλ πθίζηαηαη θξηηηθή : νη λενθιαζηθνί ππνζηεξίδνπλ φηη νη γπλαίθεο πιεξψλνληαη ιηγφηεξν επεηδή έρνπλ ρακειφηεξν αλζξψπηλν θεθάιαην. Πψο φκσο γλσξίδνπκε φηη έρνπλ ρακειφηεξν θεθάιαην; Δπεηδή πιεξψλνληαη ιηγφηεξν. Πξνζάπηεηαη ινηπφλ κεζνδνινγηθφ ζθάικα θαη ηαπηνινγία ζηνπο λενθιαζηθνχο. ρεηηθά : Blackburn R. M., Browne J., Brooks B., Jarman J., Explaining gender segregation, British Journal of Sociology, Vol. No. 53, Issue No 4, [London School of Economics and Political Science], December Ο απφιπηνο δηαρσξηζκφο κεηαμχ δεκφζηαο θαη ηδησηηθήο δσήο (αιιηψο : αγνξάο θαη θνηλσλίαο), σο δχν δηαθξηηψλ θαη ζηεγαλνπνηεκέλσλ ζθαηξψλ, πνπ επηρεηξνχλ νη λενθιαζηθνί έρεη ππνζηεί ζθνδξή θξηηηθή, θαζψο ζεσξείηαη αθελφο ζηαηηθφο αιιά αθεηέξνπ θαη φηη ππνθξχπηεη αμηνινγηθέο θαη ηεξαξρηθέο πξνηηκήζεηο, ηνπνζεηψληαο ηελ αγνξά πάλσ απφ ηελ θνηλσλία. ρεηηθά : Nelson J., Labour, Gender and the Economic/Social Divide, International Labour Review, Vol. 137 (1998), No

20 ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο νη γπλαίθεο απνθηνχλ ιηγφηεξν αλζξψπηλν θεθάιαην πξηλ ηελ είζνδφ ηνuο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, αιιά θαη ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο εμαθνινπζεί ε δηάθξηζε ζε γπλαηθεία θαη αλδξηθά επαγγέικαηα, αθφκα θαη φηαλ άλδξεο θαη γπλαίθεο έρνπλ ηα ίδηα ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο Σν ζεζκηθό κνληέιν θαη νη ζεσξίεο ηκεκαηνπνίεζεο ηεο αγνξάο (institutionalism and labour market segmentation theories 36 ) Οη ζεζκηθνί ακθηζβεηνχλ ην κεζνδνινγηθφ ππφβαζξν ηεο λενθιαζηθήο ζεσξίαο, πνπ είλαη απηφ ηνπ αηνκηθηζκνχ. Σν κηζζνινγηθφ ράζκα κεηαμχ ησλ θχισλ, φπσο πξνθχπηεη απφ ηε ζχγθξηζε ησλ κέζσλ απνδνρψλ ησλ γπλαηθψλ κε ηηο κέζεο απνδνρέο ησλ αλδξψλ, έρεη πξνέιζεη - ζχκθσλα κε ηνπο λενθιαζηθνχο- απφ έλα πεξηβάιινλ αηνκηθήο δηαπξαγκάηεπζεο ησλ κηζζψλ, φπνπ νη γπλαίθεο δηαζέηνπλ θαηά κέζν φξν ππνδεέζηεξα ραξαθηεξηζηηθά θαη κηθξφηεξε δηαπξαγκαηεπηηθή ηθαλφηεηα απέλαληη ζηνπο εξγνδφηεο απφ φηη νη άλδξεο. Ζ ζεζκηθή απνθξπζηάιισζε ησλ κηζζνινγηθψλ δηαθξίζεσλ θχινπ ζηε δηάξζξσζε ησλ ακνηβψλ, ζηε ρεηξφηεξε πεξίπησζε αγλνείηαη παληειψο, ελψ ζηελ θαιχηεξε ζεσξείηαη ζηνηρείν ηνπ πεξηβάιινληνο αηνκηθήο δηαπξαγκάηεπζεο 37. Πάλησο κε θαλέλα ηξφπν δελ κπνξεί λα απνηππσζεί ή λα κεηξεζεί ε ζπκβνιή ηεο ζηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ. Ζ εθθίλεζε ησλ ζεζκηθψλ αληίζεηα, είλαη ε παξαδνρή φηη νη ζεζκνί/νξγαληζκνί, φπσο ηα ζπλδηθάηα θαη νη κεγάιεο επηρεηξήζεηο, δηαδξακαηίδνπλ ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ξφιν ζηνλ θαζνξηζκφ ησλ αηφκσλ πνπ πξνζιακβάλνληαη, απνιχνληαη ή πξνάγνληαη κέζα ζηα εξγαζηαθά πεξηβάιινληα (ε δπλακηθή ησλ ζεζκψλ νδεγεί ζε απνθξπζηαιισκέλεο θαη δηαθξηηέο ζεζκηθέο θνπιηνχξεο). Δπηπιένλ, νη ζεζκηθνί ζεσξνχλ φηη νη αγνξέο εξγαζίαο είλαη δηαρσξηζκέλεο, «ηκεκαηνπνηεκέλεο», κε δηάθνξνπο ηξφπνπο, θαη ελψ θάζε κία αγνξά κπνξεί ελδερνκέλσο λα ιεηηνπξγεί ζχκθσλα κε ηηο λενθιαζηθέο παξαδνρέο, είλαη σζηφζν δχζθνιν γηα ηνπο εξγαδνκέλνπο λα κεηαπεδήζνπλ απφ έλα ηκήκα ηεο αγνξάο ζε έλα άιιν. Ζ πην γλσζηή ζεσξία ησλ ζεζκηθψλ είλαη απηή ησλ «δηπιψλ αγνξψλ εξγαζίαο» (Dual Labor Market Theory), πνπ θάλεη δηάθξηζε αλάκεζα ζε έλαλ πξσηεχνληα θαη έλαλ δεπηεξεχνληα ηνκέα αγνξάο. Άιιεο ζεσξίεο ηκεκαηνπνίεζεο δηαρσξίδνπλ ηηο αγνξέο εξγαζίαο ζε «ζηαηηθέο» θαη «πξννδεπηηθέο», ή ζε επίζεκνπο θαη αλεπίζεκνπο ηνκείο ηεο νηθνλνκίαο. Οη δνπιεηέο ζηνπο 36 Doeringer P., Piore, M., Internal labor markets and manpower analysis. Lexington, MA, D.C., Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ, 2003, φ.π. 20

21 πξσηεχνληεο ή επίζεκνπο ηνκείο ραξαθηεξίδνληαη απφ ζρεηηθά πςειέο απνιαβέο, αζθάιεηα, επθαηξίεο γηα ζηαδηνδξνκία θαη εππξεπέο εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. Αληηζέησο νη δνπιεηέο ζηνπο δεπηεξεχνληεο ή αλεπίζεκνπο ηνκείο (π.ρ. θαζφλ, εξγνιαβία κε ην θνκκάηη θιπ) ηείλνπλ λα έρνπλ ρακειέο απνιαβέο, ειάρηζηεο επθαηξίεο γηα ζηαδηνδξνκία, θαθφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ θαη ειάρηζηε εξγαζηαθή αζθάιεηα. Οη ζεζκηθνί ζεσξνχλ φηη απηνί νη ηνκείο ιεηηνπξγνχλ αλεμάξηεηα ν έλαο απφ ηνλ άιιν, επεηδή νη εηαηξείεο ηνπ πξσηεχνληνο ηνκέα έρνπλ κεγάιε δχλακε ζηελ αγνξά, πνχ ηνπο πξνθπιάζζεη απφ ηνλ αζέκηην αληαγσληζκφ, θαη κπνξνχλ λα θαηαβάιινπλ ζηνπο εξγαδνκέλνπο ην νξηαθφ πξντφλ ηνπο ην αθξηβψο αληίζεην ζπκβαίλεη ζηνλ δεπηεξεχνληα ηνκέα, φπνπ ιφγσ αληαγσληζκνχ θαη απνπζίαο ζπλδηθάησλ ή άιισλ ζεζκψλ, νη κηζζνί ζπκπηέδνληαη πξνο ηα θάησ. Ζ αζθάιεηα θαη νη πςειέο απνδνρέο ησλ επαγγεικάησλ ηνπ πξσηεχνληνο ηνκέα έρνπλ σο ζπλέπεηα νη εξγνδφηεο λα πξνηηκνχλ εξγαδνκέλνπο κε κεγάιε εκπεηξία θαη ειάρηζηεο έσο κεδεληθέο- δηαθνπέο ζηαδηνδξνκίαο. Δπηπιένλ, ηέηνηεο εηαηξείεο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα επηιέγνπλ εξγαδνκέλνπο κε πνιιά πξνζφληα δεμηφηεηεο θαη πςειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν. Απηφ κνηξαία νδεγεί ζε πξνηίκεζε αλδξψλ εξγαδνκέλσλ, πνπ δηαζέηνπλ πεξηζζφηεξε εκπεηξία ή/θαη εθπαίδεπζε θαη αληίζηνηρε ππν-αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηνλ «πξσηεχνληα» ηνκέα. Απφ ηελ άιιε, ε επέλδπζε ησλ εξγνδνηψλ ζε επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε θαη επηκφξθσζε γίλεηαη κφλν ζην πξνζσπηθφ ηνπ πξσηεχνληνο ηνκέα, ην νπνίν είλαη ζηαζεξά απαζρνιήζηκν θαη ζα επηζηξέςεη ην θέξδνο ζηελ εηαηξεία. Οη γπλαίθεο φκσο ζεσξνχληαη αζηαζέο εξγαηηθφ δπλακηθφ εμαηηίαο ησλ δηαθνπψλ ζηαδηνδξνκίαο ιφγσ κεηξφηεηαο ή ηεο αδπλακίαο ηνπο λα δνπιέςνπλ ππεξσξηαθά- θαη γη απηφ έρνπλ ζπλήζσο πξφζβαζε ζηνλ δεπηεξεχνληα ηνκέα, ρσξίο πξνλφκηα θαη επθαηξίεο εμέιημεο, ιεηηνπξγψληαο έηζη σο «εθεδξηθφ θεθάιαην» 38. Με απηφλ ηνλ ηξφπν νη εξγνδφηεο δεκηνπξγνχλ ειθπζηηθέο ζπλζήθεο εξγαζίαο γηα ην θχξην εξγαηηθφ δπλακηθφ, ψζηε λα εμαζθαιίζνπλ ηελ παξακνλή ηνπ θαη λα δηαηεξήζνπλ ηελ επέλδπζή ηνπο ζε πεξηφδνπο αχμεζεο ηεο δήηεζεο, ελψ ηαπηφρξνλα δηνρεηεχνπλ φιεο ηηο επηπηψζεηο ησλ ζπγθπξηαθψλ δηαθπκάλζεσλ ηεο αγνξάο ζηνλ δεπηεξεχνληα ηνκέα, απνιχνληαο ή πξνζιακβάλνληαο εξγαδνκέλνπο αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηεο επηρείξεζεο θαη ρσξίο θφζηνο ή κεγάιεο απψιεηεο ζε αλζξψπηλν θεθάιαην. Απφ ηελ παξαπάλσ ζεσξία γίλεηαη θαλεξφ πψο ε παξαδνρή πεξί δηαρσξηζκνχ ηεο αγνξάο, κπνξεί λα επεθηαζεί ζε έλα δηαρσξηζκφ ησλ επαγγεικάησλ ζε «αλδξηθά» θαη «γπλαηθεία» Παπιίδνπ Δ., Γπλαίθα θη εξγαζία: νηθνλνκηθέο πξνζεγγίζεηο ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, χγρξνλα ζέκαηα, 40, Anker R., 1997, φ.π 21

22 Τπνλνείηαη έηζη κηα ππεξζπγθέληξσζε 40 (ππφζεζε ηεο ππεξζπγθέληξσζεο) ησλ γπλαηθψλ ζηα, ζρεηηθά ιηγφηεξα, γπλαηθεία επαγγέικαηα, επεηδή έρνπλ κηθξφηεξε επαγγεικαηηθή εκπεηξία θαη ρακειφηεξν επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο. Απφ ηελ άιιε φκσο, αθξηβψο επεηδή νη γπλαίθεο ζπλσζηίδνληαη ζε νξηζκέλα κφλν επαγγέικαηα, ε πξνζθνξά εξγαζίαο είλαη κεγαιχηεξε απφ ηε δήηεζε θαη απηφ νδεγεί ζε ρακειφηεξνπο κηζζνχο 41. Οη πξνζεγγίζεηο απηέο είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκεο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο αληζφηεηαο ησλ θχισλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, εθφζνλ επηζεκαίλνπλ ηελ χπαξμε δηαθξηηψλ αγνξψλ εξγαζίαο θαη επαγγεικάησλ. Χζηφζν δελ εμεγνχλ επαξθψο ην γηαηί ζπκβαίλεη απηφ. Μάιηζηα, ηα ίδηα επαγγέικαηα κπνξεί λα βξίζθνληαη ηφζν ζηνλ πξσηεχνληα, φζν θαη ζηνλ δεπηεξεχνληα ηνκέα (π.ρ. κεηαθξαζηήο ζε κεγάιε εηαηξία ή «κεηάθξαζε κε ην θνκκάηη»), θαη ε ζεσξία ηεο ηκεκαηνπνίεζεο ηεο αγνξάο κπνξεί ελδερνκέλσο λα εξκελεχεη ηνλ θάζεην επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ (ην θαηλφκελν φπνπ νη άλδξεο ηείλνπλ λα θαηαιακβάλνπλ θαιχηεξεο ζέζεηο απφ ηηο γπλαίθεο ζην ίδην επάγγεικα), πνπ απνηειεί έλαλ ζεκαληηθφ παξάγνληα ηνπ κηζζνινγηθνχ ράζκαηνο, δελ εξκελεχεη φκσο ηνλ νξηδφληην δηαρσξηζκφ, ηελ θαηαλνκή ησλ γπλαηθψλ θαη ησλ αλδξψλ ζε ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα, αθνχ απηή ζπρλά είλαη απνηέιεζκα εθπαηδεπηηθψλ, δειαδή πξν-αγνξαίσλ, επηινγψλ. Παξά ινηπφλ ηε ζεκαληηθή ζπκβνιή ηφζν ησλ λενθιαζηθψλ φζν θαη ησλ ζεζκηθψλ ζηελ θαηαλφεζε ησλ θπιεηηθψλ αληζνηήησλ κέζα ζηελ αγνξά εξγαζίαο, θαη νη δχν ζεσξίεο δελ εμεγνχλ πιήξσο ηηο γελεζηνπξγέο αηηίεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ (νξηδφληηνπ θαη θάζεηνπ) κε βάζε ην θχιν. πγθεθξηκέλα, νη πξναλαθεξζείζεο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο πάζρνπλ, θαζψο δελ δίλνπλ ηε δένπζα ζεκαζία ζε έλα πιήζνο θξίζηκσλ κε-νηθνλνκηθψλ θαη εμσ-αγνξαίσλ κεηαβιεηψλ θαη κνξθψλ ζπκπεξηθνξάο, επεηδή απηέο ζπλήζσο ζεσξνχληαη πεξηνξηζκέλνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηνπο νηθνλνκνιφγνπο 42. Παξαδείγκαηα ηέηνησλ κεηαβιεηψλ είλαη νη αηηίεο γηα ηηο νπνίεο φπσο νη γπλαίθεο εηζέξρνληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο κε ρακειφηεξα επίπεδα εθπαίδεπζεο ή κε εθπαίδεπζε ζε αληηθείκελα άζρεηα κε ηηο αλάγθεο ηηο αγνξάο νη αηηίεο γηα ηηο νπνίεο ην λνηθνθπξηφ θαη ε θξνληίδα ησλ παηδηψλ απνηεινχλ απνθιεηζηηθέο ππεπζπλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ νη αηηίεο γηα ηηο νπνίεο ν δηαρσξηζκφο ζηελ αγνξά εξγαζίαο επηκέλεη αθφκε θαη φηαλ ην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν αλδξψλ θαη γπλαηθψλ εμνκνηνχηαη νη αηηίεο γηα ηηο νπνίεο ν δηαρσξηζκφο ζηελ αγνξά 40 Παπιίδνπ Δ., Γπλαίθα θη εξγαζία..,1989, φ.π. 41 Γηα ηελ «ππφζεζε ηεο ππεξζπγθέληξσζεο» θαη ηελ πίεζε ζηνπο κηζζνχο :Bergmann Β., Occupational segregation, wages and profits when employers discriminate by wage or sex, Eastern Economic Journal (Storrs, CT), Vol. 1,Nos θαη γηα ηελ πξσηνγελή κνξθή ηεο ζεσξίαο : Edgeworth F. Y., Equal pay to men and women for equal work, in Economic Journal (London), Vol. 32, No. 4 (Dec.), pp , Anker R., 1997, φ.π. 22

23 εξγαζίαο αληαλαθιά κε ηφζε ζπλέπεηα ηα ζηεξεφηππα πνπ ππάξρνπλ ζηελ θνηλσλία. Ζ εξκελεία φκσο απηψλ ησλ κε-νηθνλνκηθψλ κεηαβιεηψλ είλαη θξίζηκε γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ θαη αλαιακβάλεηαη απφ ηηο ιεγφκελεο θεκηληζηηθέο ζεσξίεο Φεκηληζηηθέο ζεσξίεο ή ζεσξίεο ηνπ θνηλσληθνύ θύινπ 43 (feminist/gender theories) Οη θεκηληζηηθέο ζεσξίεο αζρνινχληαη θπξίσο κε κεηαβιεηέο εθηόο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, ηηο νπνίεο νη νηθνλνκνιφγνη αληηιακβάλνληαη σο δεδνκέλεο θαηαδεηθλχνπλ δε φηη ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο θαηά θχιν, επεξεάδεηαη θπξίσο απφ ηνπο πξν-αγνξαίνπο παξάγνληεο, πνπ δπζρεξαίλνπλ ηελ πξφζβαζε ησλ γπλαηθψλ ζηελ ακνηβφκελε εξγαζία. Μηα βαζηθή πξφηαζε/παξαδνρή ησλ θεκηληζηηθψλ ζεσξηψλ είλαη φηη ε κεηνλεθηηθή ζέζε ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο πξνθαιείηαη απφ θαη αληαλαθιά ηελ παηξηαξρία 44 θαη ηελ ππνηειή ζέζε ηεο γπλαίθαο ζηελ θνηλσλία θαη ζηελ νηθνγέλεηα. ηφρνο ησλ θεκηληζηηθψλ ζεσξηψλ είλαη ε αλάδεημε θπξίσο ηνπ ηξφπνπ, κε ηνλ νπνίν ηζηνξηθά θαη πνιηηηζκηθά, ε γπλαίθα ζπλδέζεθε κε ηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηεο αλαπαξαγσγήο, πεξηνξίδνληαο έηζη ην ξφιν ηεο ζην ρψξν ηεο κε ακεηβφκελεο νηθηαθήο εξγαζίαο. Χο εθ ηνχηνπ, ε ζπκκεηνρή ηεο γπλαίθαο ζηε δεκφζηα ζθαίξα ηεο παξαγσγήο πξνζδηνξίζηεθε θαη εμαθνινπζεί λα πξνζδηνξίδεηαη απφ ηελ θπξίαξρε ηαπηφηεηά ηεο σο ζπδχγνπ, κεηέξαο θαη λνηθνθπξάο, γεγνλφο πνπ δεκηνπξγεί πιένλ εζσηεξηθέο ζπγθξνχζεηο θαη πνιηηηζκηθέο αληηθάζεηο. Δηδηθφηεξα, ζηελ εμέιημε ηνπ ρξφλνπ, νη γπλαίθεο θαζνξίζηεθαλ απφ ηε βηνινγηθή ηθαλφηεηα αλαπαξαγσγήο θαη ηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο ζηνλ ηδησηηθφ θαη δεκφζην ρψξν 45. Ζ βηνινγηθή δηαθνξά φκσο, κεηαηξάπεθε ηδενινγηθά ζε θνηλσληθή αληζφηεηα εηο βάξνο ησλ γπλαηθψλ 46. Ζ γπλαίθα ηαπηίζηεθε έηζη κε ηνλ ηδησηηθφ ρψξν ηεο αλαπαξαγσγήο, ελψ ν άλδξαο κε ηνλ δεκφζην ηεο παξαγσγήο. Ζ ηαχηηζε θάζε θχινπ κε έλαλ ρψξν, ηδησηηθφ ή δεκφζην, θαζφξηζε θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηνλ άιιν. 43 Δπεηδή ζηελ ειιεληθή γιψζζα δελ ππάξρεη δηαθνξεηηθφο φξνο γηα λα εθθξάζεη ην βηνινγηθφ απφ ην θνηλσληθφ θχιν (sex/gender), είλαη απαξαίηεηνη νη επηζεηηθνί πξνζδηνξηζκνί (βηνινγηθφ, θνηλσληθφ) γηα λα ην δηεπθξηλίδνπλ. Δθηφο απφ ηνλ φξν «βηνινγηθφ θχιν» έρεη πξνηαζεί σο ζπλψλπκν ν φξνο «γέλνο»: Αβδειά, Δ. θαη Φαξξά, Α. (επηκ.), ησπεξέο Θζηνξίεο. Γπλαίθεο θαη Φύιν ζηελ ηζηνξηθή αθήγεζε, [Αιεμάλδξεηα] Αζήλα, Walby, S., Patriarchy at Work, Cambridge UK and Oxford UK, [Polity Press], Υξνλάθε, Ε., εμηζκόο: κηα άιιε κνξθή ξαηζηζκνύ, ζην : Δζληθηζκφο, Ραηζηζκφο, Κνηλσληθφ Φχιν (ζει ), Παξαηεξεηήο, Θεζζαινλίθε, Υξνλάθε, Ε., 1994, φ.π. 23

24 ηελ παξαπάλσ δηαίξεζε ηεο εξγαζίαο ζπληειεί θαη ε θνηλσληθή δφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ θχινπ 47, ε νπνία είλαη απνηέιεζκα ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ηνπ αλζξψπνπ απφ ηελ νηθνγέλεηα, ην ζρνιείν, ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο θαη άιινπο ζεζκνχο θνηλσληθνπνίεζεο (agencies of socialization) ησλ αηφκσλ 48. Ζ θνηλσληθνπνίεζε θαη ε ελαξκφληζε κε ηνπο θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλνπο ξφινπο (ζηεξεφηππα) επηηπγράλεηαη κέζσ ηεο επηβξάβεπζεο ησλ θνηλσληθά απνδεθηψλ ζπκπεξηθνξψλ θαη ηεο επηβνιήο θνηλσληθψλ πνηλψλ (φπσο ν ριεπαζκφο, ε δηάθξηζε, ε παξελφριεζε, ε απνκφλσζε θιπ) ζε άηνκα πνπ ζπκπεξηθέξνληαη αζχκβαηα πξνο ηα θνηλσληθά ζηεξεφηππα. Απηέο νη επηβξαβεχζεηο θαη νη πνηλέο (εζηθήο θχζεσο ζπλήζσο) θαζνδεγνχλ μεθάζαξα ηα άηνκα πξνο ηηο θνηλσληθέο λφξκεο θαη ζπκπεξηθνξέο πνπ πξέπεη λα αθνινπζήζνπλ, ηδίσο φζνλ αθνξά ζην θχιν. Έηζη, νη ηδηφηεηεο θαη νη ζπκπεξηθνξέο/ηάζεηο πνπ απνδίδνληαη ζηα δχν θχια δελ είλαη νπζηνθξαηηθά αιιά θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλεο, ιφγσ ηεο ηάζεο ηεο θνηλσλίαο λα πξνζδίδεη δηαθξηηνχο ξφινπο ζηα δχν θχια ζε κηα πξνζπάζεηα ζπγθξφηεζεο νξγαλσηηθψλ θαη ζεζκηθψλ θαλφλσλ. 49 Σν θχιν δελ ζεσξείηαη πηα ηδηφηεηα αιιά αλάγεηαη ζε πνιηηηζκηθό κέζν εμππεξέηεζεο ζθνπηκνηήησλ. Δπνκέλσο, ε ηαπηφηεηα ηνπ θχινπ είλαη ξεπζηή, φπσο θαη νη έλλνηεο άληξαογπλαίθα, αληξηθφ-γπλαηθείν, αξξελσπφηεηα-ζειπθφηεηα κε φια ηα ζπκθξαδφκελα πνπ ηηο αθνινπζνχλ, θαη εμαξηψληαη απφ ηηο εθάζηνηε θνηλσληθέο αλάγθεο θαζψο θαη απφ ηνλ ηξφπν θνηλσληθήο εξκελείαο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Οη θεκηληζηηθέο ζεσξίεο αλαδεηθλχνπλ ινηπφλ ηελ έλλνηα ηνπ «θνηλσληθνύ θύινπ» 50 (gender). Σν θνηλσληθφ θχιν εθθξάδεη ηηο ηδηφηεηεο πνπ απνδίδνληαη απφ ηελ θνηλσλία ζε άηνκα ελφο απφ ηα δχν βηνινγηθά θχια θαη ζηηο θνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο (λφξκεο) πνπ αλακέλεηαη λα επηδεηθλχνληαη απφ ηνπο άλδξεο ή ηηο γπλαίθεο. Έηζη, ην θνηλσληθφ θχιν είλαη ζπζηαηηθφ ηνπ θπιεηηθνχ/θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο, θαη αλαθέξεηαη «ζην ζχλνιν ησλ δηαδηθαζηψλ, κε ηηο νπνίεο 47 θνπηέξε-γηδαζθάινπ, Ν., Ζ πξνβιεκαηηθή ηνπ γπλαηθείνπ δεηήκαηνο: αλζξσπνινγηθή πξνζέγγηζε, χγρξνλα Θέκαηα, 5, Giddens A., Duneier M., Appelbaum R., Introduction to Sociology 5 th edition, [W.W. Norton & Co.,] Wahl A., Hook P., Holgersson Ch., Linghag S., Ελ ηάμεη, Θεσξίεο γηα ηελ νξγάλσζε θαη ην θύιν, [ΚΔΘΗ], Αζήλα, Τπνζηεξίδεηαη φηη ηνλ φξν ρξεζηκνπνηεί πξψηε ε αλζξσπνιφγνο Ann Oakley. Βαζηθή, πάλησο, ζεσξεηηθή πξνεξγαζία ζην δηαρσξηζκφ ηνπ βηνινγηθνχ απφ ην θνηλσληθφ θχιν νθείιεη λα θαηνρπξσζεί ζην Δεύηεξν Φύιν ηήο de Beauvoir (1979, ε ειιεληθή κεηάθξαζε). Δπίζεο παξφιν πνπ ε ρξήζε ηνπ λένπ φξνπ γεληθεχεηαη θαη θαζηεξψλεηαη ζηελ αλζξσπνινγία κεηά ην 1975, «... δε ζπλεπάγεηαη αλαγθαζηηθά θαη ζπκθσλία σο πξνο ην αλαιπηηθφ πεξηερφκελφ ηνπ, ή ηνπιάρηζηνλ δελ εμαζθαιίδεη εθ ησλ πξνηέξσλ φζνπο ηνλ ρξεζηκνπνηνχλ απφ ηελ θαηεγνξία ηνπ βηνινγηθνχ αλαγσγηζκνχ» : Μπαθαιάθε Α., Αλζξσπνινγία, Γπλαίθεο θαη Φύιν, Αζήλα, [Αιεμάλδξεηα],

25 κία θνηλσλία κεηαηξέπεη ην βηνινγηθφ θχιν ζε πξντφλ ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο» 51 ψζηε λα ηθαλνπνηνχληαη νη αλζξψπηλεο/θνηλσληθέο αλάγθεο, γηα θαηαλφεζε θαη εξκελεία ηνπ θφζκνπ. Δπνκέλσο, νη βηνινγηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζε άλδξεο θαη γπλαίθεο αλαγλσξίδνληαη, αμηνινγνχληαη, θαιιηεξγνχληαη θαη επεθηείλνληαη απφ ην ηδενινγηθφ ζχζηεκα κηαο θνηλσλίαο, δεκηνπξγψληαο έηζη ηα ζηεξεόηππα γηα ην αξζεληθφ θαη ην ζειπθφ. Ζ δφκεζε ηεο δηαθνξεηηθήο θνηλσληθήο ηαπηφηεηαο 52 αλάκεζα ζηα δχν θχια απνηειεί ηζηνξηθφ θαη δηαπνιηηηζκηθφ θαηλφκελν, ην νπνίν ζπληειείηαη θπξίσο κέζα ζηελ νηθνγέλεηα θαη ππαγνξεχεη δηαθνξεηηθά ςπρνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά γηα θάζε θχιν 53. Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο γπλαηθείαο ηαπηφηεηαο είλαη ε παξνρή ηεο «θνηλσληθήο κεηξφηεηαο» 54, ε νπνία θαζνξίδεη θαη ηελ πξσηαξρηθή ζέζε ηεο γπλαίθαο ζηελ νηθνγέλεηα. χκθσλα κάιηζηα κε ηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο θαηά θχια, ν νπνίνο αλαθέξεηαη ζηε δηαίξεζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο εξγαζίαο ζε δχν μερσξηζηέο ζθαίξεο δξαζηεξηνηήησλ θαη επηξξνήο, νη άλδξεο ηνπνζεηνχληαη ζηε δεκφζηα ζθαίξα ηεο νηθνλνκηθήο παξαγσγήο, ελψ νη γπλαίθεο ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηεο αλαπαξαγσγήο, φπνπ πξνζθέξνπλ άκηζζε νηθηαθή εξγαζία 55. Ο παξαπάλσ θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο ζπλεπάγεηαη ηε δηαίξεζε ηεο εμνπζίαο θαη ηνπ ειέγρνπ. Με άιια ιφγηα, «ε θνηλσληθή αμηνιφγεζε θαη ηεξάξρεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ εξγαζηψλ πξνζδίδνπλ ζηα άηνκα θαη ηηο νκάδεο πνπ ηηο εθηεινχλ δηαθνξεηηθφ βαζκφ θνηλσληθήο εμνπζίαο» 56. Παξαδνζηαθά δειαδή, ε ζησπεξή ή «θπζηθή» απνδνρή ηεο δηαίξεζεο ηεο εξγαζίαο ζε ακεηβφκελε θαη κε ακεηβφκελε ή ζε εξγαζία κέζα θαη έμσ απφ ην ζπίηη, αληηθαηνπηξίδεη αθξηβψο ηε δηαίξεζε ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Κάζε έλαο απφ απηνχο ηνπο ρψξνπο ηαπηίδεηαη κε ην έλα θχιν, ελψ ν δηαρσξηζκφο ζπλνδεχεηαη θαη απφ κηα θνηλσληθή αμηνιφγεζε: ν ρψξνο ηεο παξαγσγήο έμσ απφ ην ζπίηη έρεη κεγαιχηεξε αμία ζε ζρέζε κε ηνλ ρψξν ηεο αλαπαξαγσγήο κέζα ζην ζπίηη 57. Ο παξαπάλσ θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο θαη ε δηρνηφκεζε ηνπ 51 R. Reiter (Ed.), Toward αλ Anthropology of Women, [New York] Monthly Review Press, Γηα πεξηζζφηεξα ζρεηηθά κε ην θχιν σο θνηλσληθή θαηαζθεπή βιέπε ελδεηθηηθά : Lorber, J., and Farrell, S. (eds.), The Social Construction of Gender, [Sage], London, Σεληνθάιε, Β., Ζ θνηλσληθή δφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ δχν θχισλ, χγρξνλα Θέκαηα, 67, Ο φξνο «women's mothering» αλήθεη ζηελ N. Chodorow, ε νπνία ζην βηβιίν ηεο «The reproduction of mothering» (1978) αλαιχεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε «θνηλσληθή κεηξφηεηα» αλαιακβάλεηαη κφλνλ απφ γπλαίθεο θαη αλαπαξάγεηαη απφ γεληά ζε γεληά. 55 Sapiro V., Women in American Society: An Introduction to Women's Studies (2nd edn). Mountain View, CA: Mayfield Publishing Company, ηξαηεγάθε, Μ., Φύιν, εξγαζία, ηερλνινγία, Ο Πνιίηεο, Αζήλα, Βαΐνπ, Ν., ηξαηεγάθε, Μ., Η εξγαζία ησλ γπλαηθώλ: αλάκεζα ζε δύν θόζκνπο. χγρξνλα Θέκαηα, 40,

26 ρψξνπ ζε ηδησηηθφ θαη δεκφζην, θαζψο θαη ησλ αληίζηνηρσλ δξαζηεξηνηήησλ ζε γπλαηθείεο θαη αλδξηθέο, πεξηζσξηνπνίεζε ηε γπλαίθα ζηελ νηθνγέλεηα, απνθιείνληάο ηελ ζπζηεκαηηθά απφ ηελ ακεηβφκελε εξγαζία. Ζ «θπζηθή» ππνρξέσζε ησλ γπλαηθψλ λα αλαιάβνπλ απνθιεηζηηθά ηηο επζχλεο ηνπ λνηθνθπξηνχ θαη ηελ αλαηξνθή ησλ παηδηψλ θαζφξηζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ην είδνο ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο, ηηο ζπλζήθεο θαη ηα σξάξηα εξγαζίαο ηνπο. Ζ αδχλαηε ζέζε ησλ παληξεκέλσλ θπξίσο γπλαηθψλ ζην ρψξν ηεο παξαγσγήο θαη ε αδπλακία ελζσκάησζήο ηνπο ηζφηηκα κε ηνπο άλδξεο, πξνθχπηεη απφ ηελ ηδενινγία πνπ πεξηβάιιεη ηε γπλαηθεία εμσνηθνγελεηαθή απαζρφιεζε σο βνεζεηηθή θαη ζπκπιεξσκαηηθή ηεο αλδξηθήο. Οη γπλαίθεο παξακέλνπλ δαλεηζκέλεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη εθφζνλ ε νηθνγέλεηα ηηο ρξεηάδεηαη επηζηξέθνπλ ζε απηήλ θαη ζηνλ ξφιν ηεο θξνληίδαο. Έηζη, νη νηθνγελεηαθέο αλάγθεο παξακέλνπλ πξνηεξαηφηεηα ηεο εξγαδφκελεο γπλαίθαο θαη ηελ νδεγνχλ είηε ζε ππνβαζκηζκέλεο κνξθέο απαζρφιεζεο, νη νπνίεο «ηαηξηάδνπλ» κε ηηο ππφινηπεο ππνρξεψζεηο ηεο, είηε ζηελ νινθιεξσηηθή έμνδν ηεο απφ ηελ κηζζσηή απαζρφιεζε. Έηζη, ζε φιεο ηηο θνηλσλίεο, ην λνηθνθπξηφ θαη ε αλαηξνθή ησλ παηδηψλ ζεσξνχληαη σο νη πξσηαξρηθέο ππεπζπλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ, ελψ ε εμαζθάιηζε ηνπ νηθνγελεηαθνχ εηζνδήκαηνο ζεσξείηαη σο ε θχξηα ππεπζπλφηεηα ησλ αλδξψλ. Σν γεγνλφο φηη απηέο νη θνηλσληθέο λφξκεο θαη αληηιήςεηο κηθξή ζρέζε έρνπλ κε ηελ θαζεκεξηλή δσή πνιιψλ γπλαηθψλ, αλδξψλ θαη νηθνγελεηψλ, δελ θαίλεηαη λα αθαηξεί απφ ηελ επίδξαζε πνπ αζθνχλ ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ νχηε λα αίξεη ηελ επίδξαζή ηνπο ζηηο δηαθξίζεηο κε βάζε ην θχιν πνπ πθίζηαληαη νη γπλαίθεο. Αληηζέησο, ε αληίθαζε αλάκεζα ζηε ζηεξενηππηθή ηδενινγία ηεο παηξηαξρίαο θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαίλεηαη φηη αλαγθάδεη ηηο γπλαίθεο λα αληηκεησπίδνπλ κηα δηπιή ζχγθξνπζε, ηφζν ελάληηα ζηηο θνηλσληθέο παηξηαξρηθέο δνκέο, φζν θαη ελάληηα ζηηο εζσηεξηθέο ηνπο αλαζηνιέο, πνπ εκπνδίδνπλ ηε ρεηξαθέηεζή ηνπο. Έξεπλεο 58 έρνπλ δείμεη φηη νη θνηηήηξηεο αληηιακβάλνληαη δηαθνξεηηθά ζε ζρέζε κε ηνπο θνηηεηέο ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο εμέιημε θαη αηζζάλνληαη ηελ αληηπαιφηεηα αλάκεζα ζηηο ζπνπδέο θαη ζηνλ παξαδνζηαθφ ηνπο ξφιν, ελψ ην ίδην παξαηεξείηαη θαη ζε εξγαδφκελεο γπλαίθεο ειηθίαο εηψλ κε αλψηεξε κφξθσζε, νη νπνίεο βηψλνπλ ηηο αληηθάζεηο ηεο θνηλσληθήο ηνπο ρεηξαθέηεζεο ελάληηα ζε παξαδνζηαθά πξφηππα. Παξφιν ινηπφλ πνπ ζήκεξα πνιιά πξάγκαηα θαίλεηαη λα έρνπλ αιιάμεη ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ, ηδηαίηεξα ζηηο αλαπηπγκέλεο ηερλνινγηθά δπηηθέο θνηλσλίεο, φπνπ ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο πξνβάιινπλ ζπρλά ην πξφηππν ηεο δπλακηθήο θαη επηηπρεκέλεο εξγαδφκελεο 58 Ηγγιέζε Υ., Γπλαηθείεο ζπνπδέο θαη ηαπηόηεηεο θύινπ: έλα παξάδεηγκα από ηε ζθνπηά ηεο ςπρνινγίαο. Θεζζαινλίθε: Παξαηεξεηήο

27 γπλαίθαο, σζηφζν νη ζχγρξνλεο θνηλσληθέο ζπλζήθεο θαίλεηαη φηη ραξαθηεξίδνληαη ηειηθά απφ κηα «λέν-παηξηαξρία» 59, ε νπνία δηαθέξεη απφ παιηφηεξνπο ηξφπνπο θνηλσληθήο νξγάλσζεο κφλνλ σο πξνο ην βαζκφ θαη ηε κνξθή. Γηα παξάδεηγκα, ε γπλαίθα ζήκεξα κπνξεί λα αλαιάβεη κηα επαγγεικαηηθή ελαζρφιεζε, κφλνλ εθφζνλ νξγαλψζεη ηηο δξαζηεξηφηεηέο ηεο κε ηέηνηνλ ηξφπν, ψζηε ε θαζεκεξηλή ιεηηνπξγία ηνπ λνηθνθπξηνχ λα κελ δηαθφπηεηαη, αθξηβψο επεηδή νη θνηλσληθέο λφξκεο ζεσξνχλ φηη ε γπλαίθα νθείιεη δεπηεξεπφλησο κφλν λα εξγάδεηαη θαη θπξίσο λα αθνζηψλεηαη ζηελ νηθνγέλεηα. Ζ «παξαβίαζε» ησλ ζηεξενηππηθψλ απηψλ θαλφλσλ, κε ηελ είζνδν ηεο γπλαίθαο ζηε κηζζσηή εξγαζία, απαηηεί ηελ θνηλσληθή ηηκσξία ηεο γπλαίθαο, κε ηε κνξθή ηεο απψιεηαο ηνπ πξνζσπηθνχ ρξφλνπ, ελψ φζν ν επαγγεικαηηθφο ρξφλνο ηεο γπλαίθαο πιεζηάδεη ην πιήξεο σξάξην ηφζν κεγαιψλεη ε «θνηλσληθή πνηλή» 60 ηεο εξγαδφκελεο. Σν θφζηνο ινηπφλ ηεο ηαπηφρξνλεο εμσνηθνγελεηαθήο απαζρφιεζεο θαη ηεο ππνρξεσηηθήο απαζρφιεζεο ηεο γπλαίθαο κε ηηο δνπιεηέο ηνπ ζπηηηνχ θαη ηελ αλαηξνθή ησλ παηδηψλ, απνηέιεζε ηελ «θνηλσληθή πνηλή» ηεο γπλαίθαο. Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο «παηξηαξρίαο», ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ παξαγσγή έρεη απνθηήζεη ζπκπιεξσκαηηθφ ραξαθηήξα, θαζψο απηέο πξνζιακβάλνληαη ή εθδηψθνληαη αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηεο ζχγρξνλεο θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο. Οη πξαθηηθέο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηνλ απνθιεηζκφ θαη ηελ πεξηζσξηνπνίεζε ησλ γπλαηθψλ απφ ηελ εξγαζία είλαη, είηε ε απαγφξεπζε ηεο εηζφδνπ ησλ γπλαηθψλ ζε νξηζκέλα επαγγέικαηα, είηε νη δηάθνξνη ηξφπνη απνβνιήο ησλ γπλαηθψλ απφ ηα επαγγέικαηα, άκεζνη θαη έκκεζνη 61. Έηζη, ε απνξξφθεζε ησλ γπλαηθψλ ζε ζπγθεθξηκέλα γπλαηθεία επαγγέικαηα απνηειεί έλαλ ηξφπν γηα ηε δεκηνπξγία κηαο ππνβαζκηζκέλεο εξγαηηθήο ηάμεο. Οη γπλαίθεο θαηαιακβάλνπλ ηειηθά ζέζεηο εξγαζίαο, νη νπνίεο είλαη ρακειφκηζζεο ή δίρσο πξννπηηθέο εμέιημεο, γεγνλφο πνπ ζπκβάιιεη ζηε δηαηήξεζε ηνπ πξνζσξηλνχ θαη επθαηξηαθνχ ραξαθηήξα ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο ηνπο. Ηζηνξηθά επίζεο, ν ζεζκφο ηνπ νηθνγελεηαθνχ κηζζνχ, ν νπνίνο πξνζέθεξε ζηνπο άλδξεο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ακνηβέο ψζηε λα κπνξνχλ λα ζπληεξνχλ ηε γπλαίθα θαη ηα παηδηά ηνπο, επέβαιιε ηελ νηθνλνκηθή εμάξηεζε θαη ηελ ηδενινγηθή ππνδνχισζε ησλ γπλαηθψλ 62. Ο παξαπάλσ ζεζκφο πξνυπνζέηεη έλαλ άλδξα-ζχδπγν, ν νπνίνο ζηεξίδεη νηθνλνκηθά ηελ νηθνγέλεηα, αδηθψληαο 59 Walby, S., Theorizing Patriarchy, Oxford UK and Cambridge USA: Basil Blackwell, ηλφπνπινο, Π.Α., Ο επαγγεικαηηθόο ρξόλνο ηεο γπλαίθαο θαη ε θνηλσληθή πνηλή ηεο, Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 61, Walby, S., Patriarchy at Work, Cambridge UK and Oxford UK, [Polity Press], Barrett, M. & McIntosh, M., The Family Wage. ην : Whitelegg, E., Arnot, M. et al. (eds) The Changing Experience of Women, Oxford [Basil Blackwell and Open University Press],

28 ηηο εξγαδφκελεο θαη ηηο αλχπαλδξεο γπλαίθεο θαη δηαησλίδνληαο ηελ αληίιεςε φηη νη πξσηαξρηθέο ππεπζπλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ είλαη ην ζπίηη θαη ε νηθνγέλεηα, αθφκε θη φηαλ απηέο εξγάδνληαη. Βεβαίσο, ζηηο κέξεο καο ν νηθνγελεηαθφο κηζζφο άιιαμε φλνκα θαη έγηλε πςειόηεξνο κηζζφο γηα ηνπο άλδξεο απφ ηνλ κηζζφ ησλ γπλαηθψλ, αθφκα θαη φηαλ έρνπλ αθξηβψο ηηο ίδηεο ζέζεηο εξγαζίαο, γεγνλφο πνπ λνκνηειεηαθά θαζνξίδεη ηελ εξγαζία ησλ γπλαηθψλ σο δεπηεξεχνπζα ζε ζρέζε κε απηήλ ησλ αλδξψλ. Φαίλεηαη φηη ε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζηελ εξγαζία (ζηνλ ηδησηηθφ θαη δεκφζην βίν) θαη ν δηαρσξηζκφο ησλ θπιεηηθψλ ξφισλ έρεη σο ζπλέπεηα ηε δηακφξθσζε εηδηθψλ κεηνλεθηηθψλ ζπλζεθψλ πξφζβαζεο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη επαγγεικαηηθήο εμέιημεο 63. Δπηπξφζζεηα, ηα δηαησληδφκελα ζηεξεφηππα γηα ηε θχζε θαη ηηο ηθαλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ ζπλδένληαη κε επηινγέο θαη ήδε δηακνξθσκέλεο θαηαζηάζεηο ζε επίπεδν πξνγελέζηεξν απφ απηφ ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε επηινγή εθ κέξνπο ησλ γπλαηθψλ εθπαηδεπηηθήο θαηεχζπλζεο, πνπ ζεσξείηαη φηη ζπλάδεη κε ηε γπλαηθεία θχζε. κσο ε επηινγή εθπαηδεπηηθήο θαηεχζπλζεο είλαη ζπρλά απνηέιεζκα θνηλσληθώλ θαηαζθεπώλ, πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ παγίσζε δηαθξίζεσλ αλάκεζα ζηα δχν θχια, πξηλ ηελ έληαμή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Ζ θαηαλνκή ινηπφλ ησλ ππνρξεψζεσλ, ε παηξηαξρηθή δνκή ηεο θνηλσλίαο θαη ηα παγησκέλα ζηεξεφηππα είλαη θαίξηνη παξάγνληεο ζηελ απφθηεζε απφ ηηο γπλαίθεο ιηγφηεξνπ αλζξσπίλνπ θεθαιαίνπ ζπγθξηηηθά κε ηνπο άλδξεο πξηλ ηελ είζνδφ ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο εμεγνχλ δειαδή γηαηί ηα θνξίηζηα εθπαηδεχνληαη ιηγφηεξν απφ ηα αγφξηα θαη γηαηί αθνινπζνχλ ζε κηθξφηεξν βαζκφ επηζηεκνληθά/επαγγεικαηηθά πεδία, φπσο νη επηζηήκεο θαη νη ηα ηερληθά επαγγέικαηα, ηα νπνία έρνπλ κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο. Ο ιφγνο είλαη φηη ηα ππάξρνληα ζηεξεφηππα ζέινπλ ηηο γπλαίθεο λα έρνπλ κηθξφηεξε αλάγθε γηα δεμηφηεηεο ηηο νπνίεο αλαδεηά ε αγνξά, αθνχ πξσηαξρηθή ηνπο ππεπζπλφηεηα είλαη ε νηθνγέλεηα. Οη ίδηεο εξκελείεο βνεζνχλ λα θαηαλνήζνπκε γηαηί νη γπλαίθεο θαηά κέζν φξν απνθηνχλ κηθξφηεξε επαγγεικαηηθή εκπεηξία, αθνχ πνιιέο απνζχξνληαη λσξίο απφ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ, ελψ άιιεο έρνπλ πνιιέο δηαθνπέο ζηαδηνδξνκίαο. Οη ζεσξίεο ηνπ θχινπ ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηελ εμήγεζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ θαηά θχιν, δείρλνληαο πφζν πηζηά ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ «γπλαηθείσλ» επαγγεικάησλ αληηθαηνπηξίδνπλ ηα ζπλήζε ζηεξεφηππα πνπ ραξαθηεξίδνπλ ην γπλαηθείν θχιν. ηνλ πίλαθα 1, πνπ επηζπλάπηεηαη ζην παξάξηεκα, αλαθέξνληαη 13 ραξαθηεξηζηηθά πνπ 63 πκεσλίδνπ, Υ., Μνξθέο έκκεζνπ θνηλσληθνύ απνθιεηζκνύ: απαζρόιεζε θαη αλεξγία ησλ γπλαηθώλ ζηελ Ειιάδα, ζην: Κνηλσληθέο Αληζφηεηεο θαη Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο, Αζήλα [Ίδξπκα άθε Καξάγησξγα],

29 απνδίδνληαη ζπλήζσο ζηηο γπλαίθεο, ηα νπνία ελδέρεηαη λα έρνπλ επίπησζε ζηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ θαηά θχιν. Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά θαηεγνξηνπνηνχληαη ζε ηξεηο νκάδεο ζηεξενηχπσλ (ζεηηθά, αξλεηηθά, άιια). Απηφο ν πίλαθαο είλαη πεξηζζφηεξν νινθιεξσκέλνο απφ ηελ θνηλφηνπε παξαηήξεζε φηη ηα «γπλαηθεία» επαγγέικαηα απνηεινχλ πξνέθηαζε ησλ νηθηαθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Σα πέληε ζεηηθά ζηεξεφηππα πνπ ζπλδένληαη κε ηνλ ηδεφηππν ηνπ ζειπθνχ είλαη : ζηνξγηθή θχζε, εκπεηξία ζε δνπιεηέο πνπ ζπλδένληαη κε ην λνηθνθπξηφ, κεγαιχηεξε επηδεμηφηεηα ζηα ρέξηα, κεγαιχηεξε εηιηθξίλεηα θαη ειθπζηηθή εμσηεξηθή εκθάληζε. Δάλ ινηπφλ ην θνηλσληθφ ζχλνιν δέρεηαη ηα παξαπάλσ ζηεξεφηππα σο πξαγκαηηθά, ηφηε είλαη επφκελν λα ζεσξεί ηηο γπλαίθεο σο θαηαιιειφηεξεο «απφ ηε θχζε ηνπο» γηα επαγγέικαηα φπσο: λνζνθφκα, γηαηξφο, θνηλσληθή ιεηηνπξγφο, δαζθάια, θακαξηέξα, θαζαξίζηξηα, ηακίαο, πσιήηξηα, ππάιιεινο ππνδνρήο θιπ. Σα πέληε ζπλεζέζηεξα αξλεηηθά ζηεξεφηππα γηα ηηο γπλαίθεο είλαη: απξνζπκία λα επνπηεχνπλ, κηθξφηεξε ζσκαηηθή δχλακε, κηθξφηεξε ηθαλφηεηα ζηα καζεκαηηθά θαη ηηο επηζηήκεο, κηθξφηεξε πξνζπκία λα ηαμηδεχνπλ, κηθξφηεξε πξνζπκία λα αληηκεησπίδνπλ ζσκαηηθνχο θηλδχλνπο θαη λα ρξεζηκνπνηνχλ κπηθή δχλακε. Απηά ηα ζηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ζεσξείηαη φηη επεξεάδνπλ αξλεηηθά ηελ απφδνζε ησλ γπλαηθψλ ζε θάπνηα επαγγέικαηα, φπσο : δηεπζπληήο, επφπηεο, θπβεξλεηηθφ ζηέιερνο, πνιηηηθφο, νηθνδφκνο, ιαηφκνο, καζεκαηηθφο, κεραληθφο, πηιφηνο, νδεγφο θιπ θαη απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ νδεγεί ζην λα ζεσξνχληαη απηά ηα επαγγέικαηα θαηαιιειφηεξα γηα ηνπο άλδξεο. Άιια ζηεξεφηππα πνπ απνδίδνληαη ζηηο γπλαίθεο είλαη : κεγαιχηεξε πξνζπκία λα δέρνληαη εληνιέο, κεγαιχηεξε ππαθνή θαη ιηγφηεξε πξνζπκία λα ακθηζβεηνχλ ηηο εξγαζηαθέο ζπλζήθεο, κηθξφηεξε πξνζπκία λα ζπλδηθαιίδνληαη, κεγαιχηεξε αλνρή ζε κνλφηνλεο/επαλαιακβαλφκελεο εξγαζίεο, κεγαιχηεξε πξνζπκία λα δέρεηαη ρακειφηεξν κηζζφ θαη κηθξφηεξε αλάγθε γηα εηζφδεκα(!) θαη κεγαιχηεξε πξνζπκία λα δνπιεχνπλ θαη νίθνλ. Απηά ηα ζηεξεφηππα κάιηζηα ζπκβάιινπλ ηδηαίηεξα ζην λα ραξαθηεξίδνληαη σο «γπλαηθεία» ή «θαηαιιειφηεξα γηα γπλαίθεο» ηα επαγγέικαηα πνπ έρνπλ ρακειέο απνδνρέο, κεγαιχηεξε επειημία, ρακειφηεξν ζηάηνπο, θαη κηθξφηεξε δηαθξηηηθή επρέξεηα φζνλ αθνξά ζηε ιήςε απνθάζεσλ. Ζ επηξξνή ησλ θπιεηηθψλ ζηεξενηχπσλ ζηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ έρεη αλαδεηρζεί μεθάζαξα ζε ζεηξά εξεπλψλ ππφ ηελ αηγίδα ηνπ Παγθφζκηνπ Οξγαληζκνχ Δξγαζίαο 64, εθφζνλ νη εξγνδφηεο πνπ εξσηήζεθαλ ζαθψο εάλ γηα ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα ζα πξνηηκνχζαλ άλδξεο ή γπλαίθεο, ζπρλά απάληεζαλ απζφξκεηα ζηε βάζε ηνπ θχινπ, αλαηξέπνληαο έηζη ηε ζεσξία ηνπ 64 Anker R., 1997, φ.π 29

30 αλζξσπίλνπ θεθαιαίνπ πνπ ζέιεη ηνλ νξζνινγηζηή εξγνδφηε λα εμεηάδεη ηα ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο ηνπ εξγαδνκέλνπ πξνηνχ ηνλ πξνζιάβεη. Δπηπιένλ έρεη 65 θαλεί φηη νη πςειέο απνιαβέο, φπσο θαη ην γφεηξν, ζρεηίδνληαη κε επαγγέικαηα πνπ απαηηνχλ «αξζεληθά» ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο (απνθαζηζηηθφηεηα, νμπδέξθεηα, ινγηθή ζθέςε), αιιά θαη φηη νη ζηεξενηππηθέο αξζεληθέο ηδηφηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε θάπνηα επαγγέικαηα, απνζαξξχλνπλ ηηο γπλαίθεο απφ ηελ είζνδν ζε απηά, επεηδή έξρνληαη ζε αληίζεζε κε ηελ εηθφλα πνπ ε θνηλσλία έρεη θαηαζθεπάζεη γηα ηε «ζειπθφηεηα». Μάιηζηα, αλ έλα επάγγεικα πνπ παιηά ήηαλ αλδξνθξαηνχκελν αιιάμεη ζχλζεζε θαη γίλεη γπλαηθνθξαηνχκελν, νη κηζζνί ζε απηφ ην επάγγεικα είλαη πηζαλφλ λα ρακειψζνπλ, αθξηβψο ιφγσ ησλ ζηεξενηχπσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα γπλαηθεία επαγγέικαηα. Πξέπεη λα αλαθεξζεί φηη ζηεξεφηππα ηζρχνπλ θαη γηα ηνπο άλδξεο θαη επεξεάδνπλ εμίζνπ ηα «αλδξηθά» επαγγέικαηα. Πξνθεηκέλνπ λα θαηαξξηθζεί ινηπφλ ν δηαρσξηζκφο ζε «αλδξηθά» θαη «γπλαηθεία» επαγγέικαηα πξέπεη λα αληηκεησπηζζνχλ φια ηα ζηεξεφηππα θαη λα ελζσκαησζνχλ ηφζν νη γπλαίθεο ζε αλδξηθά, φζν θαη νη άλδξεο ζε γπλαηθεία επαγγέικαηα. Βέβαηα, ε ελζσκάησζε ησλ αλδξψλ ζε γπλαηθεία επαγγέικαηα είλαη έλα ακθηιεγφκελν ζέκα, εθφζνλ αθελφο νη αγνξαίεο δηαθξίζεηο ζηξέθνληαη θπξίσο θαηά ησλ γπλαηθψλ, αθεηέξνπ κία ηέηνηα εμέιημε ελδερνκέλσο ζα εθκεδέληδε έλα απφ ηα ιίγα πιενλεθηήκαηα πνπ έρνπλ νη γπλαίθεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Χζηφζν, ε εμάιεηςε ηνπ δηαρσξηζκνχ ζηε βάζε ηνπ θχινπ είλαη θξίζηκε γηα ηε βειηίσζε ηεο ζέζεο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, θαη απηφο ν ζηφρνο δελ κπνξεί λα επηηεπρζεί ρσξίο ηελ θαηάξξηςε ησλ ζηεξενηχπσλ πνπ αθνξνχλ ηνπο άλδξεο, ηηο γπλαίθεο θαη ηα επαγγέικαηα. 65 Cejka M., Eagly A., Gender Sterotypic Images of Occupations Correspond to the Sex Segregation of Employment, Personality and Social Psychology Bulletin, Vol. 24, No 4, April

31 ΕΝΟΣΗΣΑ ΙΙΙΙ : Η ΚΑΣΑΚΕΤΗ ΣΕΡΕΟΣΤΠΩΝ ΣΗΝ ΕΛΛΗΝΙΙΚΗ ΕΚΠΑΙΙΔΕΤΗ 4. Ο ξόινο ηεο εθπαίδεπζεο ζηνλ επαγγεικαηηθό δηαρσξηζκό Ο επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο, φπσο πξναλαθέξζεθε, δελ είλαη εμνινθιήξνπ απνηέιεζκα ησλ δηαθξίζεσλ πνπ γίλνληαη αλάκεζα ζηα δχν θχια ζην επίπεδν ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Ο δηαρσξηζκφο κπνξεί λα είλαη απνηέιεζκα πξναγνξαίσλ θαηαζηάζεσλ, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ απφθηεζε δηαθνξεηηθψλ εθπαηδεπηηθψλ πξνζφλησλ απφ ηα δχν θχια, ή/θαη δηαθνξεηηθψλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ-εκπεηξίαο ησλ δχν θχισλ ή/θαη δηαθνξεηηθψλ επηινγψλ-πξνηηκήζεσλ γηα ηελ επηζπκεηή ζέζε εξγαζίαο ηνπο. Σα πξνεγνχκελα, θπζηθά, ζπκπιεξψλεη θαη ν παξάγνληαο ησλ δηαθξίζεσλ αλάκεζα ζηα δχν θχια. Οη δηαθνξέο ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνζφλησλ θαη γεληθφηεξα νη δηαθνξεηηθέο επηινγέο ησλ δχν θχισλ ζην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο θαη επαγγεικαηηθήο επηινγήο κέζα απφ ηηο ζπνπδέο, ίζσο απνηεινχλ ην ζεκαληηθφηεξν παξάγνληα δηακφξθσζεο ηνπ δηαρσξηζκνχ ζηελ αγνξά εξγαζίαο 66. Ηζηνξηθά, νη Διιελίδεο ζπκκεηείραλ πνιχ ιηγφηεξν ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, απφ ηα άξξελα κέιε ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο, ηα νπνία ιφγσ ηεο παηξηαξρηθήο δνκήο ηεο Διιεληθήο θνηλσλίαο, είραλ επθνιφηεξε πξφζβαζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γεληθά θαη εηδηθά ζηηο πςειφηεξεο βαζκίδεο (γπκλάζην & παλεπηζηήκην). Χζηφζν, ε ζπλερήο θνηλσληθννηθνλνκηθή εμέιημε θαη βειηίσζε ηεο ζέζεο ησλ γπλαηθψλ, ιφγσ ηεο εηζφδνπ ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηεο θξαηηθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο πνπ επέβαιε ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε, νδήγεζε ζε βειηηψζεηο, δειαδή εληππσζηαθή αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ησλ γπλαηθψλ πνπ ζπκκεηέρνπλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη βαζκηαία κείσζε ηνπ ράζκαηνο αλάκεζα ζηα δχν θχια, φζνλ αθνξά ηελ ηζφηεηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ κεηαμχ ησλ δχν θχισλ. πγθεθξηκέλα, ην νη γπλαίθεο απνηεινχζαλ κφλν ην 31.43% ηνπ ζπλνιηθνχ θνηηεηηθνχ πιεζπζκνχ ζηα παλεπηζηήκηα, ελψ ηξηάληα ρξφληα αξγφηεξα νη γπλαίθεο ππεξβαίλνπλ ηνπο άλδξεο, θηάλνληαο ην , ζην πνζνζηφ ηνπ 58.7%. Δπίζεο νη γπλαίθεο απνηεινχλ ζρεδφλ ην κηζφ ηνπ ζπνπδαζηηθνχ πιεζπζκνχ 66 Νηεξκαλάθεο Ν., 3 ν ηαηηζηηθό..,φ.π. 31

32 ησλ Σερλνινγηθψλ Ηδξπκάησλ θαη αξρίδνπλ βαζκηαία λα ππεξηεξνχλ ησλ αλδξψλ: 49.9% ην 1994 θαη 52.9% ην Πάλησο, ε ζεακαηηθή αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζηελ παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε δελ αληηθαηνπηξίδεη ηελ εμάιεηςε ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηελ πξφζβαζε ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, κε απνηέιεζκα νη γπλαίθεο λα ππεξεθπξνζσπνχληαη ζε νξηζκέλνπο θιάδνπο ζπνπδψλ θαη λα ππνεθπξνζσπνχληαη ζε άιινπο. Ζ άληζε απηή θαηαλνκή έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηηο επαγγεικαηηθέο επηινγέο ησλ γπλαηθψλ θαη ζηε κεηέπεηηα ζηαδηνδξνκία ηνπο. Έηζη, νη γπλαίθεο ζηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζπγθεληξψλνληαη θπξίσο ζηα γξάκκαηα θαη ζηηο ζεσξεηηθέο επηζηήκεο θαη απνπζηάδνπλ απφ ηηο ζεηηθέο επηζηήκεο 68. Πιεζψξα αλαιχζεσλ ησλ ζηαηηζηηθψλ ηεο εθπαίδεπζεο 69 απνηππψλνπλ φηη νη γπλαίθεο επηιέγνπλ ζπζηεκαηηθά πεξηζζφηεξν απφ ηνπο άλδξεο ηνκείο ζπνπδψλ πνπ άπηνληαη ησλ θνηλσληθψλ, αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ, ησλ επηζηεκψλ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηνπ δηθαίνπ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη άλδξεο επηιέγνπλ ηνκείο ζπνπδψλ απφ ηηο εθαξκνζκέλεο επηζηήκεο, ηε κεραληθή, πιεξνθνξηθή θ.ιπ. Ζ επηινγή ησλ ηνκέσλ ζπνπδψλ θαζνξίδεη ζεκαληηθά ην είδνο θαη ην πεξηερφκελν ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο θαη αληίζηνηρα ησλ επαγγεικάησλ- πνπ κπνξνχλ λα αλαιάβνπλ ηα άηνκα ζην κέιινλ, αθνχ φηη ην επαγγεικαηηθφ επίπεδν ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη ζε ζεκαληηθφ πνζνζηφ απνηέιεζκα ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηνπο επηινγψλ 70. Χζηφζν, νη εθπαηδεπηηθέο επηινγέο ησλ γπλαηθψλ είλαη «θνηλσληθά ππαγνξεχζηκεο» απφ ηηο εδξαησκέλεο αληηιήςεηο γηα ηνπο δηαθνξεηηθνχο επαγγεικαηηθνχο ξφινπο αλδξψλ θαη γπλαηθψλ, πνπ κάιηζηα δειψλνπλ θαη ηεξαξρηθή δηαβάζκηζε. Απηέο νη εδξαησκέλεο αληηιήςεηο δηακνξθψλνληαη ζην ζπίηη, φπνπ κε ηελ πηνζέηεζε δηαθφξσλ αμηψλ θαη ηξφπσλ θνηλσληθνπνίεζεο ηα παηδηά δηδάζθνληαη ηνπο ξφινπο ηνπ θχινπ ηνπο. Απηφ, φκσο, ζπλερίδεηαη θαη κέζα ζην ζρνιείν ην νπνίν απνηειεί ηελ πιένλ, ίζσο, επίζεκε θνηλσληθνεθπαηδεπηηθή δνκή, φπνπ νη ξφινη ησλ θχισλ απνθηνχλ θνηλσληθφ πεξηερφκελν θαη ηα ζηεξεφηππα ησλ ξφισλ πνπ αθνξνχλ ηνλ άλδξα θαη ηε γπλαίθα γίλνληαη φιν θαη πην απζηεξά. Απφ ηα κέρξη ηψξα δεδνκέλα ησλ εξεπλψλ 71, 67 ΓΤΝΑΗΚΔ θαη ΔΠΗΣΖΜΖ.. ΓΓΔΣ, 2002, φ.π. 68 Γαιαηά, 1995, φ.π. θαη Τπνπξγείν Δζσηεξηθψλ - Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, Δζληθή Έθζεζε ηεο Διιάδαο γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ «πξνγξάκκαηνο δξάζεο» ηεο 4 εο Παγθφζκηαο Γηάζθεςεο γηα ηηο γπλαίθεο, Αζήλα, Νηεξκαλάθεο Ν., 3 ν ηαηηζηηθό..,φ.π. 70 Καζηκάηε, Κ., Έξεπλα γηα ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο απαζρόιεζεο, Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, Αζήλα, Φξφζε Λ., Κνπτκηδή Δ., Παπαδήκνπ Υ., Ο παξάγνληαο θχιν θαη ε ζρνιηθή πξαγκαηηθφηεηα ζηελ πξσηνβάζκηα θαη ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε (Μειέηε Δπηζθφπεζεο), [ΚΔΘΗ], Θεζζαινλίθε, Απξίιηνο

33 πξνθχπηεη πσο, παξφιν πνπ ζεσξεηηθά θαη ζεζκηθά ην ζρνιείν παξέρεη ίζεο επθαηξίεο, ηφζν ζην καζεηηθφ δπλακηθφ, φζν θαη ζην δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ, σζηφζν νη αληζφηεηεο κεηαμχ ησλ θχισλ αλαπαξάγνληαη κέζα απφ έλα πιέγκα κεηαβιεηψλ πνπ ζπλζέηνπλ ηελ ζρνιηθή πξαγκαηηθφηεηα, μέλε θαη ειιεληθή. Σέηνηεο κεηαβιεηέο είλαη : ε άληζε θαηαλνκή ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλά θχιν ζηηο δηάθνξεο βαζκίδεο ηεο εθπαηδεπηηθήο ηεξαξρίαο, πνπ δεκηνπξγνχλ επαγγεικαηηθά πξφηππα ζηνπο καζεηέο ε χπαξμε ζηεξενηχπσλ θαη παξσρεκέλσλ αληηιήςεσλ ζηα δηδαθηηθά εγρεηξίδηα θαη θπξίσο ν ιφγνο θαη νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, πνπ θαίλεηαη λα έρνπλ δηαθνξεηηθέο αλακνλέο απφ ηα αγφξηα θαη ηα θνξίηζηα, θαζνδεγψληαο ηνπο έηζη ζε δηαθνξεηηθέο επαγγεικαηηθέο επηινγέο. Ζ έξεπλα ινηπφλ γηα ηε ζρνιηθή πξαγκαηηθφηεηα ζε ζρέζε κε ην θχιν θαη γηα ηελ πξφζβαζε ησλ γπλαηθψλ ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε είλαη νπζηαζηηθή, θαζψο αθνξά ηελ αλαπαξαγσγή ζηεξενηχπσλ πνπ έρνπλ επίδξαζε ζηηο επαγγεικαηηθέο επηινγέο θαη θαηά ζπλέπεηα ζηελ αγνξά εξγαζίαο ησλ γπλαηθψλ Η θαηαλνκή ησλ εθπαηδεπηηθώλ ζηελ πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε Ζ ίδηα ε δνκή θαη νξγάλσζε ηνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο κε ηελ άληζε θαηαλνκή ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο θαη εμνπζίαο ζπκβάιιεη ζηελ αλαπαξαγσγή ηήο αληζφηεηαο κεηαμχ ησλ θχισλ (πιενλαζκφο γπλαηθψλ, θπξηαξρία αλδξψλ ζηηο ζέζεηο εμνπζίαο). Έηζη, ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ζηα λεπηαγσγεία αγγίδεη ζρεδφλ ην εθαηφ ηνηο εθαηφ, νη γπλαίθεο ππεξέρνπλ αξηζκεηηθά ζηε Γεκνηηθή εθπαίδεπζε, ππεξβαίλνπλ ην πελήληα ηνηο εθαηφ ζηα Γπκλάζηα κε ζπλερή αχμεζε, ελψ ζην Λχθεην ην πνζνζηφ αληηζηξέθεηαη ππέξ ησλ αλδξψλ 72. Οη γπλαίθεο εθπαηδεπηηθνί, ινηπφλ, ππεξέρνπλ αξηζκεηηθά. Πψο φκσο κεηαθξάδεηαη κε πνηνηηθνχο φξνπο ε αξηζκεηηθή ππεξνρή ησλ γπλαηθψλ; Ζ ππεξνρή ησλ γπλαηθψλ ζην λεπηαγσγείν ιεηηνπξγεί σο επέθηαζε ηνπ ξφινπ ηήο κάλαο, κε παξαδνζηαθά δειαδή ζηνηρεία ηήο γπλαηθείαο ηαπηφηεηαο. Οπζηαζηηθά κηιάκε γηα θαηαζθεπή ηήο «λεπηαγσγνχ» κε πξαθηηθέο θαη ιφγνπο πνπ ζπληεινχλ ζηελ ππνηέιεηά ηεο ζηε δπλακηθή ηήο ηάμεο ηνχ λεπηαγσγείνπ. Δπίζεο, νη γπλαίθεο ζε πςειφ πνζνζηφ ζπλσζηίδνληαη ζηε δηδαζθαιία ησλ κηθξψλ ηάμεσλ ηνπ Γεκνηηθνχ, ελψ νη άλδξεο δηδάζθνπλ ηηο δχν ηειεπηαίεο ηάμεηο. Οη ίδηνη νη 72 Κιαδνχρνπ Δ., Δθπαίδεπζε θαη Φχιν ζηελ Διιάδα: ρνιηαζκέλε θαηαγξαθή ηήο βηβιηνγξαθίαο, [ΚΔΘΗ], Ηαλνπάξηνο

34 εθπαηδεπηηθνί, ζε πςειφ πνζνζηφ θαη νη γπλαίθεο, πξνβάιινπλ σο εμήγεζε ηελ «θαηαιιειόηεηα ηεο γπλαηθείαο κεηξηθήο θύζεο» γηα ηα κηθξά παηδηά, θαζηζηψληαο ηηο πξψηεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ ζπλέρεηα ηνπ λεπηαγσγείνπ θαη θαη επέθηαζελ ηνπ ζπηηηνχ θαη ηεο κάλαο, αλαπαξάγνληαο ζηα παηδηά ηελ θπξηαξρία ηήο παξαδνζηαθήο ηνπο εηθφλαο σο κεηέξσλ, ελψ αληίζεηα δελ ελεξγνπνηεί αλαπαξαζηάζεηο επαγγεικαηηζκνχ ησλ γπλαηθψλ. Με παξαδνζηαθά φκσο ραξαθηεξηζηηθά παξνπζηάδνληαη θαη νη άλδξεο, αθνχ νη εθπαηδεπηηθνί δήισζαλ πσο ε δηδαζθαιία ζηηο κεγαιχηεξεο ηάμεηο πξνάγεη ην πξφηππν ηνχ δαζθάινπ-παηέξα. Αλ δε ζθεθηεί θαλείο φηη νη κεγαιχηεξεο ηάμεηο ζπλνδεχνληαη απφ ζπλαηζζήκαηα δένπο εθ κέξνπο ησλ παηδηψλ, ηφηε αληίζηνηρν θχξνο θαη δένο πξνθαιεί ε κνξθή ηνχ δαζθάινπ-παηέξα. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ζηνηρεία, ζχκθσλα κε ηα νπνία ε πιεηνλφηεηα ησλ αλδξψλ δαζθάισλ δειψλεη πσο απνηειεί πξνζσπηθή ηνπο επηινγή ην αλ ζα δηδάμνπλ ζε κηθξή ή κεγάιε ηάμε ηνπ δεκνηηθνχ, ζε αληίζεζε κε ην πςειφ πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ πνπ δειψλνπλ πσο δελ απνθαζίδνπλ νη ίδηεο γηα ηελ ηάμε δηδαζθαιίαο. ζνλ αθνξά ζηε Γεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, νη γπλαίθεο εθπαηδεπηηθνί ζπλσζηίδνληαη ζηελ θαηψηεξε βαζκίδα, ην Γπκλάζην, θαη κεηνςεθνχλ ζην Λχθεην, ιφγσ ηεο αληίιεςεο πνπ ζέιεη ηελ πξνεηνηκαζία θαη δηδαζθαιία ζην Δληαίν Λχθεην σο πην απαηηεηηθή απφ ηελ αληίζηνηρε ηνπ Γπκλαζίνπ, θαη άξα ζε ζχγθξνπζε κε ηνλ παξαδνζηαθφ ξφιν ησλ γπλαηθψλ ζηε θξνληίδα ηήο νηθνγέλεηαο 73. Άιιε κία εμήγεζε γηα ηε ζπγθέληξσζε ησλ γπλαηθψλ ζρεηίδεηαη κε έλα άιιν ζηεξεφηππν ηεο γπλαηθείαο εηθφλαο: Οη ειηθίεο ησλ καζεηψλ/ηξηψλ ηνπ Λπθείνπ θαη νη πηέζεηο πνπ απηνί/έο δέρνληαη ζεσξνχληαη πεξηζζφηεξν ζπκβαηέο κε ζπκπεξηθνξέο αλππαθνήο θαη απεηζαξρίαο απφ ηε κία, ελψ νη γπλαίθεο, απφ ηελ άιιε, παξνπζηάδνληαη είηε σο ιηγφηεξν ηθαλέο λα αληηκεησπίζνπλ ηέηνηεο ζπκπεξηθνξέο, είηε σο ζπρλφηεξνη απνδέθηεο ησλ. Παξφιν φκσο πνπ νη γπλαίθεο εθπαηδεπηηθνί ππεξηεξνχλ αξηζκεηηθά έλαληη ησλ αλδξψλ ζπλαδέιθσλ ηνπο, ε ππεξνρή απηή είλαη αληηζηξφθσο αλάινγε ηεο θαηάιεςεο πςειψλ δηνηθεηηθψλ ζέζεσλ απφ γπλαίθεο : νπζηαζηηθά, ζρεδφλ απνπζηάδνπλ απφ ηηο δηεπζπληηθέοππνδηεπζπληηθέο ζέζεηο θαη ηηο ζέζεηο ζρνιηθψλ ζπκβνχισλ, πξάγκα πνπ έρεη ζπλέπεηεο ζηε δηακφξθσζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ, αθνχ ε απνπζία ησλ γπλαηθψλ απφ ζέζεηο εμνπζίαο κπνξεί λα εθιακβάλεηαη σο θπζηθή θαη λα αλαπαξάγεη αξλεηηθά γπλαηθεία πξφηππα. Πξάγκαηη, έξεπλα 74 ζε παηδηά ηνπ Γεκνηηθνχ δείρλεη φηη νη δηεπζπληηθέο ζέζεηο έρνπλ θχιν αθνχ ηα παηδηά, ήδε απφ ηελ ηεηάξηε ηάμε, επηιέγνπλ άλδξα γηα ηε ζέζε ηνπ δηεπζπληή. Έηζη, νη καζεηέο/ηξηεο δελ 73 Κιαδνχρνπ, φ.π. 74 Μηράινγινπ Θ., Έρνπλ νη δηεπζπληηθέο ζέζεηο θύιν; Απόςεηο παηδηώλ Δεκνηηθνύ ρνιείνπ, ζην : Δθπαίδεπζε θαη Φχιν, Νέεο Σερλνινγίεο, Πξαθηηθά πλεδξίνπ, Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, ΚΔΘΗ,

35 ζπλεζίδνπλ λα δέρνληαη ηηο γπλαίθεο ζε ζέζεηο εμνπζίαο θαη ζπγθεθξηκέλα νη καζήηξηεο δελ δηδάζθνληαη λα επηδηψθνπλ θαη λα δηεθδηθνχλ ηέηνηνπ είδνπο ζέζεηο. πλεπψο ην θαηλφκελν απηφ ζπκβάιιεη ζηε ζπληήξεζε θαη ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ παγησκέλσλ ζπληεξεηηθψλ ζρέζεσλ εμνπζίαο αλάκεζα ζηα δχν θχια Η θαηάζηαζε ζηελ Σξηηνβάζκηα Δθπαίδεπζε Με βάζε ηηο ππάξρνπζεο ζηαηηζηηθέο ηεο εθπαίδεπζεο, αλ θαη ην πνζνζηφ ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζην δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ ηεο πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο είλαη πςειφ (πεξηζζφηεξν απφ 50% ηνπ ζπλνιηθνχ πξνζσπηθνχ είλαη γπλαίθεο), εληνχηνηο, ην επάγγεικα ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ παξακέλεη κέρξη ζήκεξα «αλδξηθφ νρπξφ»: αλ θαη ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ έρεη απμεζεί, ζπλήζσο απηέο θαηαιακβάλνπλ ηηο ρακειφηεξεο ζέζεηο ζηηο αθαδεκατθέο βαζκίδεο. Γηάγξακκα 1 : Πνζνζηό γπλαηθώλ ζην παλεπηζηεκηαθό δηδαθηηθό πξνζσπηθό Πεγή : ΓΤΝΑΙΚΔ θαη ΔΠΙΣΗΜΗ :Δπίζεκε Έθζεζε γηα ηελ θαηάζηαζε ζηελ Διιάδα, ΓΓΔΣ, 2002 Δηδηθφηεξα, νη γπλαίθεο κέιε ΓΔΠ ζην ζχλνιν ηνπ ηαθηηθνχ πξνζσπηθνχ αλέξρνληαη ζε 26,36%, ζηελ πξψηε βαζκίδα (ηαθηηθνί θαζεγεηέο) ζε 13,23%, ζηνπο αλαπιεξσηέο ζε 24%, ζηνπο επίθνπξνπο ζε 32,38% θαη ζηνπο ιέθηνξεο ζε 39,09%. Σν πξνθαλέο ζπκπέξαζκα είλαη φηη, θαη ζηα 75 Μαξαγθνπδάθε, Δ., Οη γπλαίθεο δηδάζθνπλ θαη νη άλδξεο δηνηθνύλ, ζην: Β. Γειεγηάλλε θαη. Εηψγνπ (επηκ.) Φύιν θαη ρνιηθή Πξάμε, Θεζζαινλίθε,

36 κέιε ΓΔΠ, φζν θαηεξρφκαζηε ηηο βαζκίδεο ηφζν απμάλεηαη ην πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ. Δπίζεο, νη γπλαίθεο θαη ζην Γηδαθηηθφ Πξνζσπηθφ ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ηείλνπλ λα αληηπξνζσπεχνληαη πεξηζζφηεξν ζε ηδηαίηεξνπο ηνκείο, φπσο νη Αλζξσπηζηηθέο, νη Κνηλσληθέο, νη Ννκηθέο θαη νη Οηθνλνκηθέο Δπηζηήκεο, επηβεβαηψλνληαο ηελ ηζρπξή χπαξμε ζηεξενηχπσλ θαη κέζα ζηνλ αθαδεκατθφ ρψξν Σα δηδαθηηθά εγρεηξίδηα Κνηλφ ηφπν ζηα ζπκπεξάζκαηα ησλ εξεπλψλ 76 απνηειεί ε παξαδνρή φηη ηα αλαγλσζηηθά εγρεηξίδηα ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο εμαθνινπζνχλ λα πξνβάιινπλ παξαδνζηαθνχο ξφινπο ζε ζρέζε κε ηα θχια θαη ηελ νηθνγέλεηα, θαη δηαπεξλψληαη απφ ηελ θπξίαξρε ηδενινγία ηήο θπιεηηθήο αληζφηεηαο, κνινλφηη ζε πνιιέο εθθάλζεηο ηήο θνηλσληθήο δσήο ε ηδενινγία απηή αλαηξέπεηαη. Έηζη, παξνπζηάδνληαη κελ αιιαγέο πνπ πηζαλφλ έρνπλ ζπληειεζηεί ζην θνηλσληθφ πεδίν αλαθνξηθά κε ηνπο ξφινπο ησλ θχισλ θαη ηεο νηθνγέλεηαο (γηα παξάδεηγκα νη γπλαίθεο παξνπζηάδνληαη σο εξγαδφκελεο), σζηφζν δελ είλαη αθνκνησκέλεο θαη άξα ηθαλέο λα αλαηξέςνπλ ηελ θπξίαξρε-παξαδνζηαθή ηδενινγία. Έηζη, ε θαηλνκεληθή αιιαγή ζηελ παξνπζίαζε ησλ γπλαηθψλ σο εξγαδφκελσλ ηνπνζεηείηαη αθελφο ζε θαηψηεξνπ θχξνπο επαγγέικαηα, αθεηέξνπ ππνζθηάδεηαη απφ ηελ ηδαληθή εηθφλα ηεο κεηέξαο πνπ εμαθνινπζεί λα θπξηαξρεί ζηνλ νηθηαθφ ρψξν. πγθεθξηκέλα, νη γπλαίθεο παξνπζηάδνληαη λα αληαπνθξίλνληαη ζε πνιιαπιφηεηα ξφισλ ζχδπγνο, κεηέξα, λνηθνθπξά, εξγαδφκελε ζε παξαδνζηαθά επαγγέικαηα ρσξίο λα αληηκεησπίδνπλ θαλέλα πξφβιεκα ζηελ επηηέιεζή ηνπο. ε αληίζηνηρα ζπκπεξάζκαηα θαηαιήγνπλ θαη νη έξεπλεο πνπ αζρνινχληαη κε δηδαθηηθά εγρεηξίδηα ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, κφλν πνπ ε εκπεηξηθή κειέηε απηήο ηεο ζρνιηθήο βαζκίδαο είλαη πεξηνξηζκέλε. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη πάλησο ην παξάδεηγκα ηνπ εγρεηξηδίνπ Κνηλσληνινγίαο ηεο ηξίηεο ηάμεο ηνπ Λπθείνπ ( Απιά Μαζήκαηα Κνηλσληνινγίαο, Γθηδέιε, Β.). Λφγσ ηεο θχζεο ηνπ επηζηεκνληθνχ αληηθεηκέλνπ, πξάγκαηη, εληνπίδνληαη αλαθνξέο ζηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη θάπνηεο πνπ πξνζπαζνχλ λα θαηαξξίςνπλ ζηεξεφηππεο παξαδνρέο ζε ζρέζε κε ηα θχια. κσο, ηα παξαδείγκαηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ή απνζησπνχληαη, φρη κφλν δελ είλαη ηθαλά λα αλαηξέςνπλ παξαδεδνκέλεο αληηιήςεηο θαη αμίεο, αιιά 76 Κιαδνχρνπ, φ.π. 36

37 αληίζεηα ζπρλά ηηο εληζρχνπλ : Πην ζπγθεθξηκέλα, νη έξεπλεο 77 δηαπηζηψλνπλ πνζνηηθή απνπζία ησλ γπλαηθψλ ζηα θείκελα ηνχ εγρεηξηδίνπ θαη, φηαλ απηέο παξνπζηάδνληαη, ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηήο εκθάληζήο ηνπο ζπλδένληαη κε ηνπο παξαδνζηαθνχο ξφινπο ηνπ γάκνπ, ηεο κεηξόηεηαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Άλδξεο θαη γπλαίθεο ιεηηνπξγνχλ ζε απόιπηα δηαθξηηέο ζθαίξεο δξαζηεξηόηεηαο, ελψ ε ππνρξέσζε ησλ γπλαηθψλ ζηα ηνπ νίθνπ ζεκειηψλεηαη κε εμεγήζεηο βηνινγηθνχ αλαγσγηζκνχ. Αληίζηνηρα, ζηα βηβιία ηήο Ηζηνξίαο ηνπ Λπθείνπ, ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ζηε δεκφζηα ζθαίξα απνπζηάδεη δεκηνπξγψληαο ακθηβνιίεο αθφκα θαη γηα ηελ ηζηνξηθφηεηά ηεο σο πξνζψπνπ 78. Ζ ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηνπο πνιηηηθνχο θαη θνηλσληθνχο αγψλεο απνζησπάηαη, ελψ ν ξφινο θαη ε δξάζε ησλ γπλαηθψλ ιεηηνπξγεί σο ζπκπιήξσκα ηεο αλδξηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Οη γπλαηθείεο εηθφλεο πνπ ηα θείκελα αλαπαξάγνπλ δηακνξθψλνπλ παξαδνζηαθά πξφηππα κε ηηο γπλαίθεο ζην ηξίπηπρν κεηέξα-λνηθνθπξά-ζχδπγνο. ηηο πεξηπηψζεηο πνπ αλαθέξεηαη ε επαγγεικαηηθή δξαζηεξηφηεηαο ησλ γπλαηθψλ, απηέο εκθαλίδνληαη ζηα παξαδνζηαθά γηα ην θχιν ηνπο επαγγέικαηα θξνληίδαο. Ζ ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ ηέρλε θαη ηνλ πνιηηηζκφ είλαη κεδακηλή, ελψ ε έλλνηα ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε απνδίδεηαη κφλν ζηνπο άλδξεο, αθνχ ηαπηίδεηαη κφλν κε ηε δξάζε ζηε δεκφζηα ζθαίξα. ελεκεξσκέλσλ ζε ζέκαηα θχινπ. Απφ ηε ζηηγκή βέβαηα πνπ ηα δηδαθηηθά εγρεηξίδηα δηακεζνιαβνχληαη απφ ηε δηδαθηηθή κεζνδνινγία θαη ηηο αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ν ξφινο ησλ ηειεπηαίσλ αλαδεηθλχεηαη σο ζεκαίλσλ γηα ηελ φμπλζε ή ηελ άκβιπλζε ησλ ζηεξενηχπσλ θαη γηα ηελ δφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ καζεηψλ/ηξηψλ αλαθνξηθά κε ην θχιν Απόςεηο θαη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθώλ γηα ηνπο ξόινπο ησλ δύν θύισλ. Οη εθπαηδεπηηθνί είλαη έλαο απφ ηνπο βαζηθνχο παξάγνληεο πνπ ζπλζέηνπλ ην πιέγκα ηεο αλαπαξαγσγήο ζην ζρνιείν ησλ ζηεξεφηππσλ ξφισλ ησλ θχισλ, κπνξνχλ φκσο λα απνηειέζνπλ θαη ηνπο βαζηθνχο κνρινχο αλαηξνπήο ηεο θαηεζηεκέλεο πξαγκαηηθφηεηαο. Χο θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο ζπκβάιινπλ, αζπλείδεηα θπξίσο, ζηελ αλαπαξαγσγή 77 Αζαλαζηάζνπ, Υ., Πεηξίδνπ, Β., Αλαπαξαζηάζεηο γπλαηθώλ ζηα βηβιία ηεο Θζηνξίαο θαη ηεο Κνηλσληνινγίαο ηνπ Λπθείνπ, ζην : Γειεγηάλλε, Β., θαη Εηψγνπ,. (επηκ.) Φύιν θαη ρνιηθή Πξάμε, πιινγή Δηζεγήζεσλ, Θεζζαινλίθε, Αζαλαζηάζνπ, Υ., Πεηξίδνπ, Β., 1997, φ.π. 37

38 ησλ αληζνηήησλ αλάκεζα ζηα θχια 79. ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία είλαη θαηνρπξσκέλε ε επίδξαζε πνπ έρεη ην θχιν ηνχ/ηήο εθπαηδεπηηθνχ θαη ε δηδαθηηθή κέζνδνο πνπ αθνινπζεί ζηηο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ/ηξηψλ θαη ζηελ απηνεθηίκεζή ηνπο ζε ζρέζε κε ζπγθεθξηκέλα γλσζηηθά αληηθείκελα.. πλεπψο, ε ιεηηνπξγία ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηελ ηάμε θαη ε ζηάζε ηνπο απέλαληη ζηα θχια θαζίζηαληαη ζεκαίλνπζεο Οη κειέηεο 80 πνπ ππάξρνπλ γηα ηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα, αλαδεηθλχνπλ κία έληνλε αληίθαζε κεηαμχ ηνπ πψο νη ίδηνη νη εθπαηδεπηηθνί ραξαθηεξίδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο απέλαληη ζηα θχια (ζπρλά ηζφηηκε θαη ρσξίο θπιεηηθέο παξσπίδεο) θαη ησλ βαζχηεξσλ αληηιήςεψλ θαη πξαθηηθψλ ηνπο, πνπ είλαη έληνλα πξνζδηνξηζκέλεο απφ ην θχιν. Αλ θαη είλαη πςειά ηα πνζνζηά εθπαηδεπηηθψλ πνπ δειψλνπλ επαηζζεηνπνηεκέλνη ζε ζέκαηα θχινπ, δελ κπνξνχλ φκσο λα αλαγλσξίζνπλ ηε θπιεηηθή αληζφηεηα ζην ειιεληθφ ζρνιείν γεληθφηεξα, παξά κφλν αλ απηή δνζεί κε ηε κνξθή ζπγθεθξηκέλσλ παξαδεηγκάησλ. Απφ ηελ άιιε, φηαλ ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα δηεξεπλνχλ ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο θπιεηηθήο αληζφηεηαο ζηελ εθπαίδεπζε, ηφηε ν ιφγνο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνθαιχπηεηαη ζπληεξεηηθφο. Έηζη, νη εθπαηδεπηηθνί δνκνχλ ζπληεξεηηθφ ιφγν γηα ηηο ζρέζεηο ησλ θχισλ φηαλ εξσηψληαη γηα ζέκαηα ηεο δεκφζηαο δσήο (νη άλδξεο θπξίαξρνη ζηε ιήςε πνιηηηθψλ απνθάζεσλ), ηελ νηθνγελεηαθή δσή (νη ξφινη ζηελ νηθνγέλεηα πξέπεη λα είλαη δηαθξηηνί, νη γπλαίθεο σο κεηέξεο, νη άλδξεο σο θεθαιέο ηεο νηθνγέλεηαο), αλαδεηθλχνληαο παηξηαξρηθά πξφηππα ζρέζεσλ ησλ θχισλ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία. ηεξενηππηθά ζηνηρεία πξνζσπηθφηεηαο απνδίδνπλ φκσο νη εθπαηδεπηηθνί θαη ζηνπο καζεηέο θαη ηηο καζήηξηεο. Έξεπλεο 81 αλαθέξνπλ φηη ν ιφγνο ησλ εθπαηδεπηηθψλ δνκεί δεχγε αληηζεηηθψλ εηθφλσλ. Σα θνξίηζηα είλαη ψξηκα θαη ηα αγφξηα αλψξηκα ζπλαηζζεκαηηθά, ηα θνξίηζηα είλαη πνλεξά θαη θαρχπνπηα ελψ ηα αγφξηα αζψα, ηα θνξίηζηα ππάθνπα θαη ήζπρα ελψ ηα αγφξηα επηζεηηθά. Έλα άιιν δεχγνο γηα ηελ ηαπηφηεηα ηνπ θχινπ ησλ εθήβσλ είλαη απηφ πνπ ραξαθηεξίδεη ηα αγφξηα έμππλα θαη ηα θνξίηζηα κειεηεξά. Πξφθεηηαη ίζσο γηα ην κνλαδηθφ δεπγάξη πνπ δε δνκείηαη ζηε βάζε κηαο αληίζεζεο (έμππλνο-ραδφο) αιιά ζε δηαθνξεηηθέο πνηφηεηεο, φπνπ ε έιιεηςε εμππλάδαο ησλ θνξηηζηψλ ππεξαλαπιεξψλεηαη απφ ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα κειεηνχλ πεξηζζφηεξν. Έηζη, νη εθπαηδεπηηθνί «εξκελεχνπλ ηηο θαιέο ή θαθέο επηδφζεηο ησλ αγνξηψλ θαη ησλ θνξηηζηψλ κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν, απφ φπνπ ζε θάζε πεξίπησζε ηα αγφξηα βγαίλνπλ κε εληζρπκέλε 79 Φξφζε Λ., Κνπτκηδή Δ., Παπαδήκνπ Υ., Ο παξάγνληαο θύιν.., 2001, φ.π. 80 Κιαδνχρνπ, φ.π. θαη Φξφζε Λ., Κνπτκηδή Δ., Παπαδήκνπ Υ., Ο παξάγνληαο θύιν.., 2001, φ.π. 81 Φξφζε, Λ., Σα θνξίηζηα κειεηνύλ, ηα αγόξηα απνδίδνπλ: εηθόλεο εθπαηδεπηηθώλ γηα ηνπο εθήβνπο ησλ δύν θύισλ, ζην: ρνιείν, Γηαδηθαζίεο κεηάβαζεο θαη Σαπηφηεηεο θχινπ, Πξαθηηθά εκεξίδαο, Θεζζαινλίθε,

39 ηελ απηνεηθφλα ηνπο σο πξνο ηηο λνεηηθέο ηθαλφηεηεο πνπ δηαζέηνπλ, αθνχ θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ θαθψλ επηδφζεψλ ηνπο, δελ ακθηζβεηείηαη ην πςειφ λνεηηθφ δπλακηθφ ηνπο ελψ ηα θνξίηζηα βγαίλνπλ κε κηα κάιινλ ηξαπκαηηζκέλε απηνεηθφλα, πνπ είλαη απνηέιεζκα ηεο δηαξθνχο ακθηζβήηεζεο ησλ λνεηηθψλ ηθαλνηήησλ θαη ηεο απφδνζεο ησλ φπνησλ αθαδεκατθψλ επηηεπγκάησλ ηνπο ζε παξάγνληεο εμσλνεηηθνχο» 82. ην ίδην πιαίζην αληίθαζεο θηλνχληαη θαη νη απφςεηο ησλ εθήβσλ. πγθεθξηκέλα, νη έξεπλεο 83 δείρλνπλ φηη νη έθεβνη/εο δηακνξθψλνπλ κε παξαδνζηαθή εηθφλα ηήο ειιεληθήο νηθνγέλεηαο κε δηεπξπκέλνπο ηνπο ξφινπο ζην εζσηεξηθφ ηεο, αιιά ηελ ίδηα ζηηγκή ηνπνζεηνχλ ηηο γπλαίθεο ζηελ παξαδνζηαθή ηνπο ζέζε σο κεηέξεο-ζπδχγνπο- λνηθνθπξέο, θαη ζε παξαδνζηαθέο γηα ην θχιν ηνπο ζέζεηο εξγαζίαο. ζνλ αθνξά ζηηο ζηάζεηο θαη ηηο πξνζδνθίεο πνπ έρνπλ νη εθπαηδεπηηθνί γηα ηνλ επαγγεικαηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ησλ καζεηψλ/ηξηψλ, απηέο είλαη δηαθνξεηηθέο γηα ηα αγφξηα θαη γηα ηα θνξίηζηα, αλ θαη νη ίδηνη νη εθπαηδεπηηθνί ζπρλά δελ ην ζπλεηδεηνπνηνχλ. Έξεπλεο δείρλνπλ φηη άλδξεο θαη γπλαίθεο εθπαηδεπηηθνί κνινλφηη ζεσξνχλ πσο ζηελ εθκάζεζε ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ αγφξηα θαη θνξίηζηα δε δηαθέξνπλ, εληνχηνηο πηζηεχνπλ ζε πςειφηεξν πνζνζηφ νη άλδξεο - πσο ηα αγφξηα είλαη θαιχηεξα απφ ηα θνξίηζηα ζ απηφ ην γλσζηηθφ αληηθείκελν. Δπίζεο, νη άλδξεο εθπαηδεπηηθνί ηνπ ίδηνπ δείγκαηνο ζεσξνχλ εαπηνχο θαηαιιειφηεξνπο απφ ηηο γπλαίθεο ζπλαδέιθνπο ζηε δηδαζθαιία ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ. Θεσξείηαη 84 πσο ηέηνηεο ζέζεηο γηα ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ θχισλ ζε ζρέζε κε ηηο θπζηθέο επηζηήκεο θαη ηελ ηερλνινγία ελεξγνπνηνχλ απηνεθπιεξνχκελεο πξνθεηείεο, ψζηε γηα ηε κεησκέλε απφδνζε ησλ θνξηηζηψλ ζηα καζεκαηηθά λα επζχλνληαη νη αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ν ηξφπνο δηδαζθαιίαο ηνπ καζήκαηνο αιιά θαη ην πεξηερφκελν ησλ δηδαθηηθψλ εγρεηξηδίσλ. Φαίλεηαη κάιηζηα φηη νη δάζθαινη αλακέλνπλ φηη ηα αγφξηα ζα αζθήζνπλ επαγγέικαηα κε ζεκαληηθέο επζχλεο θαη εμνπζία, ελψ γηα ηα θνξίηζηα, αθφκε θη αλ έρνπλ πςειέο επηδφζεηο, πεξηκέλνπλ φηη ζην κέιινλ ζα αζθήζνπλ επαγγέικαηα πνπ ζπλδένληαη κε ιηγφηεξεο επζχλεο. Απηφ ζπλεπάγεηαη θαη ηελ ελίζρπζε ησλ αγνξηψλ πξνο ηελ επηινγή επαγγεικάησλ πςεινχ θχξνπο, θαη ηελ ππνηίκεζε απφ ηελ άιιε ησλ θηινδνμηψλ πνπ έρνπλ ηα θνξίηζηα θαη ηελ ελίζρπζή ηνπο πξνο 82 Φξφζε, Σα θνξίηζηα.., 2000, φ.π. 83 Κιαδνχρνπ, φ.π. 84 Φξφζε Λ., Κνπτκηδή Δ., Παπαδήκνπ Υ., Ο παξάγνληαο θύιν.., 2001, φ.π. 39

40 ηελ επηινγή επαγγεικάησλ πνπ ζεσξνχληαη παξαδνζηαθά γπλαηθεία θαη ζπλδένληαη κε ρακειφηεξν θνηλσληθφ θχξνο 85. Ζ ζηεξεφηππε πξνζδνθία ηεο απφδνζεο ησλ θνξηηζηψλ ζηα ζεσξεηηθά καζήκαηα θαη ησλ αγνξηψλ ζηα ζεηηθά έρεη σο ζπλέπεηα ηνλ αληίζηνηρν δηαρσξηζκφ ησλ καζεκάησλ απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο ζε γπλαηθεία θαη αλδξηθά. Ζ ηδενινγία πνπ δηακνξθψλνπλ ηέηνηνπ είδνπο θπιεηηθά πξνζδηνξηζκέλεο αληηιήςεηο-πξνζδνθίεο καδί κε ην γεγνλφο φηη ππεξηεξνχλ νη άλδξεο εθπαηδεπηηθνί πνπ δηδάζθνπλ ζεηηθέο επηζηήκεο δελ κπνξεί παξά λα εζσηεξηθεχνληαη απφ ηνπο/ηηο καζεηέο/ηξηεο. Πξάγκαηη, έξεπλεο 86 δείρλνπλ νη καζεηέο/ηξηεο πξνβαίλνπλ ζε ζαθή δηαρσξηζκφ ησλ καζεκάησλ ζε θαηεμνρήλ ζεηηθά θαη ζεσξεηηθά θαη αληίζηνηρα ζε αλδξηθά θαη γπλαηθεία. πλεπψο, πξνδηαγξάθεηαη φρη κφλν ην είδνο ησλ ζπνπδψλ πνπ ζα αθνινπζήζνπλ, αιιά θαη ησλ επαγγεικάησλ πνπ θαη αληηζηνηρία δηαρσξίδνληαη ζε αλδξηθά θαη γπλαηθεία. ε έξεπλα καζεηέο θαη καζήηξηεο απ φιε ηελ Διιάδα ζπκθσλνχλ φηη ππάξρνπλ επαγγέικαηα πνπ πξνζδηνξίδνληαη ζηαζεξά απφ ην έλα ή ην άιιν θχιν (επαγγέικαηα θξνληίδαο, γξακκαηεηαθήο ππνζηήξημεο γηα ηηο γπλαίθεο, ηερληθά επαγγέικαηα γηα ηνπο άλδξεο). Φαίλεηαη ινηπφλ πσο ε θαηαλνκή ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ηα δηδαθηηθά εγρεηξίδηα θαη θπξίσο ηα ζηεξεφηππα θαη νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηνπο ξφινπο ησλ δχν θχισλ, κεηαθέξνληαη ζηνπο καζεηέο ζπληειψληαο ζην δηαρσξηζκφ ησλ επαγγεικάησλ ζε θαηαιιειόηεξα γηα άλδξεο θαη θαηαιιειόηεξα γηα γπλαίθεο. Μάιηζηα, πέξα απφ ηνλ δηαρσξηζκφ ζε ζεηηθέο/ζεσξεηηθέο επηζηήκεο, δνκείηαη θαη έλαο ηεξαξρηθόο δηαρσξηζκφο ζην ζρνιείν, αθνχ νη εθπαηδεπηηθνί αλαπαξάγνπλ ηα θπξίαξρα ζηεξεφηππα γηα ηνλ επηηπρεκέλν άλδξα επαγγεικαηία θαη γηα ηελ επηηπρεκέλε γπλαίθακεηέξα, πνπ δελ έρεη ιφγν λα επηδηψμεη θαξηέξα, αθνχ ε θπξίαξρε ζέζε ηεο είλαη ζηελ νηθνγέλεηα. Αλ, παξάιιεια, ιάβεη θαλείο ππφςε πσο ε επηινγή θαηεχζπλζεο ζπνπδψλ ζην Λχθεην πξαγκαηνπνηείηαη ηελ πεξίνδν ηεο εθεβείαο, ηφηε «νη αληηιήςεηο εθπαηδεπηηθψλ-καζεηψλ/ηξηψλ γηα ην δηαρσξηζκφ ησλ καζεκάησλ ζπκβάιινπλ ζ έλαλ πξψηκν επαγγεικαηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ κε έθδεινπο ηνπο πεξηνξηζκνχο ηνπ θχινπ» Φξφζε Λ., Κνπτκηδή Δ., Παπαδήκνπ Υ., Ο παξάγνληαο θύιν.., 2001, φ.π. 86 Κιαδνχρνπ, φ.π. 87 Γειεγηάλλε-Κνπτκηδή Β., αθθά, Γ,. Φάιηε Α., Φξφζε Λ., Αξθνπκάλε., ηνγηαλλίδνπ Α., πγθνιιίηνπ Δ., Σαπηόηεηεο Φύινπ ζηελ Εθεβεία θαη Επηινγέο Ζσήο, Σειηθή Έθζεζε. Κέληξν Δθπαηδεπηηθήο Έξεπλαο θαη Α.Π.Θ., Θεζζαινλίθε, 2000, φπσο παξαηίζεηαη ζην Κιαδνχρνπ, φ.π. 88 Μαξαγθνπδάθε Δ., Ο Παξάγνληαο Φύιν ζηε Δεπηεξνβάζκηα θαη Σξηηνβάζκηα Εθπαίδεπζε: όςεηο ζπλέρεηαο θαη κεηαβνιήο, ζην: Φχιν θαη Δθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα ζηελ Διιάδα: Πξνσζψληαο Παξεκβάζεηο γηα ηελ Ηζφηεηα 40

41 4.5. Απόθνηηνη Ζ ππφζεζε γηα ηε δφκεζε ζηεξενηχπσλ ζρεηηθά κε ηα γπλαηθεία θαη ηα αλδξηθά επηζηεκνληθά/επαγγεικαηηθά πεδία επαιεζεχεηαη απφ ηε κειέηε ησλ ζηνηρείσλ γηα ηνπο απνθνίηνπο ησλ ειιεληθψλ παλεπηζηεκίσλ. Απφ ηα ζηνηρεία ηεο απνγξαθήο ηνπ 2001 (πίλαθαο 2 ζην παξάξηεκα) πξνθχπηεη φηη ζηηο παξαδνζηαθά γπλαηθείεο ζρνιέο επηζηήκεο αγσγήο, παηδαγσγηθέο, θηινζνθηθέο, αλζξσπηζηηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηζηεκψλ- νη γπλαίθεο θπξηαξρνχλ, κε ηα πςειφηεξα πνζνζηά λα παξνπζηάδνληαη ζηηο ζρνιέο λεπηαγσγψλ (95% πεξίπνπ) θαη αθνινχζσο ζηα ηκήκαηα θηινινγίαο ησλ θηινζνθηθψλ ζρνιψλ (80,51%) θαη παηδαγσγηθψλ (67,02%). Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηηο ειηθίεο θάησ ησλ 30 ηα πνζνζηά απηά είλαη πςειφηεξα (84,96% θαη 85,25%), πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη νη ζπνπδέο απηέο ζπλερίδνπλ λα αλαγλσξίδνληαη σο ζπκβαηφηεξεο κε ηε γπλαηθεία θχζε θαη λα απνξξίπηνληαη απφ ηνπο άλδξεο. Αιιαγή ηάζεο κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ βιέπνπκε αληίζεηα ζηηο ζρνιέο λνκηθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ επηζηεκψλ αθνχ ζεκαληηθά πςειφηεξα πνζνζηά παξαηεξνχληαη γηα ηηο γπλαίθεο ειηθίαο θάησ ησλ 30 εηψλ. Σέινο, νη απφθνηηεο ησλ πνιπηερληθψλ ζρνιψλ ηεο ρψξαο απνηεινχλ πνζνζηφ θάησ ηνπ 25% (κφιηο 1 ζηνπο 4 απφθνηηνπο είλαη γπλαίθα), κε ην πνζνζηφ λα βειηηψλεηαη ζηηο κηθξφηεξεο ειηθίεο (θάησ ησλ 30) πιεζηάδνληαο ην 30%. Σα πνζνζηά είλαη ιίγν θαιχηεξα ζηηο γεσηερληθέο επηζηήκεο (27,87% ζην ζχλνιν, 40,47% ζηνπο θάησ ησλ 30), ζηηο ηερλνινγηθέο επηζηήκεο (28,94% θαη 35,68% αληίζηνηρα) θαη ζηηο ζεηηθέο επηζηήκεο (35,81% θαη 44,35%). Παξά ινηπφλ ην γεγνλφο ηεο έληαζεο ηεο εηζφδνπ ησλ γπλαηθψλ ζηα ΑΔΗ θαη ηεο θπξηαξρίαο ηνπο ζηνπο λεφηεξνπο απνθνίηνπο, ζε απηφ ην ηκήκα ηεο Σξηηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο ν δηαρσξηζκφο ησλ δχν θχισλ παξακέλεη ζε πςειά επίπεδα (Γηάγξακκα 2). Με άιια ιφγηα, ελψ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηνπο πηπρηνχρνπο ΑΔΗ απμήζεθε ζεκαληηθά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, σζηφζν, ε αχμεζε απηή είρε πεξηνξηζκέλε επίδξαζε ζηε κείσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ δηαρσξηζκνχ αλάκεζα ζηα δχν θχια. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηνπο πηπρηνχρνπο ΑΔΗ ειηθίαο 65 εηψλ θαη άλσ, ν εθπαηδεπηηθφο δηαρσξηζκφο ππνινγηδφκελνο κε ην δείθηε IS θηάλεη ζην 47,3% (ην 1991, ην 47,3% ησλ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ πηπρηνχρσλ ΑΔΗ ζα απαηηνχληαλ λα αιιάμνπλ ηκήκα ΑΔΗ θαη θαηά ζπλέπεηα αληηθείκελν ησλ Φχισλ ζην Διιεληθφ Δθπαηδεπηηθφ χζηεκα, Έξγν: Δπαηζζεηνπνίεζε Δθπαηδεπηηθψλ & Παξεκβαηηθά Πξνγξάκκαηα γηα ηελ Πξνψζεζε ηεο Ηζφηεηαο ησλ Φχισλ, ΔΠΔΑΔΚ ΗΗ, [ΚΔΘΗ], Αζήλα,

42 ζπνπδψλ πξνθεηκέλνπ λα εμαιεηθζεί ν εθπαηδεπηηθφο δηαρσξηζκφο). ηνπο πηπρηνχρνπο εηψλ, ην αληίζηνηρν κέγεζνο θηάλεη πεξίπνπ ζην 40%, ελψ ζηηο κηθξφηεξεο ειηθηαθέο νκάδεο ησλ εηψλ θαη έσο ησλ 29 εηψλ ήηαλ 37,4% θαη 34,5%, αληίζηνηρα. ζνλ αθνξά ζηηο κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο, κειεηψληαο ηα ζηνηρεία ηνπ έηνπο 1999 απφ ηελ ΔΤΔ, βιέπνπκε φηη ηα πνζνζηά ησλ γπλαηθψλ ζηηο κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο (κεηαπηπρηαθά δηπιψκαηα εηδίθεπζεο θαη δηδαθηνξηθά) είλαη γηα ην ζχλνιν ηεο ρψξαο 53,80% θαη 36,97%, ελψ ην πνζνζηφ ηνπο ζηνπο πηπρηνχρνπο είλαη 59,82%. Βιέπνπκε δειαδή φηη ππνιείπνληαη ζε πνζνζηά, έλδεημε φηη δελ ζπλερίδνπλ ηηο ζπνπδέο ηνπο ζηνλ ίδην βαζκφ κε ηνπο άλδξεο ζπλαδέιθνπο ηνπο. Γηάγξακκα 2 : Γείθηεο δηαρσξηζκνύ (IS) ζην ζύλνιν ησλ απνθνίησλ όισλ ησλ ηκεκάησλ ΑΔΙ ηεο Υώξαο θαηά ειηθηαθή νκάδα, Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Ο νξηδόληηνο-επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, 3 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Φεβξνπάξηνο Οη δείθηεο δηαρσξηζκνχ ID θαη IS (ή ΗΜΜ) εθθξάδνπλ ην πνζνζηφ (%) ησλ γπλαηθψλ θαη αλδξψλ πνπ ζα απαηηνχληαλ λα αιιάμνπλ ηκήκα ΑΔΗ πξνθεηκέλνπ λα εμαιεηθζεί ν εθπαηδεπηηθφο δηαρσξηζκφο ζηνπο πηπρηνχρνπο ΑΔΗ 42

43 ΕΝΟΣΗΣΑ ΙΙΙΙΙΙ : ΔΙΙΑΧΩΡΙΙΜΟΙΙ ΚΑΙΙ ΑΝΙΙΟΣΗΣΕ ΣΗΝ ΕΛΛΗΝΙΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΙΙΑ 5. Η πξνζθνξά εξγαζίαο ησλ γπλαηθώλ 90 Ζ πξνζθνξά εξγαζίαο ησλ γπλαηθψλ πξνζδηνξίδεηαη απφ πνιινχο παξάγνληεο. Σν νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ, ε αληίιεςε πνπ έρεη ε θνηλσλία γηα ηε ζέζε ηεο γπλαίθαο, νηθνλνκηθνί ιφγνη, ε δπλαηφηεηα ζπκθηιίσζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, ε επηζπκία γηα επαγγεικαηηθή εμέιημε επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηελ απφθαζε ηεο γπλαίθαο λα εληαρζεί ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη αλ ζα παξακείλεη εληφο απηήο γηα κηθξφ ή κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα. Πξάγκαηη, νη κεηαβνιέο ζηελ πξνζθνξά εξγαζία ησλ γπλαηθψλ ζηε ρψξα καο, θαίλεηαη λα έρνπλ επεξεαζηεί απφ ηηο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο, κε απνηέιεζκα λα παξαηεξείηαη ζπλερήο αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, αιιά θαη αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ αλεξγίαο ησλ γπλαηθψλ (δηάγξακκα 3). Γηάγξακκα 3 : ε ζπκκεηνρή θαη ε αλεξγία ησλ γπλαηθώλ ,7 50,2 42,3 42, ,14 15,9 16,9 14,9 16, ζπκκεηνρή αλεξγία 90 Σα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία πξνέξρνληαη απφ ηελ ΔΤΔ, εθηφο εάλ δειψλεηαη δηαθνξεηηθά. 43

44 5.1. Οη ηάζεηο ηεο ηειεπηαίαο εηθνζαεηίαο Ζ πεξίνδνο θαίλεηαη φηη ππήξμε ζεκαληηθή φζνλ αθνξά ζηε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ ηεο ρψξαο. Απφ ηε κηα, δηαπηζηψλεηαη αχμεζε ηνπ ξπζκνχ ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο, ηδηαίηεξα ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ, ελψ απφ ηελ άιιε, κηα ζεηξά απφ λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο 91 θαηνρπξψλνπλ ηα δηθαηψκαηα ηεο γπλαίθαο, πξνάγνληαο ηελ ηζφηεηα ησλ θχισλ ζηε ζθαίξα ηεο ακεηβφκελεο εξγαζίαο. Έηζη, θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1980, νη γπλαίθεο εξγαδφκελεο απέθηεζαλ γηα πξψηε θνξά δηθαίσκα ίζεο κεηαρείξηζεο κε ηνπο άλδξεο ζηελ απαζρφιεζε, ζηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο, ζηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε, ζηηο ακνηβέο, ζηνλ επαγγεικαηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, ζηελ θαηάξηηζε θαη ζηελ θνηλσληθή αζθάιηζε. Δπηπιένλ θαηέθηεζαλ ην δηθαίσκα γηα άδεηα κεηξφηεηαο ή άιιεο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο θαη γηα επηδφκαηα γάκνπ, κεηξφηεηαο θαη νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεσλ. Πνιιέο κειέηεο 92 ινηπφλ θάλνπλ ιφγν γηα αχμεζε ηνπ δείθηε απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ηα ρξφληα ζε ζρέζε κε πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο. Ζ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ νθείιεηαη πέξα απφ ηε λνκνζεηηθή θαηνρχξσζή ηνπο- ζε κεηαβνιέο ησλ θνηλσληθώλ αληηιήςεσλ, ζηελ άλνδν ηνπ κνξθσηηθνύ επηπέδνπ, ζηα θαηαλαισηηθά πξόηππα, ζηηο πνιηηηθέο πξαθηηθέο πνπ πξνσζνύλ ηελ ηζόηεηα, ζηελ θαηάζηαζε ηεο νηθνλνκίαο θαη ζηηο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο απηήο, κε ηελ αύμεζε ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα. 91 Ζ αξρή ηεο ηζφηεηαο θαζηεξψζεθε ζηελ Διιάδα κε ην χληαγκα ηνπ 1975 (άξ. 4) θαη εμεηδηθεχηεθε κε ην άξζξν 22 (παξ. 1), φπνπ πξνβιέπεηαη ίζε ακνηβή γηα εξγαζία ίζεο αμίαο, αλεμάξηεηα απφ ην θχιν ή άιιεο δηαθξίζεηο θαη γίλεηαη αλαθνξά ζηηο ζπλέπεηεο απφ ηελ παξάβαζε ηεο παξαπάλσ αξρήο. Σν Τπνπξγείν Δξγαζίαο θαηνρχξσζε λνκνζεηηθά ηελ ηζφηεηα ησλ θχισλ ζηελ απαζρφιεζε θαη ην επάγγεικα ηε δεθαεηία ηνπ 1980, κε ηνπο λφκνπο 1423/1984, 1424/1984 θαη 1426/1985. Οη θπξηφηεξεο φκσο δηαηάμεηο γηα ηελ θαηνρχξσζε ησλ εξγαζηαθψλ θαη θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ ηεο γπλαίθαο απνξξένπλ απφ ην λόκν 1414/1984, πνπ αθνξά ηελ απαζρφιεζε θαη ην επάγγεικα, απφ ην λόκν 1302/1982, πνπ αθνξά ηελ πξνζηαζία ηεο κεηξφηεηαο θαη απφ ην λόκν 1483/1984 πνπ αθνξά ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο. 92 Καξαληηλφο, Γ., Αλνηρηή αλεξγία θαη αζηηθέο αγνξέο εξγαζίαο ( ), Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 70,

45 Σαπηφρξνλα φκσο ε ζπλνιηθή αλεξγία ησλ γπλαηθψλ είλαη δπζαλάινγε κε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη ε δηάξθεηα ηεο αλεξγίαο ηνπο κεγαιχηεξε απφ απηή ησλ αλδξψλ. Μάιηζηα, πςειφηεξν θίλδπλν αλεξγίαο παξνπζηάδνπλ νη λέεο γπλαίθεο ειηθίαο εηψλ, νη θνηηήηξηεο, νη απφθνηηεο κέζεο εθπαίδεπζεο, νη αλεηδίθεπηεο εξγάηξηεο θαη φζεο δηακέλνπλ ζε αζηηθέο πεξηνρέο. Ζ ζπκκεηνρή 93 ησλ γπλαηθψλ ζην ζχλνιν ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο ρψξαο ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θπκαίλεηαη αλάκεζα ζην 31% έσο ην 34%, ελψ νη άλεξγεο γπλαίθεο θζάλνπλ πεξίπνπ ην 52% ζην ζχλνιν ησλ αλέξγσλ θαη ην πνζνζηφ απμάλεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν ζηηο λέεο γπλαίθεο θάησ ησλ 25 εηψλ. Ζ επφκελε δεθαεηία ( ) ραξαθηεξίδεηαη απφ επηπιένλ αιιαγέο ζηελ επαγγεικαηηθή απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ. ηελ Διιάδα, ην 1992, ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ αλέξρεηαη ζην 42,3%, ελψ ην πνζνζηφ ησλ αλέξγσλ γπλαηθψλ θζάλεη ην 60% θαη ησλ καθξνρξφληα αλέξγσλ ην 68,5% 94. Ζ απαζρφιεζε ζηε βηνκεραλία θαη ζηνλ αγξνηηθφ ηνκέα αθνινπζεί πηψζε, πνπ θαιχπηεηαη φκσο απφ απμήζεηο ζέζεσλ εξγαζίαο ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα. ηελ πξαγκαηηθφηεηα παξαηεξείηαη αύμεζε ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζεο, ζχκθσλα κε έθζεζε ηεο Γεληθήο Γξακκαηείαο Ηζφηεηαο 95 απφ ηελ άιιε φκσο, νη γπλαίθεο απνηεινχλ ην 61% ησλ αλέξγσλ θαη ην 65% ησλ κε νηθνλνκηθά ελεξγψλ. Ζ αλεξγία ησλ γπλαηθψλ κε πνζνζηφ 15,9% εμαθνινπζεί λα είλαη δηπιάζηα απφ απηή ησλ αλδξψλ. Οη κεηαβνιέο ζηελ θαηάζηαζε απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 ζπλνςίδνληαη ζηηο εμήο: αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο, κεγαιχηεξε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα θαη κείσζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζην δεπηεξνγελή, νξηαθή αλάθακςε ζηε γεσξγηθή απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ κεηά απφ ζπλερή κείσζε, θαη βειηίσζε ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο ησλ νηθνλνκηθά ελεξγψλ γπλαηθψλ. Σν 2000 ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ήηαλ 49,7% θαη ην 2002 απμήζεθε ειαθξά ζε 50,2%. Σν πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ είλαη ζρεηηθά ρακειφ. Γειαδή κφλν ην 50% ησλ γπλαηθψλ πνπ είλαη ζε ειηθία πξνο εξγαζία επηζπκνχλ λα εξγαζηνχλ. κσο αλ ζπγθξίλνπκε ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ην 2002 κε ην αληίζηνηρν πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ην Σν πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ππνδειψλεη ην πνζνζηφ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (15-64 εηψλ) ζηνλ πιεζπζκφ ζε ειηθία πξνο εξγαζία. 94 Γαιαηά, Β., Σν επίπεδν θαηάξηηζεο, ε απαζρόιεζε θαη ε επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ γπλαηθώλ, Ηλζηηηνχην Δξγαζίαο Γεληθήο πλνκνζπνλδίαο Δξγαηψλ Διιάδνο, Αζήλα, Τπνπξγείν Δζσηεξηθψλ - Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, Δζληθή Έθζεζε ηεο Διιάδαο γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ «πξνγξάκκαηνο δξάζεο» ηεο 4εο Παγθφζκηαο Γηάζθεςεο γηα ηηο γπλαίθεο, Αζήλα,

46 παξαηεξνχκε κία ζεκαληηθή δηαθνξά. Σν 1992 ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ αλεξρφηαλ ζε 42,3%. Ζ ζεκαληηθή απηή αχμεζε ηα ηειεπηαία δέθα ρξφληα δείρλεη φηη νινέλα θαη πεξηζζφηεξεο γπλαίθεο εληάζζνληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο, σο ζπλέπεηα ηεο αιιαγήο ηεο ζηάζεο ηεο ειιεληθήο νηθνγέλεηαο θαη θνηλσλίαο απέλαληη ζηε γπλαίθα θαη ζην ξφιν ηεο, ηεο χπαξμεο νηθνλνκηθψλ αλαγθψλ (ε νηθνγέλεηα δελ κπνξεί λα ζηεξηρζεί κφλν ζε έλα κηζζφ), ηεο εηζφδνπ πεξηζζφηεξσλ γπλαηθψλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη εηδηθφηεξα ζηηο αλψηαηεο βαζκίδεο θαη ηεο επηζπκίαο ηνπο λα θαηαμησζνχλ ζηνλ επαγγεικαηηθφ ρψξν 96. Χζηφζν, ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζηελ Διιάδα δελ παχεη λα είλαη ρακειφ ζε ζρέζε κε ηα επξσπατθά δεδνκέλα (πίλαθαο 3), ελψ ππνιείπεηαη ζεκαληηθά ηνπ πνζνζηνχ ζπκκεηνρήο ησλ αλδξψλ. Μάιηζηα θαη ην 2005, δελ κεηψζεθε ε δηαθνξνπνίεζε αλάινγα κε ην θχιν, αθνχ ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ήηαλ ζεκαληηθά πςειφηεξν ζηνπο άλδξεο (79,1%) θαη ρακειφηεξν ζηηο γπλαίθεο (54,1%). Με άιια ιφγηα, ε δηαθνξά ζπκκεηνρήο θαηά θχιν (participation gap) ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζηε ρψξα καο είλαη ηεο ηάμεο ησλ 25 πνζνζηηαίσλ κνλάδσλ, ελψ ε αληίζηνηρε δηαθνξά ζηελ ΔΔ-25 είλαη κφλν 16 κνλάδεο Υιέηζνο Μ., Ζ αγνξά εξγαζίαο γηα ηηο γπλαίθεο ηελ πεξίνδν , ΠΑΔΠ Α.Δ., Κείκελα Δξγαζίαο Νν 5, Αζήλα, Ηαλνπάξηνο Δπεηεξίδα Αγνξάο Δξγαζίαο, Πεξηθέξεηεο θαη Ννκνί 2005, ΠΑΔΠ, Αζήλα

47 Πίλαθαο 3 : ΠΟΟΣΑ ΤΜΜΔΣΟΥΗ ΣΟ EPΓATIKO ΓYNAMIKO ΚΑΣΑ ΦΤΛΟ ΣΙ ΥΧΡΔ ΣΗ ΔΤΡΧΠΑΨΚΗ ΔΝΧΗ 47

48 5.2. Σα γεγνλόηα ηνπ θύθινπ δσήο, νη ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο θαη ε δπζθνιία ζπκθηιίσζεο νηθνγελεηαθήο θαη επαγγεικαηηθήο δσήο. Οη παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηελ απφθαζε ησλ γπλαηθψλ λα κε ζπκκεηάζρνπλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ είλαη πνιινί θαη ζρεηίδνληαη ηφζν κε ηα γεγνλφηα ηνπ θχθινπ δσήο (γάκνο θαη κεηξφηεηα), φζν θαη κε άιιεο κεηαβιεηέο, φπσο είλαη ην επθαηξηαθφ θφζηνο, ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γπλαηθψλ, ην εηζφδεκα ηνπ λνηθνθπξηνχ, θαζψο θαη νη ζηάζεηο ησλ γπλαηθψλ αιιά θαη ησλ ζπδχγσλ ηνπο γηα ηνπο ξφινπο ησλ δχν θχισλ. Σα γεγνλφηα ηνπ θχθινπ δσήο ζεσξνχληαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθνί παξάγνληεο ζηε κειέηε ηφζν ηεο ακεηβφκελεο εξγαζίαο ησλ γπλαηθψλ φζν θαη ηεο εμέιημεο ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. Κεληξηθή έλλνηα ζε απηφ ην πιαίζην είλαη ε «γξακκή ζηαδηνδξνκίαο», πνπ νξίδεηαη σο ε ηζηνξία ηεο δσήο ελφο αηφκνπ κέζα ζηηο δηάθνξεο ζθαίξεο ξφισλ, φπσο είλαη ν γάκνο, ε γνληθή εκπεηξία θαη ε εξγαζία 98. ηελ Διιάδα ην ζρεηηθά ρακειφ πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο νθείιεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηα ζηεξεφηππα πνπ ζέινπλ ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο απνθιεηζηηθή ππεπζπλφηεηα ησλ γπλαηθψλ, δεδνκέλνπ φηη νη επζχλεο ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο δελ είλαη ηζφηηκα κνηξαζκέλεο αλάκεζα ζηνπο δχν ζπδχγνπο. ε απηφ ην ζπκπέξαζκα ζπληείλεη θαη ην γεγνλφο φηη φζν ιηγφηεξν «παξαδνζηαθέο» είλαη νη γπλαίθεο, ηφζν πηζαλφηεξν είλαη λα εξγάδνληαη (Πίλαθαο 4). πγθεθξηκέλα ην 47% ησλ γπλαηθψλ κε «ξηδνζπαζηηθέο» ζηάζεηο γηα ηνπο ξφινπο ησλ δχν θχισλ εξγάδεηαη, ελψ ην πνζνζηφ απηφ κεηψλεηαη ζην 25,7% γηα φζεο έρνπλ «παξαδνζηαθέο» ζηάζεηο. Αληηζέησο, γπλαίθεο πνπ έρνπλ πην «παξαδνζηαθέο» αληηιήςεηο γηα ηνπο ξφινπο ησλ δχν θχισλ δελ ζπλερίδνπλ ηελ εξγαζία κεηά ην γάκν θαη απηφ κπνξεί λα νθείιεηαη ζηελ ζηεξενηππηθή αληίζεζε κεηαμχ ηνπ δηηηνχ ξφινπ ηεο λνηθνθπξάο-κεηέξαο θαη ηεο εξγαδφκελεο-γπλαίθαο. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ππεξηζρχεη ν νηθνγελεηαθφο ξφινο, πνπ κε απηφλ γαινπρείηαη απφ ηε ζηηγκή ηεο γέλλεζήο ηεο. Δπηπιένλ, ηδηαίηεξε ζεκαζία έρεη ε ζηάζε ηνπ ζπδχγνπ ζηελ απφθαζε ηεο γπλαίθαο λα εληαρζεί ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ. πσο θαίλεηαη ζηνλ πίλαθα 5, ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ νη ζχδπγνη έρνπλ «πξννδεπηηθή» ζηάζε ζην ζέκα ηεο απαζρφιεζεο ησλ ζπδχγσλ ηνπο, ην πνζνζηφ εξγαζίαο 98 πκεσλίδνπ Υ, Ζ αζπκβαηφηεηα ηεο νηθνγελεηαθήο θαη επαγγεικαηηθήο δσήο ησλ γπλαηθψλ, Γίλε, Σ.7,

49 ησλ γπλαηθψλ είλαη πνιχ πςειφηεξν (57,9%) απφ ηηο πεξηπηψζεηο πνπ νη ζχδπγνη είραλ «ζπληεξεηηθή» ζηάζε (17,4%). Οη ιφγνη πνπ ζπλήζσο αληηδξνχλ νη άλδξεο ζηελ επαγγεικαηηθή ελαζρφιεζε ηεο ζπδχγνπ ηνπο, αληηθαηνπηξίδνπλ ηελ θνηλσληθή δνκεκέλε ηαπηφηεηα ηεο γπλαίθαο θαη αληαλαθινχλ κε ζαθήλεηα παηξηαξρηθέο αληηιήςεηο, εθφζνλ αθνξνχλ θπξίσο ηε δπζθνιία ζσζηήο αληαπφθξηζήο ηεο ζηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ή ηηο κε ειέγμηκεο απφ ην ζχδπγν θνηλσληθέο ζπλαιιαγέο ηεο ζην ρψξν εξγαζίαο ηεο. Γεληθφηεξα ε ζπκβαηφηεηα ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο ηεο γπλαίθαο κε ηηο επαγγεικαηηθέο ηεο δξαζηεξηφηεηεο απνηειεί έλαλ απφ ηνπο θπξηφηεξνπο παξάγνληεο πξνζδηνξηζκνχ ηεο απφθαζεο γηα δηαθνπή ή ζπλέρηζε ηεο εξγαζίαο θαη πξνζδηνξίδεη ην θφζηνο επαλέληαμεο. χκθσλα κε ζρεηηθή έξεπλα 99, είλαη εκθαλέο φηη ε δπζθνιία ζπκθηιίσζεο ηεο νηθνγελεηαθήο θαη εξγαζηαθήο δσήο απνηειεί ην βαζηθφηεξν ιφγν δηαθνπήο ηεο εξγαζίαο γηα ηηο γπλαίθεο. Αθφκα φκσο θαη ην πνζνζηφ πνπ δηαθφπηεη ηελ εξγαζία κε ζθνπφ λα επαλαθάκςεη ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ ιίγα ρξφληα αξγφηεξα, αλαθαιχπηεη φηη ε επαλέληαμή ηνπο είλαη πνιχ δχζθνιε. Απηφ κάιινλ νθείιεηαη ζηελ αλειαζηηθφηεηα ηεο αγνξάο εξγαζίαο ζηε ρψξα καο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ απνπζία πξνγξακκάησλ επαγγεικαηηθήο εμεηδίθεπζεο γηα ηηο γπλαίθεο εθείλεο πνπ απέρνπλ απφ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα. Οη γπλαίθεο πνπ επηζηξέθνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο κεηά απφ έλα δηάζηεκα απνπζίαο ελδέρεηαη λα έρνπλ παξσρεκέλεο δπλαηφηεηεο θαη λα αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο ζηελ πξφζβαζή ηνπο ζηε θαηάξηηζε. Ζ θαηάζηαζε απηή έρεη σο απνηέιεζκα ηελ απαμίσζε ησλ γλψζεσλ θαη ησλ δεμηνηήησλ ησλ γπλαηθψλ απμάλνληαο θαη επέθηαζε ην θφζηνο επαλέληαμήο ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Δπίζεο ην γεγνλφο φηη ζηελ Διιάδα φζεο γπλαίθεο δηαθφπηνπλ ηελ εξγαζία ηνπο εμαηηίαο ηνπ γάκνπ ή ηεο απφθηεζεο παηδηψλ, ζπλήζσο δελ επαλεληάζζνληαη πνηέ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, νθείιεηαη θαη ζηηο πξνθαηαιήςεηο πνπ δηαθξίλνπλ ηνπο εξγνδφηεο φζνλ αθνξά ηελ παληξεκέλε, κε απμεκέλεο ππνρξεψζεηο, γπλαίθα. Οη γπλαίθεο ζεσξείηαη φηη έρνπλ ζαλ πξνηεξαηφηεηα ηηο δξαζηεξηφηεηεο εληφο ηνπ ζπηηηνχ θαη έηζη εληζρχεηαη ε ζηεξενηππηθή αληίιεςε φηη απηφ απνηειεί εκπφδην γηα ηελ εξγαζηαθή ηθαλφηεηα ηνπο. Ζ αληίιεςε φηη νη γπλαίθεο πνπ είλαη παληξεκέλεο θαη έρνπλ γίλεη κεηέξεο έρνπλ σο πξνηεξαηφηεηα ηελ νηθνγέλεηα, επηηείλεη ηε δπζθνιία επαλέληαμήο ηνπο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ θαζψο δελ ζεσξνχληαη ηφζν παξαγσγηθέο. 99 πκεσλίδνπ Υ, Καβνπξηάξεο Δ, Καλδειψξνπ Δ, Μαγδαιελφο Μ, Μεηζφπνπινο Γ, Σζαραιίδεο Γ, Βεδπξγηάλλε Κ, Επηζπκεηό θαη πξαγκαηηθό κέγεζνο νηθνγέλεηαο. Γεγνλόηα ηνπ θύθινπ δσήο. Μηα δηαρξνληθή πξνζέγγηζε : , (ΔΚΚΔ), εηξά Γεκνγξαθηθψλ Μειεηψλ, Αζήλα

50 Πίλαθαο 4 : Πνζνζηά γπλαηθώλ αλάινγα κε ηελ εξγαζηαθή ηνπο θαηάζηαζε θαη ηα ζρέδηα γηα κειινληηθή εξγαζία γηα δηάθνξεο θαηεγνξίεο ζηάζεσλ σο πξνο ηνπο ξόινπο ησλ δύν θύιισλ Δξγαζηαθή θαηάζηαζε Γπλαηθώλ ηάζεηο γπλαηθώλ γηα ηνπο ξόινπο ησλ δύν θύισλ Παξαδνζηαθή Οπδέηεξε Ρηδνζπαζηηθή Δξγάδνληαη 25,7 38,2 47,0 Γελ εξγάδνληαη 74,3 61,8 53,0 ύλνιν 100,0 100,0 100,0 ρέδηα γηα κειινληηθή απαζρόιεζε Αλαδεηνύλ εξγαζία 25,3 31,6 35,4 Γελ αλαδεηνύλ εξγαζία 49,2 30,1 17,3 Δξγάδνληαη 25,5 38,3 47,3 ύλνιν 100,0 100,0 100,0 Πεγή : Υ. πκεσλίδνπ, Κνηλσληθννηθνλνκηθνί πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο γνληκφηεηαο ζηελ Διιάδα, ΔΚΚΔ, Αζήλα 1989 Πίλαθαο 5 : Πνζνζηηαία θαηαλνκή γπλαηθώλ αλάινγα κε ηελ εξγαζηαθή ηνπο θαηάζηαζε θαη θαηά θαηεγνξίεο ηνπ δείθηε εξγαζίαο, γηα δηαθνξεηηθέο ζηάζεηο ησλ ζπδύγσλ ηνπο σο πξνο ηε γπλαηθεία απαζρόιεζε Δξγαζηαθή θαηάζηαζε Γπλαηθώλ ηάζεηο ησλ ζπδύγσλ γηα ηε γπλαηθεία απαζρόιεζε Παξαδνζηαθή Οπδέηεξε Ρηδνζπαζηηθή Δξγάδνληαη Γελ εξγάδνληαη 17,4 82,6 46,8 53,2 57,9 42,1 ύλνιν 100,0 100,0 100,0 Πεγή : Υ. πκεσλίδνπ, Κνηλσληθννηθνλνκηθνί πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο γνληκφηεηαο ζηελ Διιάδα, ΔΚΚΔ, Αζήλα

51 5.3. Σν εθπαηδεπηηθό επίπεδν ησλ γπλαηθώλ Σα πξνζφληα, νη δεμηφηεηεο θαη νη ηθαλφηεηεο ελφο αηφκνπ πξνζδηνξίδνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ηηο πηζαλφηεηεο πνπ έρεη λα βξεη θαη λα δηαηεξήζεη κία ζέζε απαζρφιεζεο. Ζ δηαξθήο αλαλέσζε θαη ν εκπινπηηζκφο ησλ πξνζφλησλ επηπξνζζέησο απμάλεη ηηο πηζαλφηεηεο πξνφδνπ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη κεηψλεη ηνλ θίλδπλν ηεο αλεξγίαο θαη ηε δηάξθεηά ηεο. Ο βαζκφο ζηνλ νπνίν ηζρχνπλ νη παξαπάλσ ζρέζεηο εμαξηάηαη θαη απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ δηαζέζηκσλ ζέζεσλ απαζρφιεζεο θαη απφ ηηο κεζφδνπο θαη δηαδηθαζίεο πξνζιήςεσλ, απνιχζεσλ θαη αμηνιφγεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ. Θα πξέπεη επίζεο λα επηζεκαλζεί φηη κία ζρέζε πνπ ηζρχεη ζε αηνκηθφ επίπεδν ή γηα κία νκάδα αηφκσλ δελ ηζρχεη απαξαηηήησο θαη γηα ην ζχλνιν ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Έρεη ππνζηεξηρηεί γηα παξάδεηγκα φηη ε ζπκκεηνρή ζε εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε επεξεάδεη ηηο πηζαλφηεηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη ηηο πηζαλφηεηεο απαζρφιεζεο αιιά δελ επεξεάδεη ηελ αλεξγία ζην ζχλνιν ηεο αγνξάο. Έλαο απφ ηνπο ιφγνπο πνπ αλαθέξνληαη γηα ηελ εμήγεζε απηήο ηεο ζρέζεο είλαη φηη νη ζπκκεηέρνληεο ζε εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε θαηαιακβάλνπλ ηηο δηαζέζηκεο ζέζεηο απαζρφιεζεο εθηνπίδνληαο ή παξακεξίδνληαο ηνπο κε ζπκκεηέρνληεο 100. Πάλησο ε απφθηεζε πξνζφλησλ ζπλδέεηαη γεληθά κε ηε δπλαηφηεηα απφθηεζεο κίαο θαιχηεξεο ζέζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο γηα κία ζεηξά απφ ιφγνπο. Ζ πςειφηεξε εθπαίδεπζε ζπλεπάγεηαη ζπλήζσο εθηφο απφ ηελ απφθηεζε εηδηθφηεξσλ γλψζεσλ θαη ηελ απφθηεζε πεξηζζφηεξσλ «νξηδφληησλ» δεμηνηήησλ νη νπνίεο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα κεγαιχηεξν εχξνο ζέζεσλ απαζρφιεζεο (δηεπθνιχλνληαο ηελ επαγγεικαηηθή θηλεηηθφηεηα) θαη/ή ζε πεξηφδνπο θξίζεσλ λα ρξεζηκεχζνπλ ζηελ εμεχξεζε ζέζεσλ ρακειφηεξσλ απαηηήζεσλ. Οη «νξηδφληηεο» απηέο δεμηφηεηεο είλαη εθείλεο πνπ ζχκθσλα κε έξεπλα ηνπ ΠΑΔΠ ην 2004 ιείπνπλ ζπρλά απφ ην ειιεληθφ εξγαηηθφ δπλακηθφ. Δπίζεο ην πςειφηεξν εθπαηδεπηηθφ επίπεδν ζπλήζσο ζπλππάξρεη κε ηελ χπαξμε θαιχηεξεο πιεξνθφξεζεο γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηε γλψζε θαιχηεξσλ ηερληθψλ αλαδήηεζεο απαζρφιεζεο. Αθφκα έρεη επηζεκαλζεί φηη νη αλακελφκελεο ακνηβέο ησλ πςειφηεξα εθπαηδεπκέλσλ αηφκσλ ιεηηνπξγνχλ σο ψζεζε ελεξγήο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη απνθπγήο παξακνλήο ζε επηδνκαηηθέο θαηαζηάζεηο, γεγνλφο πνπ εληζρχεη ηηο πηζαλφηεηεο εμεχξεζεο απαζρφιεζεο. 100 Δπεηεξίδα αγνξάο εξγαζίαο 2004, ΠΑΔΠ, Αζήλα

52 Ζ ζεκαζία ηεο εθπαίδεπζεο είλαη θπζηθά αλακθηζβήηεηε ηφζν γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε κίαο ρψξαο φζν θαη γηα ηηο ζεηηθέο επηπηψζεηο ηεο ζε δηάθνξεο πηπρέο ηνπ αηνκηθνχ βίνπ. Δπίζεο ε ηζφηηκε δηάρπζε ησλ επθαηξηψλ ζπκκεηνρήο ζε δηαδηθαζίεο εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο ειαρηζηνπνηνχλ θαηλφκελα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη δηεπθνιχλνπλ ηελ ηζφηηκε ζπκκεηνρή θαη πξφνδν ησλ αηφκσλ κηαο ρψξαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζηελ θνηλσλία γεληθφηεξα. ηα πιαίζηα ηεο Δπξσπατθήο ηξαηεγηθήο γηα ηελ Απαζρφιεζε δίλεηαη κεγάιε βαξχηεηα ζηε δηαξθψο επξχηεξε θαη κεγαιχηεξε ζπκκεηνρή ζε δηαδηθαζίεο εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο. Παξφηη ε θαηάζηαζε βειηηψλεηαη ζπλερψο, ππάξρνπλ ζεκαληηθά πεξηζψξηα πεξαηηέξσ βειηίσζεο εηδηθά ζε νξηζκέλεο ρψξεο. ηνλ Πίλαθα 6 παξνπζηάδεηαη ην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο νκαδνπνηεκέλν ζε ηξεηο θαηεγνξίεο γηα ην ζχλνιν, ηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηηο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. πσο βιέπνπκε, νη Διιελίδεο έρνπλ πςειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν ζε πνζνζηφ κφιηο 14,6%, φηαλ ν κέζνο φξνο γηα ηελ ΔΔ ησλ 25 είλαη 18,1, θαη αληίζηνηρα ππνιείπνληαη θαη ζην κέηξην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, ελψ έρνπλ κεγαιχηεξν πνζνζηφ (46,6%) ζην ρακειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν. Παξά ινηπφλ ηε ζεκαληηθή ηα ηειεπηαία ρξφληα αχμεζε 101 ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, απνηειεί ζαθή πξφθιεζε γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία λα απμήζεη ην πνζνζηφ γπλαηθψλ κε πςειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν. Ζ απμαλφκελε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηεξεο αλψηαηεο βαζκίδεο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο έρεη ζεσξεζεί σο κία ζηξαηεγηθή ησλ γπλαηθψλ γηα ηελ έληαμή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, αιιά θαη γηα ηελ αλάγθε ππνθαηάζηαζεο ηεο πξνίθαο 102, πνπ ίζρπε ηα παιαηφηεξα ρξφληα. 101 Υιέηζνο Μ., Η αγνξά εξγαζίαο γηα ηηο γπλαίθεο ηελ πεξίνδν , ΠΑΔΠ Α.Δ., Κείκελα Δξγαζίαο Νν 5, Αζήλα, Ηαλνπάξηνο Υιέηζνο Μ., 2003, φ.π. 52

53 Πίλαθαο 6 : Δθπαηδεπηηθό επίπεδν πιεζπζκνύ εξγάζηκεο ειηθίαο (15-64 εηώλ) 2003, ζηελ Δ.Δ. 53

54 Μία πεξαηηέξσ αλάιπζε (πίλαθαο 7) ηνπ γπλαηθείνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαηά εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, δείρλεη φηη ην 2002 ην 37,8% ησλ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ ήηαλ ρακεινχ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ, ην 29% κέηξηνπ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ θαη ην 33,3% πςεινχ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ. ηελ πεξίπησζε ησλ αλέξγσλ γπλαηθψλ παξαηεξνχκε φηη ην 38,1% είλαη κέηξηνπ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ θαη ην 40,25 είλαη ρακεινχ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ. Σέινο, απφ ην ζχλνιν ησλ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ ην 2002 ην 28,9% είλαη θάηνρνη απνιπηεξίνπ κέζεο εθπαίδεπζεο θαη ηη 27% έρνπλ απνιπηήξην δεκνηηθνχ. ηελ πεξίπησζε ησλ αλέξγσλ γπλαηθψλ ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ (38%) είλαη θάηνρνη απνιπηεξίνπ κέζεο εθπαίδεπζεο. Πίλαθαο 7 : Πνζνζηηαία θαηαλνκή απαζρνινπκέλσλ θαη αλέξγσλ γπλαηθώλ θαηά εθπαηδεπηηθό επίπεδν, 2002 Απαζρνινχκελεο Άλεξγεο Γηδαθηνξηθφ ή Μεηαπηπρηαθφ Σίηιν 0,7 0,5 Πηπρίν Αλσηάησλ ρνιψλ 18,5 1,0 Φνίηεζε ζε ΑΔΗ (ηνπιάρηζηνλ 1 ρξφλν, αιιά δελ πήξε πηπρίν) 0,0 0,1 Πη. Αλψηεξεο Σερλ.Δπαγγ.Δθπαίδεπζεο 14,1 20,2 Απνιπηήξην Μέζεο Δθπαίδεπζεο 28,9 38,0 Απνιπηήξην 3-ηαμ Μέζεο Δθπαίδεπζεο 7,9 12,3 Απνιπηήξην Γεκνηηθνχ 27,0 18,0 Μεξηθέο ηάμεηο Γεκνηηθνχ 1,6 0,7 Γελ πήγε θαζφινπ ζρνιείν 1,3 0,3 Υακειό Επίπεδν Εθπαίδεπζεο 37,8 40,2 Μέηξην Επίπεδν Εθπαίδεπζεο 29,0 38,1 Τςειό Επίπεδν Εθπαίδεπζεο 33,3 21,7 Πεγή : ΔΤΔ, Έξεπλα Δξγαηηθνύ Γπλακηθνύ, Τπνινγηζκνί: Π.Α.Δ.Π. Α.Δ Σα επίπεδα απαζρφιεζεο είλαη ινηπφλ πςειφηεξα γηα ηηο γπλαίθεο κε πεξηζζφηεξα πξνζφληα, ηδηαίηεξα ηηο πηπρηνχρνπο, ελψ νη γπλαίθεο κε πςειφηεξν επίπεδν εθπαίδεπζεο έρεη 54

55 θαλεί 103 φηη είλαη πηζαλφηεξν λα παξακείλνπλ ζε δηαξθή απαζρφιεζε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο αλαηξνθήο ησλ παηδηψλ ή λα θάλνπλ κηθξφηεξα δηαιείκκαηα φηαλ έρνπλ παηδηά. Πξάγκαηη, φζν πεξηζζφηεξν εθπαηδεπκέλε είλαη ε γπλαίθα, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε ακνηβή ηεο θαη γηα απηφ κεγαιψλεη ε πηζαλφηεηα λα εξγαζηεί. ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα πξνζηεζεί θαη ε απμαλφκελε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο γπλαίθαο γηα ηηο ηθαλφηεηεο θαη ηηο δπλαηφηεηέο ηεο, νη νπνίεο δελ αμηνπνηνχληαη κε ηελ παξακνλή ηεο ζην ζπίηη. Δπνκέλσο νη πην κνξθσκέλεο γπλαίθεο είλαη πηζαλφηεξν λα εξγάδνληαη. Σν 51,8% ησλ γπλαηθψλ κε εθπαίδεπζε αλψηεξε απφ ηε κέζε, εξγάδνληαλ θαηά ην ρξφλν ζρεηηθήο έξεπλαο 104, ζε ζχγθξηζε κε ην 26,5% ησλ γπλαηθψλ πνπ είραλ κφλν ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε. Δπηπιένλ, νη πην κνξθσκέλεο γπλαίθεο έρνπλ εξγαζηεί θαη γηα αλαινγηθά κεγαιύηεξε δηάξθεηα ηεο έγγακεο δσήο ηνπο : 60,9% κε εθπαίδεπζε αλψηεξε ηεο κέζεο, έρνπλ εξγαζηεί γηα πεξηζζφηεξν απφ ην 75% ηεο έγγακεο δσήο ηνπο, ζε ζχγθξηζε κε ην 13,2% ησλ γπλαηθψλ κε ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη ην κνξθσηηθφ επίπεδν ζπλδέεηαη ζεηηθά κε ηελ επαγγεικαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο γπλαίθαο θαη παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ επηινγή ηνπ επαγγέικαηνο θαη ηελ πξφζβαζε ζε επαγγεικαηηθνχο ρψξνπο, ελψ αληίζεηα ε νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε ζπλδέεηαη αξλεηηθά κε ηελ απαζρφιεζε - δειαδή νη παληξεκέλεο γπλαίθεο εξγάδνληαη ιηγφηεξν απφ ηηο αλχπαληξεο, ελψ ν γάκνο απμάλεη ην πνζνζηφ κεηάβαζεο απφ ηελ θαηεγνξία ηεο εξγαδφκελεο ζε εθείλε ηεο λνηθνθπξάο 105. Σα επξήκαηα απηά αζθαιψο επηβεβαηψλνπλ φηη ζπληεξνχληαη ζην θνηλσληθφ ζχλνιν λφξκεο θαη ζηεξεφηππα πεξί ηνπ ξφινπ ηεο γπλαίθαο ζηελ νηθνγέλεηα, ηα νπνία αζθνχλ ηδηαίηεξε επίδξαζε ζηνλ εξγαζηαθφ βίν ησλ γπλαηθψλ. Αληηζέησο, ε εθπαίδεπζε ζπκβάιιεη ζηελ άξζε ησλ ζηεξενηχπσλ, θπξίσο γηα ηηο ίδηεο ηηο γπλαίθεο θαη ηελ ζπλεηδεηνπνίεζε εθ κέξνπο ηνπο ησλ πνιιαπιψλ ξφισλ θαη ηαπηνηήησλ πνπ ζπληζηνχλ θάζε αλζξψπηλε πξνζσπηθφηεηα ζπλδέεηαη έηζη φρη κφλν κε ηελ επθνιφηεξε πξφζβαζε ησλ γπλαηθψλ ζηελ εξγαζία, αιιά θαη κε ηε δηάρπζε ζην θνηλσληθφ ζχλνιν πξννδεπηηθφηεξσλ αληηιήςεσλ πεξί ηνπ ξφινπ ηεο γπλαίθαο θαη κε επξχηεξεο αιιαγέο πνπ θαίλνληαη λα ζπληεινχληαη ζηελ ειιεληθή θνηλσλία ηα ηειεπηαία ρξφληα φζνλ αθνξά ζηνπο έκθπινπο ξφινπο αλδξψλ θαη γπλαηθψλ. 103 πκεσλίδνπ Υ, Κνηλσληθννηθνλνκηθνί πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο γνληκφηεηαο ζηελ Διιάδα, ΔΚΚΔ, Αζήλα πκεσλίδνπ Υ, 1989, φ.π. 105 Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ θαη Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, Έξεπλα γηα ηελ πνιηηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ γπλαηθώλ, ΔΚΚΔ θαη ΓΓΗ, Αζήλα,

56 5.4. Ο θιάδνο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηόηεηαο θαη ε ζέζε ζηελ επηρείξεζε Ζ θαηά θιάδνπο αλάιπζε είλαη άκεζε ζπλάξηεζε ηεο αλάιπζεο θαηά εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, θαζψο ηα ηππηθά κνξθσηηθά πξνζφληα θαζνξίδνπλ ηε κεηέπεηηα επαγγεικαηηθή πνξεία ηνπ αηφκνπ, αλ θαη ε ππναπαζρφιεζε θαη ε εηεξναπαζρφιεζε, δειαδή εξγαζία άζρεηε κε ηηο γλψζεηο θαη ηελ εηδηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ απνηεινχλ βαζηθέο κνξθέο απνξξφθεζεο ησλ λέσλ θαη ηδηαίηεξα ησλ λέσλ γπλαηθψλ. χκθσλα κε ζηνηρεία ηεο Δζληθήο ηαηηζηηθήο Τπεξεζίαο ηνπ 1981, νη πεξηζζφηεξεο γπλαίθεο απαζρνινχληαλ ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα, δειαδή ζηε γεσξγία (42%) θαη ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα, δειαδή ζηηο ππεξεζίεο (40%), θπξίσο ζην εκπφξην θαη ζηνλ ηνπξηζκφ. ην δεπηεξνγελή ηνκέα νη γπλαίθεο απαζρνινχληαη θπξίσο ζηε βηνκεραλία ζε πνζνζηφ 18% (ηξφθηκα, πθαληνπξγία θ.α.). ε φινπο ηνπο παξαπάλσ ηνκείο επαγγεικαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο, νη γπλαίθεο έρνπλ ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν, δηφηη πξφθεηηαη γηα ζέζεηο εξγαζίαο ρσξίο εμεηδίθεπζε, ρσξίο πξννπηηθέο εμέιημεο, επνρηαθέο ή πξφζθαηξεο. χκθσλα κε ζηνηρεία απφ φιεο ηηο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1990, ην 30% ηνπ γπλαηθείνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ απαζρνιείηαη ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα, ην 20% ζην δεπηεξνγελή ηνκέα θαη ην 73% ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα 106. Ζ απαζρφιεζε ινηπφλ ζηε βηνκεραλία θαη ζηνλ αγξνηηθφ ηνκέα αθνινπζεί πηψζε θαηά ηελ ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν, ελψ ε κείσζε απηή θαιχπηεηαη απφ απμήζεηο ζέζεσλ εξγαζίαο ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα. Χζηφζν, παξά ηηο πνζνηηθέο θπξίσο κεηαβνιέο ζηε γπλαηθεία απαζρφιεζε θαη ηελ πνηνηηθή άλνδν ησλ ηππηθψλ πξνζφλησλ ηεο γπλαίθαο, άιια ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζέζεο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο παξακέλνπλ αλαιινίσηα κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ. Έηζη, ε ακνηβή ησλ γπλαηθψλ δελ μεπεξλά ην 80% ηεο ακνηβήο ησλ αλδξψλ ζηηο ίδηεο ζέζεηο εξγαζίαο, θαζψο ζπγθεληξψλνληαη ζε πεξηνξηζκέλν αξηζκφ επαγγεικάησλ, φπσο ζηελ παξνρή ππεξεζηψλ, ζε πνζνζηφ 66%, ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ πγεία, ζηνπο ρξεκαηνπηζησηηθνχο νξγαληζκνχο θαη ζηε δεκφζηα δηνίθεζε. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη γπλαίθεο απνξξνθήζεθαλ ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ θαη ζε επαγγέικαηα πνπ ζεσξνχληαη παξαδνζηαθά «γπλαηθεία», ηα νπνία δελ απαηηνχλ πςειή 106 Γέδε Η, Επαγγεικαηηθέο πξννπηηθέο γηα ηηο γπλαίθεο ζηηο αγνξέο ηεο Ε.Ε.: κεηαμύ απνθιεηζκνύ θαη αλέιημεο, Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 86, ,

57 εμεηδίθεπζε, είλαη επνρηαθά θαη ην εηζφδεκά ηνπο έρεη βνεζεηηθφ ραξαθηήξα. Αθφκε θαη ζην δεκφζην ηνκέα νη γπλαίθεο θαηαιακβάλνπλ ζέζεηο εξγαζίαο ρακειφκηζζεο, δίρσο πξννπηηθέο εμέιημεο. ε έξεπλα 107 γηα ηελ επαγγεικαηηθή δηάξζξσζε ηεο αγνξάο εξγαζίαο ζηελ πεξηθέξεηα Αηηηθήο ηε δεθαεηία ηνπ 1990, δηαπηζηψζεθε φηη νη γπλαίθεο απνηεινχλ ην 78% ησλ κηζζσηψλ, ηελ πιεηνλφηεηα ησλ ζπκβνεζνχλησλ κειψλ, νη νπνίεο βξίζθνληαη θαηά θαλφλα ζηελ παξνρή ππεξεζηψλ, ελψ ε ζέζε ηνπ επηρεηξεκαηία είλαη θπξίσο αλδξηθφ πξνλφκην. Δπίζεο ελζαξξπληηθή είλαη ε δηαπίζησζε ηεο αχμεζεο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζηα ειεχζεξα επαγγέικαηα, ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηε βειηίσζε ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο ε φ,ηη αθνξά ηελ θαηαλνκή ηεο απαζρφιεζεο θαηά θιάδν νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ηελ πεξίνδν (Πίλαθαο 8), παξαηεξνχκε φηη ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ είλαη ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα. Σελ ίδηα πεξίνδν ε απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ κεηψλεηαη ζηνλ πξσηνγελή θαη δεπηεξνγελή ηνκέα, ελψ απμάλεηαη ζηνλ ηξηηνγελή. Σν πνζνζηφ ησλ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα είλαη πςειφηεξν απφ ην πνζνζηφ ησλ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ ζηνλ δεπηεξνγελή ηνκέα. χκθσλα κε ηα ζηνηρεία ινηπφλ, ην 2000 ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ είλαη ζηνλ θιάδν «Γεσξγία, Κηελνηξνθία, Θήξα θαη Γαζνθνκία» (19,2%) θαη ν αθνινπζεί ν θιάδνο «Υνλδξηθφ θαη Ληαληθφ Δκπφξην θ.α.» κε 17,2%. Σν 2002 ζηνλ θιάδν «Γεσξγία, Κηελνηξνθία, Θήξα θαη Γαζνθνκία» ζπλερίδεη λα επξίζθεηαη ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ (17,8%) ην νπνίν φκσο είλαη κηθξφηεξν απφ απηφ ηνπ Αθνινπζεί θαη πάιη ν θιάδνο «Υνλδξηθφ θαη Ληαληθφ Δκπφξην θ.α.» κε 17,8%. ζνλ αθνξά ζηηο κεηαβνιέο ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο θαηά θιάδν νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο, θαίλεηαη φηη ηελ πεξίνδν κεηψζεθε ε απαζρφιεζε ζηνλ πξσηνγελή θαη ζην δεπηεξνγελή ηνκέα, ελψ απμήζεθε ζηνλ ηξηηνγελή, δείρλνληαο κία παγησκέλε ηάζε ηεο ειιεληθήο αγνξάο εξγαζίαο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ εξγαδνκέλσλ γπλαηθψλ ζηξέθεηαη ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ. 107 Παπαδφπνπινο Γ. & εξεκέηεο Γ., Ζ επαγγεικαηηθή δηάξζξσζε ηεο απαζρφιεζεο ζηελ Πεξηθέξεηα Αηηηθήο Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 96-97, , Υιέηζνο Μ., 2003, φ.π. 57

58 Πίλαθαο 8 : Πνζνζηηαία θαηαλνκή ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζεο θαηά θιάδν νηθνλνκηθήο δξαζηεξηόηεηαο, Γεσξγία, Κηελνηξνθία, Θήξα, Γαζνθνκία Αιηεία Οξπρεία θαη Λαηνκεία Μεηαπνηεηηθέο Βηνκεραλίεο Παξνρή ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, θπζηθνχ αεξίνπ θαη λεξνχ Καηαζθεπέο Υνλδξηθφ θαη ιηαληθφ εκπφξην, επηζθεπή απηνθηλήησλ, νρεκάησλ, κνηνζηθιεηψλ θαη εηδψλ πξνζσπηθήο θαη νηθηαθήο ρξήζεο Ξελνδνρεία θαη εζηηαηφξηα Μεηαθνξέο, απνζήθεπζε θαη επηθνηλσλίεο Δλδηάκεζνη ρξεκαηνπηζησηηθνί νξγαληζκνί Γηαρείξηζε αθίλεηεο πεξηνπζίαο, εθκηζζψζεηο θαη επηρεηξεκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο Γεκφζηα Γηνίθεζε θαη Άκπλα, ππνρξεσηηθή θνηλσληθή αζθάιηζε Δθπαίδεπζε Τγεία θαη Κνηλσληθή Μέξηκλα Άιιεο δξαζηεξηφηεηεο παξνρήο ππεξεζηψλ ππέξ ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ θαη άιισλ ππεξεζηψλ θνηλσληθνχ ή αηνκηθνχ ραξαθηήξα Ηδησηηθά λνηθνθπξηά πνπ απαζρνινχλ ηδησηηθφ πξνζσπηθφ Πξσηνγελήο Σνκέαο Δεπηεξνγελήο Σνκέαο Σξηηνγελήο Σνκέαο 19,2 17,8 0,1 0,1 0,1 0,1 11,4 10,4 0,6 0,3 0,3 0,4 17,2 17,8 7,3 8,4 2,9 2,6 3,5 3,0 5,8 7,1 6,5 6,6 9,9 10,4 8,0 7,6 3,7 4,3 3,5 3,2 19,3 17,9 12,3 10,8 68,4 71,3 Πεγή : ΔΤΔ, Έξεπλα Δξγαηηθνύ Γπλακηθνύ, Τπνινγηζκνί: Π.Α.Δ.Π. Α.Δ 58

59 ζνλ αθνξά ζηελ θαηαλνκή ηεο απαζρφιεζεο αλάινγα κε ηε ζέζε ζηελ επηρείξεζε παξαηεξνχκε φηη ζπλερίδεηαη ε ηάζε έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ απαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ λα εξγάδεηαη σο «Βνεζφο ζηελ νηθνγελεηαθή επηρείξεζε». (Πίλαθαο 9). χκθσλα κε ηα ζηνηρεία, ηελ πεξίνδν κεηψζεθε ν αξηζκφο ησλ απηναπαζρνινπκέλσλ γπλαηθψλ κε πξνζσπηθφ θαη ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ πνπ εξγάδνληαλ σο βνεζνί ζηελ νηθνγελεηαθή επηρείξεζε. Σν κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ απαζρνινχληαη σο κηζζσηέο (63,5% ην 2002) θαη αθνινπζνχλ νη απηναπαζρνινχκελεο ρσξίο πξνζσπηθφ κε 17,8%. Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο είλαη ν πνιχ πεξηνξηζκέλνο αξηζκφο ησλ απηναπαζρνινπκέλσλ κε πξνζσπηθφ ζε ζρέζε κε ηελ αλδξηθή απαζρφιεζε φπνπ ν ελ ιφγσ ιφγνο είλαη αηζζεηά κεγαιχηεξνο. Πίλαθαο 9: Καηαλνκή ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζε κε ηε ζέζε ζηελ επηρείξεζε σο πξνο ην ζύλνιν ησλ απαζρνινπκέλσλ, θαη πνζνζηηαία κεηαβνιή ηεο ηελ πεξίνδν Απηναπαζρνινχκελνο κε πξνζσπηθφ 3,8 3,4-10,2 Απηναπαζρνινχκελνο ρσξίο πξνζσπηθφ 17,8 18,9 7,0 Βνεζφο ζηελ νηθνγελεηαθή επηρείξεζε 16,8 14,2-14,5 Μηζζσηφο 61,5 63,5 4,5 Πεγή : ΔΤΔ, Έξεπλα Δξγαηηθνύ Γπλακηθνύ, Τπνινγηζκνί: Π.Α.Δ.Π. Α.Δ 59

60 6. Ο επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο. πσο πξναλαθέξζεθε, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο είλαη ε ηάζε ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ λα ζπγθεληξψλνληαη ζε δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα. Απφιπηνο επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο πθίζηαηαη φηαλ νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο εξγάδνληαη ζε ηειείσο δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα. Αληίζηνηρα, δελ πθίζηαηαη επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο φηαλ ε αλαινγία ησλ αλδξώλ θαη ησλ γπλαηθώλ ζε θάζε επάγγεικα είλαη ίδηα κε ηελ αλαινγία ησλ δύν θύισλ ζηε ζπλνιηθή απαζρόιεζε 109. Ζ κειέηε θαη παξαθνινχζεζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ είλαη απαξαίηεηε θαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή, θαζψο ε εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ πξνθαιεί ζηεγαλά θαη δπζθακςίεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, κεηψλνληαο αξθεηά ηε δπλαηφηεηα ηεο ηειεπηαίαο λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο αιιαγέο θαη ζηηο αλάγθεο ηεο παξαγσγήο ζε αλζξψπηλνπο πφξνπο, απνηειψληαο ηαπηφρξνλα ζνβαξφ εκπφδην ζηε κείσζε ηεο αλεξγίαο, αθνχ δπζρεξαίλεηαη γηα ηνπο/ηηο άλεξγνπο/-εο ε αλαδήηεζε λέαο ζέζεο εξγαζίαο ζε θιάδνπο ή επαγγεικαηηθέο νκάδεο κε έληνλε ηελ εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ. Παξάιιεια, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζην επίπεδν ηεο ηζφηεηαο ησλ δχν θχισλ, ηδηαίηεξα αλ νη γπλαίθεο απνθιείνληαη απφ ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα σο απνηέιεζκα ησλ θαηά θχιν δηαθξίζεσλ 110. Δπηπιένλ, ν δηαρσξηζκφο ζπλεπάγεηαη αληζφηεηα, φηαλ νη γπλαίθεο ζπγθεληξψλνληαη ζε επαγγέικαηα πνπ θαηά κέζν φξν έρνπλ ρακειφηεξνπο κηζζνχο, ζπληζηψληαο έηζη κία δηαθξηηή νκάδα (κε βάζε ην θχιν), πνπ απνηειεί ρακειφκηζζν θαη επηξξεπέο ζηελ εθκεηάιιεπζε εξγαηηθφ δπλακηθφ. Χζηφζν, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο δελ ζπληζηά νπσζδήπνηε αγνξαία αληζφηεηα, αθνχ κπνξεί λα κελ εμαξηάηαη απφ πξνθαηαιήςεηο εληόο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, αιιά λα είλαη ην απνηέιεζκα επηινγψλ πνπ ζπλδένληαη κε επηινγέο θαη ήδε δηακνξθσκέλεο θαηαζηάζεηο ζε πξναγνξαίν επίπεδν, φπσο γηα παξάδεηγκα ε επηινγή δηαθνξεηηθψλ εθπαηδεπηηθψλ θαηεπζχλζεσλ απφ θάζε θχιν. 109 Νηεξκαλάθεο Ν., Ο νξηδόληηνο-επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, 3 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Φεβξνπάξηνο Οη δηαθξίζεηο κπνξνχλ λα εθδεισζνχλ ηφζν απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγνδνηψλ (π.ρ. θαηά ηηο πξνζιήςεηο θαη ηηο πξναγσγέο πξνζσπηθνχ) φζν θαη απφ ηελ πιεπξά ησλ θαηαλαισηψλ (π.ρ. θαηά ηελ επηινγή επαγγεικαηηψλζπλεξγαηψλ γηα ηελ αγνξά αγαζψλ ή ηελ παξνρή ππεξεζηψλ). 60

61 Με άιια ιφγηα, ε επηδίσμε είλαη παξάιιειε 111 : αχμεζε ησλ επθαηξηψλ απαζρφιεζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, αιιά θαη θαηαπνιέκεζε ησλ αληζνηήησλ θαη ησλ αηηηψλ ηνπ δηαρσξηζκνχ. Ο ζηφρνο είλαη ζχλζεηνο θαη ε παξέκβαζε κφλν ζηνπο κεραληζκνχο ηεο αγνξάο εξγαζίαο δελ αξθεί γηα λα εμαιείςεη ή λα κεηψζεη ζνβαξά ηελ έληαζε ησλ αληζνηήησλ. αθψο, έσο έλα βαζκφ, ε αγνξά εξγαζίαο κπνξεί λα δεκηνπξγεί, λα ζπληεξεί θαη λα αλαλεψλεη ηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ, αιιά θαη γεληθφηεξα ηηο αληζφηεηεο αλάκεζα ζηα δχν θχια. Χζηφζν, ζε πξνγελέζηεξν ζηάδην, φπσο ηεο εθπαίδεπζεο, εληνπίδεηαη έλα κεγάιν κέξνο ίζσο ην κεγαιχηεξν- ησλ αηηηψλ πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ έληαζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ. ην παξφλ θεθάιαην γίλεηαη πξνζπάζεηα λα απνηππσζεί ην κέγεζνο ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο θαη ε δηαθνξεηηθή αληηπξνζψπεπζε ησλ δχν θχισλ ζηηο επαγγεικαηηθέο νκάδεο θαη θιάδνπο γηα ηε δεθαεηία Δάλ δελ δειψλεηαη δηαθνξεηηθά, ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία γηα ηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ, πξνέξρνληαη απφ ηελ έξεπλα ηνπ Ν. Νηεξκαλάθε, Ο νξηδόληηνο-επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, 3 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν, Φεβξνπάξηνο 2005, πνπ δηεμήρζε ζην πιαίζην ηνπ έξγνπ Equal- Αλδξνκέδα γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ δηαρσξηζκνχ ζην ρψξν εξγαζίαο, ην νπνίν ζπγρξεκαηνδνηείηαη απφ ην Δπξσπατθφ Κνηλσληθφ Σακείν θαηά 75% θαη απφ εζληθνχο πφξνπο (Τπνπξγεία Απαζρφιεζεο θαη Κνηλσληθήο Πξνζηαζίαο) θαηά 25% Η ζπκκεηνρή ησλ αλδξώλ θαη ησλ γπλαηθώλ ζηε κεηαβνιή ηεο απαζρόιεζεο ησλ επαγγεικαηηθώλ νκάδσλ Ζ εμέηαζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ ζηε κεηαβνιή ηεο απαζρφιεζεο ησλ επαγγεικαηηθψλ νκάδσλ κπνξεί λα απνηππψζεη ηηο βαζηθέο ηάζεηο πνπ εθδειψζεθαλ ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο ηε δεθαεηία Ζ ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηελ εμεηαδφκελε πεξίνδν απμήζεθε πεξίπνπ θαηά άηνκα, ελψ απφ απηέο ηηο λέεο ζέζεηο εξγαζίαο ηηο θαηέιαβαλ νη γπλαίθεο. ε ζρεηηθνχο φξνπο ε αχμεζε ηεο ζπλνιηθήο απαζρφιεζεο κεηαθξάδεηαη σο 0,78% εηήζηα αχμεζε θάζε έηνο ηεο εμεηαδφκελεο πεξηφδνπ, ελψ ην 0,63% απηνχ 111 Νηεξκαλάθεο Ν.,, 3 ν ηαηηζηηθφ.., 2005, φ.π 61

62 ηνπ εηήζηνπ ξπζκνχ αχμεζεο πξνήιζε απφ ηελ αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο ή ηηο λέεο ζέζεηο εξγαζίαο πνπ θαηέιαβαλ νη γπλαίθεο. ην επίπεδν ησλ επαγγεικάησλ παξαηεξνχκε φηη φρη κφλν πθίζηαηαη, αιιά θαη εληζρχεηαη ν θάζεηνο επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο αλάκεζα ζηα δχν θχια, αθνχ ε αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ζπγθεληξψλεηαη ζε κεζαία θαη θαηψηεξα ηεξαξρηθά επαγγέικαηα (Δηδηθεπκέλνη ζηηο πσιήζεηο θαη ζηελ εμππεξέηεζε επηρεηξήζεσλ, πσιεηέο ζε θαηαζηήκαηα ή αγνξέο, αλεηδίθεπηνη ππάιιεινη ππεξεζηψλ θαη πσιήζεσλ, ηερλνιφγνη θαη ηερληθνί βνεζνί ησλ επηζηεκψλ ηεο βηνινγίαο θαη πγείαο, βνεζεηηθφ δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ, ππάιιεινη εμππεξέηεζεο πειαηψλ θαη παξνρήο πξνζσπηθψλ ππεξεζηψλ θαη ππεξεζηψλ πξνζηαζίαο θαη εθπαηδεπηηθνί). εκαληηθή είλαη επίζεο ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ζε επαγγέικαηα πνπ θζίλνπλ, φπσο ηερλίηεο επεμεξγαζίαο ηξνθίκσλ, μχινπ, πθαληνπξγίαο θαη ελδχζεσο (Γηάγξακκα 4). Αληίζεηα, ζην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ αλψηεξσλ-αλψηαησλ ηεξαξρηθά επαγγεικαηηθψλ νκάδσλ, ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ είλαη ζαθψο πεξηνξηζκέλε, αθνχ ζηελ επαγγεικαηηθή νκάδα «Δηεπζπληέο θαη αλώηεξα ζηειέρε κεγάισλ επηρεηξήζεσλ», είραλ ζπκβνιή κφιηο 1,37%, αλ θαη ε επαγγεικαηηθή απηή νκάδα είλαη ε δεχηεξε ζε ξπζκνχο αχμεζεο ηεο απαζρφιεζεο (4%). Αληίζηνηρα, πεξηνξηζκέλε ήηαλ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο θαη άιισλ επαγγεικαηηθψλ νκάδσλ, φπνπ γεληθφηεξα ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ είλαη ζρεηηθά κηθξή (επαγγέικαηα επηζηεκψλ κεραληθήο, θπζηθήο θαη καζεκαηηθψλ, ηερλίηεο, νδεγνί, ρεηξηζηέο εμνπιηζκνχ θαη κεραλψλ θ.ιπ.). πλνιηθά, νη ηάζεηο πνπ θαηαγξάθνληαη ζηηο επαγγεικαηηθέο νκάδεο, ηελ πεξίνδν , θαίλεηαη λα ζπληεξνχλ ή/θαη λα απμάλνπλ ηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ αλάκεζα ζηα δχν θχια. ε πνηφ βαζκφ θαη ζε πνηέο δηαθξηηέο νκάδεο ησλ απαζρνινπκέλσλ θαη κηζζσηψλ κεηαβιήζεθε ην κέγεζνο ηεο έληαζεο ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, θαη ε εμέιημε ηνπ θαηά ηε δεθαεηία , παξνπζηάδεηαη ζηε ζπλέρεηα. 62

63 Γηάγξακκα 4 : Γηάξζξσζε ηνπ κέζνπ εηήζηνπ ξπζκνύ κεηαβνιήο ηεο απαζρόιεζεο θαηά θύιν θαη επάγγεικα, (% ζπκβνιή ζην κέζν εηήζην ξπζκό κεηαβνιήο ηεο απαζρόιεζεο θαηά θύιν) Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Ο νξηδόληηνο-επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, 3 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Φεβξνπάξηνο

64 6.2. Η εθδήισζε ηνπ δηαρσξηζκνύ ζην ζύλνιν ηεο απαζρόιεζεο ην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο, ηελ πεξίνδν , απμάλεηαη ε έληαζε ζηελ εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ. Δηδηθφηεξα, ζην ζχλνιν ησλ απαζρνινπκέλσλ ειηθίαο 15 εηψλ θαη άλσ, ην 1993 ν δείθηεο επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ IS εκθάληδε ηηκή 29,5% (δειαδή ην 1993 ζα απαηηνχληαλ λα αιιάμεη επάγγεικα ην 29,5% ησλ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ πξνθεηκέλνπ λα εμαιεηθζεί πιήξσο ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ) Γηα ηε κειέηε θαη κέηξεζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ε πιένλ ζπλεζηζκέλε πξαθηηθή πνπ αθνινπζείηαη είλαη ε ρξήζε δεηθηψλ αληζφηεηαο. Οη δείθηεο απηνί έρνπλ ην πιενλέθηεκα παξνπζίαζεο ησλ κεηξήζεσλ κε ηξφπν απιφ, θαζψο απνηππψλνπλ κε έλα κφλν αξηζκφ ηελ αληζνθαηαλνκή ησλ δχν θχισλ ζηηο επαγγεικαηηθέο νκάδεο. Έλαο απφ απηνχο, είλαη ν δείθηεο Index of Segregation (IS) ή Index of Marginal Matching (ΗΜΜ). Ο δείθηεο IS απνηειεί κηα ζχγρξνλε πξνζέγγηζε ζηε κέηξεζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ θαη ζηε κειέηε ηεο εμέιημήο ηνπ δηαρξνληθά. χκθσλα κε ην δείθηε IS σο «γπλαηθεία» επαγγέικαηα νξίδνληαη απηά πνπ ζπγθεληξψλνπλ ηφζνπο απαζρνινχκελνπο (άλδξεο θαη γπλαίθεο), φζεο είλαη νη απαζρνινχκελεο γπλαίθεο ζην ζχλνιν ησλ επαγγεικάησλ. Ο ππνινγηζκφο γίλεηαη έπεηηα απφ ηελ θαηάηαμε ησλ επαγγεικάησλ ζχκθσλα κε ηε ζρεηηθή ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηα επηκέξνπο επαγγέικαηα θαη ζηε ζπλέρεηα, κε ηνλ ππνινγηζκφ ηεο αζξνηζηηθήο θαηαλνκήο ησλ απαζρνινπκέλσλ ζε απηά κέρξη ην απνηέιεζκα λα είλαη ίζν κε ην ζπλνιηθφ αξηζκφ ησλ γπλαηθψλ ζηελ απαζρφιεζε. Σν ζεκείν ζην νπνίν επηηπγράλεηαη απηή ε ηζφηεηα, απνηειεί ην φξην αλάκεζα ζηα «αλδξηθά» θαη «γπλαηθεία» επαγγέικαηα (πξηλ απφ απηφ ην φξην εληνπίδνληαη ηα «γπλαηθεία» επαγγέικαηα θαη κεηά απφ απηφ ηα «αλδξηθά» επαγγέικαηα). Ο καζεκαηηθφο ηχπνο ηνπ δείθηε είλαη: IS = F f / F M f / M πνπ: F f F Μ f M ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ ζηα «γπλαηθεία» επαγγέικαηα, ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ ζην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο/επαγγεικάησλ, ν αξηζκφο ησλ αλδξψλ ζηα «γπλαηθεία» επαγγέικαηα, θαη ν αξηζκφο ησλ αλδξψλ ζην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο/επαγγεικάησλ. Ο δείθηεο IS κπνξεί λα ιάβεη ειάρηζηε ηηκή ην κεδέλ (0) θαη κέγηζηε ηηκή ην έλα (1). Σηκή ηνπ δείθηε ίζε κε έλα (IS=1) αληηζηνηρεί ζε απφιπην δηαρσξηζκφ (δειαδή νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο εξγάδνληαη ζε εληειψο δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα), ελψ ηηκή δείθηε ίζε κε κεδέλ (IS=0) ζεκαίλεη φηη δελ ππάξρεη δηαρσξηζκφο (ε θαηά θχιν ζχλζεζε ζε θάζε επάγγεικα είλαη ίδηα κε ηελ θαηά θχιν ζχλζεζε ηεο ζπλνιηθήο απαζρφιεζεο). Νηεξκαλάθεο Ν., 3 ν ηαηηζηηθό.., 2005, φ.π. 64

65 ην ηέινο ηεο εμεηαδφκελεο πεξηφδνπ, ην 2003, ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζην ζχλνιν ησλ απαζρνινπκέλσλ θαίλεηαη λα έρεη εληαζεί θαη ν ζρεηηθφο δείθηεο IS παξνπζηάδεη ηηκή 33,6% (δειαδή ην έηνο απηφ ζα απαηηνχληαλ λα αιιάμεη επάγγεικα ην 33,6% ησλ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ πξνθεηκέλνπ λα εμαιεηθζεί πιήξσο ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ). Μάιηζηα θαίλεηαη φηη ε ειηθία ησλ απαζρνινπκέλσλ ζπληζηά ζεκαληηθφ παξάγνληα γηα ηελ εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ. Έηζη, φζν κηθξφηεξε ειηθηαθή θαηεγνξία εμεηάδνπκε, ηφζν θαίλεηαη λα εληείλεηαη ν δηαρσξηζκφο, είηε πξφθεηηαη γηα ηε γεληά ησλ 20ξεδσλ ηνπ 1993 είηε γηα ηε γεληά ησλ 20ξεδσλ ηνπ 2003, δειαδή ην θαηλφκελν παξνπζηάδεη δηαρξνληθφηεηα (δηάγξακκα 5). Μία εθ πξψηεο φςεσο αλσκαιία είλαη φηη ζηε γεληά ησλ εηψλ ηνπ 1993 ή εηψλ ηνπ 2003, ε ηηκή ηνπ ζρεηηθνχ δείθηε απμάλεηαη απφ 31,5% ην 1993 ζε 35,2% ην Ζ αχμεζε ηεο έληαζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ζηελ ηειεπηαία νκάδα απαζρνινπκέλσλ ζρεηίδεηαη θπξίσο κε ηελ ελίζρπζε ηεο δξάζεο ησλ γπλαηθψλ σο απηναπαζρνινχκελεο ή εξγνδφηεο-επηρεηξεκαηίεο, ε νπνία σζηφζν εθδειψζεθε ζε ζπγθεθξηκέλνπο θιάδνπο θαη επαγγεικαηηθέο νκάδεο. Ζ γεληθφηεξε ηάζε φκσο είλαη λα εληείλεηαη ν δηαρσξηζκφο φζν κηθξφηεξε είλαη ε ειηθία θαη λα θζίλεη φζν κεγαιψλεη ε ειηθηαθή θαηεγνξία. Γηάγξακκα 5 : Δπαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο (δείθηεο IS ) ζηνπο απαζρνινύκελνπο θαηά ειηθηαθή νκάδα, 1993 & 2003 Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Ο νξηδόληηνο-επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο 3 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν, Φεβξνπάξηνο 2005 Δλδερνκέλσο ε έιιεηςε κεγάιεο πξνυπεξεζίαο ζηνπο εηψλ εξγαδνκέλνπο, θαζηζηά ηνπο λενεηζεξρνκέλνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο πεξηζζφηεξν επάισηνπο ζε ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο (ηφζν ησλ εξγνδνηψλ φζν θαη ησλ ίδησλ ησλ εξγαδνκέλσλ), ψζηε ε θαηαλνκή ησλ επαγγεικάησλ 65

66 κε βάζε ηα ζηεξεφηππα πνπ ππάξρνπλ λα είλαη πεξηζζφηεξν έληνλε. Αληηζέησο, φζν απμάλεη ε ειηθία θαη ζπλαθφινπζα ε εκπεηξία, ηφζν θαίλεηαη λα ζπλππνινγίδεηαη ην αλζξψπηλν θεθάιαην πνπ έρεη ζπζζσξεχζεη ν/ε εξγαδφκελνο/ε, θαη γη απηφ ν δηαρσξηζκφο θζίλεη, ρσξίο φκσο λα εμαιείθεηαη. Απηφ ην ζπκπέξαζκα εληζρχεηαη θαη απφ ηα επξήκαηα ζε ζρέζε κε ην πφηε (ρξνληθά) εθδειψλεηαη εληνλφηεξα ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο. χκθσλα κε ηα δηαζέζηκα ζηνηρεία, πξνθχπηεη φηη φζν κηθξφηεξν είλαη ην δηάζηεκα παξνπζίαο ελφο κηζζσηνχ ζε κία ζέζε εξγαζίαο, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε πηζαλφηεηα ηεο εθδήισζεο ηνπ θαηλνκέλνπ, ελψ φζν κεγαιχηεξε είλαη ε δηάξθεηα παξακνλήο ζηε ζέζε εξγαζίαο, ηφζν θζίλεη ην θαηλφκελν Η εθδήισζε ηνπ δηαρσξηζκνύ ζηνπο κηζζσηνύο ηνπο κηζζσηνχο, φπσο ήηαλ αλακελφκελν ζχκθσλα κε κηα ζεηξά αλαιχζεσλ γηα ην θαηλφκελν ηνπ δηαρσξηζκνχ, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο εθδειψλεηαη κε κεγαιχηεξε έληαζε απφ φηη ζην ζχλνιν ησλ απαζρνινπκέλσλ 113. Δλψ ινηπφλ γηα ην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο ην 2003 ν δείθηεο δηαρσξηζκνχ IS είλαη 33,6%, γηα ηνπο κηζζσηνχο αλέξρεηαη ζην 37,9% (δειαδή ζα απαηηνχληαλ λα αιιάμεη επάγγεικα ην 29,5% ησλ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ κηζζσηψλ πξνθεηκέλνπ λα εμαιεηθζεί πιήξσο ην θαηλφκελν ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ). Δλδερνκέλσο ν δηαρσξηζκφο είλαη πςειφηεξνπο ζηνπο κηζζσηνχο, επεηδή νη ζέζεηο εξγαζίαο ηνπο εμαξηψληαη απφ ηηο ζηεξενηππηθέο- επηινγέο ησλ εξγνδνηψλ θαη δελ είλαη πξντφλ επηινγήο ησλ εξγαδνκέλσλ. εκαληηθφο παξάγνληαο ζηελ εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ δηαρσξηζκνχ θαίλεηαη λα είλαη ην κέγεζνο ηεο επηρείξεζεο πνπ απαζρνιεί ηνπο κηζζσηνχο. Δηδηθφηεξα, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο εθδειψλεηαη αξθεηά έληνλα αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη γπλαίθεο κηζζσηνχο ησλ κηθξόηεξσλ επηρεηξήζεσλ ζε ζχγθξηζε κε ηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο. Δπηπιένλ, ζηηο κηθξφηεξεο επηρεηξήζεηο, νη νπνίεο ζπγθεληξψλνπλ πεξίπνπ ην 45% ηεο ζπλνιηθήο κηζζσηήο απαζρφιεζεο, ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, παξαηεξείηαη θαη έληνλε ηάζε ελίζρπζεο ηνπ θαηλνκέλνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ελψ ζηηο επηρεηξήζεηο κε πεξηζζφηεξνπο απφ 11 απαζρνινπκέλνπο ν δείθηεο δηαρσξηζκνχ ππνρψξεζε απφ ην 36,9% ην 1993 ζην 35,5% ην 2003, αληηζέησο, ζηηο επηρεηξήζεηο κε ιηγφηεξνπο απφ 11 απαζρνινχκελνπο, ην 1993, γηα ηελ εμάιεηςε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζα απαηηνχληαλ ε αιιαγή επαγγέικαηνο απφ ην 39,5% ησλ αλδξψλ 113 Νηεξκαλάθεο Ν., 3 ν ηαηηζηηθφ.., 2005, φ.π. 66

67 θαη γπλαηθψλ κηζζσηψλ απηψλ ησλ επηρεηξήζεσλ, ελψ ην 2003, ην αληίζηνηρν κέγεζνο-πνζνζηφ απμήζεθε ζεκαληηθά θαη έθηαζε ζην 43,8%. Ο επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο ησλ κηζζσηψλ εθδειψλεηαη κε δηαθνξεηηθή έληαζε θαη ζηνπο επηκέξνπο θιάδνπο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηόηεηαο, ελψ δηαθνξέο εληνπίδνληαη θαη ζηηο ηάζεηο κεηαβνιήο ηνπ θαηλνκέλνπ θαηά ηελ εμεηαδφκελε πεξίνδν. Δηδηθφηεξα, ζηνπο θιάδνπο ηεο κεηαπνηεηηθήο βηνκεραλίαο ηελ πεξίνδν παξαηεξείηαη γεληθά πησηηθή ηάζε ζηελ έληαζε εθδήισζεο ηνπ θαηλνκέλνπ, κάιινλ ιφγσ ηεο κείσζεο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζηε ζπλνιηθή κηζζσηή απαζρφιεζε ησλ κεηαπνηεηηθψλ επηρεηξήζεσλ. Καη ζηνπο θιάδνπο κεζαίαο θαη πςειήο ηερλνινγίαο ηεο κεηαπνηεηηθήο βηνκεραλίαο, θαηά ηελ αχμεζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ (κέρξη ην 1999), παξαηεξείηαη παξάιιειε αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζηε κηζζσηή απαζρφιεζε, ελψ θαηά ηελ ππνρψξεζε ηεο έληαζεο ηνπ θαηλνκέλνπ (απφ ην 1999 έσο ην 2003) παξαηεξείηαη αληίζηνηρα κείσζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζηε κηζζσηή απαζρφιεζε. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη αθφκε θαη φπνπ απαληά κείσζε ηνπ δηαρσξηζκνχ, απηή δελ νθείιεηαη ζε ηζνθαηαλνκή αλδξψλ θαη γπλαηθψλ ζηνπο δηάθνξνπο θιάδνπο, αιιά νθείιεηαη απνθιεηζηηθά ζηε κείσζε ηεο απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ. Γειαδή φηαλ νη γπλαίθεο εηζέξρνληαη ζηε κηζζσηή απαζρφιεζε αθνινπζνχλ πξνθαζνξηζκέλεο δηαδξνκέο πξνο γπλαηθεία επαγγέικαηα ή θιάδνπο, κε ζπλέπεηα ν δείθηεο δηαρσξηζκνχ λα αλεβαίλεη, ελψ φηαλ κεηψλεηαη ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ απαζρφιεζε ζπκβαίλεη ην αληίζηξνθν. Ζ παξαπάλσ ππφζεζε επηβεβαηψλεηαη πιήξσο ζηνπο θιάδνπο ησλ ππεξεζηψλ, φπνπ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηε ζπλνιηθή κηζζσηή απαζρφιεζε απμήζεθε απφ ην 42%, ην 1993, ζην 48% ην 2003, θαη αληίζηνηρε αχμεζε παξνπζίαζε θαη ε έληαζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ (δείθηεο IS) απφ 30,6% ην 1993 ζην 33% ην Η εθδήισζε ηνπ δηαρσξηζκνύ αλάινγα κε ηνλ ηύπν ηεο εξγαζίαο: εμαξηεκέλε εξγαζία πιήξνπο θαη κεξηθήο απαζρόιεζεο Ηδηαίηεξεο κεηαβνιέο ζρεηηθά κε ηελ έληαζε ηεο εθδήισζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ παξαηεξνχληαη κε θξηηήξην ηνλ ηχπν ηεο εξγαζίαο ησλ κηζζσηψλ, δειαδή ηελ πιήξε ή κεξηθή απαζρφιεζε. Καη αξράο, νη κεξηθψο απαζρνινχκελνη είλαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο γπλαίθεο. ην ζχλνιν ηεο ρψξαο νη απφ ηνπο κεξηθψο απαζρνινχκελνπο είλαη γπλαίθεο (αλαινγία αλδξψλ πξνο γπλαίθεο 1 πξνο 2,5) Δπεηεξίδα Αγνξάο Δξγαζίαο, Πεξηθέξεηεο θαη Ννκνί 2005, ΠΑΔΠ, Αζήλα

68 εκαληηθφ είλαη σζηφζν λα δηαθξίλνπκε αλάκεζα ζε δχν δηαθνξεηηθνχο ραξαθηήξεο κεξηθήο απαζρφιεζεο, ηελ «εθνχζηα» (ή «εζεινληηθή») θαη ηελ «αθνχζηα» (ή «αλαγθαζηηθή») κεξηθή απαζρφιεζε. Δθνχζηα κεξηθψο απαζρνινχκελνη είλαη απηνί πνπ αλέιαβαλ κία ζέζε κεξηθήο απαζρφιεζεο φρη επεηδή δελ κπνξνχζαλ λα βξνπλ κία ζέζε πιήξνπο απαζρφιεζεο αιιά γηα άιινπο, πξνζσπηθνχο ιφγνπο (θξνληίδα παηδηψλ ή ειηθησκέλσλ, εθπαηδεπηηθέο ππνρξεψζεηο, αλαπεξία, θ.α.). Αθνχζηα κεξηθψο απαζρνινχκελνη είλαη απηνί πνπ εξγάδνληαη κε κεξηθή απαζρφιεζε επεηδή δελ κπνξνχζαλ λα βξνπλ κία ζέζε πιήξνπο απαζρφιεζεο, ιφγσ ηεο ζηελφηεηαο ηεο αγνξάο εξγαζίαο. ηελ Διιάδα, έλαο ζηνπο δχν κεξηθψο απαζρνινχκελνπο (50,0%) ζην ζχλνιν ηεο ρψξαο θαηαθεχγεη ζε απηή ηε κνξθή απαζρφιεζεο φρη επεηδή ηελ επηζπκεί αιιά επεηδή δε βξίζθεη ζέζε πιήξνπο απαζρφιεζεο. Σν πνζνζηφ απηφ αθνχζηαο κεξηθήο απαζρφιεζεο (πνπ είλαη ην πςειφηεξν ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε 115 ) επηβεβαηψλεηαη θαη απφ άιιεο έξεπλεο 116 πνπ έρνπλ δείμεη φηη ην 52% ησλ λέσλ πνπ εξγάδνληαη κε κεξηθή απαζρφιεζε έρνπλ επηιέμεη αλαγθαζηηθά ην κεησκέλν σξάξην επεηδή δελ βξίζθνπλ εξγαζία πιήξνπο θαη ζηαζεξήο απαζρφιεζεο, ιφγσ ηεο απμεκέλεο αλεξγίαο. Απηφ έρεη σο ζπλέπεηα νη εξγαδφκελνη κεξηθήο απαζρφιεζεο λα αζθνχλ εξγαζία άζρεηε κε ηηο γλψζεηο ηνπο (εηεξναπαζρφιεζε), πνπ ζπλήζσο δελ απαηηεί ηδηαίηεξε εηδίθεπζε. Απηφο είλαη θαη ν ιφγνο πνπ εληόο ηεο νκάδαο ησλ κεξηθψο απαζρνινπκέλσλ, ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο ην 2003 ήηαλ κηθξφηεξνο (δείθηεο IS : 30,7 %) απφ ην δηαρσξηζκφ εληφο ηεο νκάδαο ησλ κηζζσηψλ πιήξνπο απαζρφιεζεο (δείθηεο IS : 37,3% ) 117. ην ζύλνιν φκσο ηεο απαζρφιεζεο, αλάινγα κε ηνλ ηχπν εξγαζίαο (πιήξεο ή κεξηθή) νη γπλαίθεο ππεξεθπξνζσπνχληαη ζηε κεξηθή απαζρφιεζε, αθνχ φπσο πξναλαθέξζεθε ε αλαινγία αλδξψλ πξνο γπλαίθεο είλαη 1 πξνο 2,5 φζνλ αθνξά ζηε κεξηθή απαζρφιεζε. Οη λέεο κνξθέο εξγαζίαο, ινηπφλ, φπσο ε κεξηθή απαζρφιεζε, θαιχθζεθαλ θπξίσο απφ γπλαίθεο, δίλνληαο ζηηο ηειεπηαίεο ηελ ειπίδα ηεο δηθαηφηεξεο θαηαλνκήο ηνπ ρξφλνπ αλάκεζα ζην ζπίηη θαη ζηε δνπιεηά. Δηδηθά ε κεξηθή απαζρφιεζε ιέγεηαη φηη ζπλέβαιε ζηελ ηαρχηεξε επέθηαζε ηεο ζπλνιηθήο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο, δηφηη δηεπθφιπλε ηε γπλαίθα λα αληαπνθξηζεί ζηνλ ηξηπιφ ηεο ξφιν σο εξγαδφκελε, κεηέξα θαη λνηθνθπξά. Γηα ηελ πεξίνδν , νη γπλαίθεο απνηεινχλ ην 60%-90% ησλ απαζρνινχκελσλ κε κεξηθή απαζρφιεζε ζηηο ρψξεο ηνπ Ο.Ο..Α Δπεηεξίδα Αγνξάο εξγαζίαο, 2005, φ.π. 116 Καηζνξίδαο Γ., Η εξγαδόκελε λενιαία ζηελ Ειιάδα, Δλεκέξσζε, 36, Νηεξκαλάθεο Ν, 3 ν ηαηηζηηθό..,2005, φ.π. 118 Γήκνπ Α., Ζ κεξηθή απαζρφιεζε: έλα γπλαηθείν θαηλφκελν ηεο αγνξάο εξγαζίαο, χγρξνλα Θέκαηα, 40,

69 ηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο, νη λέεο κνξθέο απαζρφιεζεο ζπλέηεηλαλ αθφκε πεξηζζφηεξν ζηνλ θαηά θχιν θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο 119 (γπλαίθεο : κεξηθή απαζρφιεζε, άλδξεο : πιήξεο απαζρφιεζε) θαη ζπλέβαιαλ ζην θαηλφκελν ηεο «λέαο θηψρεηαο» ησλ γπλαηθψλ. Οη θησρνί εξγαδφκελνη ή «λεφπησρνη» (working poor) είλαη φξνο πνπ αληαλαθιά έλα λέν θνηλσληθφ θαηλφκελν: εξγαδνκέλνπο, νη νπνίνη απνθιείζηεθαλ κέζα απφ ηελ ελζσκάησζε θαη ηελ αλάπηπμε θαη ελψ δελ είλαη άλεξγνη, σζηφζν εξγάδνληαη ρσξίο λα θαηαθέξλνπλ λα θεξδίζνπλ ηε δσή ηνπο 120. Μεξηθά απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ζπλνςίδνληαη ζηα εμήο: δελ απαηηεί ηδηαίηεξε εηδίθεπζε, κε απνηέιεζκα λα ζπληεξνχληαη ηα παξαδνζηαθά «γπλαηθεία» επαγγέικαηα θαη ν δηαρσξηζκφο ηεο εξγαζίαο θαηά θχιν, δελ ακείβεηαη θαιά νχηε δελ πξνζθέξεη επθαηξίεο ζπλδηθαιηζηηθήο δξάζεο, θαη ηέινο δελ πξνζθέξεη επηδφκαηα θαη πξνζηαζία ζηνλ εξγαδφκελν, θαζψο κηα ηέηνηα εξγαζηαθή ζρέζε είλαη αβέβαηε θαη αζηαζήο. Σν ζπκπέξαζκα ινηπφλ είλαη φηη ε κεξηθή απαζρφιεζε φρη κφλν δελ βνεζά ζηελ αλαηξνπή ηνπ παξαδνζηαθνχ ξφινπ ηεο γπλαίθαο αιιά ζπκβάιιεη ζηελ αλαπαξαγσγή ηνπ 121. Σν κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ εξγαδνκέλσλ κε κεξηθή απαζρφιεζε είλαη κεηαμχ εηψλ, δειαδή παληξεκέλεο γπλαίθεο νη νπνίεο άιινηε επηιέγνπλ απηή ηε κνξθή απαζρφιεζεο εμαηηίαο ησλ νηθνγελεηαθψλ ηνπο ππνρξεψζεσλ θαη άιινηε αλαγθαζηηθά εμαηηίαο ηνπ κεγάινπ πνζνζηνχ αλεξγίαο πνπ πιήηηεη ηηο γπλαίθεο. Γελ κπνξνχκε ινηπφλ λα ζεσξνχκε ηε κεξηθή απαζρφιεζε επηινγή, θαζψο θαίλεηαη κηθξφο ν αξηζκφο ησλ εξγαδνκέλσλ γπλαηθψλ πνπ ηελ επέιεμαλ ελψ ζα κπνξνχζαλ λα βξνπλ κία ζέζε πιήξνπο απαζρφιεζεο. Αιιά θαη απφ απηέο ηηο εξγαδφκελεο, παξακέλεη αλνηρηφ εάλ ε επηινγή ηνπο ήηαλ πξντφλ ειεχζεξεο βνχιεζεο ή είρε θαζνδεγεζεί απφ ηα ζηεξεφηππα πνπ ζέινπλ ηελ νηθνγέλεηα σο απνθιεηζηηθή ππεπζπλφηεηα ησλ γπλαηθψλ, κε απνηέιεζκα ηε ζηξνθή ησλ ηειεπηαίσλ ζε κνξθέο απαζρφιεζεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηε δεκηνπξγία ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο «λέαο θηψρεηαο». Έρεη ινηπφλ πεηζηηθά ππνζηεξηρηεί φηη ε θνηλσληθή πξφζιεςε ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο σο είδνο εξγαζίαο πνπ «ηαηξηάδεη ζηηο γπλαίθεο», νπζηαζηηθά πεξηνξίδεη ηελ έληαμή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο 122. Οη γπλαίθεο ζηελ πεξίπησζε απηή ππνρξεψλνληαη (δελ επηιέγνπλ) λα δερηνχλ ηε 119 Γηα κία εθηελή παξνπζίαζε ηεο βηβιηνγξαθίαο γηα ηηο λέεο κνξθέο απαζρφιεζεο ζε ζρέζε κε ηε γπλαηθεία εξγαζία : Αβξακίθνπ Αλαζηαζία, Επέιηθηεο κνξθέο απαζρόιεζεο θαη αληζόηεηεο ζηνλ εξγαζηαθό ρώξν (Μειέηε Πξνεπηζθόπεζεο), ΚΔΘΗ, Αζήλα, Ννέκβξηνο Αζαλαζηάδνπ Υ., Πεηξνπνχινπ η., Μηκίθνπ Γ., Οη ζπλζήθεο ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζεο ζηελ Ειιάδα: , [ΚΔΘΗ], Αζήλα, Μάηνο Αζαλαζηάδνπ Υ., Πεηξνπνχινπ η., Μηκίθνπ Γ., Οη ζπλζήθεο, 2001, φ.π. 122 Βαΐνπ, Ν., ηξαηεγάθε, Μ., Η εξγαζία ησλ γπλαηθώλ , φ.π. 69

70 κεξηθή απαζρφιεζε, αθφκα θαη κε δπζκελέζηεξνπο φξνπο, επεηδή ζπλδπάδεηαη επθνιφηεξα κε ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο πνπ ζεσξείηαη φηη πξέπεη λα βαξχλνπλ ηηο ίδηεο. Μάιηζηα, ε κεξηθή απαζρφιεζε κέζα ζε απηφ ην πιαίζην εληζρχεη ηελ πξνθαηάιεςε ησλ εξγνδνηψλ εηο βάξνο ησλ γπλαηθψλ σο πξνο ηε ζηάζε πνπ αλακέλεηαη λα έρνπλ απέλαληη ζηελ εξγαζία ηνπο. Οη εξγνδφηεο ζεσξνχλ φηη νη κεξηθψο απαζρνινχκελεο γπλαίθεο έρνπλ σο πξνηεξαηφηεηα ηηο νηθνγελεηαθέο δξαζηεξηφηεηεο (αθφκα θαη αλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θξνληίδνπλ λα νξγαλψλνπλ ηελ πξνζσπηθή θαη νηθνγελεηαθή ηνπο δσή ζχκθσλα κε ηηο απαηηήζεηο ηεο εξγαζίαο, θαη φρη ην αληίζηξνθν), ζε αληίζεζε κε ηνπο άλδξεο πιήξσο απαζρνινχκελνπο, νη νπνίνη ζεσξείηαη φηη κπνξνχλ λα αθνζησζνχλ απνηειεζκαηηθά ζηε δνπιεηά ηνπο θαη λα είλαη πην παξαγσγηθνί, θαζψο δελ εκπνδίδνληαη απφ ηηο νηθνγελεηαθέο δεζκεχζεηο. Γεκηνπξγείηαη έηζη έλαο θαχινο θχθινο, θαζψο ηα ζηεξεφηππα ζρεηηθά κε ηνλ ηχπν ηεο εξγαζίαο πνπ «ηαηξηάδεη ζηηο γπλαίθεο» σζνχλ ηηο γπλαίθεο λα ζηξέθνληαη πξνο ηε κεξηθή απαζρφιεζε, ελψ ε ηειεπηαία κε ηε ζεηξά ηεο σζεί ζηελ αλαπαξαγσγή απηψλ ησλ ζηεξενηχπσλ ζηελ θνηλσλία. Ζ ζηεξενηππηθή αληίιεςε ινηπφλ φηη ε απνθιεηζηηθή επζχλε ησλ γπλαηθψλ γηα ην ζπίηη θαη ηελ νηθνγέλεηα απνηειεί εκπφδην γηα ηελ εξγαζηαθή ηνπο ηθαλφηεηα, σζεί ζηε ζεψξεζε ηεο γπλαηθείαο εξγαζίαο (θαη απφ ηηο ίδηεο ηηο γπλαίθεο, θαηλφκελν πνπ νλνκάδεηαη εζσηεξίθεπζε ζηεξενηχπνπ) σο ππνδεέζηεξεο θαη κε θαλνληθήο, ζεψξεζε πνπ εληζρχεηαη απφ ην ρακειφηεξν κηζζφ πνπ ιακβάλνπλ νη εξγαδφκελεο κεξηθήο απαζρφιεζεο 123. Ζ αμία ηεο εξγαζίαο φκσο γηα ηνλ εξγαδφκελν δελ πεξηνξίδεηαη ζηνλ ηξφπν απφθηεζεο ηνπ εηζνδήκαηνο, νχηε θαλ ζην χςνο απηνχ. πλίζηαηαη αληίζεηα ζηνλ πξνζδηνξηζκό ηεο ηαπηόηεηαο ηνπ ππνθεηκέλνπ, ε νπνία ζπγθξνηείηαη απφ ηε ζπκκεηνρή ζηελ αγνξά εξγαζίαο 124. Ζ κεξηθή απαζρφιεζε (θαη γεληθφηεξα ε γπλαηθεία απαζρφιεζε) φηαλ λνείηαη σο δεπηεξεχνπζα θαη ζπκπιεξσκαηηθή, αθπξψλεη ηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ αηφκνπ απφ απηή ηε ζπκκεηνρή, πνπ ην θαζηζηά ηζφηηκν θαη παξαγσγηθφ κέινο ηεο θνηλσλίαο. Οπζηαζηηθά παγηψλεη φρη κφλν ηε ζέζε ηεο γπλαίθαο ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο, αιιά θαη ηελ αληίιεςε πνπ έρεη ηφζν ε ίδηα φζν θαη νη άιινη γηα ην ξφιν πνπ κπνξεί θαη νθείιεη λα (κελ) δηαδξακαηίζεη ζηελ θνηλσληθή/δεκφζηα δσή. 123 Μάιηζηα ε ζεψξεζε ηεο γπλαηθείαο εξγαζίαο σο ππνδεέζηεξεο νδεγεί ζε ρακειφηεξνπο κηζζνχο θαη ζηα «γπλαηθεία επαγγέικαηα» πιήξνπο απαζρφιεζεο, ελψ κηζζνινγηθφ θελφ παξαηεξείηαη θαη κεηαμχ αλδξψλ-γπλαηθψλ ζην ίδην επάγγεικα. Δλδεηθηηθά παξαπέκπνπκε ζην ζπιινγηθφ ηφκν «Ίζε ακνηβή-πξνζνρή ζην θελό», [Κ.Δ.Θ.Η.], Αζήλα, Παλαγησηφπνπινο Ν., εκεηψζεηο γηα ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ θαη ην ρξφλν απαζρφιεζεο, χγρξνλα Θέκαηα, 66,

71 6.5. Η εθδήισζε ηνπ δηαρσξηζκνύ ζε θιάδνπο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηόηεηαο θαη επαγγεικαηηθέο νκάδεο, θαη ε επίπησζε ζηηο ακνηβέο Παξφηη νη ζηαηηζηηθνί δείθηεο (φπσο ν IS) κπνξνχλ λα απνηππψζνπλ ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ ηε ζπλνιηθή εηθφλα γηα ηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ειινρεχεη θάπνηε θίλδπλνο λα ππεξαπινπζηεχζνπλ ηελ πξαγκαηηθή θαηάζηαζε-εηθφλα, ηδηαίηεξα ζε ζρέζε κε ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαηλνκέλνπ. Γηα απηφ ην ιφγν ρξήζηκν είλαη λα εμεηάδεηαη θαη ην πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο. Σν πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο (Representation Ratio) ησλ γπλαηθψλ, νξίδεηαη σο ε αλαινγία ησλ γπλαηθψλ ζε έλα επάγγεικα (ή θιάδν) πξνο ηελ αλαινγία ησλ γπλαηθψλ ζην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο. Ο ππνινγηζκφο ησλ πνζνζηψλ αληηπξνζψπεπζεο ησλ γπλαηθψλ ζε έλα ζχλνιν επαγγεικαηηθψλ νκάδσλ ή θιάδσλ νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο επηηξέπεη ζηελ εκβάζπλζε ζηα επηκέξνπο επαγγέικαηα ή θιάδνπο θαη θαη' επέθηαζε ζε κηα πεξηζζφηεξν πνηνηηθή δηάζηαζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ ή θιαδηθνχ δηαρσξηζκνχ. Πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο ζε έλα επάγγεικα <100% (>100%) ζεκαίλεη φηη νη γπλαίθεο αληηπξνζσπεχνληαη ιηγφηεξν (πεξηζζφηεξν) ζε απηφ ην επάγγεικα απφ φζν ηνπο αληηζηνηρεί κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε 125. ζνλ αθνξά ζηνπο θιάδνπο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο (δηάγξακκα 6), ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα νη γπλαίθεο ππεξεθπξνζσπνχληαη ζηελ γεσξγία, αιιά ππνεθπξνζσπνχληαη ζηελ αιηεία. ην δεπηεξνγελή ηνκέα, γεληθά, παξαηεξείηαη ππναληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ, ελψ ζηνπο πεξηζζφηεξνπο θιάδνπο ηνπ ηνκέα ππνρσξεί ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ θαηά ηελ πεξίνδν Αλαιπηηθφηεξα, ζηνλ θιάδν ησλ νξπρείσλ-ιαηνκείσλ, ην 2003, ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ζην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο αιιά θαη ζηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο θάιππηε κφιηο ην 10,6% θαη 10,9% ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ ζα αλαινγνχζαλ ζηηο γπλαίθεο βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηνπ θιάδνπ θαη ησλ κεγαιχηεξσλ επηρεηξήζεσλ αληίζηνηρα, θαζηζηψληαο ηνλ θιάδν απηφ έλαλ απφ ηνπο πην θιεηζηνχο γηα ηηο γπλαίθεο. 125 Νηεξκαλάθεο Ν., 3 ν ηαηηζηηθό..,2005, φ.π. 71

72 Γηάγξακκα 6: Πνζνζηό αληηπξνζώπεπζεο ησλ απαζρνινύκελσλ γπλαηθώλ & θελέο ζέζεηο εξγαζίαο ζηηο επηρεηξήζεηο θαηά θιάδν*, 1993 & 2003 Πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο ζε έλα θιάδν <100% (>100%) ζεκαίλεη φηη νη γπλαίθεο αληηπξνζσπεχνληαη ιηγφηεξν (πεξηζζφηεξν) ζε απηφ ηνλ θιάδν απφ φζν ηνπο αλαινγεί κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε. Σα ζηνηρεία γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ πνζνζηνχ αληηπξνζψπεπζεο πξνέξρνληαη απφ ηελ Έξεπλα Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ ηεο ΔΔ (Eurostat). Σα ζηνηρεία γηα ηηο θελέο ζέζεηο εξγαζίαο πξνέξρνληαη απφ ηελ Έξεπλα Κελψλ Θέζεσλ Δξγαζίαο ζηηο Δπηρεηξήζεηο (Eurostat). [πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., 3 ν ηαηηζηηθό.., 2005, φ.π. 72

73 ηνπο θιάδνπο ηεο κεηαπνηεηηθήο βηνκεραλίαο, ην πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο ησλ γπλαηθψλ ππνρσξεί ην 2003 ζην 76,6% (έλαληη 89,7% ην 1993), ελψ αληίζηνηρε ππνρψξεζε παξαηεξείηαη θαη ζηηο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ κε 10+ απαζρνινχκελνπο (απφ 100,8% ην 1993 ζε 82% ην 2003). Δληνλφηεξα «αλδξηθνί» θιάδνη ραξαθηεξίδνληαη νη θιάδνη ηεο ελέξγεηαο, θπζηθνχ αεξίνπ θαη χδαηνο, θαζψο θαη ν θιάδνο ησλ θαηαζθεπψλ ( ην 2003, ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ζην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο ηνπ θιάδνπ ησλ θαηαζθεπψλ θαιχπηεη κφιηο ην 6,9% ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ ζα αλαινγνχζαλ ζηηο γπλαίθεο βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηεο νηθνλνκίαο). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα εληνπίδεηαη ην ζχλνιν ησλ θιάδσλ νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο φπνπ ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ μεπεξλά ηα επίπεδα παξνπζίαο πνπ ζα ηνπο αλαινγνχζαλ βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε. Δμαίξεζε απνηεινχλ νη πεξηζζφηεξν ηερληθνί θιάδνη ησλ κεηαθνξψλ-επηθνηλσληψλ, φπνπ ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ππνιείπεηαη ζεκαληηθά απηήο πνπ ζα ηνπο αλαινγνχζε, βάζεη ηεο ζπλνιηθήο ηνπο παξνπζίαο ζηελ απαζρφιεζε. Χζηφζν, θαηά ηελ εμεηαδφκελε πεξίνδν, παξνπζηάδεηαη βειηίσζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζε απηφ ηνλ έληνλα «αλδξηθφ» θιάδν, ηφζν ζην ζχλνιν ησλ επηρεηξήζεσλ φζν θαη ζηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο. Δπηπιένλ νη γπλαίθεο έρνπλ ρακειφηεξν πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο απφ απηφ πνπ ζα ηνπο αλαινγνχζε βάζεη ηεο ζπλνιηθήο ηνπο παξνπζίαο ζηελ απαζρφιεζε ζηνλ θιάδν ηεο δεκφζηαο δηνίθεζεο, άκπλαο θαη ηεο ππνρξεσηηθήο θνηλσληθήο αζθάιηζεο, κάιινλ επεηδή ππναληηπξνζσπεχνληαη έληνλα ζηηο έλνπιεο δπλάκεηο. Απφ ηελ αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ κέρξη θαη 1,7 θνξέο κεγαιχηεξε απφ απηή πνπ ηνπο αλαινγεί παξαηεξείηαη ζηνπο θιάδνπο ηεο εθπαίδεπζεο, ηεο πγείαο-πξφλνηαο ησλ επηρεηξεκαηηθψλ ππεξεζηψλ, θαη ησλ ινηπψλ ππεξεζηψλ αηνκηθνχ ή θνηλσληθνχ ραξαθηήξα. Ζ ζπγθέληξσζε ησλ γπλαηθψλ ζε θιάδνπο θαη επαγγέικαηα ζηα νπνία ν βαζηθφο εξγνδφηεο είλαη ην δεκφζην (πγεία, εθπαίδεπζε, δεκφζηα δηνίθεζε) αληαλαθιά ηελ επηινγή ησλ γπλαηθψλ γηα ζηαζεξφηεηα θαη αζθάιεηα έλαληη ηεο θαξηέξαο, αιιά ελδερνκέλσο θαη ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη γπλαίθεο ζηελ ειεχζεξε αγνξά αλαθνξηθά κε ηελ είζνδφ ηνπο ζε απηή αιιά θαη ηελ παξακνλή ηνπο θαη εμέιημή ηνπο εληφο απηήο. Δμάιινπ, απφ ηηο επαγγεικαηηθέο νκάδεο πνπ αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία ησλ επηζηεκνληθψλ, θαιιηηερληθψλ θαη ζπλαθψλ επαγγεικάησλ, νη γπλαίθεο παξνπζηάδνπλ αληηπξνζψπεπζε κηθξφηεξε απφ απηή πνπ ηνπο αλαινγεί ζηελ νκάδα ησλ επαγγεικάησλ ησλ επηζηεκψλ ηεο κεραληθήο, θπζηθήο θαη καζεκαηηθψλ, ελδερνκέλσο ιφγσ ηεο εθπαίδεπζεο ησλ γπλαηθψλ ζε κε-ηερληθά αληηθείκελα, ελψ αλάινγε είλαη θαη ε εηθφλα ζηελ επαγγεικαηηθή θαηεγνξία ησλ ηερλνιφγσλ θαη 73

74 ηερληθψλ βνεζψλ. Αληηζέησο, ζεκαληηθά ηζρπξή είλαη ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ζε επαγγέικαηα πνπ θχξην ραξαθηεξηζηηθφ είλαη ν ππνζηεξηθηηθόο ηνπο ξφινο, φπσο νη επαγγεικαηηθέο νκάδεο ησλ ηερλνιφγσλ-ηερληθψλ βνεζώλ ησλ επηζηεκψλ ηεο βηνινγίαο, πγείαο, εθπαίδεπζεο, ησλ εηδηθεπκέλσλ ζηηο πσιήζεηο θαη ζηελ εμππεξέηεζε επηρεηξήζεσλ, ησλ ππαιιήισλ γξαθείνπ θαη ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ εηδηθεχνληαη ζηελ εμππεξέηεζε ησλ πειαηψλ ησλ επηρεηξήζεσλ εληνπίδεηαη δειαδή έληνλα θάζεηνο δηαρσξηζκφο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, εθφζνλ νη γπλαίθεο ππναληηπξνζσπεχνληαη ζηα πςειφηεξα ηεξαξρηθά επαγγέικαηα, ππεξαληηπξνζσπεχνληαη φκσο ζηα βνεζεηηθά. Σέινο, απφ ηηο επαγγεικαηηθέο νκάδεο πνπ αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία ησλ εηδηθεπκέλσλ ηερληηψλ νη γπλαίθεο ππναληηπξνζσπεχνληαη έληνλα ζε απηέο ησλ νηθνδφκσλ, ιαηφκσλ, κεηαιισξχρσλ, ηερληηψλ κεηαιιηθψλ θαηαζθεπψλ, κεραλψλ, ειεθηξηθνχ θαη ειεθηξνληθνχ εμνπιηζκνχ θαη ζηνπο ηερλίηεο εξγαζηψλ αθξηβείαο, ζηνπο ηππνγξάθνπο θαη ρεηξνηέρλεο. Αληίζεηα, αληηπξνζψπεπζε κεγαιχηεξε απφ απηή πνπ ηνπο αλαινγεί εκθαλίδνπλ ζηελ επαγγεικαηηθή νκάδα ησλ ηερληηψλ επεμεξγαζίαο ηξνθίκσλ, μχινπ, πθαληνπξγίαο θαη ελδχζεσο. Απνπζηάδνπλ ινηπφλ νη γπλαίθεο, φπσο ήηαλ αλακελφκελν, απφ ηα κπηθήο εληάζεσο επαγγέικαηα (κε εμαίξεζε ηε γεσξγία, πνπ παξαδνζηαθά αζθείηαη ζηε ρψξα καο απφ γπλαίθεο), ππεξαληηπξνζσπεχνληαη φκσο ζε απηά πνπ απαηηνχλ επηδεμηφηεηα. Αληίζηνηρα, κηθξφηεξε αληηπξνζψπεπζε παξνπζηάδνπλ νη γπλαίθεο ζηηο επαγγεικαηηθέο νκάδεο πνπ αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία ησλ ρεηξηζηψλ ζηαζεξψλ βηνκεραληθψλ εγθαηαζηάζεσλ, κεραλψλ παξαγσγήο θαη ζηνπο νδεγνχο κέζσλ κεηαθνξάο, θαζψο θαη ζε φιεο ηηο νκάδεο ησλ αλεηδίθεπησλ επαγγεικάησλ, κε εμαίξεζε ηα αλεηδίθεπηα επαγγέικαηα ππεξεζηψλ θαη πσιήζεσλ. Δπηπιένλ, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη παξά ηελ άλνδν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ ησλ γπλαηθψλ, ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηα αλψηεξα δηνηθεηηθά θαη δηεπζπληηθά ζηειέρε θαη ζηα κέιε ησλ βνπιεπφκελσλ ζσκάησλ παξακέλεη ζε ζεκαληηθά ρακειφηεξα επίπεδα απφ απηά πνπ ζα ηνπο αλαινγνχζαλ κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε. Έηζη, κε εμαίξεζε ηε κηθξή νκάδα ησλ κειψλ βνπιεπφκελσλ ζσκάησλ θαη αλψηεξσλ δηνηθεηηθψλ ζηειερψλ ηεο δεκφζηαο δηνίθεζεο, ην πνζνζηφ αληηπξνζψπεπζεο ησλ γπλαηθψλ ζηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο είλαη ην κηζφ απφ απηφ πνπ ζα ηνπο αλαινγνχζε, πξνθαλψο επεηδή νη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ζεσξείηαη φηη δξνπλ αληαγσληζηηθά πξνο ην επάγγεικα ηνπ δηεπζπληή/αλψηεξνπ ζηειέρνπο. 74

75 Δάλ ζέινπκε λα εμεηάζνπκε ηε ζπγθέληξσζε ησλ θχισλ θαηά επάγγεικα (πίλαθαο 10 ζην Παξάξηεκα) παξαηεξνχκε φηη σο «γπλαηθεία» ή κηθηά ραξαθηεξίδνληαη 19 επαγγέικαηα, πνπ αζξνίδνπλ φκσο ην 82,29% ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο, ελψ σο «αλδξηθά» ή κηθηά ραξαθηεξίδνληαη 25 ηα νπνία αζξνίδνπλ κφιηο ην 59,32% ηεο αλδξηθήο απαζρφιεζεο. ε ακηγψο «γπλαηθεία» επαγγέικαηα 126 (7 ζε ζχλνιν 45 επαγγεικάησλ) ζπγθεληξψλεηαη πνζνζηφ 39,73% ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο, ελψ ζε ακηγψο «αλδξηθά» (πάιη 7 επί ζπλφινπ 45) ην 17,75% ηεο αλδξηθήο απαζρφιεζεο 127. ηε ρψξα καο δειαδή νη γπλαίθεο εκθαλίδνληαη πνιχ πεξηζζφηεξν ζπγθεληξσκέλεο ζε ιηγφηεξνπο θιάδνπο θαη επαγγέικαηα απφ φ,ηη νη άλδξεο, θαη ζε δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζεσξνχληαη ζπκβαηέο πξνο ηε γπλαηθεία θχζε (επαγγέικαηα θξνληίδαο θαη εθπαίδεπζεο) ε ππεξζπζζψξεπζε απηή ησλ γπλαηθψλ ζε ιίγνπο θιάδνπο, ζπλεπάγεηαη κεγαιχηεξε πξνζθνξά εξγαζίαο απφ ηε δήηεζε, κε άκεζε ζπλέπεηα ηελ πίεζε ζηνπο κηζζνχο. Δπηπιένλ, νη γπλαίθεο απνπζηάδνπλ ζρεδφλ ηειείσο απφ επαγγέικαηα πνπ είλαη ρεηξσλαθηηθά θαη απαηηνχλ εηδίθεπζε (εμαίξεζε ε γεσξγία) ή είλαη κπτθήο έληαζεο, θαη ππναληηπξνζσπεχνληαη ζηηο ηερληθέο επηζηήκεο, σο ζπλέπεηα ηνπ γεγνλφηνο φηη νη γπλαίθεο θνηηήηξηεο, ζπλερίδνπλ λα ππεξηεξνχλ ζηνπο θιάδνπο ησλ Σερλψλ θαη ησλ Αλζξσπηζηηθψλ Δπηζηεκψλ, παξά ζηνπο ηνκείο ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ & ηεο Δθαξκνζκέλεο Μεραληθήο 128. Σέινο, θαίλεηαη φηη νη γπλαίθεο θαηαλέκνληαη θαηά πξνηεξαηφηεηα ζε επαγγέικαηα ζηα νπνία νη κέζεο απνδνρέο (αλδξψλ θαη γπλαηθψλ) είλαη ρακειέο. Έηζη, έλα κεγάιν κέξνο ηεο δηαθνξάο (πεξίπνπ 50%) ηνπ κέζνπ γπλαηθείνπ απφ ηνλ κέζν αλδξηθφ κηζζφ εμεγείηαη απφ ηελ άληζε πξφζβαζε ησλ δχν θχισλ ζηα επαγγέικαηα 129. πσο θαίλεηαη ινηπφλ ζην δηάγξακκα 7, ν νξηδφληηνο δηαρσξηζκφο ηεο απαζρφιεζεο, δειαδή ε άληζε πξφζβαζε ζηα επαγγέικαηα θαη ηνπο θιάδνπο, είλαη ν ζεκαληηθφηεξνο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο ηνπ κηζζνινγηθνχ ράζκαηνο κεηαμχ ησλ δχν θχισλ, ηφζν ζηηο ππεξεζίεο, φζν θαη ζηε βηνκεραλία. 126 Με εκθάληζε ησλ γπλαηθψλ ζε πνζνζηφ 1,5 θνξέο κεγαιχηεξν απφ ην πνζνζηφ ηνπο ζην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο 127 Σα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία πξνέξρνληαη απφ ηελ ΔΤΔ, Απνγξαθή πιεζπζκνχ ηεο 18εο Μαξηίνπ ΓΤΝΑΗΚΔ θαη ΔΠΗΣΖΜΖ :Δπίζεκε Έθζεζε γηα ηελ θαηάζηαζε ζηελ Διιάδα, ΓΓΔΣ, Μάξηηνο Karamessini M., Ioakimoglou E., Determinants of the gender pay gap in Greece, 23rd Conference of the International Working Party on Labour Market Segmentation, «Job equality», July 2002, Spetses-Greece. 75

76 Γηάγξακκα 7 α : Αλάιπζε κηζζνινγηθνύ ράζκαηνο αλδξώλ θαη γπλαηθώλ ζηηο ππεξεζίεο* Φαξαθηεξηζηηθά ηεο ζέζεο εξγαζίαο 5,2 Δπαγγεικαηηθή εκπεηξία 16,2 Δθπαίδεπζε 0,6 Άληζε πξφζβαζε ζηα επαγγέικαηα θαη ηνπο θιάδνπο 50,8 Γηάθξηζε θαη κε θαηαγεγξακκέλα ραξαθηεξηζηηθά 24,2 Σπλδηθαιηζηηθή θάιπςε θαη κέγεζνο επηρείξεζεο 3,1 Γηάγξακκα 7 β : Αλάιπζε κηζζνινγηθνύ ράζκαηνο αλδξώλ θαη γπλαηθώλ ζηε βηνκεραλία* Φαξαθηεξηζηηθά ηεο ζέζεο εξγαζίαο 6 Δπαγγεικαηηθή εκπεηξία 9 Δθπαίδεπζε 0,9 Γηάθξηζε θαη κε θαηαγεγξακκέλα ραξαθηεξηζηηθά 26,5 Άληζε πξφζβαζε ζηα επαγγέικαηα θαη ηνπο θιάδνπο 56,4 Σπλδηθαιηζηηθή θάιπςε θαη κέγεζνο επηρείξεζεο 1,3 *Πεγή : Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ Ζ., Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηνπ κηζζνινγηθνύ ράζκαηνο κεηαμύ αλδξώλ θαη γπλαηθώλ, [Μειέηε γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ΚΔΘΗ], Πάληεην Παλεπηζηήκην Κνηλσληθψλ θαη Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ - Κέληξν Κνηλσληθήο Μνξθνινγίαο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο (ΚΔΚΜΟΚΟΠ), Ηαλνπάξηνο

77 Ζ ζπξξίθλσζε ηνπ ράζκαηνο πξνυπνζέηεη είηε κέηξα πνιηηηθήο πνπ ελζαξξχλνπλ ηε κείσζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζηε βάζε ηνπ θχινπ, είηε ηε βειηίσζε ηεο ζρεηηθήο ακνηβήο ησλ επαγγεικάησλ θαη θιάδσλ πνπ ζπγθεληξψλνπλ ηνλ θχξην φγθν ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο. Ζ κείσζε ηνπ δηαρσξηζκνχ ηεο απαζρφιεζεο ζηε βάζε ηνπ θχινπ είλαη θαζήθνλ ησλ θξαηηθψλ αξρψλ, κέζσ ηνπ ζρεδηαζκνχ θαη ηεο πινπνίεζεο κέηξσλ πνιηηηθήο ίζσλ επθαηξηψλ, ελψ ε εθ λένπ αμηνιφγεζε ησλ αλδξηθψλ θαη γπλαηθείσλ δεμηνηήησλ θαη ηεο κηζζνινγηθήο θαηάηαμεο ησλ επαγγεικάησλ είλαη θαζήθνλ ησλ θνηλσληθψλ εηαίξσλ, κέζσ δηαδηθαζηψλ θνηλσληθνχ δηαιφγνπ θαη ζπιινγηθήο δηαπξαγκάηεπζεο. Αλ θαη ην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν αλδξψλ θαη γπλαηθψλ έρεη ζρεδφλ εμηζσζεί θαη δελ παίδεη θαλέλα ξφιν ζην ράζκα ακνηβψλ, φκσο νη δηαθνξεηηθέο εθπαηδεπηηθέο επηινγέο ησλ δχν θχισλ σο πξνο ηελ θαηεχζπλζε, ηελ επηζηήκε, ηελ εηδίθεπζε ζηελ ηερληθή θαη αλψηαηε εθπαίδεπζε, ζπλδένληαη επζέσο κε ηηο δηαθνξεηηθέο επαγγεικαηηθέο επηινγέο ησλ θχισλ θαη ηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ. Ο επαγγεικαηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο φκσο ζηα γπκλάζηα θαη ηα ιχθεηα ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη βαζηθφ εξγαιείν άκβιπλζεο ηνπ δηαρσξηζκνχ. Ο δεχηεξνο ζεκαληηθφηεξνο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο ηνπ κηζζνινγηθνχ ράζκαηνο είλαη νη κηζζνινγηθέο δηαθξίζεηο θχινπ. Απηέο είλαη απνηέιεζκα ηφζν ησλ εξγνδνηηθψλ πξαθηηθψλ φζν θαη ησλ ζπιινγηθψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ, πνπ θαζνξίδνπλ ηνπο βαζηθνχο κηζζνχο ζηα επαγγέικαηα θαη ηνπο θιάδνπο θαη έρνπλ ηζηνξηθά επεξεαζηεί απφ ηηο θνηλσληθέο αληηιήςεηο πεξί θαηψηεξεο αμίαο ηεο γπλαηθείαο εξγαζίαο ζε ζρέζε κε ηελ αλδξηθή, θαη απφ ηε ζρεηηθή δηαπξαγκαηεπηηθή δχλακε ησλ εξγαδφκελσλ ζηα επαγγέικαηα θαη ηνπο θιάδνπο. Ο ηξίηνο ζεκαληηθφηεξνο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο ηνπ ράζκαηνο ακνηβψλ κεηαμχ ησλ θχισλ είλαη νη δηαθνξέο θχινπ ζηελ εξγαζηαθή εκπεηξία θαη ηελ πξνυπεξεζία ζηελ ηειεπηαία δνπιεηά. Απηφ δελ νθείιεηαη κφλν ζην γεγνλφο φηη ην γπλαηθείν εξγαηηθφ δπλακηθφ είλαη πην λεαληθφ απφ ην αλδξηθφ. πλδέεηαη επίζεο κε ηηο δηαθνπέο ηεο ζηαδηνδξνκίαο ησλ γπλαηθψλ θαη ηηο κεγαιχηεξεο απνδφζεηο ηεο εξγαζηαθήο εκπεηξίαο ζηνπο άλδξεο απφ φ,ηη ζηηο γπλαίθεο. πλεπψο, ην θιείζηκν ηεο ςαιίδαο ησλ ακνηβψλ κεηαμχ ησλ θχισλ πξνυπνζέηεη ηελ δηεπθφιπλζε ησλ γπλαηθψλ ψζηε λα κε δηαθφπηνπλ ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο δξαζηεξηφηεηα θαη ηε βειηίσζε ησλ πξννπηηθψλ πξναγσγήο θαη επαγγεικαηηθήο ηνπο εμέιημεο. Γξάζεηο πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε κπνξεί λα αλαιεθζνχλ είηε απφ ην θξάηνο (γνληθέο άδεηεο, βειηίσζε ησλ ππνδνκψλ θαη ππεξεζηψλ θξνληίδαο ησλ παηδηψλ θαη ησλ ειηθησκέλσλ) είηε απφ ηνπο εξγνδφηεο θαη ηα ζπλδηθάηα (ζεηηθέο δξάζεηο γηα ηελ εμέιημε ησλ γπλαηθψλ) είηε απφ ηηο 77

78 γπλαηθείεο νξγαλψζεηο (θακπάληεο γηα ηελ ίζε ζπκκεηνρή αλδξψλ θαη γπλαηθψλ ζηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο) είηε απφ έλα ζπλδπαζκφ θνξέσλ. Μία πνιηηηθή ίζεο ακνηβήο νπσζδήπνηε πεξηιακβάλεη κέηξα άκβιπλζεο ηνπ δηαρσξηζκνχ ησλ επαγγεικάησλ ζε αλδξηθά θαη γπλαηθεία, κείσζεο ησλ αζπλερεηψλ ζηηο επαγγεικαηηθέο δηαδξνκέο ησλ γπλαηθψλ, ππνβνήζεζεο ηεο επαλέληαμήο ηνπο ζηελ απαζρφιεζε κε ηηο κηθξφηεξεο δπλαηέο απψιεηεο, δηεπθφιπλζεο ηεο επαγγεικαηηθήο ηνπο αλέιημεο. Σα κέηξα απηά επεξεάδνπλ έκκεζα θαη καθξνπξφζεζκα ην κηζζνινγηθφ ράζκα, γη απηφ ρξεηάδνληαη επίζεο κέηξα άκεζα θαη ηαρχηεξεο απφδνζεο. Χο ηέηνηα έρνπλ πξνηαζεί 130 : Δλεκεξσηηθέο θακπάληεο γηα ην κηζζνινγηθφ ράζκα, ηα αίηηα δεκηνπξγίαο ηνπ θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζήο ηνπ Κξηηηθή εμέηαζε ηεο κηζζνινγηθήο θαηάηαμεο ησλ γπλαηθείσλ επαγγεικάησλ (θαη επαγγεικαηηθψλ θαηεγνξηψλ), θαη κέηξα γηα ηε κηζζνινγηθή ηνπο αλαβάζκηζε Δμέηαζε ησλ αξρψλ πνπ δηέπνπλ ηα ζπζηήκαηα ακνηβήο, πξνθεηκέλνπ λα δηαπηζησζεί εάλ νδεγνχλ ζε έκκεζεο δηαθξίζεηο εηο βάξνο ησλ γπλαηθψλ Δθπφλεζε θψδηθα θαιήο πξαθηηθήο γηα ηηο επηρεηξήζεηο θαη ηνπο θνηλσληθνχο εηαίξνπο ζε δεηήκαηα ίζεο ακνηβήο Τπνζηήξημε θαη δεκνζηνπνίεζε ππνζέζεσλ άκεζσλ θαη έκκεζσλ κηζζνινγηθψλ δηαθξίζεσλ πνπ έξρνληαη ζηα δηθαζηήξηα. Σέινο πξέπεη λα θαηαπνιεκεζνχλ ηα θαηλφκελα απνξξχζκηζεο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, ψζηε λα απνηξαπεί ε δηάβξσζε ηνπ ζπζηήκαηνο πξνζηαζίαο ησλ κηζζψλ, πνπ νδεγεί κε βεβαηφηεηα ζηελ δηεχξπλζε ηνπ κηζζνινγηθνχ ράζκαηνο κεηαμχ ησλ δχν θχισλ. 130 Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ Ζ, 2003, φ.π. 78

79 7. Η γπάιηλε νξνθή ζηελ Διιάδα Ο δηαρσξηζκφο ηεο εξγαζίαο θαηά θχιν ζπλεπάγεηαη αληζφηεηεο φρη κφλν σο πξνο ην πνηά επαγγέικαηα αζθνχλ νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο, αιιά θαη σο πξνο ηηο ηεξαξρηθέο ζέζεηο πνπ θαηαιακβάλνπλ εληφο ηνπ ίδηνπ επαγγέικαηνο. Γηαπηζηψλεηαη φηη νη γπλαίθεο ζπγθεληξψλνπλ πςειά πνζνζηά ζηηο θαηψηαηεο βαζκίδεο ηεξαξρίαο θαη, φζν ε θιίκαθα αλεβαίλεη, ε παξνπζία ηνπο κεηψλεηαη αηζζεηά. Πνιπάξηζκεο έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη δηεζλψο ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο θαηά θχιν επεξεάδεη ηηο πηζαλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ γηα πξναγσγή ζηελ ηεξαξρία, κε ζπλέπεηα λα αμηνπνηνχληαη πεξηζζφηεξν ζηε ζέζε ηνπ πξνζσπηθνχ γξακκήο 131. Έηζη, ζε πνιινχο ηνκείο ηεο αγνξάο εξγαζίαο ηα πεξηζψξηα επαγγεικαηηθήο εμέιημεο ησλ γπλαηθψλ είλαη πνιχ κηθξά, ηφζν ζε φξνπο επνπηείαο-δηνίθεζεο άιισλ εξγαδνκέλσλ, φζν θαη ζε φξνπο ακνηβήο ηεο εξγαζίαο. Αιιά θαη απφ ηηο γπλαίθεο πνπ θαηαθέξλνπλ λα μεπεξάζνπλ απηά ηα πεξηζψξηα θαη λα αληηκεησπίζνπλ ηα εκπφδηα πνπ παξνπζηάδνληαη θαη λα εμειηρζνχλ επαγγεικαηηθά, ιίγεο θαηαθέξλνπλ λα πξνσζήζνπλ ηελ θαξηέξα ηνπο ζε επίπεδα αληίζηνηρα κε απηά ησλ αλδξψλ ζπλαδέιθσλ ηνπο. Απηφ ην φξην πνπ θαίλεηαη φηη ππάξρεη θαη θαζηζηά κεηά απφ έλα ζεκείν ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ γπλαηθψλ ηδηαίηεξα δχζθνιε νξίδεηαη σο «γπάιηλε νξνθή» (glass ceiling) 132. Αο ζεκεησζεί φηη ε γπάιηλε νξνθή δελ αλαθέξεηαη ζε επίζεκα ή ηππηθά εκπφδηα (π.ρ. ζπγθεθξηκέλε εθπαίδεπζε), νχηε ζε άκεζεο δηαθξίζεηο ιφγσ θχινπ, πνπ λνκηθά απαγνξεχνληαη ζε φιεο ηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο. Αληηζέησο, ε γπάιηλε νξνθή πξνζδηνξίδεηαη σο ην φξην πνπ κπνξνχλ λα αλειηρζνχλ επαγγεικαηηθά νη γπλαίθεο, ιφγσλ έκκεζσλ, θαη γη απηφ δπζθνιφηεξα αληρλεχζηκσλ δηαθξίζεσλ, πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο εηαηξηθέο πξαθηηθέο θαη έρνπλ σο βαζχηεξν αίηην ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο γηα ην ξφιν θαη ηηο ηθαλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ. πγθεθξηκέλα, ν νξηζκφο ηεο έκκεζεο δηάθξηζεο ζχκθσλα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε είλαη ν εμήο: «Όηαλ κία εθ πξώηεο όςεσο νπδέηεξε πξάμε, θξηηήξην ή πξαθηηθή ζέηεη ζε ηδηαίηεξα κεηνλεθηηθή ζέζε ηνπο εθπξνζώπνπο ηνπ ελόο θύινπ ζε ζύγθξηζε κε ηνπο εθπξνζώπνπο ηνπ άιινπ 131 Maume D., Glass Ceilings and Glass Escalators, Occupational Segregation and Race and Sex Differrence in Managerial Promotions, Work and Occupations, Vol.26 No 4, November Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο ζηελ Ειιάδα, 1 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal- Andromeda, Ηνχληνο

80 θύινπ, εθηόο αλ απηή ε δηάηαμε, ην θξηηήξην ή ε πξαθηηθή δηθαηνινγείηαη αληηθεηκεληθώο από λόκηκν ζηόρν θαη ηα κέζα γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ελ ιόγσ ζηόρνπ είλαη πξόζθνξα θαη αλαγθαία.» 133 ζνλ αθνξά ζηελ Διιάδα, κία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο εμειίμεηο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο είλαη ε αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ. Μφλν θαηά ηελ πεξίνδν , νη γπλαίθεο θαηέιαβαλ ην 85% ησλ λέσλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ, ελψ αλάινγε δπλακηθή εθδήισζαλ ζε επαγγέικαηα, εηδηθφηεηεο θαη αλψηεξεο ηεξαξρηθά ζέζεηο εξγαζίαο πνπ άιινηε θαηείραλ απνθιεηζηηθά νη άλδξεο. Χζηφζν, παξά ηε ζεκαληηθή πξφνδν πνπ έρεη επηηεπρζεί, ε αγνξά εξγαζίαο εμαθνινπζεί λα είλαη δπζθνιφηεξν πεδίν δξάζεο γηα ηηο γπλαίθεο ζε ζχγθξηζε κε ηνπο άλδξεο. εκαληηθά εκπφδηα, δηαθξίζεηο θαη απφςεηο γηα ηε ζέζε ησλ γπλαηθψλ ζηνπο ηνκείο ηεο νηθνλνκίαο, πνιηηηθήο, θνηλσλίαο θαη εηδηθφηεξα γηα ην ξφιν ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο έρνπλ δηακνξθσζεί θαη εμαθνινπζνχλ λα ζπληεξνχλ ζνβαξέο ζπλζήθεο έκκεζσλ δηαθξίζεσλ ζε βάξνο ηεο επαγγεικαηηθήο ηνπο πνξείαο θαη εμέιημεο 134. Παξφηη φκσο ην θαηλφκελν ηεο γπάιηλεο νξνθήο κπνξεί λα απνθαιχςεη ζεκαληηθά πνηνηηθά ζηνηρεία ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο, σζηφζν δελ έρεη δηεξεπλεζεί αξθεηά ζηελ Διιάδα, ιφγσ ηεο έιιεηςεο ζχγρξνλσλ εκπεηξηθψλ εξεπλψλ γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο γπλαηθείαο κηζζσηήο απαζρφιεζεο 135. Έηζη, εμεηδηθεπκέλε έξεπλα γηα ην εχξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζηελ Διιάδα, δηεμήρζε κφιηο ην 2004, ζηνπο θιάδνπο πνπ θάιπςε ην 1995 ε Έξεπλα Γηάξζξσζεο θαη Καηαλνκήο Ακνηβψλ ηεο ΔΤΔ. Πξφθεηηαη γηα ηελ έξεπλα ηνπ Ν. Νηεξκαλάθε, Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο ζηελ Ειιάδα, 1ν ηαηηζηηθφ Γειηίν, Ηνχληνο 2004, ζην πιαίζην ηνπ έξγνπ Equal-Αλδξνκέδα εάλ δελ δειψλεηαη δηαθνξεηηθά, ζε απηή ηελ έξεπλα βαζίδνληαη ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζην ζύλνιν ησλ νηθνλνκηθώλ θιάδσλ Οη δείθηεο θάζεηνπ δηαρσξηζκνχ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη, κεηξνχλ ην εχξνο (thickness) ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζηηο επηρεηξήζεηο ησλ θιάδσλ, ψζηε λα απνηππσζεί ν βαζκφο δπζθνιίαο ηεο 133 Οδεγία 2002/73/EC (Άξζξν 2) 134 Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο.., 2004, φ.π. 135 Αζαλαζηάδνπ Υ., Πεηξνπνχινπ., Μηκίθνπ Γ., Οη ζπλζήθεο ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζεο ζηελ Ειιάδα: , (Κ.Δ.Θ.Η), Αζήλα, Μάηνο

81 αλέιημεο ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο ηεο κηζζνινγηθήο θαη δηνηθεηηθήο ηεξαξρίαο κέζα ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν ηεο επηρείξεζεο 136. Ζ ζπκκεηνρή ησλ δχν θχισλ ζηηο δχν νκάδεο ζέζεσλ εξγαζίαο (αλψηαηεο θαη αλψηεξεο), ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζην ζύλνιν ηεο απαζρόιεζεο ησλ επηρεηξήζεσλ αμηνπνηνχληαη γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ εχξνπο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ζηηο επηρεηξήζεηο, κε ηνπο παξαθάησ δείθηεο 137 : Ο Γεληθόο Γείθηεο Γπάιηλεο Οξνθήο, απνηππψλεη ην γεληθό βαζκό δηείζδπζεο ησλ γπλαηθώλ ζηελ αλώηαηε κηζζνινγηθή θιίκαθα. 138 Χζηφζν, αθφκα θαη αλ ζεσξεζεί φηη ν θχξηνο ρψξνο πξνέιεπζεο ησλ αλψηαησλ ζηειερψλ είλαη νη αλψηεξεο ζέζεηο εξγαζίαο ησλ επηρεηξήζεσλ, πξνθχπηεη ζεκαληηθή αληζφηεηα ζε βάξνο ηεο επαγγεικαηηθήο αλέιημεο ησλ γπλαηθψλ. Γειαδή νη γπλαίθεο δελ εμειίζζνληαη απφ ηηο αλψηεξεο ζηηο αλψηαηεο βαζκίδεο ηφζν εχθνια φπσο νη άλδξεο. 136 πγθεθξηκέλα, γίλεηαη ε ππφζεζε φηη νη αλώηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά-δηνηθεηηθά ζέζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ, νξίδνληαη απφ ην αλψηεξν 10% ηεο κηζζνινγηθήο θιίκαθαο ηεο θάζε επηρείξεζεο. Αληίζηνηρα, έγηλε ε ππφζεζε φηη νη αλώηεξεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά-δηνηθεηηθά ζέζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ νξίδνληαη απφ ην δεχηεξν αλψηεξν 10% ηεο κηζζνινγηθήο θιίκαθαο ηεο θάζε επηρείξεζεο. 137 Έζησ φηη ζε κία επηρείξεζε: W ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο (%) ησλ γπλαηθψλ σο πξνο ην ζχλνιν ηνπ πξνζσπηθνχ, W 1 ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο (%) ησλ γπλαηθψλ σο πξνο ην ζχλνιν ηνπ πξνζσπηθνχ πνπ αλήθεη ζην αλψηεξν 10% ηεο κηζζνινγηθήο θιίκαθαο (αλψηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο), θαη W 2 ην πνζνζηφ ζπκκεηνρήο (%) ησλ γπλαηθψλ σο πξνο ην ζχλνιν ηνπ πξνζσπηθνχ πνπ αλήθεη ζην δεχηεξν αλψηεξν 10% ηεο κηζζνινγηθήο θιίκαθαο (αλψηεξεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο), Σφηε, ν Γεληθφο Γείθηεο Γπάιηλεο νξνθήο νξίδεηαη σο : γ ΓΟ = w / w 1 θαη ν Δηδηθφο Γείθηεο Γπάιηλεο Οξνθήο, ή Γείθηεο Γπάιηλεο Οξνθήο Αλψηεξσλ ηειερψλ νξίδεηαη σο : ε ΓΟ = w 2 / w 1, Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο.., 2004, φ.π. 138 Ζ ηηκή ηνπ δείθηε ίζε κε ηε κνλάδα (1) ζεκαίλεη φηη ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο ηεο επηρείξεζεο είλαη αλάινγε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηεο επηρείξεζεο. ζν κεγαιχηεξε είλαη ε ηηκή ηνπ δείθηε απφ ηε κνλάδα ηφζν κηθξφηεξε είλαη ε αληηπξνζψπεπζε-δηείζδπζε ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο ηεο επηρείξεζεο. Αληίζεηα, ηηκή ηνπ δείθηε κηθξφηεξε απφ ηε κνλάδα ζεκαίλεη φηη ν βαζκφο δηείζδπζεο-αληηπξνζψπεπζεο ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο ηεο επηρείξεζεο είλαη κεγαιχηεξνο απφ απηφλ πνπ ηνπο αλαινγεί κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηεο επηρείξεζεο. Απηφ ζηε βηβιηνγξαθία νλνκάδεηαη glass funnel, Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο.., 2004, φ.π. 81

82 Πξνθεηκέλνπ ινηπφλ λα απνηππσζεί ν βαζκφο δπζθνιίαο εμέιημεο απφ ηηο αλψηεξεο ζηηο αλψηαηεο βαζκίδεο ηεο επηρείξεζεο, ρξεζηκνπνηείηαη ν Δηδηθόο Γείθηεο Γπάιηλεο Οξνθήο ή Γείθηεο Γπάιηλεο Οξνθήο ησλ Αλώηεξσλ ηειερώλ, πνπ απνηππψλεη ην βαζκό αλέιημεο ησλ γπλαηθώλ ζηηο αλώηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο εξγαζίαο από ηελ ακέζσο πξνεγνύκελε κηζζνινγηθή θιίκαθα, δειαδή ηηο αλώηεξεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο 139. Σν θαηλφκελν ηεο γπάιηλεο νξνθήο εθδειψλεηαη κε ζεκαληηθή έληαζε ζηηο επηρεηξήζεηο φισλ ησλ θιάδσλ πνπ θάιπςε ε Έξεπλα Γηάξζξσζεο θαη Καηαλνκήο ησλ Ακνηβψλ ηνπ 1995, γηα ηηο επηρεηξήζεηο κε 10+ απαζρνινχκελνπο (πίλαθαο 11 ζην Παξάξηεκα). Έηζη, ελψ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ απαζρφιεζε θηάλεη ζην 36,1%, σζηφζν θαηαιακβάλνπλ κφιηο ην 17,7% ησλ αλψηαησλ θαη ην 25,4% ησλ αλψηεξσλ ζέζεσλ εξγαζίαο ησλ επηρεηξήζεσλ. Μεηαθξάδνληαο ηηο δχν παξαπάλσ ηηκέο πξνθχπηεη φηη ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο θαιχπηεη κφιηο ην 49% απφ απηέο πνπ ηνπο αλαινγνχλ βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ησλ επηρεηξήζεσλ. Αιιά θαη ζην επίπεδν εμέιημεο απφ ηηο αλψηεξεο ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο ππάξρεη αληζφηεηα, αθνχ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο θαιχπηεη πεξίπνπ ην 70% απηψλ πνπ ηνπο αλαινγνχλ, κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο αλψηεξεο ζέζεηο εξγαζίαο ησλ επηρεηξήζεσλ χκθσλα κε ηα κεγέζε απηά, ζην ζχλνιν ησλ εμεηαδφκελσλ θιάδσλ ν γεληθφο δείθηεο ηεο γπάιηλεο νξνθήο έρεη ηηκή 2, θαη αληίζηνηρα, ν εηδηθφο δείθηεο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ή δείθηεο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» αλψηεξσλ ζηειερψλ θηάλεη πεξίπνπ ζην 1,4 (δηάγξακκα 8). εκαληηθή παξάκεηξνο γηα ηελ εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ θαίλεηαη λα είλαη ην κέγεζνο ηεο εμεηαδφκελεο επηρείξεζεο. Πξάγκαηη, ππνινγίδνληαο ηνπο δείθηεο ζε ηξεηο θαηεγνξίεο κεγέζνπο επηρεηξήζεσλ (κηθξφηεξεο: απαζρνινχκελνη, κεζαίεο: απαζρνινχκελνη θαη κεγαιχηεξεο: 100 θαη άλσ απαζρνινχκελνη) πξνθχπηεη φηη ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» απμάλεηαη, φζν κεγαιχηεξν είλαη ην κέγεζνο ηεο επηρείξεζεο (δηάγξακκα 9), κε ηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο λα παξνπζηάδνπλ ηα ηζρπξφηεξα εκπφδηα γηα ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ γπλαηθψλ. 139 Γεληθά, φζν κεγαιχηεξεο ηεο κνλάδαο είλαη νη ηηκέο ησλ δεηθηψλ ηφζν κεγαιχηεξν είλαη ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο». Γηα παξάδεηγκα, αλ ζε κία επηρείξεζε ε ηηκή ηνπ γεληθνύ δείθηε «γπάιηλεο νξνθήο» είλαη ίζε κε 2 ζεκαίλεη φηη ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλώηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο θηάλεη ζην 50% ησλ αλψηαησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ αλαινγνχλ ζηηο γπλαίθεο κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηεο επηρείξεζεο. Αληίζηνηρα, αλ ζε κία επηρείξεζε ε ηηκή ηνπ εηδηθνύ δείθηε «γπάιηλεο νξνθήο» είλαη ίζε κε 2 ζεκαίλεη φηη ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο θηάλεη ζην 50% ησλ αλψηαησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ ηνπο αλαινγνχλ κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο ζέζεηο ηεο ακέζσο πξνεγνχκελεο βαζκίδα ηεο επηρείξεζεο, δειαδή ζηηο αλώηεξεο ζέζεηο. 82

83 Γηάγξακκα 8 : Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο θαηά κέγεζνο επηρείξεζεο ζην ζύλνιν ησλ θιάδσλ, 1995* Γηάγξακκα 9α : πκκεηνρή ησλ γπλαηθώλ ζηηο αλώηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο σο πνζνζηό (%) ησλ αλώηαησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ ηνπο αλαινγνύλ, κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρόιεζε ησλ επηρεηξήζεσλ* Αξηζκόο εξγαδνκέλσλ ύλνιν Γηάγξακκα 9β : πκκεηνρή ησλ γπλαηθώλ ζηηο αλώηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο σο πνζνζηό (%) ησλ αλώηαησλ ζέζεσλ πνπ ηνπο αλαινγνύλ κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο αλώηεξεο ζέζεηο εξγαζίαο ησλ επηρεηξήζεσλ* Αξηζκόο εξγαδνκέλσλ ύλνιν *Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο ζηελ Ειιάδα, 1 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Ηνχληνο

84 Δπεθηείλνληαο ηελ παξαπάλσ αλάιπζε ζηνπο επηκέξνπο ηνκείο θαη θιάδνπο πνπ θαιχπηεη ε Έξεπλα Γηάξζξσζεο θαη Καηαλνκήο ησλ Ακνηβψλ ηεο ΔΤΔ, πξνθχπηεη φηη ην θαηλφκελν ηεο γπάιηλεο νξνθήο πθίζηαηαη ζε φιεο ηηο ειιεληθέο επηρεηξήζεηο. Χζηφζν, ε έληαζε απηήο ηεο εθδήισζεο δηαθέξεη αξθεηά αλάκεζα ζηνπο θιάδνπο ηεο νηθνλνκίαο, ελψ ζεκαληηθέο δηαθνξέο παξαηεξνχληαη θαη αλάινγα κε ην κέγεζνο ησλ επηρεηξήζεσλ, δείρλνληαο πσο νη νξγαλσηηθέο δνκέο είλαη κεγαιχηεξν εκπφδην απφ ηε ζπκθηιίσζε νηθνγελεηαθήο-επαγγεικαηηθήο δσήο ησλ γπλαηθψλ. Δπηπιένλ, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε ζπγθξηηηθά κεγαιχηεξε ή κηθξφηεξε παξνπζίαζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζε έλα θιάδν δελ ζπλδέεηαη ζηαζεξά κε ηελ χπαξμε κηθξφηεξνπ ή κεγαιχηεξνπ εχξνπο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» αληηζέησο, θαη ζηελ Διιάδα, φπσο θαη ζην δηεζλή ρψξν, θαίλεηαη φηη ε επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ αλδξψλ είλαη ηαρχηεξε θαη ζηνπο θιάδνπο φπνπ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ απαζρφιεζε είλαη κεγαιχηεξε απφ ησλ αλδξψλ 140. Σν θαηλφκελν απηφ, πνπ νλνκάδεηαη glass escalator 141, θαηαδεηθλχεη φηη ηα εκπφδηα ζηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε δελ ηίζεληαη ζε νπνηαδήπνηε νκάδα ηπραίλεη λα είλαη κεηνςεθηθή ζε έλα επάγγεικα (γηαηί ηφηε δελ ζα παξαηεξείην ηαρχηεξε εμέιημε ησλ αλδξψλ απφ ηηο γπλαίθεο ζε θιάδνπο, φπσο ηεο εθπαίδεπζεο, φπνπ ππεξηεξνχλ νη γπλαίθεο) αληηζέησο, εληζρχεη ηελ άπνςε φηη νη δπζθνιίεο ζηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ γπλαηθψλ είλαη απνηέιεζκα ησλ θαηά θχιν έκκεζσλ δηαθξίζεσλ θαη ησλ ζηεξενηχπσλ, θαη φρη ζπλέπεηα ηεο ηπρφλ κεησκέλεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηελ απαζρφιεζε θάπνησλ θιάδσλ Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζηνπο επηκέξνπο νηθνλνκηθνύο θιάδνπο πσο βιέπνπκε ζηνλ πίλαθα 12, ην εχξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο πθίζηαηαη κε κεγάιε έληαζε ζηηο ειιεληθέο επηρεηξήζεηο φισλ ησλ εμεηαδφκελσλ νηθνλνκηθψλ θιάδσλ (Μεηαπνηεηηθέο βηνκεραλίεο, Παξνρή ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, θπζηθνχ αεξίνπ & χδαηνο, Υνλδξηθφ-ιηαληθφ εκπφξην, 140 Wirth L., Breaking through the Glass Ceiling: Women in Management, [ILO] Luxemburg, 4 February 2002, θαη Arulampalam W., Booth A., Bryan M., Is there a Glass Ceiling over Europe? Exploring the gender pay gap across the wages distribution, [ISER Working Paper ], Colchester : University of Essex, November Δλδεηθηηθά βιέπε : Maume D., Glass Ceilings and Glass Escalators, Work and Occupations, Vol.26 No 4, November 1999, θαη Hultin M., Some take the Glass Escalator, Some Hit the Glass Ceiling?, Work and Occupations, Vol.30 No 1, February

85 επηζθεπέο, Ξελνδνρεία, εζηηαηφξηα, Μεηαθνξέο, απνζεθεχζεηο θαη επηθνηλσλίεο, Δλδηάκεζνη ρξεκαηνπηζησηηθνί νξγαληζκνί). Πίλαθαο 12 : Σν εύξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ζηηο επηρεηξήζεηο ζηελ Διιάδα ην 1995 D E G H I J W 37% 13% 43% 48% 27% 43% W1 22% 7% 27% 35% 12% 16% Μηθξόηεξεο επηρεηξήζεηο W2 27% 2% 37% 31% 21% 24% (10-49 απαζρνινύκελνη) γ ΓΟ 1,7 1,8 1,6 1,4 2,3 2,7 ε ΓΟ 1,2 0,3 1,4 0,9 1,8 1,5 D E G H I J W 38% 10% 43% 42% 20% 48% W1 24% 4% 23% 10% 3% 23% Μεζαίνπ κεγέζνπο W2 29% 1% 28% 15% 8% 33% επηρεηξήζεηο (50-99 απαζρνινύκελνη ) γ ΓΟ 1,6 2,9 1,9 4,0 7,2 2,1 ε ΓΟ 1,2 0,4 1,2 1,5 3,0 1,4 D E G H I J W 29% 23% 41% 47% 19% 44% W1 9% 5% 17% 14% 5% 10% Μεγαιύηεξεο επηρεηξήζεηο W2 18% 12% 24% 25% 8% 21% (100+ απαζρνινύκελνη) γ ΓΟ 3,2 4,6 2,4 3,4 3,9 4,5 ε ΓΟ 2,0 2,4 1,4 1,8 1,6 2,1 D E G H I J W 33% 21% 40% 47% 23% 44% W1 16% 5% 23% 26% 8% 15% ύλνιν επηρεηξήζεσλ W2 22% 10% 34% 26% 13% 24% (10+ απαζρνινύκελνη) γ ΓΟ 2,1 4,3 1,7 1,8 3,0 2,9 ε ΓΟ 1,4 2,1 1,4 1,0 1,8 1,6 Πεγή:, Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο ζηελ Ειιάδα, Ηνχληνο 2004 W: Ζ ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηνπ θιάδνπ W1: Ζ ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζην αλψηεξν 10% ηεο κηζζνινγηθήο θιίκαθαο ηνπ θιάδνπ. W2: Ζ ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζην δεχηεξν αλψηεξν 10% ηεο κηζζνινγηθήο θιίκαθαο ηνπ θιάδνπ. γ ΓΟ : Γεληθφο δείθηεο «γπάιηλεο νξνθήο» θαη ε ΓΟ : Δηδηθφο δείθηεο «γπάιηλεο νξνθήο». D: Μεηαπνηεηηθέο βηνκεραλίεο E: Παξνρή ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, θπζηθνχ αεξίνπ & χδαηνο G: Υνλδξηθφ-ιηαληθφ εκπφξην, επηζθεπέο H: Ξελνδνρεία, εζηηαηφξηα 85

86 I: Μεηαθνξέο, απνζεθεχζεηο θαη επηθνηλσλίεο J: Δλδηάκεζνη ρξεκαηνπηζησηηθνί νξγαληζκνί Δηδηθφηεξα, ζηελ πην δπζκελή ζέζε βξίζθνληαη νη γπλαίθεο πνπ απαζρνινχληαη ζηηο επηρεηξήζεηο ησλ θιάδσλ παξνρήο ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, θπζηθνχ αεξίνπ θαη χδαηνο, θαζψο ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ζε απηή ηελ νκάδα θιάδσλ είλαη ην κεγαιχηεξν αλάκεζα ζε φιεο ηηο νκάδεο, ελψ αλάινγε είλαη ε εηθφλα θαη ζηνλ θιάδν ησλ κεηαθνξψλ, απνζεθεχζεσλ θαη επηθνηλσληψλ. Καη ζηηο δχν θαηεγνξίεο παξαηεξείηαη αξθεηά πεξηνξηζκέλε ζπκκεηνρή γπλαηθψλ ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε, ελψ αθφκα κηθξφηεξε είλαη ε ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο αλψηαηεο θαη αλψηεξεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο εξγαζίαο. Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ δχν απηψλ θιάδσλ είλαη φηη ε απαζρφιεζε ζπγθεληξψλεηαη ζε κεγάιεο επηρεηξήζεηο. Δπηπιένλ, ε ηδηαίηεξα κηθξή ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ απαζρφιεζε ηνπ θιάδνπ νθείιεηαη θαη ζην είδνο ησλ επαγγεικαηηθψλ θαηεγνξηψλ, πνπ αθνξνχλ θπξίσο ζε επαγγέικαηα κε ηερληθφ πεξηερφκελν, ζηα νπνία επηθξαηνχλ νη άλδξεο. Δίλαη, επνκέλσο, αλακελφκελν φηη ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ζα είλαη αξθεηά ζεκαληηθφ ζε φιεο ηηο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ θαη ηδηαίηεξα ζηηο κεγαιχηεξεο απφ απηέο, φπνπ ε επαγγεικαηηθή αλέιημε ησλ γπλαηθψλ γίλεηαη κε ηδηαίηεξα κεγάιε δπζθνιία 142. Μάιηζηα νη κεζαίνπ κεγέζνπο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ ησλ κεηαθνξψλ, απνζεθεχζεσλ θαη επηθνηλσληψλ, θαηέρνπλ ην «αξλεηηθφ ξεθφξ» κε ην κεγαιχηεξν εχξνο «γπάιηλεο νξνθήο» απφ φιεο ηηο θαηεγνξίεο επηρεηξήζεσλ θαη ζε φινπο ηνπο εμεηαδφκελνπο θιάδνπο. ηνλ θιάδν ησλ ελδηάκεζσλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ νξγαληζκψλ 143 ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» είλαη, επίζεο, πνιχ κεγάιν, θαζηζηψληαο αξθεηά δχζθνιε ηελ επαγγεικαηηθή αλέιημε ησλ γπλαηθψλ, ελψ θαη εδψ εληνλφηεξε είλαη ε εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ ζηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο. Ο απμεκέλνο βαζκφο δπζθνιίαο απνθηά κεγαιχηεξε βαξχηεηα θαζψο ζηνλ θιάδν 142 Αο ζεκεησζεί φηη ζηηο κηθξφηεξεο θαη κεζαίνπ κεγέζνπο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ ε εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» είλαη, επίζεο, αξθεηά έληνλε. Χζηφζν, ζε απηέο ηηο επηρεηξήζεηο ε επαγγεικαηηθή αλέιημε ησλ γπλαηθψλ απφ ηηο αλψηεξεο ζηηο αλψηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο εξγαζίαο «θαίλεηαη» ζχκθσλα κε ην ζρεηηθφ δείθηε (εηδηθφ δείθηε) λα είλαη επθνιφηεξε απφ ηελ αλέιημε ησλ αλδξψλ ζπλαδέιθσλ ηνπο. Ζ εηθφλα απηή δελ είλαη ε πξαγκαηηθή, θαζψο ε παξνπζία-ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηεξεο κηζζνινγηθά ζέζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ είλαη ζρεδφλ κεδεληθή ζε απφιπηα κεγέζε θαη θαηά ζπλέπεηα, ν ππνινγηζκφο ηνπ εχξνπο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ησλ αλψηεξσλ ζηειερψλ δελ κπνξεί λα γίλεη κε ζρεηηθή (ζηαηηζηηθή) αζθάιεηα. 143 Σξάπεδεο, ινηπά ρξεκαηνπηζησηηθά ηδξχκαηα, επηρεηξήζεηο ηδησηηθήο αζθάιηζεο θαη ζπληαμηνδνηηθψλ πξνγξακκάησλ θ.ιπ. 86

87 απηφ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε είλαη αξθεηά πςειή θαη θηάλεη ζην 45%. Βιέπνπκε ινηπφλ φηη ε απμεκέλε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ ζε έλαλ θιάδν δε ζπλεπάγεηαη θαη κηθξφηεξε έληαζε ηεο γπάιηλεο νξνθήο. Αληηζέησο, ζηνλ θιάδν ησλ κεηαπνηεηηθψλ βηνκεραληψλ, θαίλεηαη φηη φζν κεγαιχηεξε είλαη ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ απαζρφιεζε ησλ επηρεηξήζεσλ, ηφζν κηθξφηεξν κπνξεί λα είλαη ην εχξνο «γπάιηλεο νξνθήο». Χζηφζν, ζεκαληηθφ ξφιν θαίλεηαη λα δηαδξακαηίδνπλ θαη εδψ νη δνκέο ηεο νξγάλσζεο θαη ηεξαξρίαο, αθνχ ζηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» κε βάζε ην γεληθφ δείθηε είλαη πεξίπνπ δηπιάζην ζε ζχγθξηζε κε ηηο κηθξφηεξεο θαη κεζαίνπ κεγέζνπο επηρεηξήζεηο. ηνλ θιάδν ησλ μελνδνρείσλ-εζηηαηνξίσλ ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» παξνπζηάδεη ηειείσο δηαθνξεηηθά κεγέζε αλάινγα κε ην κέγεζνο ησλ επηρεηξήζεσλ, αθνχ ζηηο κηθξφηεξεο επηρεηξήζεηο πνπ ζπγθεληξψλεηαη ην 50% ηεο απαζρφιεζεο ην εχξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο κε βάζε ην γεληθφ δείθηε είλαη ζρεηηθά πεξηνξηζκέλν 144, ελψ ζηηο κεζαίνπ κεγέζνπο θαη κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο, είλαη θαηά πνιχ κεγαιχηεξν. Πάλησο, ν θιάδνο ησλ μελνδνρείσλ-εζηηαηνξίσλ είλαη ε κνλαδηθή πεξίπησζε θιάδνπ πνπ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο, πιεζηάδεη ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο αλψηεξεο ζέζεηο εξγαζίαο 145. Σν γεγνλφο απηφ απαηηεί πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε ηφζν ζε ζρέζε κε ην πνηα είλαη ε εηθφλα ζηηο κεζαίεο θαη ρακειφηεξεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο εξγαζίαο, φζν θαη ζε ζρέζε κε ην γεγνλφο πνπ έρεη ε απμεκέλε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα ζηηο κηθξφηεξεο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ θαη θαηά πφζνλ απηή απνηειεί παξάγνληα ζηήξημεο ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο θαη αλψηεξεο ζέζεηο εξγαζίαο. 144 ην επίπεδν ηεο επαγγεικαηηθήο αλέιημεο απφ ηηο αλψηεξεο ζηηο αλψηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο εξγαζίαο, νη γπλαίθεο «θαίλεηαη» φηη θαηαθέξλνπλ λα θαηαιάβνπλ 12,1% πεξηζζφηεξεο αλψηαηεο ζέζεηο απφ απηέο πνπ ηνπο αλαινγνχλ, ζε βάξνο ησλ αλδξψλ ζπλ-δέιθσλ ηνπο. Χζηφζν, ην απνηέιεζκα απηφ δελ αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα : Απηφ πνπ πξαγκαηηθά ζπκβαίλεη ζηηο κηθξφηεξεο επηρεηξήζεηο είλαη ε ζπγθξηηηθά κ-γάιε πνζνζηηαία ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο ησλ επηρεηξήζεσλ. Δλψ, δειαδή, ζε φινπο ζρεδφλ ηνπο θιάδνπο παξαηεξείηαη ε πνζνζηηαία ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο λα είλαη ρακειφηεξε ζε ζχγθξηζε κε ηελ ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο αλψηεξεο ζέζεηο, ζε απηέο ηηο επηρεηξήζεηο παξαηεξείηαη ην αληίζεην, κε απνηέιεζκα ε ηηκή ηνπ εηδηθνχ δείθηε «γπάιηλεο νξνθήο» πνπ πξνθχπηεη λα είλαη κηθξφηεξε απφ ηε κνλάδα. 145 Οη γπλαίθεο θαηαιακβάλνπλ κφιηο ην 52% ησλ αλψηαησλ ζέζεσλ πνπ ηνπο αλαινγνχλ, ελψ αληίζεηα, ζην επίπεδν ηεο επαγγεικαηηθήο αλέιημεο απφ ηηο αλψηεξεο ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο, θαηαθέξλνπλ λα θαηαιάβνπλ ην 91% ησλ αλψηαησλ ζέζεσλ πνπ ηνπο αλαινγνχλ. Σν πνζνζηφ απηφ απνηειεί θαη ηελ θαιχηεξε επίδνζε θάιπςεο αλαινγνχλησλ ζέζεσλ εξγαζίαο αλψηαησλ ζηειερψλ ζηηο γπλαίθεο, αλάκεζα ζε φιεο ηηο εμεηαδφκελεο νκάδεο θιάδσλ. 87

88 Σέινο, ζηνλ θιάδν ηνπ ρνλδξηθνχ-ιηαληθνχ εκπνξίνπ θαη ησλ επηζθεπψλ, ην θαηλφκελν ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» παξνπζηάδεηαη κε ηε κηθξφηεξε έληαζε κε βάζε ην γεληθφ δείθηε θαη κε ηε δεχηεξε κηθξφηεξε έληαζε κε βάζε ηνλ εηδηθφ δείθηε απφ φινπο ηνπο εμεηαδφκελνπο θιάδνπο,. Χζηφζν, θαη εδψ, ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» εκθαλίδεη ζεηηθή ζρέζε κε ην κέγεζνο ησλ επηρεηξήζεσλ, αθνχ ζηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο νη γπλαίθεο θαηαιακβάλνπλ ην 41,6% ησλ αλψηαησλ ζέζεσλ πνπ ηνπο αλαινγνχλ, ελψ ζηηο κηθξφηεξεο ην 53,3%. Αληηζέησο, δελ παξαηεξείηαη ην ίδην θαη ζην επίπεδν ηεο αλέιημεο ησλ αλψηεξσλ ζηειερψλ ζηηο αλψηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο, θαζψο ην αληίζηνηρν εχξνο «γπάιηλεο νξνθήο» είλαη ζρεηηθά ζηαζεξφ ζε φιεο ηηο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ. Δπίζεο, θαη ζηηο ηξεηο θαηεγνξίεο επηρεηξήζεσλ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε είλαη πεξίπνπ ίδηα, θαη ζε ζχγθξηζε κε άιινπο θιάδνπο αξθεηά πςειή (41-43%). Σν γεγνλφο απηφ ζε ζπλδπαζκφ κε ην απμαλφκελν εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ζχκθσλα κε ην γεληθφ δείθηε θαη ην ζρεηηθά ζηαζεξφ εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ησλ αλψηεξσλ ζηειερψλ νδεγεί ζηελ εμαγσγή αμηφινγσλ ζπκπεξαζκάησλ. Δηδηθφηεξα, πξνθχπηεη φηη ν παξάγνληαο ησλ νξγαλσηηθψλ θαη ηεξαξρηθψλ δνκψλ έρεη ζεκαληηθή βαξχηεηα γηα ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ γπλαηθψλ πνπ αλήθνπλ ζε ζέζεηο θάησ απφ ηηο αλψηεξεο, δειαδή ηα πεξηζζφηεξα εκπφδηα πξνθχπηνπλ γηα ηηο απαζρνινχκελεο ζηηο κεζαίεο θαη ρακειφηεξεο ζέζεηο ηνπ θιάδνπ, ελψ ζην επίπεδν ηεο εμέιημεο απφ ηηο αλψηεξεο πξνο ηηο αλψηαηεο ζέζεηο εξγαζίαο, ην κέγεζνο θαη ε δνκή ησλ επηρεηξήζεσλ δελ θαίλεηαη λα έρνπλ ζεκαληηθή επίδξαζε, θαηλφκελν πνπ απαληά κφλν ζε απηφλ ηνλ θιάδν θαη ρξεηάδεηαη δηεξεχλεζε. Σέινο, απφ κία ιεπηνκεξέζηεξε εμέηαζε ησλ επαγγεικαηηθψλ θιάδσλ, αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη ζε θαλέλαλ νη γπλαίθεο δελ θαηαθέξλνπλ λα θαηαιάβνπλ ην ζχλνιν ησλ αλψηαησλ κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ ηνπο αλαινγνχλ βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ησλ θιάδσλ (δηάγξακκα 10, ζην παξάξηεκα). Σν κέγηζην πνζνζηφ θάιπςεο ησλ αλψηαησλ ζέζεσλ θηάλεη ζην 76,6% θαη παξνπζηάδεηαη ζηνλ θιάδν ησλ ρεξζαίσλ κεηαθνξψλ, έλαλ θιάδν φπνπ ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηε ζπλνιηθή ηνπ απαζρφιεζε είλαη πνιχ κηθξή (7%). Αληηζέησο, ζε θάπνηνπο θιάδνπο κε πνιχ πςειή ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ Σέηνηνη θιάδνη είλαη: Δθπαίδεπζε (δεο ελφηεηεο 4.1 θαη 4.2 ηνπ παξφληνο), Ηδησηηθά αζθαιηζηηθά θαη ζπληαμηνδνηηθά ηακεία, Ξελνδνρεία, εζηηαηφξηα, Καηεξγαζία δέξκαηνο θαη είδε απφ δέξκα, Κισζηνυθαληνπξγηθέο χιεο, Γηαθίλεζε-απνζήθεπζε, ηαμηδησηηθά πξαθηνξεία, Δλδηάκεζνη ρξεκαηνπηζησηηθνί νξγαληζκνί θ.ά 88

89 (ηφζν ψζηε λα ραξαθηεξίδνληαη «γπλαηθείνη»), βιέπνπκε πνιχ κηθξή θάιπςε ησλ αλψηαησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ ηνπο αλαινγνχλ. χκθσλα κε ηηο παξαπάλσ πεξηπηψζεηο πξνθχπηεη φηη αθφκα θαη ζηνπο θιάδνπο πνπ ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ είλαη κεγαιχηεξνο απφ ηνλ αξηζκφ ησλ αλδξψλ, ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» είλαη ζεκαληηθφ θαη νη άλδξεο απαζρνινχκελνη ζηνλ θιάδν κπνξνχλ λα αλειηρζνχλ επαγγεικαηηθά κε θαιχηεξεο πξννπηηθέο απφ απηέο ησλ γπλαηθψλ ζπλαδέιθσλ ηνπο Ο δνκηθόο ξόινο ησλ ζηεξενηύπσλ ζηελ εθδήισζε ηεο γπάιηλεο νξνθήο Σα ζηνηρεία πνπ παξαηέζεθαλ γηα ηε γπάιηλε νξνθή ζηελ Διιάδα ππνδεηθλχνπλ κία ζεκαληηθή ζρέζε αλάκεζα ζην κέγεζνο ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ζηελ εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ. Ζ ζρέζε απηή αληαπνθξίλεηαη ζηε δηεζλή ηάζε, θαζψο, ζχκθσλα κε πνιπάξηζκεο κειέηεο, ε δπζθνιία ζηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ γπλαηθψλ εληνπίδεηαη ζηε δηαθνξεηηθή δνκή επθαηξηώλ 147, πνπ πξνζθέξνπλ νη κεγάιεο επηρεηξήζεηο ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο, θαη ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο γηα ην ξφιν θαη ηηο ηθαλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ. Έηζη, φηαλ εμεηάδνπκε ην θαηλφκελν ηεο γπάιηλεο νξνθήο, δηεξεπλνχκε ηηο δνκηθέο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ εξγαδφκελεο, νη νπνίεο δηαζέηνπλ ηα ίδηα ηππηθά πξνζφληα κε ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπο, φηαλ εηζέξρνληαη ζε κία επηρείξεζε. Άληζε κεηαρείξηζε ινηπφλ πθίζηαηαη φηαλ νη γπλαίθεο θαη νη άλδξεο κε ηα ίδηα ραξαθηεξηζηηθά παξαγσγηθφηεηαο έρνπλ ζπζηεκαηηθά δηαθνξεηηθή επαγγεικαηηθή εμέιημε. Δπηπιένλ, πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ε ζεσξία πεξί δπζθνιίαο ζπκθηιίσζεο επαγγεικαηηθήονηθνγελεηαθήο δσήο ησλ γπλαηθψλ, δελ ζεσξείηαη πιένλ επαξθήο εξκελεία γηα ηε γπάιηλε νξνθή θαη κάιηζηα θξίλεηαη απνπξνζαλαηνιηζηηθή απφ ηε ζχγρξνλε βηβιηνγξαθία 148. Δίλαη βέβαηα γεγνλφο φηη ε επαγγεικαηηθή ρεηξαθέηεζε ησλ γπλαηθψλ ζπλεπάγεηαη δηπιέο ππνρξεψζεηο γη απηέο (ζεσξία double burden), φηαλ νη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο δελ ηζνθαηαλέκνληαη ζην δεπγάξη, θαη ε «άκηζζε ππεξεξγαζία» ζηελ νπνία ππνβάιινληαη νη εξγαδφκελεο γπλαίθεο ζπλεπάγεηαη εμάληιεζε θαη δπζθνιία ηήξεζεο ηνπ απαηηεηηθνχ σξαξίνπ πνπ αλακέλεηαη απφ ηα αλψηαηα 147 Kanter R.M., Men and Women of the Corporation, New York, Wahl A., Hook P., Holgersson Ch., Linghag S., Ελ ηάμεη, Θεσξίεο γηα ηελ νξγάλσζε θαη ην θύιν, [ΚΔΘΗ], Αζήλα,

90 ζηειέρε 149. Χζηφζν, ε γπάιηλε νξνθή δελ αλαθέξεηαη ηφζν ζηηο εξγαδφκελεο πνπ γηα ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο δελ επηδηψθνπλ επαγγεικαηηθή ζηαδηνδξνκία, αιιά αθνξά θπξίσο ηηο γπλαίθεο πνπ έρνπλ επαγγεικαηηθέο θηινδνμίεο θαη δπλαηφηεηα λα εξγάδνληαη πνιιέο ψξεο. Μάιηζηα, ε ζχγρξνλε βηβιηνγξαθία 150 ηνλίδεη ηηο εμήο αληηθάζεηο πνπ αθπξψλνπλ ηε ζεσξία πεξί ζπκθηιίσζεο νηθνγελεηαθήο-επαγγεικαηηθήο δσήο : i. ηηο ίδηεο επηρεηξήζεηο πνπ ην πνζνζηφ γπλαηθψλ-αλψηαησλ ζηειερψλ είλαη πνιχ κηθξφ, νη ζέζεηο ησλ γξακκαηέσλ θαηαιακβάλνληαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά απφ γπλαίθεο φκσο ε ζέζε ηεο γξακκαηέσο (executive assistant) απαηηεί εξγαζία πνιχ πέξαλ ηνπ νρηαψξνπ θαη ζπλεπάγεηαη απμεκέλεο επαγγεικαηηθέο ππνρξεψζεηο. Μάιηζηα, ζηηο κεγάιεο επηρεηξήζεηο, νη γξακκαηείο ησλ αλψηαησλ ζηειερψλ εξγάδνληαη αθξηβψο φζεο ψξεο εξγάδνληαη θαη νη πξντζηάκελνη ηνπο Πψο ινηπφλ κπνξνχλ νη γπλαίθεο γξακκαηείο λα ζπκθηιηψλνπλ απηά ηα σξάξηα θαη ηηο απαηηήζεηο κε ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο, ελψ εάλ ήηαλ αλψηαηα ζηειέρε δελ ζα κπνξνχζαλ; ii. Γηεζλψο απμάλεηαη ην πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ πνπ κέλνπλ κφλεο ηνπο (single house) 151, δειαδή ην εηζφδεκά ηνπο πξνέξρεηαη απνθιεηζηηθά απφ ηηο ίδηεο θαη είλαη αθνζησκέλεο ζηελ θαξηέξα. Απηέο δελ έρνπλ νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο αιιά ζπλερίδνπλ λα αληηκεησπίδνπλ εκπφδηα ζηελ επαγγεικαηηθή ηνπο ζηαδηνδξνκία 152. iii. Σέινο, ε εμέιημε ζην επίπεδν ηνπ αλψηαηνπ ζηειέρνπο, ηφζν γηα ηνπο άλδξεο φζν θαη γηα ηηο γπλαίθεο, έξρεηαη ζπλήζσο ζηελ ειηθία ησλ 40+ εηψλ. Σφηε φκσο ηα παηδηά (πνπ απνηεινχλ ηελ θχξηα νηθνγελεηαθή ππεπζπλφηεηα ησλ γπλαηθψλ) έρνπλ κεγαιψζεη αξθεηά θαη επνκέλσο δελ ππάξρεη πεξηνξηζκφο ζηηο ψξεο πνπ κπνξεί λα δνπιέςεη κία γπλαίθα. Γηαηί ινηπφλ δελ είλαη κεγαιχηεξν ην πνζνζηφ γπλαηθψλ άλσ ησλ 40 εηψλ, πνπ εμειίζζεηαη επαγγεικαηηθά; 149 Camussi E., Leccardi C., Stereotypes of working women : the power of expectations, Social Science Information, Vol. 44, No 1, Wahl A., Hook P., Holgersson Ch., Linghag S., φ.π. 151 ηελ Διιάδα δελ ππάξρνπλ έξεπλεο γηα ην πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ πνπ κέλνπλ κφλεο ηνπο θαη έρνπλ δεισκέλεο επαγγεικαηηθέο θηινδνμίεο. 152 Buvinic M., The feminization of poverty? Research and policy needs, ζην : José B.Figueiredo and Zafar Shaheed (eds.): Reducing poverty through labour market policies: New approaches to poverty analysis and policy II. Geneva, ILO International Institute for Labour Studies,

91 Αθνχ ινηπφλ δελ απνηεινχλ φιεο νη εξγαδφκελεο κία νκνηνγελή νκάδα, κε θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ ηε δπζθνιία ζπκθηιίσζεο επαγγεικαηηθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο, πξέπεη λα κεηαηνπίζνπκε ηελ έξεπλα απφ ηα άηνκα ζηηο δνκέο 153. Ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970, ε βηβιηνγξαθία θαηαδεηθλχεη φηη ηα ζηεξεφηππα πεξί ησλ γπλαηθείσλ δεμηνηήησλ δηακνξθψλνπλ δηαθνξεηηθέο δνκέο επθαηξηψλ γηα ηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο κέζα ζηηο επηρεηξήζεηο θαη νπζηαζηηθά αληαλαθινχλ δχν ηζρπξέο ηδενινγηθέο πξνθαηαιήςεηο 154 : i. Πξψηνλ, φηη εμαηηίαο εγγελψλ (δειαδή βηνινγηθψλ) ραξαθηεξηζηηθψλ, νη γπλαίθεο είλαη πεξηζζφηεξν θαηάιιειεο ζε δξαζηεξηφηεηεο εμππεξέηεζεο, θξνληίδαο θαη θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο. ii. Γεχηεξνλ, φηη νη άλδξεο είλαη εμ νξηζκνχ θαηαιιειφηεξνη γηα ζέζεηο επζχλεο, εμνπζίαο θαη «άλσζελ ζπληνληζκνχ» Δηδηθφηεξα, ζηηο δηάθνξεο ιεηηνπξγίεο θαη ζηηο εξγαζηαθέο ζέζεηο ππάξρνπλ ελζσκαησκέλεο εηθφλεο ζειπθφηεηαο θαη αξξελσπφηεηαο (νη ζέζεηο πνπ απαηηνχλ δπλακηζκφ θαη εγεζία είλαη «αξξελσπέο», νη ζέζεηο πνπ απαηηνχλ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο είλαη «ζειπθέο») 155. Έηζη, ε πεπνίζεζε πεξί θαηαιιειφηεηαο ησλ γπλαηθψλ γηα ππνζηεξηθηηθέο ζέζεηο, σζεί ηνπο εξγνδφηεο λα πξνσζνχλ ηηο εξγαδφκελεο ζε ζέζεηο γξακκαηεηαθέο, ή ζε ηνκείο πνπ αθνξνχλ κφλν παξάπιεπξεο ιεηηνπξγίεο ηεο επηρείξεζεο φπσο δεηήκαηα πξνζσπηθνχ ή θνηλσληθά ζέκαηα, φπνπ επνπηεχνπλ άιιεο γπλαίθεο 156. Σνπνζεηνχληαη δειαδή εμαξρήο ζε ιηγφηεξν ζηξαηεγηθέο ζέζεηο, πνπ δελ πξνζθέξνπλ επθαηξίεο γηα εμέιημε 157. κσο, ε ζεσξία ησλ νξγαλψζεσλ θαηαδεηθλχεη φηη νη πξναγσγέο ζε αλψηαηεο ζέζεηο ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ πξφζβαζε ζε πόξνπο εμνπζίαο πνπ έρεη 153 Kanter, 1977, φ.π. 154 Wahl A., Hook P., Holgersson Ch., Linghag S., φ.π. 155 Camussi E., Leccardi C., Sterotypes of working women : the power of expectations, Social Science Information, Vol. 44, No 1, Γηα ηε ζχλδεζε ησλ γπλαηθψλ κε ηελ θαινζχλε θαη ηε θξνληίδα : Badget M.V.L., Folbre N., Assigning Care : Gender Norms and Economic Outcomes. Γηα ηελ «νθεηιή» ησλ γπλαηθψλ λα επηδεηθλχνπλ ζπλαηζζήκαηα θαη λα ηνπνζεηνχληαη ζε ζέζεηο πνπ απαηηνχλ ζπλαηζζεκαηηθή εκπινθή (emotional labour), θαη γηα ην πφζν πνιιέο γπλαίθεο απερζάλνληαη θάηη ηέηνην : Wajman J., Managing like a Man : Women and Men in Corporate Management, University Park : Pennsylvania State University Press, Wirth L., Women in Management : Closer to breaking through the glass ceiling?, ζην : Women, Gender and Work, what is equality and how we get there?, [ILO] Geneva,

92 έλαο εξγαδφκελνο, ψζηε λα δξα απνηειεζκαηηθά κέζα ζηελ επηρείξεζε 158 : θαίλεηαη φηη γηα ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε κεγάιν ξφιν παίδεη ε πξφζβαζε ζε πιεξνθφξεζε απφ άηππα δίθηπα εληφο ηεο επηρείξεζεο θαη ε ζθπξειάηεζε ηζρπξψλ επαγγεικαηηθψλ δεζκψλ θαη ζπκκαρηψλ, κέζσ ζπλεξγαζηψλ κε άηνκα πνπ θαηέρνπλ ζέζεηο-θιεηδηά εληφο ηεο επηρείξεζεο. Σέηνηνπο πφξνπο κπνξνχλ λα απνθηήζνπλ νη άλδξεο εξγαδφκελνη θαζψο εμαξρήο ηνπνζεηνχληαη ζε ζέζεηο (έζησ θαη ζηελ θαηψηεξε ηεξαξρία) πνπ βξίζθνληαη πνιχ θνληά ζηα θέληξα εμνπζίαο ηεο επηρείξεζεο. Αληίζεηα, νη γπλαίθεο δελ απνιακβάλνπλ ηεο ίδηαο δνκήο επθαηξηψλ, αθνχ αθνινπζνχλ κία «παξάπιεπξε ηεξαξρία εληόο ηεο ηεξαξρίαο» 159, πνπ ηηο απνθιείεη εμαξρήο απφ ηηο δσηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο επηρείξεζεο. Έηζη, φζν κεγαιχηεξε είλαη κία επηρείξεζε, ηφζν πην ζηεγαλνπνηεκέλεο είλαη νη ηεξαξρηθέο δνκέο, θαη ηφζν δπζθνιφηεξν λα απεκπιαθνχλ νη γπλαίθεο απφ απηφ ηνλ θαχιν θχθιν, γεγνλφο πνπ θαίλεηαη λα επηβεβαηψλεηαη απφ ηα πξψηα ζηνηρεία γηα ηε γπάιηλε νξνθή ζηε ρψξα καο. Δπηπιένλ, νη γπλαίθεο πνπ επηδηψθνπλ λα θαηαιάβνπλ δηεπζπληηθέο ζέζεηο, επεηδή απνηεινχλ απφθιηζε (deviant) απφ ην ζηεξεφηππν, αληηκεησπίδνπλ ην θαηλφκελν ηεο νκνθνηλσληθόηεηαο 160 : νη άλδξεο, θπξηαξρνχλ ζε ζέζεηο εμνπζίαο, γεγνλφο πνπ ζπκβάιιεη ζην λα ηαπηίδνληαη κεηαμχ ηνπο, λα είλαη νκνηνγελείο σο νκάδα θαη λα ηθαλνπνηνχλ ηηο επαγγεικαηηθέο ηνπο αλάγθεο κέζσ άιισλ αλδξψλ, είλαη δειαδή νκνθνηλσληθνί. Οη γπλαίθεο αληίζεηα είλαη δηαζπαζκέλεο σο νκάδα, επεηδή δε δηαζέηνπλ πφξνπο θαη εμνπζία, θαη αλαγθάδνληαη λα πξνζαλαηνιίδνληαη πξνο ηνπο άλδξεο πνπ δηαζέηνπλ ηέηνηνπο πφξνπο, είλαη δειαδή εηεξνθνηλσληθέο. κσο, νη άλδξεο ζηηο δηεπζπληηθέο ζέζεηο πξνηηκνχλ λα πξνάγνππλ άλδξεο, θαη ηδηαίηεξα απηνχο πνπ ηνπο κνηάδνπλ πεξηζζφηεξν 161. Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή ε δηεπζπληηθή εξγαζία 158 Έρεη ηνληζηεί φηη ζηηο επηρεηξήζεηο νη ζέζεηο εξγαζίαο είλαη απηέο πνπ δεκηνπξγνχλ επθαηξίεο πξναγσγήο θαη φρη νη εξγαδφκελνη ζε απηέο, Kanter, 1977, φ.π. θαη Maume D., Glass Ceilings and Glass Escalators, Occupational Segregation and Race and Sex Difference in Managerial Promotions, Work and Occupations, Vol.26 No 4, November Wahl A., Hook P., Holgersson Ch., Linghag S., φ.π. θαη γηα ηελ ππνηηζέκελε νπδεηεξφηεηα ησλ δνκψλ ζηηο επηρεηξήζεηο, πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη έκθπια πξνζδηνξηζκέλε : Rees B., Carnsey E., Analysing Competence : Gender and Identity at Work, Gender, Work and Organization, Vol. 10, No 5, November Lipman-Blumen J., Toward a Homosocial Theory of Sex-Roles : An explanation of the Sex Segregation of Social Institutions, Signs, Vol. 1, No 3, Γη απηφ ε γπάιηλε νξνθή πθίζηαηαη γηα φιεο ηηο δεκνγξαθηθέο νκάδεο πέξαλ ησλ ιεπθψλ αλδξψλ. Μάιηζηα, φζν πην κεγάιε ε απφθιηζε ηφζν κεγαιχηεξν ην εχξνο ηεο νξνθήο : νη έξεπλεο δείρλνπλ φηη ηε κηθξφηεξε νξνθή αληηκεησπίδνπλ νη καχξνη άλδξεο, έπνληαη νη ιεπθέο γπλαίθεο θαη αθνινπζνχλ νη καχξεο γπλαίθεο, πνπ επεηδή παξνπζηάδνπλ δηπιή απφθιηζε, είλαη ζρεδφλ απνχζεο απφ ηηο αλψηαηεο ζέζεηο, ζε ρψξεο φπνπ απνηεινχλ ζεκαληηθφ 92

93 ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλε αβεβαηφηεηα, επηθνηλσλία θαη απφιπηε αθνζίσζε. Απηφ έρεη σο ζπλέπεηα ε νκάδα ησλ δηεπζπληψλ λα αλαπαξάγεη ηνλ εαπηφ ηεο, πξνθεηκέλνπ λα κεηψζεη ηελ αβεβαηφηεηα θαη λα λνηψζεη φηη νη λένη δηεπζπληέο είλαη «άηνκα ζαλ θη απηνύο», άξα κπνξνχλ λα ζπλελλνεζνχλ θαιχηεξα. Μάιηζηα, νη δπζθνιίεο πνπ αλαθχπηνπλ φηαλ έλα άηνκα δηαθνξεηηθφ πξνζπαζεί λα εηζρσξήζεη ζην δηεπζπληηθφ δπλακηθφ, πξνζιακβάλνληαη σο έλδεημε αληθαλφηεηαο, γεγνλφο πνπ ελδπλακψλεη ηελ πεπνίζεζε φηη νη ζσζηά πξάηηνπλ κε ην λα απνθιείνπλ ηα ζπγθεθξηκέλα άηνκα 162. Έρνπκε δειαδή κία απηνεθπιεξνύκελε πξνθεηεία, ηνλ θχξην κεραληζκφ κέζσ ηνπ νπνίνπ αλαπαξάγνληαη ηα ζηεξεφηππα θαη νη πξνθαηαιήςεηο, αθνχ ε αληίιεςε γηα ην πώο πξέπεη λα είλαη έλαο δηεπζπληήο αλαπαξάγεηαη θαη κεηαηξέπεηαη ζε αιήζεηα 163. Απηφο ν κεραληζκφο έρεη ζπλέπεηεο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ εξγαδνκέλσλ, αθνχ άηνκα κε ιίγεο επθαηξίεο έρνπλ ιηγφηεξε απηνπεπνίζεζε, αλαπηχζζνπλ ηελ ηάζε λα πεξηνξίδνπλ ηηο θηινδνμίεο ηνπο θαη λα έρνπλ ρακειέο πξνζδνθίεο, επηδεηθλχνπλ ππνηνληθέο αληηδξάζεηο ζε δηαθξίζεηο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη εηο βάξνο ηνπο θαη, ηειηθά, ζπκβηβάδνληαη κε ηελ «πξαγκαηηθφηεηα» πνπ δεκηνπξγήζεθε εξήκελ ηνπο. Αληίζεηα, ε εκθχζεζε ζάξξνπο θαη απηνπεπνίζεζεο ζηνπο άληξεο ππαιιήινπο, κέζσ αλαγλψξηζεο ησλ ηθαλνηήησλ ηνπο, ζπλεπάγεηαη εληνλφηεξε απηνεθηίκεζε θαη αλάπηπμε αληαγσληζηηθψλ ηάζεσλ 164. Δπνκέλσο, πξαγκαηνπνηείηαη, θαη ζ απηή ηελ πεξίπησζε, ε απηνεθπιεξνχκελε πξνθεηεία γηα θαηαιιειφηεηα ησλ αληξψλ ζε δηεπζπληηθέο ζέζεηο. Μάιηζηα, νη γπλαίθεο πνπ επηδηψθνπλ επαγγεικαηηθή εμέιημε, ζπρλά πηνζεηνχλ κία ζπκπεξηθνξά ηππηθά «αληξηθή» 165 ζπκπεξηθέξνληαη δειαδή κε αληαγσληζκφ θαη επαγγεικαηηθή επηζεηηθφηεηα, αθξηβψο φπσο νη άλδξεο ζπλάδειθνί ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα επηδείμνπλ ην δπλακηζκφ πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ, ζρεηηθά βιέπε : Maume D., Glass Ceilings and Glass Escalators, Occupational Segregation and Race and Sex Difference in Managerial Promotions, Work and Occupations, Vol.26 No 4, November 1999 θαη Maume D., Is the Glass Ceiling a Unique Form of Inequality?, Work and Occupations, Vol.31, No 2, May Γηα ηελ δηαθνξνπνίεζε κε βάζε ηελ θνηλσληθή ηάμε, ην θχιν θαη ηελ θπιή: Bottero W., Irwin S., Locating Difference: class, race and gender, and the shaping of social inequalities, The Sociological Review, Oxford, Lipman-Blumen J., Toward.., 1976, φ.π. 163 Σα ζηεξεφηππα έρνπλ δχν ιεηηνπξγίεο : ηελ πεξηγξαθηθή θαη ηελ θαλνληζηηθή. Ζ πξψηε βνεζά ζηελ νξγάλσζε ηνπ θφζκνπ ζε θνηλσληθέο θαηεγνξίεο θαη ε δεχηεξε νξίδεη πσο πξέπεη λα είλαη απηέο νη θαηεγνξίεο, ζρεηηθά : Camussi E., Leccardi C., Sterotypes of.., 2005, φ.π. θαη γεληθά γηα ηε ιεηηνπξγία ησλ ζηεξενηχπσλ : Devine P., Stereotypes and Prejudice: Their Automatic and Controlled Components, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 56, No 1,5-18, Kanter, 1977, φ.π. 165 Claes M.T., Women, Men and Management Styles, International Labour Review, Vol. 138, No 4,

94 θαη ηελ απνθαζηζηηθφηεηα πνπ απαηηείηαη γηα απαηηεηηθέο ζέζεηο. Σα ραξαθηεξηζηηθά φκσο απηά δε ζπλάδνπλ κε ηε ζηεξενηππηθή εηθφλα ηεο γπλαίθαο, πνπ νθείιεη λα είλαη «θαιή θαη ζπκπαζεηηθή» 166. Έηζη, νη γπλαίθεο πνπ επηδηψθνπλ ζπλεηδεηά πξναγσγή, αληηκεησπίδνπλ θνηλσληθή πνηλή, επεηδή απνθιίλνπλ απφ ην ζηεξεφηππν 167. Δηδηθφηεξα, έξεπλεο απνδεηθλχνπλ φηη νη απηφλνκεο εξγαδφκελεο, πνπ έρνπλ αληαγσληζηηθφηεηα θαη δπλακηζκφ θξίλνληαη αθαηάιιειεο γηα πξναγσγή, επεηδή δελ έρνπλ «θνηλσληθέο δεμηόηεηεο», δελ είλαη δειαδή ηφζν ζπκπαζεηηθέο, φζν ζα όθεηιαλ σο γπλαίθεο 168. Ζ θαηάζηαζε απηή είλαη έλαο γφξδηνο δεζκφο, αθνχ απαηηεί απφ ηηο γπλαίθεο λα είλαη ηαπηφρξνλα θαη ζπκπαζεηηθέο θαη αληαγσληζηηθέο δειαδή λα απνδεηθλχνπλ φηη είλαη θαηάιιειεο λα δηεπζχλνπλ ρσξίο λα επηδεηθλχνπλ δηεπζπληηθή ζηάζε, λα άξρνπλ ρσξίο λα είλαη αξρεγηθέο ( to direct without being directive ) 169. Σέινο, ε αλαπαξαγσγή ησλ ζηεξενηχπσλ νινθιεξψλεηαη κε ηελ ηδηαίηεξα δπζρεξή ζέζε ησλ γπλαηθψλ πνπ επηηπγράλνπλ ηειηθά πξναγσγή ζε αλψηαηεο ζέζεηο. Ζ έκθπιε δηαίξεζε εληφο ησλ επηρεηξήζεσλ ζπλεπάγεηαη φηη νη γπλαίθεο πνπ εηζβάιινπλ ζε πεξηνρέο φπνπ θπξηαξρνχλ νη άλδξεο (αλψηαηεο ζέζεηο), απνηεινχλ δηεζλψο κηα πνιχ κηθξή κεηνςεθία, αλήθνπλ δειαδή ζε ζέζε απόθιηζεο (a token position) 170. Σν λα απνηειεί θάπνηνο κεηνςεθία αιιά θαη λα δηαςεχδεη ηα ζηεξεφηππα, λα βξίζθεηαη δειαδή ζε ζέζε απφθιηζεο, έρεη ηξία δνκηθά απνηειέζκαηα : νξαηόηεηα, αθνκνίσζε θαη αληίζεζε. Οξαηφηεηα ζεκαίλεη φηη νη γπλαίθεο-δηεπζχληξηεο γίλνληαη πεξηζζφηεξν αληηιεπηέο θαη ηα ιάζε ηνπο επηζεκαίλνληαη θαη θξίλνληαη απζηεξφηεξα. Αθνκνίσζε ζεκαίλεη φηη ιφγσ ηνπ κηθξνχ αξηζκνχ φζσλ αλήθνπλ ζε κεηνςεθία, είλαη επθνιφηεξν λα αθνκνησζνχλ γεληθεπκέλεο εληππψζεηο γη απηή ηε κεηνςεθία, θαη λα θξίλεηαη ε ηειεπηαία κε βάζε ηα ζηεξεφηππα ηνπ θχινπ ηνπο 171. Αληίζεζε ζεκαίλεη φηη ε παξνπζία ηεο κεηνςεθίαο θάλεη ηελ 166 Σα ζπζηήκαηα αληζφηεηαο ηππηθα ζπληεξνχληαη κέζσ παηεξλαιηζκνχ, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ε νκάδα ρακειφηεξνπ ζηάηνπο ζπλδέεηαη ζηεξενηππηθά κε ραξαθηεξηζηηθά θαινζχλεο «πνπ βνεζνχλ ηελ θνηλσλία». Ζ απφδνζε ραξαθηεξηζηηθψλ «θαινζχλεο» ζε νκάδεο πνπ πθίζηαληαη αληζφηηκε ζπκπεξηθνξά θαη θαηαπίεζε, είλαη ηππηθή εθ κέξνπο ησλ νκάδσλ πνπ εγεκνλεχνπλ. Π.ρ. παιαηφηεξα ζηηο Ζ.Π.Α. ήηαλ ζηεξνηππηθή ε εηθφλα ηνπ θαινύ θαη ραξνύκελνπ καχξνπ πνπ από αγάπε ππεξεηεί ηνλ θχξην ηνπ, Rudman L.A., Glick P., Prescriptive Gender Stereotypes and Backlash Toward Agentic Women, Journal of Social Issues, Vol. 57, No 4, Camussi E., Leccardi C., Stereotypes of.., 2005, φ.π. 168 Rudman L.A., Glick P., Prescriptive Gender Stereotypes and Backlash Toward Agentic Women, Journal of Social Issues, Vol. 57, No 4, 2001 θαη Claes M.T., Women, Men and Management Styles, 1999, φ.π. 169 Rudman L.A., Glick P., Prescriptive Gender Stereotypes.., 2001, φ.π. 170 Kanter, 1977, φ.π. 171 Σν ίδην πξάγκα δελ ζπκβαίλεη ζηελ πιεηνςεθηθή νκάδα, αθνχ απηή απνηειείηαη απφ πνιιά άηνκα κε επθξηλείο δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο, Kanter, 1977, φ.π. 94

95 πιεηνςεθηθή νκάδα λα ζπλεηδεηνπνηήζεη ηα θνηλά ηεο ραξαθηεξηζηηθά θαη λα ζπζπεηξσζεί, π.ρ. κε ην λα κελ θαιεί ζε αλεπίζεκεο εθδειψζεηο ηα κέιε ηεο κεηνςεθίαο. Αο ζεκεησζεί φηη απηά ηα απνηειέζκαηα παξαηεξνχληαη κόλν φηαλ απνηεινχλ νη γπλαίθεο κεηνςεθία αληηζέησο, φηαλ ζε έλαλ επαγγεικαηηθφ ρψξν απνηεινχλ νη άλδξεο ηε κεηνςεθία, πνιπάξηζκεο έξεπλεο δείρλνπλ φηη θαηαθέξλνπλ λα πξναρζνχλ αθφκα πην εχθνια απφ ηηο γπλαίθεο ζπλαδέιθνπο ηνπο, (π.ρ.ζηελ εθπαίδεπζε, ζηηο ππεξεζίεο πγείαο θαη αιινχ, φπνπ νη γπλαίθεο θαιχπηνπλ ζρεδφλ ην 90% ηεο απαζρφιεζεο, παξαηεξείηαη ην θαηλφκελν νη ειάρηζηνη άλδξεο ζπλάδειθνί ηνπο λα επηιέγνληαη ζπζηεκαηηθά γηα αλψηαηεο ζέζεηο, θαηλφκελν πνπ νλνκάδεηαη glass escalator) 172. Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή ε θνηλσληθή ηεξάξρεζε ησλ δχν θχισλ σο πξνο ηηο επαγγεικαηηθέο δεμηφηεηεο έρεη αμηνινγηθή δηάζηαζε 173. Έηζη, νη γπλαίθεο θξίλνληαη επαγγεικαηηθά κε βάζε ηα αξλεηηθά ζηεξεφηππα ηνπ θχινπ ηνπο, ελψ νη άλδξεο κε βάζε ηα αληίζηνηρα ζεηηθά. Οη δπζθνιίεο απηέο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη γπλαίθεο πνπ ζέινπλ λα πξνσζήζνπλ ηελ θαξηέξα ηνπο, θαίλεηαη φηη δεκηνπξγνχλ κία λέα ηάζε δηεζλψο 174, ε νπνία φπσο δείρλνπλ ηα πξψηα ζηνηρεία ίζσο ηζρχεη θαη ζηελ Διιάδα : πξφθεηηαη γηα ηελ ηάζε νη γπλαίθεο λα απνρσξνχλ απφ ηε κηζζσηή απαζρφιεζε, φηαλ απνθηήζνπλ εκπεηξία (ζπλήζσο κεηά ηα 40 ηνπο ρξφληα), ιφγσ ηεο ζηαζηκφηεηαο ζηελ θαξηέξα ηνπο, θαη λα ηδξχνπλ ηηο δηθέο ηνπο κηθξνκεζαίεο επηρεηξήζεηο, θπξίσο ζε θιάδνπο φπνπ ην θαηλφκελν ηεο γπάιηλεο νξνθήο είλαη ηδηαίηεξα έληνλν. Μάιηζηα, φζν αλαπηχζζεηαη ε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα ζε έλαλ θιάδν, ηφζν θαίλεηαη λα ακβιχλεηαη ε γπάιηλε νξνθή ζε απηφλ, θαηλφκελν πνπ ζα εμεηάζνπκε αλ ζπκβαίλεη ζηελ Διιάδα ζην επφκελν θεθάιαην. 172 Hultin M., Some take the Glass Escalator, Some Hit the Glass Ceiling?, Work and Occupations, Vol.30 No 1, February Maume D., Glass Ceilings and Glass Escalators, 1999, φ.π. Σνπ ίδηνπ, Is the Glass Ceiling a Unique Form of Inequality?, Work and Occupations, Vol.31, No 2, May Καη ζε απηή ηελ πεξίπησζε νη άλδξεο πνπ εξγάδνληαη π.ρ. ζε επαγγέικαηα θξνληίδαο ή πξνζρνιηθήο αγσγήο, βξίζθνληαη ζε ζέζε απφθιηζεο : νη πειάηεο πξνηηκνχλ γπλαίθεο γηα λα θξνληίδνπλ ειηθησκέλνπο ή λα δηδάζθνπλ ηα κηθξά παηδηά ηνπο θαη νη γπλαίθεο ζπλάδειθνη αλακέλνπλ φηη νη άλδξεο βξίζθνληαη πξνζσξηλά ζε απηέο ηηο ζέζεηο. Αθξηβψο φκσο επεηδή νη άλδξεο είλαη νκνθνηλσληθνί θαη επεηδή ηα ζηεξεφηππα γηα ην θχιν ηνπο είλαη ζεηηθά, δέλνληαη πνιχ γξήγνξα κε ηνπο άλδξεο πξντζηακέλνπο ηνπο θαη αλέξρνληαη ηαρχηαηα, επεηδή ζεσξείηαη «θπζηνινγηθφ» λα αμηνπνηεζνχλ φινη ζε αλψηαηεο ζέζεηο, εθφζνλ είλαη ηφζν ιίγνη. Ζ αμηνινγηθή ηεξάξρεζε ηνπ θχινπ ινηπφλ θαζνξίδεη αλ ε εθάζηνηε κεηνςεθία ζα σθειεζεί ή ζα απνδεκησζεί απφ ηελ απφθιηζε., Maume D., Glass Ceilings and Glass Escalators, 1999, φ.π. 174 Wirth L., Women in Management : Closer to breaking through the glass ceiling?, ζην : Women, Gender and Work, what is equality and how we get there?, [ILO] Geneva,

96 8. Σν επηρεηξεκαηηθό θελό ζηελ Διιάδα Έλα απφ ηα πεδία παξέκβαζεο ζηελ πξνζπάζεηα γηα ηε κείσζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ είλαη ε αληηκεηψπηζε ησλ εκπνδίσλ πνπ απνηξέπνπλ ηηο γπλαίθεο, νη νπνίεο επηζπκνχλ λα αλαπηχμνπλ επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα. Παξά ηε ζεκαληηθή πξφνδν πνπ παξαηεξείηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα, ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη επηρεηξεκαηηθά είλαη θαηά πνιχ κηθξφηεξε απφ ηελ αληίζηνηρε ησλ αλδξψλ. Μηιάκε δειαδή γηα έλα επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηα δχν θχια, ην νπνίν απνηππώλεη ην κέγεζνο ηεο αληζόηεηαο-δηαθνξάο ζηελ αληηπξνζώπεπζε ησλ δύν θύισλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθό ζηίβν 175. Ο φξνο επηρεηξεκαηίαο, ηαπηίδεηαη κε ηελ έλλνηα ηνπ εξγνδόηε ή απηναπαζρνινύκελνπ κε πξνζσπηθό. Χζηφζν, απηή ε ηαχηηζε δελ ζεκαίλεη φηη νη δξαζηεξηφηεηεο ησλ απηναπαζρνινύκελσλ ρσξίο πξνζσπηθό δελ ζεσξνχληαη επηρεηξεκαηηθή δξάζε. Ζ έκθαζε δίλεηαη ζηνπο επηρεηξεκαηίεοεξγνδφηεο, θαζψο ην πεξηερφκελν ηεο εξγαζίαο ηνπο πεξηιακβάλεη ηε δηνίθεζε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ ησλ επηρεηξήζεσλ ηνπο, ηνλ έιεγρν ησλ δηαδηθαζηψλ πξφζιεςεο θαη ηηο απνθάζεηο γηα ηηο πξναγσγέο ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπο 176. Οη ξφινη απηνί ζπλδένληαη κε ην θαηλφκελν ηεο γπάιηλεο νξνθήο, αθνχ νη δξαζηεξηφηεηεο ησλ εξγνδνηψλ πξνζνκνηάδνπλ κε ηηο δξαζηεξηφηεηεο ησλ αλσηάησλ ζηειερψλ ησλ επηρεηξήζεσλ. πλεπψο, ε πξαγκαηηθφηεηα δηαςεχδεη ηα ζηεξεφηππα πνπ ζέινπλ ηηο γπλαίθεο αθαηάιιειεο γηα αλψηαηεο ζέζεηο, εθφζνλ απηέο είλαη θαηάιιειεο λα δηνηθνχλ ηηο δηθέο ηνπο επηρεηξήζεηο παξάιιεια, θαίλεηαη λα επηβεβαηψλεηαη θαη ζηελ Διιάδα ε δηεζλήο ηάζε 177 λα εμέξρνληαη νη γπλαίθεο απφ θιάδνπο κε έληνλν εχξνο γπάιηλεο νξνθήο, θαη λα μεθηλνχλ δηθέο ηνπο επηρεηξήζεηο, ψζηε λα κελ εκπνδίδεηαη ε ζηαδηνδξνκία ηνπο απφ ζηεξεφηππα θαη δηαθξίζεηο. Σν παξφλ θεθάιαην πξνζπαζεί λα απνηππψζεη ηηο βαζηθέο δηαθνξέο ζηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα ησλ δχν θχισλ εάλ δελ δειψλεηαη δηαθνξεηηθά, ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία πξνέξρνληαη απφ ηελ έξεπλα ηνπ Ν. Νηεξκαλάθε, Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη 175 Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθφ θελφ αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Διιάδα, 2 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν, Equal- Αλδξνκέδα, Γεθέκβξηνο Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό.., 2004, φ.π. 177 Wirth L., Women in Management.., 2001, φ.π. 96

97 ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα, πνπ δηεμήρζε ζην πιαίζην ηνπ έξγνπ Equal-Αλδξνκέδα, ην Γεθέκβξην ηνπ 2004, έρνληαο σο πεγή ηελ Έξεπλα Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, ησλ εηψλ 1993 θαη Σα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ επηρεηξεκαηηώλ: ειηθία, εθπαηδεπηηθό επίπεδν θαη νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε. Ζ αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ επηρεηξεκαηηψλ πξνζθέξεη κία πην νινθιεξσκέλε εηθφλα γηα ηηο βαζηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζηα δχν θχια, φηαλ αλαιακβάλνπλ επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα. πγθεθξηκέλα, θαίλεηαη φηη ηε δεθαεηία εθδειψλεηαη αληίζεηεο ηάζεηο ζηα δχν θχια, φζνλ αθνξά ζηελ ειηθία, ην επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη ηελ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε ησλ επηρεηξεκαηηψλ. Δηδηθφηεξα, εμεηάδνληαο ηελ ειηθηαθή ζύλζεζε ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ πξνθχπηεη ζεκαληηθή κεηαβνιή (δηάγξακκα 11) : ην 1993 ην 52% ησλ εξγνδνηξηψλ ήηαλ άλσ ησλ 40 εηψλ θαη ην ππφινηπν 48% ήηαλ θάησ ησλ 40, αιιά ην 2003 ην 70% ησλ εξγνδνηξηψλ είλαη άλσ ησλ 40 εηψλ, θαη ζηαζεξά κεηψλεηαη ε παξνπζία ησλ λεψηεξσλ γπλαηθψλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν. Αληίζεηα, ζηνπο άλδξεο δελ παξαηεξνχληαη ζεκαληηθέο κεηαβνιέο σο πξνο ηελ ειηθία (πεξίπνπ ην 65% ησλ αλδξψλ είλαη άλσ ησλ 40 εηψλ ηε δεθαεηία ). Γηάγξακκα 11 : Δπηρεηξεκαηίεο- εξγνδόηεο θαηά θύιν θαη νκάδεο ειηθηώλ,

98 Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα, 2 ν ηαηηζηηθό Δειηίν, Γεθέκβξηνο 2004 πλεπψο, ηελ εμεηαδφκελε δεθαεηία, ε αχμεζε ηεο γπλαηθείαο επηρεηξεκαηηθφηεηαο πξνήιζε απνθιεηζηηθά απφ γπλαίθεο ειηθίαο άλσ ησλ 40 εηψλ, θαη ε ειηθηαθή ζχλζεζε ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ πξνζέγγηζε ησλ αλδξψλ. Σν γεγνλφο φκσο φηη νη κεηαβνιέο ζηελ ειηθηαθή ζχλζεζε ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ ιεηηνχξγεζαλ πξνο ηελ ελίζρπζε κφλν ησλ κεγαιπηέξσλ γπλαηθψλ αλαδεηθλχεη ηα ζεκαληηθά πξνβιήκαηα ζηελ ελζάξξπλζε θαη (ππν)ζηήξημε ησλ λέσλ ζε ειηθία αηφκσλ (θαη ηδηαίηεξα ησλ λέσλ γπλαηθψλ) ζηελ αλάιεςε επηρεηξεκαηηθψλ πξσηνβνπιηψλ. Ζ αδπλακία απηή γίλεηαη κάιηζηα πεξηζζφηεξν εκθαλήο φηαλ ν παξάγνληαο ηεο ειηθίαο ζπλδέεηαη κε ην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο. Δηδηθφηεξα, ηελ εμεηαδφκελε δεθαεηία ε θαηά εθπαηδεπηηθό επίπεδν ζύλζεζε ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ παξέκεηλε ακεηάβιεηε, αθνχ ε αχμεζε ηεο γπλαηθείαο επηρεηξεκαηηθφηεηαο πξνήιζε απφ φια ηα επίπεδα εθπαίδεπζεο, κε 60% πεξίπνπ ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ λα έρεη πςειφ θαη κεζαίν επίπεδν εθπαίδεπζεο. Αληίζεηα, ζηνπο άλδξεο παξαηεξείηαη έληνλε κείσζε ησλ επηρεηξεκαηηψλ κε ρακειφ επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη αχμεζε εθείλσλ κε κέζν θαη πςειφ. Χζηφζν, θαη ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο, ην πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ κε πςειφ θαη κέζν εθπαηδεπηηθφ επίπεδν είλαη αθφκε πςειφηεξν απφ ην αληίζηνηρν ησλ αλδξψλ (δηάγξακκα 12). Γηάγξακκα 12 : Δπηρεηξεκαηίεο-εξγνδόηεο θαηά θύιν θαη επίπεδν εθπαίδεπζεο, 1993 θαη

99 Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα, 2 ν ηαηηζηηθό Δειηίν, Γεθέκβξηνο 2004 Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρεη, σζηφζν, ε κεηαβνιή ηεο ζχλζεζεο ησλ επηρεηξεκαηηψλεξγνδνηψλ/-ηξηψλ κε βάζε ην θχιν, ην επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη ηελ ειηθηαθή νκάδα (δηάγξακκα 13). Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηνπο άλδξεο εξγνδφηεο, θαηά ηε δεθαεηία , παξαηεξείηαη φηη ε κείσζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο ηνπο παξνπζίαο ζπλδέεηαη πεξηζζφηεξν κε ηνλ παξάγνληα ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο θαη ιηγφηεξν κε ηνλ παξάγνληα ηεο ειηθίαο. Αληίζεηα, ζηελ αχμεζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο παξνπζίαο ησλ γπλαηθψλ ν παξάγνληαο ηεο ειηθίαο ήηαλ ζεκαληηθφηεξνο ζε ζρέζε κε ηνλ παξάγνληα ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο. Γηάγξακκα 13 : Μεηαβνιή ηεο ζύλζεζεο ησλ αλδξώλ θαη γπλαηθώλ εξγνδνηώλ θαηά ειηθηαθή νκάδα θαη επίπεδν εθπαίδεπζεο,

100 Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα, 2 ν ηαηηζηηθό Δειηίν, Γεθέκβξηνο 2004 Με άιια ιφγηα, ηε δεθαεηία ην ρακειφ επίπεδν εθπαίδεπζεο ζηνπο άλδξεο κείσλε ηηο πηζαλφηεηεο εηζφδνπ θαη παξακνλήο ηνπο ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν πεξηζζφηεξν απφ φηη ν ρακειφηεξνο κέζνο φξνο ηεο ειηθίαο ηνπο, ελψ αληίζεηα ζηηο γπλαίθεο ηηο πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο εηζφδνπ θαη παξακνλήο ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν είραλ νη γπλαίθεο ειηθίαο εηψλ, αλεμαξηήησο επηπέδνπ εθπαίδεπζεο. Με βάζε ηηο παξαπάλσ επηζεκάλζεηο γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη ε εμνκνίσζε ηεο ειηθηαθήο ζχλζεζεο ησλ γπλαηθψλ θαη ησλ αλδξψλ επηρεηξεκαηηψλ, δελ ζεκαίλεη φηη επηηεχρζεθε κείσζε ησλ δηαθνξψλ-αληζνηήησλ ζηελ εθδήισζε επηρεηξεκαηηθφηεηαο απφ ηα δχν θχια. Αληίζεηα, πξνθχπηεη φηη ηελ ηειεπηαία δεθαεηία έρνπλ εληζρπζεί ηα εκπφδηα πνπ απνηξέπνπλ ηηο λεφηεξεο ζε ειηθία γπλαίθεο λα αλαιάβνπλ ή λα δηαηεξήζνπλ επηρεηξεκαηηθή δξάζε, αθφκα θαη αλ δηαζέηνπλ πςειφ επίπεδν εθπαίδεπζεο. Μάιηζηα, ε έιιεηςε δπλακηθήο ζηελ επηρεηξεκαηηθή δξάζε απφ ηηο λεφηεξεο ειηθίεο ησλ γπλαηθψλ, κεζν-καθξνπξφζεζκα ζα εληζρχζεη ηηο δηαθνξέο αλάκεζα ζηα δχν θχια, ελψ παξάιιεια απνδίδεη ζηε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα ραξαθηήξα επθαηξηαθφ θαη αλαπηπζζφκελν κφλν φηαλ θάπνηεο άιιεο ζπλζήθεο ην επηηξέςνπλ, κε θπξηφηεξε φπσο θαίλεηαη ηελ αλαηξνθή κηθξψλ παηδηψλ. 100

101 Πξάγκαηη, εμεηάδνληαο ηελ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε ησλ επηρεηξεκαηηψλ πξνθχπηεη φηη παξαηεξνχληαη δηαθνξεηηθέο ηάζεηο αλάκεζα ζηα δχν θχια, φπσο εμάιινπ θαη ζηα άιια θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ εμεηάζακε. Δηδηθφηεξα, ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ επηρεηξεκαηηψλ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ- είλαη έγγακνη, φκσο απηή ε εμνκνίσζε ηεο νηθνγελεηαθήο θαηάζηαζεο πξνθχπηεη απφ δχν αληίζεηεο ηάζεηο: ζπγθεθξηκέλα, ηελ πεξίνδν κεηψλεηαη ν αξηζκφο ησλ έγγακσλ αλδξψλ εξγνδνηψλ, ελψ απμάλεηαη πεξίπνπ θαηά ην ίδην πνζφ ν αξηζκφο ησλ άγακσλ αλδξψλ εξγνδνηψλ. Αληίζεηα, ην ζχλνιν ζρεδφλ ηεο αχμεζεο ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ πξνήιζε απφ έγγακεο γπλαίθεο, ζηνηρείν πνπ δείρλεη φηη, ζε πξψηε θάζε, νη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο δελ απνηεινχλ εκπφδην γηα ηηο γπλαίθεο, θαη επηβεβαηψλεη ηελ ππφζεζε φηη άιινη ήηαλ νη ιφγνη πνπ εκπφδηδαλ ηελ θαξηέξα απηψλ ησλ γπλαηθψλ θαη ηηο ψζεζαλ ζηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα. Μάιηζηα, θαη φηαλ εμεηάδνπκε ηελ παξνπζία παηδηνύ θάησ ησλ 15 εηψλ, βιέπνπκε φηη θαη πάιη ηα κεγέζε είλαη παξφκνηα ζηα δχν θχια, θαζψο ην 2003 ην 60% ησλ αλδξψλ θαη ην 70% ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ δελ είραλ παηδί θάησ ησλ 15 εηψλ. Σα αληίζηνηρα κεγέζε ην 1993 ήηαλ κηθξφηεξα, αιιά απνηεινχζαλ θαη ηφηε ηελ πιεηνςεθία θαη ζηα δχν θχια. Σελ ηειεπηαία δεθαεηία επνκέλσο, έρεη γίλεη πεξηζζφηεξν πηζαλή ε εηθφλα ηνπ άλδξα ή ηεο γπλαίθαο επηρεηξεκαηία, πνπ δελ έρεη ηελ επζχλε ελφο παηδηνχ ειηθίαο θάησ ησλ 15 εηψλ, παξφηη αθφκε απηφο ν παξάγνληαο θαίλεηαη ζεκαληηθφηεξνο γηα ηηο γπλαίθεο (δηάγξακκα 14). Ζ εηθφλα αιιάδεη φκσο, φηαλ εμεηάδνπκε ζπγθεθξηκέλα ηελ ειηθία παηδηνύ, θαζψο φζν κηθξφηεξε είλαη ε ειηθία ηνπ παηδηνχ ζην λνηθνθπξηφ ηφζν ιηγφηεξεο είλαη νη γπλαίθεο απφ ηνπο άλδξεο επηρεηξεκαηίεο. Ζ εηθφλα απηή ήηαλ εκθαλήο ην 1993 γηα ειηθίεο παηδηψλ κέρξη 6 εηψλ, ελψ ζην ηέινο ηεο εμεηαδφκελεο δεθαεηίαο, ε δηαθνξά αλάκεζα ζηα δχν θχια είρε απμεζεί ζε βάξνο ησλ γπλαηθψλ (δηάγξακκα 14). Σν ζηνηρείν απηφ εθ πξψηεο φςεσο δείρλεη πσο ε επζχλε κηθξνχ παηδηνχ απνηξέπεη ηηο γπλαίθεο απφ ηελ αλάιεςε επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο, φκσο ζεκαληηθφ είλαη θαη ην γεγνλφο πσο ε πιεηνςεθία ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ είλαη άλσ ησλ 40 εηψλ. Δπεηδή ινηπφλ νη γπλαίθεο ζηελ Διιάδα θάλνπλ παηδηά ζε κηθξφηεξε ειηθία, ίζσο ε απνπζία επηρεηξεκαηηψλ κε κηθξά παηδηά δελ αθνξά ηφζν ηε δπζθνιία ζπκθηιίσζεο νηθνγελεηαθήο-επαγγεικαηηθήο δσήο, αιιά είλαη απνηέιεζκα ηεο κεγαιχηεξεο ειηθίαο ηνπο. Θα πξέπεη ινηπφλ λα γίλεη εηδηθφηεξε έξεπλα, πνπ λα εμεηάδεη εάλ ν ιφγνο ππνρψξεζεο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ησλ λεφηεξσλ γπλαηθψλ ζρεηίδεηαη κε ηελ αλαηξνθή κηθξνχ παηδηνχ, ή αλ εμαξηάηαη απφ δνκηθά εκπφδηα ηεο νηθνλνκίαο (ηα ίδηα πνπ απνηξέπνπλ θαη ηνπο λένπο άλδξεο) θαη επηβαξχλεηαη απφ ζηεξεφηππα γηα ην ξφιν ησλ γπλαηθψλ. 101

102 Γηάγξακκα 14 : Δπηρεηξεκαηίεο-εξγνδόηεο κε ή ρσξίο παηδί (ειηθίαο θάησ ησλ 15 εηώλ) θαηά θύιν, 1993 θαη 2003 Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα, Γεθέκβξηνο 2004 χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, αιιά θαη κε απηά ηεο ειηθηαθήο ζχλζεζεο θαη ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ, ην ζπκπέξαζκα πνπ πξνθχπηεη είλαη φηη ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ε αχμεζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο παξνπζίαο ησλ γπλαηθψλ αθνξνχζε θπξίσο ζε έγγακεο γπλαίθεο ειηθίαο άλσ ησλ 40 εηψλ, ρσξίο ππνρξεψζεηο θξνληίδαο παηδηψλ (ειηθίαο θάησ ησλ 15 εηψλ), ελψ ην επίπεδν εθπαίδεπζεο δελ απνηεινχζε ηζρπξφ παξάγνληα ελίζρπζεο ηεο επηρεηξεκαηηθήο ηνπο δξάζεο. Ζ εηθφλα απηή ζπκπιεξψλεηαη ζηε ζπλέρεηα κε ηελ αλάιπζε ηεο γπλαηθείαο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζην ζχλνιν θαη ζε επηκέξνπο θιάδνπο ηεο νηθνλνκίαο, αιιά θαη κε ηε ζχλδεζή ηεο κε ηε γπάιηλε νξνθή. 102

103 8.2. Βαζηθά κεγέζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο ησλ δύν θύισλ ζην ζύλνιν ηεο νηθνλνκίαο Σα δηαζέζηκα ζηνηρεία δείρλνπλ κε ζαθήλεηα φηη ε έληαζε ηεο εθδήισζεο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο είλαη ζεκαληηθά κεγαιχηεξε ζηνπο άλδξεο, θαζψο ην 2003 επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα κε ή ρσξίο πξνζσπηθφ αζθνχζαλ πεξίπνπ άλδξεο θαη γπλαίθεο. πγθξίλνληαο βέβαηα απηά ηα κεγέζε κε ηα αληίζηνηρα ηνπ 1993 πξνθχπηεη φηη ηελ ηειεπηαία δεθαεηία κεηψλεηαη πεξίπνπ θαηά ν αξηζκφο ησλ αλδξψλ πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη επηρεηξεκαηηθά, ελψ αληίζεηα απμάλεηαη θαηά ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ πνπ αζθνχλ επηρεηξεκαηηθή δξάζε. Δηδηθά φζνλ αθνξά ηνπο εξγνδφηεο/ηξηεο (κε πξνζσπηθφ), ηε δεθαεηία απμήζεθαλ θαηά , θαη ην ζχλνιν ζρεδφλ απηήο ηεο αχμεζεο πξνήιζε απφ ηηο γπλαίθεο (πεξίπνπ γπλαίθεο εξγνδφηξηεο). Πξνθχπηεη ινηπφλ κία κεγάιε δπλακηθή ησλ γπλαηθψλ ζηελ εμέιημε ηεο επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο, πνπ φκσο δελ είλαη αξθεηή γηα λα θαιχςεη ηε δηαθνξά κε ηνπο άλδξεο, αθνχ ην 2003 ε επηρεηξεκαηηθή παξνπζία ησλ αλδξψλ ζηε ζπλνιηθή ηνπο απαζρφιεζε (9,5%) ήηαλ 2,8 θνξέο κεγαιχηεξε απφ ηελ αληίζηνηρε ησλ γπλαηθψλ (3,4%). Δμάιινπ, ην πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ δελ αληηζηνηρεί ζε απηφ πνπ ηνπο αλαινγεί κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζην ζπλνιηθφ αλζξψπηλν δπλακηθφ ησλ επηρεηξήζεσλ : Πην ζπγθεθξηκέλα, ην 1993 ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ-επηρεηξεκαηηψλ θάιππηε κφιηο ην 45,5% ηνπ αξηζκνχ ησλ εξγνδνηψλ/-ηξηψλ-επηρεηξεκαηηψλ πνπ ηνπο αλαινγνχζαλ βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζην ζπλνιηθφ αλζξψπηλν δπλακηθφ ησλ επηρεηξήζεσλ, ελψ ην 2003, ε ελδπλάκσζε ηεο αληηπξνζψπεπζεο ησλ γπλαηθψλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν αχμεζε ην αληίζηνηρν πνζνζηφ θάιπςεο κφιηο ζην 54,9% ηνπ αξηζκνχ πνπ ζα ηνπο αλαινγνχζε. πλνςίδνληαο, ζην ζχλνιν ηεο νηθνλνκίαο, αλ θαη απμήζεθε ζεκαληηθά ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ, σζηφζν, ην επηρεηξεκαηηθφ θελφ αλάκεζα ζηα δχν θχια παξέκεηλε αξθεηά ζεκαληηθφ, ελψ νη πηζαλφηεηεο ησλ γπλαηθψλ γηα αλάιεςε επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο ππνιείπνληαη ζεκαληηθά ησλ αληίζηνηρσλ πηζαλνηήησλ ησλ αλδξψλ. Ζ εηθφλα ζηνπο επηκέξνπο θιάδνπο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο πνηθίιεη ζεκαληηθά, θαζψο ην επηρεηξεκαηηθφ θελφ δελ κεηψλεηαη παληνχ, αθνχ ζε αξθεηνχο θιάδνπο ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν ππνρψξεζε ζεκαληηθά δηεπξχλνληαο ηηο αληζφηεηεο. 103

104 8.3. Η γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθόηεηα ζηνπο επηκέξνπο νηθνλνκηθνύο θιάδνπο θαη ε ζύλδεζή ηεο κε ηε γπάιηλε νξνθή. εκαληηθφ είλαη ην ζηνηρείν φηη ε ελίζρπζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο παξνπζίαο ησλ γπλαηθψλ εκθαλίδεηαη ζε θιάδνπο φπνπ ε επηρεηξεκαηηθή δξάζε ησλ αλδξψλ, είλαη θπξίαξρε, φπσο ε γεσξγία-θηελνηξνθία, νη θιάδνη ηνπ ρνλδξηθνχ-ιηαληθνχ εκπνξίνπ ηεο κεηαπνίεζεο, θαη ν θιάδνο ησλ μελνδνρείσλ-εζηηαηνξίσλ. Δηδηθφηεξα, ζηνλ θιάδν ηεο γεσξγίαο-θηελνηξνθίαο (δηάγξακκα 15) παξαηεξείηαη ζεκαληηθή αχμεζε ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ κε απνηέιεζκα ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ε αληηπξνζψπεπζε ηνπο ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν λα δηακνξθψλεηαη ζε επίπεδν πςειφηεξν απφ απηφ πνπ ηνπο αλαινγεί βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζην αλζξψπηλν δπλακηθφ ηνπ θιάδνπ. Ζ γεσξγία-θηελνηξνθία απνηειεί ην κφλν θιάδν φπνπ νη γπλαίθεο θαηνξζψλνπλ λα θαιχςνπλ ην πνζνζηφ επηρεηξεκαηηθφηεηαο πνπ ηνπο αλαινγεί. ην ζεκείν απηφ φκσο ζα πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ζηνλ θιάδν ηεο γεσξγίαο-θηελνηξνθίαο παξαηεξείηαη ζπρλά ην θαηλφκελν ηεο «εκθάληζεο» ησλ γπλαηθψλ σο επηρεηξεκαηηψλ κφλν «ζηα ραξηηά», ελψ ζηελ νπζία ηηο ζρεηηθέο αξκνδηφηεηεο θαη θαζήθνληα εθηεινχλ νη ζχδπγνί ηνπο, θαζψο δηάθνξνη ιφγνη (ζπληαμηνχρνη, θνξνινγηθνί ιφγνη, πξνγξάκκαηα-επηδνηήζεηο θ.ι.π.) δελ επηηξέπνπλ ηελ «εκθάληζε» ησλ ηειεπηαίσλ σο εξγνδνηψλ. 104

105 Γηάγξακκα 15 : Αληηπξνζώπεπζε γπλαηθώλ ζηνπο επηρεηξεκαηίεο-εξγνδόηεο, επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηα δύν θύια θαη πηζαλόηεηεο ησλ γπλαηθώλ γηα αλάιεςε επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο θαη ζέζεσλ κηζζσηήο εξγαζίαο θαηά θιάδν Ζ αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηνπο εξγνδφηεο-επηρεηξεκαηίεο εθθξάδεηαη σο (%) πνζνζηφ ζηνλ αξηζκφ πνπ ηνπο αλαινγεί ζχκθσλα κε ηε ζπλνιηθή ηνπο απαζρφιεζε ζηνλ αληίζηνηρν θιάδν. Ζ δηαθνξά ηνπ απφ ην 100% απνδίδεη ην κέγεζνο ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ θελνχ αλάκεζα ζηα δχν θχια. Ζ πηζαλφηεηα αλάιεςεο επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο θαη ζέζεσλ κηζζσηήο εξγαζίαο εθθξάδεηαη σο (%) πνζνζηφ θαη απνηππψλεη ηε(λ) (πηζαλφηεηα) ζπκκεηνρή(ο) ησλ γπλαηθψλ ζηνπο εξγνδφηεο-επηρεηξεκαηίεο θαη ζέζεηο κηζζσηήο εξγαζίαο, αληίζηνηρα, ζε έλα θιάδν. Ζ κεηαβνιή ησλ πηζαλνηήησλ παξνπζηάδεη ην πφζν επθνιφηεξε ή δπζθνιφηεξε έρεη γίλεη ζε έλα θιάδν ε αλάπηπμε επηρεηξεκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη ε αλάιεςε ζέζεσλ εμαξηεκέλεο εξγαζίαο απφ ηηο γπλαίθεο. Ζ κεηαβνιή ηνπ κέζνπ κεγέζνπο ησλ επηρεηξήζεσλ εθθξάδεη ηελ πνζνζηηαία (%) αχμεζε ή κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ κηζζσηψλ αλά επηρείξεζε ζηνλ αληίζηνηρν θιάδν, Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα, Γεθέκβξηνο

106 Απφ ηελ άιιε, ν θιάδνο ηνπ ρνλδξηθνχ θαη ιηαληθνχ εκπνξίνπ απνηειεί ζηαζεξά ηνλ θιάδν κε ην κεγαιχηεξν αξηζκφ εξγνδνηψλ/ηξηψλ-επηρεηξεκαηηψλ θαη ζηα δχν θχια (ην 24,8% ησλ αλδξψλ θαη ην 25,5% ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ ην 2003). Ο αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ απμήζεθε θαηά 50,5% απφ ην 1993 ην 2003, θαη θαιχπηεη ην 46,6% πνπ ηνπο αλαινγεί βάζεη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζην αλζξψπηλν δπλακηθφ ηνπ θιάδνπ. Ο θιάδνο ησλ μελνδνρείσλ-εζηηαηνξίσλ απνηειεί ίζσο ηε κεγαιχηεξε απφ ηηο επράξηζηεο εθπιήμεηο αλαθνξηθά κε ηελ ελδπλάκσζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο ησλ γπλαηθψλ ηελ ηειεπηαία δεθαεηία.. Ηδηαίηεξα εληππσζηαθή ήηαλ ε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ (θαηά 320% ή θαηά γπλαίθεο), φπσο θαη ε αχμεζε ηεο γπλαηθείαο κηζζσηήο απαζρφιεζεο ζηνλ θιάδν (+81% ή λέεο ζέζεηο κηζζσηήο εξγαζίαο). Έηζη, ην 1993 ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ ζηνλ θιάδν θάιππηε κφιηο ην 30,6% ηνπ αξηζκνχ πνπ ηνπο, ελψ ην 2003, ην αληίζηνηρν πνζνζηφ απμήζεθε ζην 52,6%, παξακέλνληαο βέβαηα κηθξφηεξν απφ ησλ αλδξψλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζε θιάδνπο ηνπ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ, φπσο ε εθπαίδεπζε, ε πγεία-πξφλνηα θαη νη ινηπέο ππεξεζίεο αηνκηθνχ ή θνηλσληθνχ ραξαθηήξα φπνπ νη γπλαίθεο ζπγθεληξψλνπλ ην 60% ηεο απαζρφιεζεο θαη θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία θαηέιαβαλ ηα ¾ ησλ λέσλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ, εκθαλίδεηαη ζεκαληηθή ππνρψξεζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο παξνπζίαο ησλ γπλαηθψλ θαη αληίζηνηρα ζεκαληηθή ελίζρπζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο δξάζεο ησλ αλδξψλ. Αμηνζεκείσην, επίζεο, είλαη ην ζηνηρείν ηεο απνπζίαο ησλ γπλαηθψλ απφ ηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν αξθεηψλ θιάδσλ ηεο νηθνλνκίαο. Ο θιάδνο ηεο αιηείαο, ησλ νξπρείσλιαηνκείσλ, ηεο ελέξγεηαο, θπζηθνχ αεξίνπ θαη χδαηνο, θαη κέρξη πξφζθαηα ν θιάδνο ησλ ελδηάκεζσλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ νξγαληζκψλ θαη επηρεηξήζεσλ ήηαλ θαη εμαθνινπζνχλ λα είλαη πεδία νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο θάησ απφ ηελ απφιπηε επηρεηξεκαηηθή θπξηαξρία ησλ αλδξψλ. ζνλ αθνξά ζην κέγεζνο ησλ επηρεηξήζεσλ (δηάγξακκα 16), ζην ζχλνιν ησλ θιάδσλ παξαηεξείηαη ε ηάζε νη γπλαίθεο εξγνδφηξηεο-επηρεηξεκαηίεο λα εξγάδνληαη θαη λα δηνηθνχλ ζρεηηθά κηθξφηεξεο επηρεηξήζεηο απφ απηέο πνπ δηνηθνχλ νη άλδξεο εξγνδφηεο-επηρεηξεκαηίεο, εηδηθά ζηνπο θιάδνπο φπνπ είλαη πξφζθαηε ε επηρεηξεκαηηθφηεηα ησλ γπλαηθψλ 178. Απηφ, σζηφζν, 178 Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ν θιάδνο ησλ μελνδνρείσλ-εζηηαηνξίσλ, φπνπ ζην ηέινο ηεο εμεηαδφκελεο πεξηφδνπ παξαηεξείηαη κηθξή ηάζε αχμεζεο ηνπ κέζνπ κεγέζνπο ησλ επηρεηξήζεσλ, κε ηηο γπλαίθεο λα έρνπλ παξνπζηάζεη 106

107 αιιάδεη ζηνπο θιάδνπο φπνπ ε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθή παξνπζία εκθαλίδεηαη ζπγθξηηηθά έληνλε, φπσο ζηε κεηαπνηεηηθή βηνκεραλία, φπνπ θαηά ηελ πεξίνδν , παξαηεξείηαη αληηζηξνθή ηεο παξαπάλσ ηάζεο. Δηδηθφηεξα, ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο νη γπλαίθεο εξγνδφηξηεο είραλ ζε ζρεηηθνχο φξνπο- ιηγφηεξεο πηζαλφηεηεο απφ ηνπο άλδξεο λα δηνηθνχλ κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο. ην ηέινο ηεο εμεηαδφκελεο πεξηφδνπ ε ηάζε απηή είρε αληηζηξαθεί θαη ην 2003, ε παξνπζία ησλ γπλαηθψλ εξγνδνηξηψλ-επηρεηξεκαηηψλ ζε επηρεηξήζεηο κε πεξηζζφηεξνπο/-εο απφ 11 κηζζσηνχο/-έο ήηαλ κεγαιχηεξε απφ απηή ησλ αλδξψλ. Γηάγξακκα 16: Καηαλνκή εξγνδνηώλ-επηρεηξεκαηηώλ θαηά κέγεζνο επηρείξεζεο θαη θύιν ζην ζύλνιν θαη ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο, 1993 θαη 2003 Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα, 2 ν ηαηηζηηθό Δειηίν, Γεθέκβξηνο 2004 ππνρψξεζε ηεο παξνπζίαο ηνπο ζηηο επηρεηξήζεηο κε 11 θαη άλσ κηζζσηνχο/-έο, θαη ηνπο άλδξεο λα παξακέλνπλ νη κνλαδηθνί θπξίαξρνη ζηηο κεγαιχηεξεο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ (κε 50+ κηζζσηνχο/-έο). 107

108 Βιέπνπκε ινηπφλ φηη ε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα απμάλεηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ζε θιάδνπο φπνπ ε επηρεηξεκαηηθή παξνπζία ησλ αλδξψλ ήηαλ θπξίαξρε, ελδερνκέλσο επεηδή ζε απηνχο ηνπο θιάδνπο νη γπλαίθεο αληηκεηψπηδαλ έληνλα εκπφδηα επαγγεικαηηθήο εμέιημεο θαη απνθάζηζαλ λα εμέιζνπλ απφ ηε κηζζσηή εξγαζία θαη λα ιεηηνπξγήζνπλ δηθέο ηνπο επηρεηξήζεηο, ψζηε λα αμηνπνηήζνπλ ηα πξνζφληα ηνπο. Δπηπιένλ, ζηαηηζηηθή έξεπλα πνπ έγηλε γηα ηε ζρέζε αλάκεζα ζην βαζκφ αλάπηπμεο ηεο επηρεηξεκαηηθήο παξνπζίαο ησλ γπλαηθψλ θαη ζην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ζηνπο θιάδνπο ηεο νηθνλνκίαο, επηβεβαηψλεη φηη ππάξρεη ζεκαληηθή ζεηηθή ζπζρέηηζε (+0,58) αλάκεζα ζηελ αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν ησλ θιάδσλ θαη ζηελ αληηπξνζψπεπζή ηνπο ζηηο αλψηαηεο ηεξαξρηθά-κηζζνινγηθά ζέζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ (δηάγξακκα 17α θαη 17β). Δηδηθφηεξα, πξνθχπηεη φηη φζν κεγαιχηεξε είλαη ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν ελφο θιάδνπ (ή φζν κηθξφηεξν είλαη ην επηρεηξεκαηηθφ θελφ) ζε έλα θιάδν, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη θαη ε αληηπξνζψπεπζε ηνπο ζηηο αλψηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ. Αληίζηξνθα, φζν κεγαιχηεξε είλαη ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλψηαηεο κηζζνινγηθά-ηεξαξρηθά ζέζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ ηφζν κεγαιχηεξε είλαη θαη ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν ελφο θιάδνπ, δείρλνληαο φηη, θαη ζηελ Διιάδα, φζν εηζρσξεί ε γπλαηθεία επηρεηξεκαηηθφηεηα ζε έλαλ θιάδν, ηφζν κεηψλεηαη ε γπάιηλε νξνθή ζε απηφλ, πξνθαλψο επεηδή ε παξνπζία γπλαηθψλ επηρεηξεκαηηψλ απνηειεί παξάγνληα ζηήξημεο ησλ γπλαηθψλ εξγαδνκέλσλ θαη ηαπηφρξνλα κεηψλεη ηα ζηεξεφηππα θαη ηηο πξνθαηαιήςεηο εηο βάξνο ηνπο. 108

109 Γηάγξακκα 17α : Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο (γεληθόο δείθηεο) θαη ην επηρεηξεκαηηθό θελό ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο, 1995* Γηάγξακκα 17β : Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ησλ αλώηεξσλ ζηειερώλ (εηδηθόο δείθηεο) θαη ην επηρεηξεκαηηθό θελό ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο, 1995* *Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθό θελό αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Ειιάδα,

110 9. πκπεξάζκαηα ηελ εμέιημε ηνπ ρξφλνπ, νη γπλαίθεο θαζνξίζηεθαλ απφ ηε βηνινγηθή ηθαλφηεηα αλαπαξαγσγήο θαη ηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο ζηνλ ηδησηηθφ θαη δεκφζην ρψξν. Ζ βηνινγηθή δηαθνξά φκσο, κεηαηξάπεθε ηδενινγηθά ζε θνηλσληθή αληζφηεηα εηο βάξνο ησλ γπλαηθψλ 179. Ζ γπλαίθα ηαπηίζηεθε έηζη κε ηνλ ηδησηηθφ ρψξν ηεο αλαπαξαγσγήο, ελψ ν άλδξαο κε ηνλ δεκφζην ηεο παξαγσγήο. Ζ ηαχηηζε θάζε θχινπ κε έλαλ ρψξν, ηδησηηθφ ή δεκφζην, θαζφξηζε θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηνλ άιιν, ελψ ν θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο ζε έκκηζζε θαη άκηζζε (νηθηαθή) ζπλεπάγεηαη ηε δηαίξεζε ηεο εμνπζίαο θαη ηνπ ειέγρνπ. Με άιια ιφγηα, «ε θνηλσληθή αμηνιφγεζε θαη ηεξάξρεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ εξγαζηψλ πξνζδίδνπλ ζηα άηνκα θαη ηηο νκάδεο πνπ ηηο εθηεινχλ δηαθνξεηηθφ βαζκφ θνηλσληθήο εμνπζίαο» 180. ηελ παξαπάλσ δηαίξεζε ηεο εξγαζίαο ζπληειεί θαη ε θνηλσληθή δφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ θχινπ, ε νπνία είλαη απνηέιεζκα ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ηνπ αλζξψπνπ απφ ηελ νηθνγέλεηα, ηελ εθπαίδεπζε, θαη άιινπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο. Δπνκέλσο, νη βηνινγηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζε άλδξεο θαη γπλαίθεο αλαγλσξίδνληαη, αμηνινγνχληαη, θαιιηεξγνχληαη θαη επεθηείλνληαη απφ ην ηδενινγηθφ ζχζηεκα κηαο θνηλσλίαο, δεκηνπξγψληαο έηζη ηα ζηεξεόηππα γηα ην αξζεληθφ θαη ην ζειπθφ 181. Απηά ηα ζηεξεφηππα θαίλεηαη φηη αζθνχλ ηφζν κεγάιε επίδξαζε εληφο θαη εθηφο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, ψζηε δηεζλψο νη γπλαίθεο λα ζπλσζνχληαη ζε ζπγθεθξηκέλνπο θιάδνπο θαη επαγγέικαηα, λα αληηκεησπίδνπλ εκπφδηα ζηε ζηαδηνδξνκία ηνπο, θαη ηειηθά λα βηψλνπλ εζσηεξηθέο αληηθάζεηο θαη ζπγθξνχζεηο, αθνχ θαινχληαη λα αληαπνθξηζνχλ ζε πνιιαπινχο θαη θάπνηε αληηθαηηθνχο ξφινπο 182. Ζ ηάζε ησλ γπλαηθψλ λα ζπγθεληξψλνληαη ζε νξηζκέλα επαγγέικαηα, κνξθέο 179 Υξνλάθε, Ε., εμηζκόο: κηα άιιε κνξθή ξαηζηζκνύ, ζην : Δζληθηζκφο, Ραηζηζκφο, Κνηλσληθφ Φχιν (ζει ), Παξαηεξεηήο, Θεζζαινλίθε, ηξαηεγάθε, Μ., Φύιν, εξγαζία, ηερλνινγία, Ο Πνιίηεο, Αζήλα, Αζαλαζηάδνπ Υ., Πεηξνπνχινπ η., Μηκίθνπ Γ., Οη ζπλζήθεο ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζεο ζηελ Ειιάδα: , [ΚΔΘΗ], Αζήλα, Μάηνο Anker R., Theories of occupational segregation by sex, an overview, International Labour Review, Vol. 136, No. 3,

111 απαζρφιεζεο θαη βαζκίδεο ηεο ηεξαξρίαο, δειαδή ν επαγγεικαηηθφο δηαρσξηζκφο, είλαη θαηλφκελν εληνλφηαην ζηε ρψξα καο, ηφζν ζηελ νξηδφληηα, φζν θαη ζηελ θάζεηε δηάζηαζή ηνπ. ηελ Διιάδα κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα νη αξκνδηφηεηεο ηεο γπλαίθαο εμαληινχληαη θπξίσο ζην ρψξν ηεο νηθνγέλεηαο. Βέβαηα, ε γπλαίθα εξγαδφηαλ ζθιεξά ζε φιεο ηηο πεξηφδνπο ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο, κέζα θαη έμσ απφ ην ζπίηη, αιιά ρσξίο ακνηβή, γεγνλφο πνπ ζπληεξνχζε ηελ νηθνλνκηθή ηεο εμάξηεζε. Αιιά θαη κεηά ηελ είζνδν ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, σο απνηέιεζκα ηνπ εθβηνκεραληζκνχ θαη ησλ νηθνλνκηθψλ αλαγθψλ ηεο θαπηηαιηζηηθήο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο, ζπληεξήζεθαλ ηα ζηεξεφηππα, πνπ ζέινπλ ηε γπλαηθεία εξγαζία δεπηεξεχνπζα θαη ζπκπιεξσκαηηθή ηεο αλδξηθήο. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα λα απνζηεξείηαη απφ ηηο γπλαίθεο ε αμία ηεο εξγαζίαο, πνπ ζπλίζηαηαη αληίζεηα ζηνλ πξνζδηνξηζκό ηεο ηαπηόηεηαο ηνπ ππνθεηκέλνπ 183 απφ ηε ζπκκεηνρή ζηνλ δεκφζην βίν, θαη λα ελνρνπνηείηαη ε ηθαλνπνίεζε ηνπ αηφκνπ απφ απηή ηε ζπκκεηνρή, πνπ ην θαζηζηά ηζφηηκν θαη παξαγσγηθφ κέινο ηεο θνηλσλίαο. Οπζηαζηηθά παγηψλεη φρη κφλν ηε ζέζε ηεο γπλαίθαο ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο, αιιά θαη ηελ αληίιεςε πνπ έρεη ηφζν ε ίδηα φζν θαη νη άιινη γηα ην ξφιν πνπ κπνξεί θαη νθείιεη λα (κελ) δηαδξακαηίζεη ζηελ θνηλσληθή/δεκφζηα δσή. Δπηπιένλ, ε ζπληήξεζε ησλ παξαδνζηαθψλ ζηεξενηχπσλ έρεη σο απνηέιεζκα ηε ρακειή ζε ζρέζε κε ηα επξσπατθά δεδνκέλα ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, θαη ηελ απνξξφθεζή ηνπο θπξίσο ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα θαη εηδηθφηεξα ζην εκπφξην, ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ πγεία, ζηα μελνδνρεία-εζηηαηφξηα θαη ζηε δεκφζηα δηνίθεζε. Οη γπλαίθεο ζεσξνχληαη αζχκβαηεο κε ηα επαγγέικαηα πνπ είλαη ρεηξσλαθηηθά ή ηερληθά θαη απαηηνχλ θάπνηα εμεηδίθεπζε, ελψ φκσο ζεσξνχληαη θαηάιιειεο γηα επαγγέικαηα ρεηξσλαθηηθά πνπ είηε δελ απαηηνχλ εμεηδίθεπζε (νηθηαθνί βνεζνί) είηε παξαδνζηαθά εθηεινχζαλ (γεσξγία). Δπηπιένλ ε ζηεξεφηππε αληίιεςε φηη δελ είλαη εμίζνπ ηθαλέο κε ηνπο άλδξεο γηα ζχλζεηε καζεκαηηθή ζθέςε αληαλαθιάηαη ζηελ απνπζία ησλ γπλαηθψλ απφ ηα αληίζηνηρα επαγγέικαηα, ηα νπνία ζηελ νηθνλνκία ηεο γλψζεο ζα ζπλερίζνπλ λα εληζρχνπλ ηε ζέζε ηνπο, κε ηηο αλάινγεο επηδξάζεηο ζηελ γπλαηθεία απαζρφιεζε θαη ην εηζφδεκα. Δπηπιένλ, ζε θαλέλαλ θιάδν νη εξγαδφκελεο δελ θαηαιακβάλνπλ ηηο αλψηαηεο ζέζεηο πνπ ηνπο αλαινγνχλ, γεγνλφο πνπ δείρλεη πσο ε γπάιηλε νξνθή πθίζηαηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηε ρψξα καο. Δπηπιένλ, ε πιεηνςεθία ησλ αθνχζηα κεξηθψο απαζρνινχκελσλ είλαη γπλαίθεο, γεγνλφο πνπ δείρλεη φηη ε απνξξφθεζε ησλ γπλαηθψλ ζε ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο απαζρφιεζεο, απνηειεί έλαλ 183 Παλαγησηφπνπινο Ν., εκεηψζεηο γηα ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ θαη ην ρξφλν απαζρφιεζεο, χγρξνλα Θέκαηα, 66,

112 ηξφπν γηα ηε δεκηνπξγία κηαο ππνβαζκηζκέλεο εξγαηηθήο ηάμεο. Οη γπλαίθεο θαηαιακβάλνπλ ηειηθά ζέζεηο εξγαζίαο, νη νπνίεο είλαη ρακειφκηζζεο ή δίρσο πξννπηηθέο εμέιημεο, γεγνλφο πνπ ζπκβάιιεη ζηε δηαηήξεζε ηνπ πξνζσξηλνχ θαη επθαηξηαθνχ ραξαθηήξα ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο ηνπο. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη ε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζηελ εξγαζία, θαη ν δηαρσξηζκφο ησλ θπιεηηθψλ ξφισλ, έρεη σο ζπλέπεηα ηε δηακφξθσζε εηδηθψλ κεηνλεθηηθψλ ζπλζεθψλ πξφζβαζεο ησλ Διιελίδσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζηελ επαγγεικαηηθή εμέιημή ηνπο. Ηδηαίηεξα απνγνεηεπηηθά είλαη ηα επξήκαηα γηα ην ξφιν ηεο εθπαίδεπζεο ζηνλ επαγγεικαηηθφ δηαρσξηζκφ. Απ φηη θαίλεηαη νη εθπαηδεπηηθνί αλαπαξάγνπλ αλαρξνληζηηθά ζηεξεφηππα κε ηηο ζηάζεηο, ηηο ζπκπεξηθνξέο θαη ηηο αλακνλέο απφ ηνπο καζεηέο ηνπο, ελψ ηα ζρνιηθά βηβιία εληείλνπλ ην πξφβιεκα, κε ηηο παξσρεκέλεο ή αληηθαηηθέο αλαθνξέο ζηε γπλαηθεία θχζε. Φπζηθά, ηα ζηεξεφηππα δηαησλίδνληαη κ απηφλ ηνλ ηξφπν απφ γεληά ζε γεληά θαη αληαλαθιψληαη ζηελ επηινγή ζπνπδψλ απφ ηνπο καζεηέο, θξίζηκε γηα ηε κειινληηθή ηνπο εμέιημε. Δπηπιένλ, εζσηεξηθεχνληαη λφξκεο γηα ηελ ηθαλφηεηα αλδξψλ θαη γπλαηθψλ λα δηεπζχλνπλ, πνπ αληαλαθιψληαη κε ζπλέπεηα ζηελ αγνξά εξγαζίαο, θαη εηδηθφηεξα ζην εχξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο. ηελ ίδηα ηελ αγνξά εξγαζίαο, πνιιέο εξγαδφκελεο αληηκεησπίδνπλ ράζκα θαξηέξαο, θαη πθίζηαληαη έκκεζεο δηαθξίζεηο θαη κηζζνινγηθέο αδηθίεο, αθξηβψο επεηδή ε γπλαηθεία εξγαζία είλαη θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλε σο δεπηεξεχνπζα. Δμάιινπ, θαίλεηαη φηη ε γπλαηθεία εξγαζία ζηελ Διιάδα είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηα γεγνλφηα ηνπ θχθινπ δσήο ησλ γπλαηθψλ, ελψ ην πςειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, πξννδεπηηθέο αληηιήςεηο ησλ γπλαηθψλ γηα ηνπο ξφινπο ησλ δχν θχισλ θαη ε θηιειεχζεξε ζηάζε ηνπ ζπδχγνπ ζε ζρέζε κε ηελ εξγαζία ηεο γπλαίθαο, ζπλδένληαη ζεηηθά κε ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ. Αληίζεηα, ν αξηζκφο θαη ε ειηθία ησλ παηδηψλ, θαζψο θαη ην εηζφδεκα ηνπ λνηθνθπξηνχ επηδξνχλ αξλεηηθά ζηελ απαζρφιεζε ηεο γπλαίθαο 184. Απφ ηελ άιιε, ελζαξξπληηθφ είλαη φηη ηα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη αχμεζε ηεο γπλαηθείαο επηρεηξεκαηηθφηεηαο, ηδίσο ζε αλδξνθξαηνχκελνπο θιάδνπο. Φαίλεηαη φηη ην κεγάιν εχξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζε ηέηνηνπο θιάδνπο σζεί ηηο θηιφδνμεο εξγαδφκελεο, πνπ δελ έρνπλ ππνρξεψζεηο θξνληίδαο κηθξψλ παηδηψλ, ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ ζηίβν. Απηέο κε ηε ζεηξά ηνπο, 184 πκεσλίδνπ X., Κνηλσληθννηθνλνκηθνί πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο γνληκόηεηαο ζηελ Ειιάδα, ΔΚΚΔ, Αζήλα

113 απνηειψληαο επηηπρεκέλα πξφηππα θαη έρνληαο απαιιαγή απφ ηα ζηεξεφηππα γηα ην ξφιν ησλ γπλαηθψλ 185, απνηεινχλ παξάγνληα ζηήξημεο ησλ γπλαηθψλ πνπ εξγάδνληαη ζηνπο ίδηνπο θιάδνπο. Σειηθά, ην ππάξρνλ πξφηππν ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο νδεγεί ζε ζπγθέληξσζε ησλ γπλαηθψλ ζε πεξηνξηζκέλν αξηζκφ θιάδσλ, εληείλνληαο ηελ πίεζε ζηηο ακνηβέο ησλ γπλαηθείσλ επαγγεικάησλ, θαη επεξεάδνληαο αξλεηηθά ην γπλαηθείν εηζφδεκα. Δπηπιένλ νη γπλαίθεο θαζίζηαληαη πνιχ πεξηζζφηεξν επάισηεο ζηελ αλεξγία, ζε πεξίπησζε πνπ θάπνηνο απφ ηνπο πεξηνξηζκέλνπο θιάδνπο ζηνπο νπνίνπο απαζρνινχληαη θζίλεη. Σέινο ην εξγαηηθφ δπλακηθφ δελ αμηνπνηείηαη επαξθψο θαη δελ αλαπηχζζεη ηηο δεμηφηεηέο ηνπ αλεπεξέαζην απφ ζηεξεφηππα, κε απνηέιεζκα ε νηθνλνκία ηεο ρψξαο λα κελ σθειείηαη φζν ζα κπνξνχζε. Σαπηφρξνλα, ηα θαηλφκελα ηνπ νξηδφληηνπ δηαρσξηζκνχ, ηεο γπάιηλεο νξνθήο, θαη ηνπ κηζζνινγηθνχ ράζκαηνο, αθελφο ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο, αθεηέξνπ απνηεινχλ δνκηθά πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο αγνξάο εξγαζίαο, πνπ αθπξψλνπλ ηα φπνηα λνκνζεηηθά κέηξα γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο ηζφηεηαο κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ θαη γηα ηελ εμάιεηςε φισλ ησλ κνξθψλ δηάθξηζεο θαηά ησλ γπλαηθψλ. Απαηηείηαη ινηπφλ ε εθαξκνγή πνιηηηθψλ γηα ηελ αλαζηξνθή ηεο παξνχζαο θαηάζηαζεο, κε κέηξα γηα ηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ απαζρφιεζεο εηδηθψλ νκάδσλ γπλαηθψλ, γπλαηθψλ ζε δηαθνξεηηθέο επαγγεικαηηθέο θαηεγνξίεο θαη βαζκίδεο ηεο επαγγεικαηηθήο ηεξαξρίαο θαη εξγαδνκέλσλ γπλαηθψλ ζε δηαθνξεηηθέο πεξηνρέο ηεο ρψξαο. Δπηπιένλ, νη πνιηηηθέο γηα ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ νθείινπλ λα ζπκπεξηιάβνπλ ηηο ζπλζήθεο πξφζβαζεο ησλ γπλαηθψλ ζηελ εθπαίδεπζε, ηηο ζηάζεηο ηεο νηθνγέλεηαο θαη ησλ ζπδχγσλ ζηελ απαζρφιεζε ηεο γπλαίθαο θαη ηελ ελαξκφληζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Δηδηθφηεξα, νη πνιηηηθέο απηέο αθνξνχλ : ηελ παξέκβαζε ζηελ εθπαίδεπζε, πνπ είλαη νπζηψδεο γηαηί ζα επεξεάζεη θαζνξηζηηθά ηηο πξναγφξαδεο επηινγέο. Απαξαίηεηε θαίλεηαη ε κεηεθπαίδεπζε ησλ δαζθάισλ θαη ησλ θαζεγεηψλ ζε δεηήκαηα ηζφηεηαο, θαζψο απηνί απνηεινχλ ηνπο θχξηνπο κεραληζκνχο κεηάδνζεο ζηεξενηχπσλ, αιιά θαη ηνπο ελ δπλάκεη θνξείο ηεο αιιαγήο. Δπηπιένλ, ν επαγγεικαηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ζηα ζρνιεία πξέπεη λα ιάβεη ππνςηψλ ηνπ ηα δεηήκαηα απηά, ψζηε λα θαηεπζχλεη ζε κε παξαδνζηαθά αληηθείκελα εξγαζίαο, ηα νπνία δεηνχληαη απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, αιιά νη καζήηξηεο ηα ζεσξνχλ αζχκβαηα κε ηε γπλαηθεία θχζε 185 Union of Hellenic Chambers of Commerce and Industry, Chambers against stereotypes in employment-ch.a.s.e., Greek Report on the Identification of Stereotypes against Women ( ) 113

114 ηελ άξζε ησλ αηηίσλ ησλ πςειψλ πνζνζηψλ ηεο γπλαηθείαο αλεξγίαο, ε νπνία είλαη καθξνρξφληα θαη αθνξά θπξίσο ηηο λέεο γπλαίθεο, ηηο λενεηζεξρφκελεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη φζεο δηακέλνπλ ζε αζηηθέο πεξηνρέο. Σε δηεμαγσγή κειεηψλ γηα ηηο ζπλζήθεο απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ζε κε παξαδνζηαθά επαγγέικαηα. πγθεθξηκέλα ηε δηεξεχλεζε ησλ εηδηθψλ (κεηνλεθηηθψλ) ζπλζεθψλ πξφζβαζεο, επαγγεικαηηθήο εμέιημεο θαη ακνηβήο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη γπλαίθεο ζε ηερληθά επαγγέικαηα. Σελ άξζε ησλ ζηεξεφηππσλ αληηιήςεσλ ησλ εξγνδνηψλ θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο άληζεο κεηαρείξηζεο ησλ εξγαδνκέλσλ γπλαηθψλ ζηελ επαγγεικαηηθή ηνπο εμέιημε. Σε ζπκθηιίσζε ηεο επαγγεικαηηθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο Απψηεξνο ζηφρνο είλαη ελ ηέιεη ε ελζσκάησζε ηεο δηάζηαζεο ηνπ θχινπ ζε φιεο ηηο πνιηηηθέο (gender mainstreaming) 186, απφ ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή κέρξη ηελ αμηνιφγεζή ηνπο, αθξηβψο επεηδή νη δηαθξίζεηο ιφγσ θχινπ ζηελ εξγαζία, δελ απνξξένπλ ηφζν απφ ζεζκηθέο αλεπάξθεηεο, φζν απφ παγησκέλεο αληηιήςεηο θαη ζηεξεφηππα. Ζ ππφζεζε ινηπφλ ηεο ελζσκάησζεο ηνπ θχινπ δελ αθνξά κφλν ην Κξάηνο ππφ ηε ζηελή έλλνηα, αιιά δηαπεξλά ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο, θαη ζεκαίλεη ηε δηάρπζε ηεο πξννπηηθήο ηεο ηζφηεηαο ζηα επίπεδα ηεο νηθνλνκίαο, ηνπ πνιηηηζκνχ, ηεο πνιηηηθήο, ηεο ηδενινγίαο, ψζηε λα πξαγκαησζεί κία νπζηαζηηθή πνιηηηθή γηα ηελ ηζφηεηα ησλ θχισλ ζε φια ηα επίπεδα ηνπ θνηλσληθνχ ζρεκαηηζκνχ Council of Europe, Gender Mainstreaming : Conceptual framework, methodology and presentation of good practices, EG-S-MS (98), 2 May Δζληθφ Πξφγξακκα Γξάζεο γηα ηελ Ηζφηεηα,

115 Βηβιηνγξαθία Διιελόγισζζε 1. Αβδειά, Δ. θαη Φαξξά, Α. (επηκ.), ησπεξέο Θζηνξίεο. Γπλαίθεο θαη Φύιν ζηελ ηζηνξηθή αθήγεζε, [Αιεμάλδξεηα] Αζήλα, Αβξακίθνπ Αλαζηαζία, Επέιηθηεο κνξθέο απαζρόιεζεο θαη αληζόηεηεο ζηνλ εξγαζηαθό ρώξν (Μειέηε Πξνεπηζθόπεζεο), ΚΔΘΗ, Αζήλα, Ννέκβξηνο Αζαλαζηάδνπ Υ., Πεηξνπνχινπ η., Μηκίθνπ Γ., Οη ζπλζήθεο ηεο γπλαηθείαο απαζρόιεζεο ζηελ Ειιάδα: , [ΚΔΘΗ], Αζήλα, Μάηνο Αζαλαζηάζνπ, Υ., Πεηξίδνπ, Β., Αλαπαξαζηάζεηο γπλαηθώλ ζηα βηβιία ηεο Θζηνξίαο θαη ηεο Κνηλσληνινγίαο ηνπ Λπθείνπ, ζην : Γειεγηάλλε, Β., θαη Εηψγνπ,. (επηκ.) Φύιν θαη ρνιηθή Πξάμε, πιινγή Δηζεγήζεσλ, Θεζζαινλίθε, Βαΐνπ, Ν., ηξαηεγάθε, Μ., Η εξγαζία ησλ γπλαηθώλ: αλάκεζα ζε δύν θόζκνπο. χγρξνλα Θέκαηα, 40, Γαιαηά, Β., Σν επίπεδν θαηάξηηζεο, ε απαζρόιεζε θαη ε επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ γπλαηθώλ, Ηλζηηηνχην Δξγαζίαο Γεληθήο πλνκνζπνλδίαο Δξγαηψλ Διιάδνο, Αζήλα, ΓΤΝΑΗΚΔ θαη ΔΠΗΣΖΜΖ :Δπίζεκε Έθζεζε γηα ηελ θαηάζηαζε ζηελ Διιάδα, ΓΓΔΣ, Μάξηηνο Γέδε Η, Επαγγεικαηηθέο πξννπηηθέο γηα ηηο γπλαίθεο ζηηο αγνξέο ηεο Ε.Ε.: κεηαμύ απνθιεηζκνύ θαη αλέιημεο, Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 86, ,

116 9. Γειεγηάλλε-Κνπτκηδή Β., αθθά, Γ,. Φάιηε Α., Φξφζε Λ., Αξθνπκάλε., ηνγηαλλίδνπ Α., πγθνιιίηνπ Δ., Σαπηόηεηεο Φύινπ ζηελ Εθεβεία θαη Επηινγέο Ζσήο, Σειηθή Έθζεζε. Κέληξν Δθπαηδεπηηθήο Έξεπλαο θαη Α.Π.Θ., Θεζζαινλίθε, Γήκνπ Α., Ζ κεξηθή απαζρφιεζε: έλα γπλαηθείν θαηλφκελν ηεο αγνξάο εξγαζίαο, χγρξνλα Θέκαηα, 40, Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ θαη Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, Έξεπλα γηα ηελ πνιηηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ γπλαηθώλ, ΔΚΚΔ θαη ΓΓΗ, Αζήλα, Δζληθφ Πξφγξακκα Γξάζεο γηα ηελ Ηζφηεηα, Δπεηεξίδα αγνξάο εξγαζίαο 2004, ΠΑΔΠ, Αζήλα Δπεηεξίδα Αγνξάο Δξγαζίαο, Πεξηθέξεηεο θαη Ννκνί 2005, ΠΑΔΠ, Αζήλα ΔΤΔ, Απνγξαθή πιεζπζκνχ ηεο 18εο Μαξηίνπ Ηγγιέζε Υ., Γπλαηθείεο ζπνπδέο θαη ηαπηόηεηεο θύινπ: έλα παξάδεηγκα από ηε ζθνπηά ηεο ςπρνινγίαο. Θεζζαινλίθε: Παξαηεξεηήο Καξακεζίλε Μ. & Ησαθείκνγινπ Ζ., ΠΡΟΔΘΟΡΘΣΘΚΟΘ ΠΑΡΑΓΟΝΣΕ ΣΟΤ ΜΘΘΟΛΟΓΘΚΟΤ ΥΑΜΑΣΟ ΜΕΣΑΞΤ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΘ ΓΤΝΑΘΚΩΝ, [Μειέηε γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ΚΔΘΗ], Πάληεην Παλεπηζηήκην Κνηλσληθψλ θαη Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ - Κέληξν Κνηλσληθήο Μνξθνινγίαο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο (ΚΔΚΜΟΚΟΠ), Ηαλνπάξηνο Καξαληηλφο, Γ., Αλνηρηή αλεξγία θαη αζηηθέο αγνξέο εξγαζίαο ( ), Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 70, Καζηκάηε, Κ., Έξεπλα γηα ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο απαζρόιεζεο, Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, Αζήλα, Καηζνξίδαο Γ., Η εξγαδόκελε λενιαία ζηελ Ειιάδα, Δλεκέξσζε, 36, Κιαδνχρνπ Δ., Δθπαίδεπζε θαη Φχιν ζηελ Διιάδα: ρνιηαζκέλε θαηαγξαθή ηήο βηβιηνγξαθίαο, [ΚΔΘΗ], Ηαλνπάξηνο Μαξαγθνπδάθε Δ., Ο Παξάγνληαο Φύιν ζηε Δεπηεξνβάζκηα θαη Σξηηνβάζκηα Εθπαίδεπζε: όςεηο ζπλέρεηαο θαη κεηαβνιήο, ζην: Φχιν θαη Δθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα ζηελ Διιάδα: Πξνσζψληαο Παξεκβάζεηο γηα ηελ Ηζφηεηα ησλ Φχισλ ζην Διιεληθφ Δθπαηδεπηηθφ χζηεκα, Έξγν: Δπαηζζεηνπνίεζε Δθπαηδεπηηθψλ & Παξεκβαηηθά Πξνγξάκκαηα γηα ηελ Πξνψζεζε ηεο Ηζφηεηαο ησλ Φχισλ, ΔΠΔΑΔΚ ΗΗ, [ΚΔΘΗ], Αζήλα,

117 23. Μαξαγθνπδάθε, Δ., Οη γπλαίθεο δηδάζθνπλ θαη νη άλδξεο δηνηθνύλ, ζην: Β. Γειεγηάλλε θαη. Εηψγνπ (επηκ.) Φύιν θαη ρνιηθή Πξάμε, Θεζζαινλίθε, Μηράινγινπ Θ., Έρνπλ νη δηεπζπληηθέο ζέζεηο θύιν; Απόςεηο παηδηώλ Δεκνηηθνύ ρνιείνπ, ζην : Δθπαίδεπζε θαη Φχιν, Νέεο Σερλνινγίεο, Πξαθηηθά πλεδξίνπ, Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, ΚΔΘΗ, Μπαθαιάθε Α., Αλζξσπνινγία, Γπλαίθεο θαη Φύιν, Αζήλα, [Αιεμάλδξεηα], Νηεξκαλάθεο Ν., Ο νξηδόληηνο-επαγγεικαηηθόο δηαρσξηζκόο ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, 3 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Φεβξνπάξηνο Νηεξκαλάθεο Ν., Σν επηρεηξεκαηηθφ θελφ αλάκεζα ζηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο ζηελ Διιάδα, 2 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν, Equal- Αλδξνκέδα, Γεθέκβξηνο Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο ζηελ Ειιάδα, 1 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Ηνχληνο Οδεγία 2002/73/EC (Άξζξν 2) 30. Παλαγησηφπνπινο Ν., εκεηψζεηο γηα ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ θαη ην ρξφλν απαζρφιεζεο, χγρξνλα Θέκαηα, 66, Παπαδφπνπινο Γ. & εξεκέηεο Γ., Η επαγγεικαηηθή δηάξζξσζε ηεο απαζρόιεζεο ζηελ Πεξηθέξεηα Αηηηθήο , Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 96-97, , Παπιίδνπ Δ., Γπλαίθα θη εξγαζία: νηθνλνκηθέο πξνζεγγίζεηο ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, χγρξνλα ζέκαηα, 40, ηλφπνπινο, Π.Α., Ο επαγγεικαηηθόο ρξόλνο ηεο γπλαίθαο θαη ε θνηλσληθή πνηλή ηεο, Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 61, θνπηέξε-γηδαζθάινπ, Ν., Ζ πξνβιεκαηηθή ηνπ γπλαηθείνπ δεηήκαηνο: αλζξσπνινγηθή πξνζέγγηζε, χγρξνλα Θέκαηα, 5, ηξαηεγάθε, Μ., Φύιν, εξγαζία, ηερλνινγία, Ο Πνιίηεο, Αζήλα, πιινγηθφο ηφκνο «Ίζε ακνηβή-πξνζνρή ζην θελό», [Κ.Δ.Θ.Η.], Αζήλα, πκεσλίδνπ Υ, Ζ αζπκβαηφηεηα ηεο νηθνγελεηαθήο θαη επαγγεικαηηθήο δσήο ησλ γπλαηθψλ, Γίλε, Σ.7,

118 38. πκεσλίδνπ Υ, Καβνπξηάξεο Δ, Καλδειψξνπ Δ, Μαγδαιελφο Μ, Μεηζφπνπινο Γ, Σζαραιίδεο Γ, Βεδπξγηάλλε Κ, Επηζπκεηό θαη πξαγκαηηθό κέγεζνο νηθνγέλεηαο. Γεγνλόηα ηνπ θύθινπ δσήο. Μηα δηαρξνληθή πξνζέγγηζε : , (ΔΚΚΔ), εηξά Γεκνγξαθηθψλ Μειεηψλ, Αζήλα πκεσλίδνπ Υ, Κνηλσληθννηθνλνκηθνί πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο γνληκφηεηαο ζηελ Διιάδα, ΔΚΚΔ, Αζήλα πκεσλίδνπ, Υ., Μνξθέο έκκεζνπ θνηλσληθνύ απνθιεηζκνύ: απαζρόιεζε θαη αλεξγία ησλ γπλαηθώλ ζηελ Ειιάδα, ζην: Κνηλσληθέο Αληζφηεηεο θαη Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο, Αζήλα [Ίδξπκα άθε Καξάγησξγα], Σεληνθάιε, Β., Ζ θνηλσληθή δφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ δχν θχισλ, χγρξνλα Θέκαηα, 67, Τπνπξγείν Δζσηεξηθψλ - Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, Δζληθή Έθζεζε ηεο Διιάδαο γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ «πξνγξάκκαηνο δξάζεο» ηεο 4 εο Παγθφζκηαο Γηάζθεςεο γηα ηηο γπλαίθεο, Αζήλα, Τπνπξγείν Πξνεδξίαο - Γεληθή Γξακκαηεία Ηζφηεηαο, Η θαηάζηαζε ησλ γπλαηθώλ ζηελ Ειιάδα θαηά ηε δεθαεηία , Δζληθή Έθζεζε ηεο Διιάδαο γηα ην 4ν Παγθφζκην πλέδξην ηνπ ΟΖΔ γηα ηηο Γπλαίθεο, Πεθίλν, επηέκβξηνο Αζήλα: Δζληθφ Σππνγξαθείν, Φξφζε Λ., Κνπτκηδή Δ., Παπαδήκνπ Υ., Ο παξάγνληαο θχιν θαη ε ζρνιηθή πξαγκαηηθφηεηα ζηελ πξσηνβάζκηα θαη ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε (Μειέηε Δπηζθφπεζεο), [ΚΔΘΗ], Θεζζαινλίθε, Απξίιηνο Φξφζε, Λ., Σα θνξίηζηα κειεηνύλ, ηα αγόξηα απνδίδνπλ: εηθόλεο εθπαηδεπηηθώλ γηα ηνπο εθήβνπο ησλ δύν θύισλ, ζην :ρνιείν, Γηαδηθαζίεο κεηάβαζεο θαη Σαπηφηεηεο θχινπ, Πξαθηηθά εκεξίδαο, Θεζζαινλίθε, Υιέηζνο Μ, Οη γπλαίθεο θαη ε αγνξά εξγαζίαο, Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 68, , Υιέηζνο Μ., Ζ αγνξά εξγαζίαο γηα ηηο γπλαίθεο ηελ πεξίνδν , ΠΑΔΠ Α.Δ., Κείκελα Δξγαζίαο Νν 5, Αζήλα, Ηαλνπάξηνο Υξνλάθε, Ε., εμηζκόο: κηα άιιε κνξθή ξαηζηζκνύ, ζην : Δζληθηζκφο, Ραηζηζκφο, Κνηλσληθφ Φχιν (ζει ), Παξαηεξεηήο, Θεζζαινλίθε,

119 Ξελόγισζζε 49. Anker R., Theories of occupational segregation by sex, an overview, International Labour Review, Vol. 136, No. 3, Anker R., Gender and jobs: Sex segregation of occupations in the world, Geneva, ILO Anker R., Melkas H., Korten A., Gender-based occupational segregation in the 1990s, International Labour Office, September Arulampalam W., Booth A., Bryan M., Is there a Glass Ceiling over Europe? Exploring the gender pay gap across the wages distribution, [ISER Working Paper ], Colchester : University of Essex, November 2005, 53. Badget M.V.L., Folbre N., Assigning Care : Gender Norms and Economic Outcomes. 54. Barrett, M. & McIntosh, M., The Family Wage. ην : Whitelegg, E., Arnot, M. et al. (eds) The Changing Experience of Women, Oxford [Basil Blackwell and Open University Press], Beauvoir S. de, Σν Δεύηεξν Φύιν, Αζήλα [Γιάξνο], Becker S., The economics of discrimination, [ 2 nd ed.], Chicago, University of Chicago Press, Bergmann Β., Occupational segregation, wages and profits when employers discriminate by wage or sex, Eastern Economic Journal (Storrs, CT), Vol. 1,Nos Blackburn R. M., Browne J., Brooks B., Jarman J., Explaining gender segregation, British Journal of Sociology, Vol. No. 53, Issue No 4, [London School of Economics and Political Science], December Blackburn R., Brooks B., Jarman J., The Vertical Dimension of Occupational Segregation, Work, Employment and Society, 15 (3), Blackburn R., Jarman J., Brooks B., The Puzzle of Gender Segregation and Inequality : A Cross-National Analysis, European Sociological Review, 16 (2), Blackburn R., Jarman J., Occupational Gender Segregation, Social Research Update, 16, Spring

120 62. Bottero W., Irwin S., Locating Difference: class, race and gender, and the shaping of social inequalities, The Sociological Review, Oxford, Bourdieu, P. & Passeron, J., C., Reproduction in Education, Society and Culture, London: Sage Publications Buvinic M., The feminization of poverty? Research and policy needs, ζην : José B.Figueiredo and Zafar Shaheed (eds.): Reducing poverty through labour market policies: New approaches to poverty analysis and policy II. Geneva, ILO International Institute for Labour Studies, Camussi E., Leccardi C., Stereotypes of working women : the power of expectations, Social Science Information, Vol. 44, No 1, Cejka M., Eagly A., Gender Sterotypic Images of Occupations Correspond to the Sex Segregation of Employment, Personality and Social Psychology Bulletin, Vol. 24, No 4, April Claes M.T., Women, Men and Management Styles, International Labour Review, Vol. 138, No 4, Cotter D., Hermsen J., Ovadia S., Vanneman R., The Glass Ceiling Effect, Social Forces Vol. 80, No. 2, December Council of Europe, Gender Mainstreaming : Conceptual framework, methodology and presentation of good practices, EG-S-MS (98), 2 May Devine P., Stereotypes and Prejudice: Their Automatic and Controlled Components, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 56, No 1,5-18, Doeringer P., Piore, M., Internal labor markets and manpower analysis. Lexington, MA, D.C., Edgeworth F. Y., Equal pay to men and women for equal work, in Economic Journal (London), Vol. 32, No. 4 (Dec.), pp , Giddens A., Duneier M., Appelbaum R., Introduction to Sociology 5 th edition, [W.W. Norton & Co.,] Hakim C., Job segregation : trends in the 1970s, Employment Gazette, December Hultin M., Some take the Glass Escalator, Some Hit the Glass Ceiling?, Work and Occupations, Vol.30 No 1, February

121 76. Hultin M., Some take the Glass Escalator, Some Hit the Glass Ceiling?, Work and Occupations, Vol.30 No 1, February Kanter R.M., Men and Women of the Corporation, New York, Karamessini M., Ioakimoglou E., Determinants of the gender pay gap in Greece, 23rd Conference of the International Working Party on Labour Market Segmentation, «Job equality», July 2002, Spetses-Greece. 79. Lipman-Blumen J., Toward a Homosocial Theory of Sex-Roles : An explanation of the Sex Segregation of Social Institutions, Signs, Vol. 1, No 3, Lorber, J., and Farrell, S. (eds.), The Social Construction of Gender, [Sage], London, Maume D., Glass Ceilings and Glass Escalators, Occupational Segregation and Race and Sex Differrence in Managerial Promotions, Work and Occupations, Vol.26 No 4, November Maume D., Is the Glass Ceiling a Unique Form of Inequality?, Work and Occupations, Vol.31, No 2, May Mincer A., and Polancheck S., Family investment in human capital: Earnings of women, Journal of Political Economy 82 : Part 2, Nelson J., Labour, Gender and the Economic/Social Divide, International Labour Review, Vol. 137 (1998), No Polancheck S., Discontinuities in Labor Force Participation and its Effects on Women, in C.B. Lloyd [ed.] Sex Discrimination and the Division of Labor, New York : Columbia University Press, R. Reiter (Ed.), Toward αλ Anthropology of Women, [New York] Monthly Review Press, Rees B., Carnsey E., Analysing Competence : Gender and Identity at Work, Gender, Work and Organization, Vol. 10, No 5, November Rudman L.A., Glick P., Prescriptive Gender Stereotypes and Backlash Toward Agentic Women, Journal of Social Issues, Vol. 57, No 4, Sapiro V., Women in American Society: An Introduction to Women's Studies (2nd edn). Mountain View, CA: Mayfield Publishing Company, Smyth E., Gender Differentiation and early Labour Market Integration across Europe, Mannheim,

122 91. Union of Hellenic Chambers of Commerce and Industry, Chambers against stereotypes in employment-ch.a.s.e., Greek Report on the Identification of Stereotypes against Women ( ) 92. Wahl A., Hook P., Holgersson Ch., Linghag S., Ελ ηάμεη, Θεσξίεο γηα ηελ νξγάλσζε θαη ην θύιν, [ΚΔΘΗ], Αζήλα, Wajman J., Managing like a Man : Women and Men in Corporate Management, University Park : Pennsylvania State University Press, Walby, S., Patriarchy at Work, Cambridge UK and Oxford UK, [Polity Press], Walby, S., Theorizing Patriarchy, Oxford UK and Cambridge USA: Basil Blackwell, Wirth L., Breaking through the Glass Ceiling: Women in Management, [ILO] Luxemburg, 4 February 2002, 97. Wirth L., Women in Management : Closer to breaking through the glass ceiling?, ζην : Women, Gender and Work, what is equality and how we get there?, [ILO] Geneva,

123 Παξάξηεκα 123

124 Πίλαθαο 1: ηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γπλαηθώλ θαη ε αλακελόκελε επίδξαζή ηνπο ζηνλ επαγγεικαηηθό δηαρσξηζκό θαηά θύιν (ζπλερίδεηαη) πλεζηζκέλα ζηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γπλαηθώλ Δπίδξαζε ζηνλ επαγγεικαηηθό δηαρσξηζκό Παξαδείγκαηα ηππηθώλ επαγγεικάησλ πνπ επεξεάδνληαη ρόιηα ΘΔΣΙΚΑ 1. ηνξγηθή θχζε 2. Δπηδεμηφηεηα (θαη εκπεηξία) ζε δνπιείεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην λνηθνθπξηφ 3. Μεγαιχηεξε επηδεμηφηεηα ζε ιεπηέο ρεηξνλαθηηθέο εξγαζίεο 4. Μεγαιχηεξε ηηκηφηεηα 5. Διθπζηηθή εμσηεξηθή εκθάληζε πληειεί ζηελ πξφθξηζε ησλ γπλαηθψλ γηα επαγγέικαηα πνπ πεξηιακβάλνπλ θξνληίδα γηα ηνπο άιινπο πρ παηδηά, αξξψζηνπο, γέξνληεο θιπ πληειεί ζηελ πξφθξηζε ησλ γπλαηθψλ γηα δξαζηεξηφηεηεο νη νπνίεο ζπρλά εθηεινχληαη θαη νίθνλ (ζρεδφλ πάληα απφ γπλαίθεο) ζπρλά σο κε ακνηβφκελε θξνληίδα ζπηηηνχ πληειεί ζηελ πξφθξηζε ησλ γπλαηθψλ γηα επαγγέικαηα ζηα νπνία ε επηδεμηφηεηα ησλ δαθηχισλ είλαη ζεκαληηθή πληειεί ζηελ πξφθξηζε ησλ γπλαηθψλ ζε επαγγέικαηα πνπ αθνξνχλ ηελ δηαρείξηζε ρξεκάησλ θαη/ή ε εκπηζηνζχλε έρεη βαξχλνληα ξφιν πληειεί ζηελ πξφθξηζε ησλ γπλαηθψλ ζε επαγγέικαηα ζηα νπνία ε εμσηεξηθή εκθάληζε ζπληειεί ζηελ πξνζέιθπζε θαη/ή ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ πειαηψλ Ννζνθφκα, γηαηξφο,, θνηλσληθή ιεηηνπξγφο, δαζθάια, καία. Τπεξέηξηα, νηθνλφκνο, θαζαξίζηξηα, καγείξηζζα, ζεξβηηφξα, πιχζηξα, θνκκψηξηα, θιψζηξηα, ξάθηξηα, πθάληξηα, πιέθηξηα, κνδίζηξα Κιψζηξηα, ξάθηξηα, πθάληξηα, πιέθηξηα, κνδίζηξα, δαθηπινγξάθνο Σακίαο, ππάιιεινο ινγηζηεξίνπ, ινγίζηξηα, ππάιιεινο πσιήζεσλ Τπάιιεινο ππνδνρήο, πσιεηήο, βνεζφο ζε θαηάζηεκα Έλα ραξαθηεξηζηηθφ πνπ ζπρλά ζεσξείηαη φηη είλαη βηνινγηθά θαζνξηζκέλν, γηαηί νη γπλαίθεο είλαη θπξίσο ππεχζπλεο γηα ηελ θξνληίδα ησλ παηδηψλ ζε φιεο ηηο θνηλσλίεο. Χζηφζν είλαη έλα ραξαθηεξηζηηθφ δηδαζθφκελν, θαη βαζηζκέλν ζην θχιν. εκεηψζηε φηη ηα επαγγέικαηα πνπ πεξηιακβάλνπλ θξνληίδα, αιιά θαη εμνπζία (πρ. γηαηξφο) είλαη ζπρλά αλδξνθξαηνχκελα Γεμηφηεηεο πνπ απνθηψληαη εχθνια (θαηά ζπλέπεηα ε πξνγελέζηεξε εκπεηξία ησλ γπλαηθψλ πξηλ ηελ είζνδφ ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο δελ ζα έπξεπε λα είλαη πνιχ ζεκαληηθή Ζ πεπνίζεζε βαζίδεηαη ελ κέξεη ζε βηνινγηθέο δηαθνξέο (θχιν) θαη ελ κέξεη ζε δηαθνξέο ζηελ εκπεηξία πνπ έρεη απνθηεζεί ζην ζπίηη πξηλ ηελ είζνδν ζηελ αγνξά εξγαζίαο (βι. επίζεο ην (2) ζηεξεφηππν). Πξφθεηηαη γηα εχθνια απνθηψκελεο δεμηφηεηεο. Δπαγγέικαηα ελ πνιινίο παξφκνηα κε απηά πνπ ζεκεηψλνληαη παξαπάλσ. (ζηεξεφηππν 2) Σα αλάινγα επαγγέικαηα κε πςειφηεξεο ακνηβέο θαη πςειφηεξν ζηάηνπο (πρ. επηζηήκνλεο ινγηζηέο) είλαη ζπρλά αλδξνθξαηνχκελα Απηφ ην πιενλέθηεκα ζεσξείηαη φηη ζπλδπάδεηαη κε επράξηζηε θαη εμππεξεηηθή πξνζσπηθφηεηα, ε νπνία είλαη θαηάιιειε γηα εξγαζία ζηελ ππνδνρή πξνζψπσλ ή ζηηο πσιήζεηο. ε άιιεο πεξηπηψζεηο ρξεζηκεχεη ζηελ πξνζέιθπζε αλδξψλ πειαηψλ (πρ κπαξγνχκαλ ή πφξλε). ε ρψξεο φπνπ ε θπξίαξρε θνπιηνχξα ππαγνξεχεη κηθξή επαθή κεηαμχ ησλ θχισλ, ην ραξαθηεξηζηηθφ απηφ είλαη αξλεηηθφ γηα θάπνηα επαγγέικαηα (πρ πσιήηξηα ζηελ Μέζε Αλαηνιή) 123

125 Πίλαθαο 2: ηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γπλαηθώλ θαη ε αλακελόκελε επίδξαζή ηνπο ζηνλ επαγγεικαηηθό δηαρσξηζκό θαηά θύιν (ζπλερίδεηαη) πλεζηζκέλα ζηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γπλαηθώλ Δπίδξαζε ζηνλ επαγγεικαηηθό δηαρσξηζκό Παξαδείγκαηα ηππηθώλ επαγγεικάησλ πνπ επεξεάδνληαη ρόιηα ΑΡΝΗΣΙΚΑ 6. Απξνζπκία λα επνπηεχεη 7. Ληγφηεξε θπζηθή (κπτθή) δχλακε 8. Μηθξφηεξε ηθαλφηεηα ζηελ επηζηήκε θαη ζηα καζεκαηηθά πληειεί ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ γπλαηθψλ απφ δηεπζπληηθά θαη επνπηηθά επαγγέικαηα πληειεί ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ γπλαηθψλ απφ επαγγέικαηα πνπ απαηηνχλ κεγάιε κπτθή πξνζπάζεηα πληειεί ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ γπλαηθψλ απφ επαγγέικαηα ζηα νπνία απαηηείηαη πςειφ επίπεδν επηζηεκνληθήο θαη καζεκαηηθήο γλψζεο Γηεπζπληήο (γεληθφο, παξαγσγήο, εκπνξηθφο), Πξντζηάκελνο (γξαθείνπ, ηκήκαηνο, πσιήζεσλ, παξαγσγήο), θπβεξλεηηθφ θαη δηνηθεηηθφ ζηέιερνο, κέινο βνπιεπφκελνπ ζψκαηνο Δξγάηεο ζηηο θαηαζθεπέο (ρηίζηεο), εξγάηεο νξπρείνπ Φπζηθφο επηζηήκνλαο (ρεκηθφο, θπζηθφο), Αξρηηέθηνλαο, κεραληθφο, καζεκαηηθφο, ζηαηηζηηθνιφγνο Απφ πνιιέο απφςεηο είλαη ζπλδεφκελν κε ην ζηεξεφηππν (11) (πξνζπκία γηα λα δέρεηαη δηαηαγέο). πρλά επεξεάδεη ηνλ θάζεην δηαρσξηζκφ ησλ επαγγεικάησλ (κε ζέζεηο εξγαζίαο ρακειφηεξνπ επηπέδνπ γηα ηηο γπλαίθεο). Πνιιέο γπλαίθεο έρνπλ ζεκαληηθή κπτθή δχλακε, αληίζηνηρε κε πνιινχο άλδξεο, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη είλαη ηθαλέο γηα ηέηνηνπ ηχπνπ εξγαζία. ηε ζχγρξνλε νηθνλνκία ζηαδηαθά ράλεη ηελ ζεκαζία ηνπ. ηελ πεξίπησζε απηή ν δηαρσξηζκφο ησλ θχισλ μεθηλά απφ ην ζρνιείν φπνπ ηα θνξίηζηα απνηξέπνληαη απφ ην λα εηδηθεπζνχλ ζηα καζεκαηηθά ή ζηηο επηζηήκεο. Κάπνηνη πηζηεχνπλ φηη πξφθεηηαη γηα βηνινγηθή δηαθνξά. Αλ ηζρχεη, πξφθεηηαη γηα πνιχ κηθξή ζηαηηζηηθή δηαθνξά, κε κεγάιεο επηθαιχςεηο φζνλ αθνξά ηα άηνκα. 9. Μηθξφηεξε δηάζεζε γηα επαγγεικαηηθά ηαμίδηα θαη κεηαθηλήζεηο πληειεί ζην απνθιεηζκφ ησλ γπλαηθψλ απφ επαγγέικαηα φπνπ απαηηείηαη κεηαθίλεζε ζε ζεκαληηθφ βαζκφ Ηπηάκελνη (πηιφηνη, ζπλνδνί, θξνληηζηέο), Ναπηηθνί, Μεηαθνξέο, νδεγνί Πνιιέο γπλαίθεο επηζπκνχλ λα ηαμηδεχνπλ (πρ αεξνζπλνδνί, νη νπνίεο επηιέγνληαη κε βάζε ηελ εμσηεξηθή ηνπο εκθάληζε ζηεξεφηππν (5)-). Πνιινί νδεγνί δελ ρξεηάδεηαη λα δηαλπθηεξεχνπλ. 10. Μηθξφηεξε πξνζπκία λα αληηκεησπίδνπλ ζσκαηηθφ θίλδπλν θαη λα ρξεζηκνπνηνχλ κπτθή δχλακε πληειεί ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ γπλαηθψλ απφ επαγγέικαηα ζηα νπνία ε θπζηθή δηαθηλδχλεπζε είλαη ζεκαληηθή Ππξνζβέζηεο, Αζηπλνκηθνί, Πξνζσπηθφ Αζθαιείαο, Δξγάηεο νξπρείσλ Πξφθεηηαη γηα επίθηεηε, δηδαγκέλε δηαθνξά. Πνιιέο γπλαίθεο είλαη δηαηεζεηκέλεο λα εξγαζζνχλ ζε απηά ηα επαγγέικαηα. 124

126 Πίλαθαο 3: ηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γπλαηθώλ θαη ε αλακελόκελε επίδξαζή ηνπο ζηνλ επαγγεικαηηθό δηαρσξηζκό θαηά θύιν πλεζηζκέλα ζηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γπλαηθώλ Δπίδξαζε ζηνλ επαγγεικαηηθό δηαρσξηζκό Παξαδείγκαηα ηππηθώλ επαγγεικάησλ πνπ επεξεάδνληαη ρόιηα ΑΛΛΑ 11. Μεγαιχηεξε πξνζπκία λα δέρεηαη δηαηαγέο. Μεγαιχηεξε ππαθνή θαη κηθξφηεξε ηάζε γηα παξάπνλα αλαθνξηθά κε ηελ εξγαζία ή ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο. Μηθξφηεξε ηάζε γηα ζπλδηθαιηζκφ ή ζπκκεηνρή ζε ζσκαηεία. Μεγαιχηεξε δηάζεζε γηα εθηέιεζε κνλφηνλσλ θαη επαλαιακβαλφκελσλ εξγαζηψλ 12. Μεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ απνδνρή ρακειφηεξσλ κηζζψλ. Μηθξφηεξε αλάγθε εηζνδήκαηνο Γεληθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ πξνθξίλνπλ ηηο γπλαίθεο ζε επαγγέικαηα θαη ηνκείο ζηνπο νπνίνπο νη ζπλζήθεο εξγαζίεο δελ είλαη θαιέο, νη εξγαζηαθνί λφκνη δελ εθαξκφδνληαη (πρ. ν αλεπίζεκνο ηνκέαο) θαη ε δνπιεηά είλαη ξνπηίλαο Γεληθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ πξνθξίλνπλ ηηο γπλαίθεο γηα ρακειά ακνηβφκελα επαγγέικαηα θαη ηνκείο ηηο νηθνλνκίαο εκείσζε: Απηά ηα γεληθά ραξαθηεξηζηηθά (11, 12 θαη 13) πξνθξίλνπλ ηηο γπλαίθεο γηα πνιιά επαγγέικαηα θαη εξγαζίεο ηα νπνία είλαη ρακειά ακνηβφκελα, αλεηδίθεπηα, απξνζηάηεπηα λνκηθά θαη εθ θχζεσο επαλαιακβαλφκελα Σα ζηεξεφηππα απηά ζπλδπάζηεθαλ ιφγσ ηνπ φηη ππνλννχλ φια ηελ ππνηαθηηθή θχζε ηεο γπλαίθαο. Δίλαη αξρέηππα δηδαγκέλσλ ραξαθηεξηζηηθψλ. πρλά ζρεηηδφκελα (θαη δηθαηνινγνχκελα) απφ ηελ πεπνίζεζε φηη νη γπλαίθεο είλαη ε δεπηεξεχνπζα πεγή νηθνγελεηαθνχ εηζνδήκαηνο. Ζ πεπνίζεζε δηαηεξείηαη παξά ηελ απμαλφκελε αλάγθε γηα δχν εηζνδήκαηα θαη ηελ αχμεζε ησλ γπλαηθψλ-αξρεγψλ ηεο νηθνγέλεηαο. πρλά ζπλδέεηαη κε επαγγέικαηα ζε εμαηξεηηθά αληαγσληζηηθνχο θιάδνπο ηεο νηθνλνκίαο, ζηνπο νπνίνπο ην εξγαζηαθφ θφζηνο είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ (πρ ε θισζηνυθαληνπξγία). 13. Μεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ γηα εξγαζία θαη νίθνλ πληειεί ζηελ πξφθξηζε ησλ γπλαηθψλ γηα επαγγέικαηα θαη ηνκείο ηεο νηθνλνκίαο φπνπ ε εξγαζία είλαη νξγαλσκέλε σο εξγαζία θαη νίθνλ (πρ θαζφλ) πλήζσο ρακειά ακνηβφκελεο εξγαζίεο, θαηά θχξην ιφγν «κε ην θνκκάηη». πλδπάδεηαη εχθνια κε ην λνηθνθπξηφ θαη ηελ θξνληίδα ησλ παηδηψλ. Σα ζπζηήκαηα απηά νξγαλψλνληαη ζπλήζσο σο ηέηνηα θπξίσο γηα λα ρξεζηκνπνηεζεί ην δηαζέζηκν θηελφ γπλαηθείν εξγαηηθφ δπλακηθφ. Πεγή : Anker R., Theories of occupational segregation by sex, an overview, International Labour Review, Vol. 136, No. 3,

127 ΠΗΝΑΚΑ 2: ΓΤΝΑΗΚΔ ΠΣΤΥΗΟΤΥΟΗ ΑΝΩΣΑΣΩΝ ΥΟΛΩΝ ΚΑΣΑ ΥΟΛΖ, ΣΜΖΜΑ ΚΑΗ ΟΜΑΓΔ ΖΛΗΚΗΩΝ, ΑΠΟΓΡΑΦΖ 2001 (ζσλετίδεηαη) ΥΟΛΖ % ΣΟ ΤΝΟΛΟ % <30 ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % 65+ ΔΣΩΝ ΣΥΝΟΛΟ ΔΛΛΑΓΟΣ 46,40 56,24 50,96 38,90 26,35 ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΑΚΔ ΥΟΛΔ 50,27 60,29 54,40 42,64 29,35 Θεολογική 39,80 52,40 49,05 19,06 12,35 Τκήκα Θενινγίαο 39,95 53,06 49,70 19,39 12,44 Τκήκα Κνηλσληθήο Θενινγίαο 40,34 49,63 39,26 24,47 17,65 Τκήκα Πνηκαληηθήο θαη Κνηλσληθήο 36,16 47,58 42,25 6,90 2,86 Νομικών και Οικονομικών 47,49 63,27 54,22 40,24 13,99 Τκήκα Ννκηθήο 49,32 67,10 59,95 42,07 13,56 Τκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ 43,79 57,55 44,67 35,78 16,48 Νομικών, Οικονομικών και Πολιηικών Επιζηημών 49,24 62,08 58,35 43,00 13,16 Τκήκα Ννκηθήο 48,48 63,62 59,87 43,82 12,73 Τκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ 47,49 57,59 49,94 39,23 17,84 Τκήκα Πνιηηηθεο Δπηζηήκεο θαη 57,38 62,54 64,30 42,44 15,01 Επιζηημών Υγείαρ 38,77 47,67 44,47 31,50 15,66 Τκήκα Ηαηξηθήο 34,64 45,36 41,46 25,21 15,15 Τκήκα Οδνληηαηξηθήο 43,36 51,73 45,07 40,11 13,11 Τκήκα Φαξκαθεπηηθήο 54,07 56,91 56,67 50,26 30,23 Τκήκα Κηεληαηξηθήο 32,80 50,00 38,89 20,00 30,00 Φιλοζοθική 80,51 84,96 82,48 76,46 60,17 Τκήκα Φηινινγίαο 77,62 83,98 80,80 72,53 56,10 Τκήκα Ηζηνξίαο θαη Αξραηνινγίαο 74,68 77,76 74,95 73,17 57,43 Τκήκα Φηινζνθίαο, Παηδαγσγηθήο 76,41 82,96 79,49 70,88 52,81 Τκήκα Φηινζνθηθψλ θαη Κνηλσληθψλ 81,39 83,98 80,74 62,50 0,00 Τκήκα Αγγιηθήο Γιψζζαο θαη 86,40 89,62 87,19 83,72 67,41 Τκήκα Γαιιηθήο Γιψζζαο θαη 91,43 91,44 91,91 91,22 87,58 Τκήκα Γεξκαληθήο Γιψζζαο θαη 81,13 85,09 80,56 78,45 55,56 Τκήκα Ηηαιηθήο Γιψζζαο θαη Φηινινγίαο 84,63 90,28 82,98 67,14 90,00 Τκήκα Χπρνινγίαο 87,18 90,22 87,56 81,82 40,00 Θεηικών Επιζηημών 35,81 44,35 39,33 27,04 17,22 Τκήκα Βηνινγίαο 58,42 61,72 58,50 55,38 41,11 Τκήκα Γεσινγίαο 32,54 46,59 34,86 16,25 10,98 Τκήκα Μαζεκαηηθψλ 33,79 44,42 38,74 24,96 12,69 Τκήκα Φπζηθήο 29,27 35,00 31,94 23,14 21,25 Τκήκα Φεκείαο 42,56 54,22 47,04 32,74 17,67 Τκήκα Πιεξνθνξηθήο 28,43 31,30 25,99 26,70 18,75 Τκήκα Δπηζηήκεο ησλ Υπνινγηζηψλ 27,52 25,46 30,27 20,00 0,00 Τκήκα Πιεξνθνξηαθψλ θαη Δπηθνηλσληαθψλ Σπζηεκάησλ 20,00 0,00 33,33 25,00 0,00 Κοινωνικών Επιζηημών 62,45 66,93 56,76 56,59 45,71 Τκήκα Πεξηβάιινληνο 46,75 50,70 41,11 41,67 50,00 Τκήκα Κνηλσληθήο Αλζξσπνινγίαο 65,45 73,82 48,57 50,00 0,00 Τκήκα Κνηλσληνινγίαο 68,42 71,64 62,39 66,67 100,00 Τκήκα Χπρνινγίαο 83,38 84,02 82,54 75,00 0,00 Τκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ 61,04 61,38 60,53 65,38 50,00 Τκήκα Γεσγξαθίαο 57,01 69,88 48,65 56,60 50,00 Επιζηημών ηος Ανθπώπος 63,92 87,08 68,44 57,97 38,57 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο 54,26 85,17 58,76 47,45 38,34 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Νεπηαγσγψλ 96,79 93,33 96,80 98,41 63,64 Τκήκα Ηζηνξίαο - Αξραηνινγίαο - Λανγξαθίαο 72,41 83,33 61,54 75,00 0,00 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Δηδηθήο Αγσγήο 66,14 75,56 67,39 60,00 28,57 126

128 ΠΗΝΑΚΑ 2: ΓΤΝΑΗΚΔ ΠΣΤΥΗΟΤΥΟΗ ΑΝΩΣΑΣΩΝ ΥΟΛΩΝ ΚΑΣΑ ΥΟΛΖ, ΣΜΖΜΑ ΚΑΗ ΟΜΑΓΔ ΖΛΗΚΗΩΝ, ΑΠΟΓΡΑΦΖ 2001 (ζσλετίδεηαη) ΥΟΛΖ % ΣΟ ΤΝΟΛΟ % <30 ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % 65+ ΔΣΩΝ Ανθπωπιζηικών και Κοινωνικών Επιζηημών 70,64 87,76 71,98 63,51 62,84 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο 66,09 82,73 65,43 63,59 62,95 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Νεπηαγσγψλ 94,72 95,49 96,26 82,14 61,90 Τκήκα Θεαηξηθψλ Σπνπδψλ 60,00 85,71 37,93 11,11 100,00 Τκήκα Φηινινγίαο 65,82 78,26 65,63 57,50 37,50 Διασείπιζηρ Φςζικών Πόπων και Επισειπήζεων 41,46 66,67 46,67 20,00 0,00 Τκήκα Γηαρείξηζεο Πεξηβάιινληνο θαη Φπζηθψλ Πφξσλ 40,91 50,00 50,00 28,57 0,00 Τκήκα Οξγάλσζεο θαη Γηαρείξηζεο Αγξνηηθψλ Δθκεηαιιεχζεσλ 42,11 100,00 44,44 0,00 0,00 Γεωηεσνικών Επιζηημών 27,87 40,47 36,09 16,45 5,26 Τκήκα Γεσπνλίαο 27,64 38,22 35,10 17,48 6,97 Τκήκα Κηεληαηξηθήο 29,25 45,06 38,66 17,29 3,98 Τκήκα Γαζνινγίαο θαη Φπζηθνχ Πεξηβάιινληνο 26,35 43,59 34,49 12,51 1,03 Πολςηεσνική 22,81 29,06 24,47 14,70 5,76 Τκήκα Πνιηηηθψλ Μεραληθψλ 22,64 32,00 26,49 10,38 5,45 Τκήκα Αξρηηεθηφλσλ Μεραληθψλ 48,83 66,67 53,40 38,30 10,64 Τκήκα Μεραλνιφγσλ θαη Αεξνλαππεγψλ Μεραληθψλ 10,20 13,83 10,61 4,55 6,85 Τκήκα Ζιεθηξνιφγσλ Μεραληθψλ θαη Μεραληθψλ Ζιεθηξνληθψλ 10,81 15,67 11,32 3,30 3,45 Τκήκα Φεκηθψλ Μεραληθψλ 30,30 38,08 29,35 15,11 0,00 Τκήκα Αγξνλφκσλ θαη Τνπνγξάθσλ Μεραληθψλ 26,97 34,86 33,66 12,84 7,69 Τκήκα Ζιεθηξνιφγσλ Μεραληθψλ θαη Τερλνινγίαο Υπνινγηζηψλ 12,62 18,11 11,74 5,35 7,69 Τκήκα Μεραληθψλ Ζιεθηξνληθψλ Υπνινγηζηψλ θαη Πιεξνθνξηθήο 22,88 22,22 24,15 14,29 0,00 Τκήκα Μεραληθψλ Πεξηβάιινληνο 35,62 40,00 40,00 15,38 0,00 Καλών Τεσνών 61,97 72,11 59,01 50,87 45,16 Τκήκα Δηθαζηηθψλ θαη Δθαξκνζκέλσλ Τερλψλ 60,57 68,93 59,61 50,57 36,36 Τκήκα Μνπζηθψλ Σπνπδψλ 61,24 71,27 57,97 49,17 53,33 Τκήκα Θεάηξνπ 71,92 82,67 62,79 60,87 40,00 Επιζηημών Αγωγήρ 60,48 85,76 66,95 49,35 41,52 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο 52,65 79,51 59,30 42,83 40,68 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Νεπηαγσγψλ 95,20 94,78 95,80 96,01 75,81 Τεσνολογικών Επιζηημών 28,94 35,68 28,43 11,65 6,52 Τκήκα Γεσπνλίαο Φπηηθήο θαη Εστθήο Παξαγσγήο 32,24 38,51 34,63 11,43 0,00 Τκήκα Μεραληθήο Φσξνηαμίαο θαη Πεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο 38,80 48,74 20,93 15,00 100,00 Τκήκα Μεραλνιφγσλ Μεραληθψλ Βηνκεραλίαο 13,64 16,96 7,69 5,56 14,29 Τκήκα Πνιηηηθψλ Μεραληθψλ 24,58 37,50 23,08 13,33 7,14 Παιδαγωγικήρ 67,02 85,25 69,74 59,99 48,41 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο 56,70 78,59 58,89 48,29 46,68 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Νεπηαγσγψλ 96,28 96,91 96,37 96,90 81,51 Επιζηημών και Διοίκηζηρ 50,17 55,92 43,81 36,00 14,29 Τκήκα Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ 51,57 55,96 46,32 38,10 20,00 Τκήκα Ναπηηιίαο θαη Δπηρεηξεκαηηθψλ Υπεξεζηψλ 29,73 54,55 20,00 25,00 0,00 Ανεξάπηηηα ημήμαηα 51,92 57,72 53,37 47,86 43,12 Τκήκα Δπηζηήκεο Φπζηθήο Αγσγήο θαη Αζιεηηζκνχ 39,68 46,88 36,47 35,66 49,52 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο 67,41 82,32 69,38 63,50 57,03 Τκήκα Ννκηθήο 61,32 64,18 61,16 40,11 0,00 Τκήκα Ηαηξηθήο 38,28 46,22 44,70 31,93 19,40 Τκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ 52,22 60,05 50,55 37,04 29,27 127

129 ΠΗΝΑΚΑ 2: ΓΤΝΑΗΚΔ ΠΣΤΥΗΟΤΥΟΗ ΑΝΩΣΑΣΩΝ ΥΟΛΩΝ ΚΑΣΑ ΥΟΛΖ, ΣΜΖΜΑ ΚΑΗ ΟΜΑΓΔ ΖΛΗΚΗΩΝ, ΑΠΟΓΡΑΦΖ 2001 (ζσλετίδεηαη) ΥΟΛΖ % ΣΟ ΤΝΟΛΟ % <30 ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % 65+ ΔΣΩΝ Τκήκα Γεκνζηνγξαθίαο θαη Μέζσλ Μαδηθήο Δλεκέξσζεο 66,43 73,91 60,24 47,22 66,67 Τκήκα Δθπαίδεπζεο θαη Αγσγήο ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία 97,30 96,95 97,08 97,93 97,86 Τκήκα Διιεληθήο Φηινινγίαο 81,02 80,36 76,92 91,67 0,00 Τκήκα Δπηθνηλσλίαο θαη Μέζσλ Μαδηθήο Δλεκέξσζεο 58,24 67,03 52,13 51,20 32,84 Τκήκα Θεαηξηθψλ Σνπδψλ 57,72 75,33 57,19 39,53 45,00 Τκήκα Ηζηνξίαο θαη Δζλνινγίαο 73,50 73,66 80,00 55,56 0,00 Τκήκα Κνηλσληθήο Γηνίθεζεο 62,38 76,12 34,48 50,00 0,00 Τκήκα Μεζνδνινγίαο Ηζηνξίαο θαη Θεσξίαο ηεο Δπηζηήκεο 73,40 74,07 80,77 54,55 66,67 Τκήκα Μνπζηθψλ Σπνπδψλ 58,93 59,83 61,84 53,85 50,91 Τκήκα Ννζειεπηηθήο 86,95 80,62 87,12 92,26 92,19 Τκήκα Οδνληηαηξηθήο 50,45 50,76 49,60 50,12 52,84 Τκήκα Φαξκαθεπηηθήο 53,11 57,73 57,63 49,95 41,17 Οηθολοκηθό Παλεπηζηήκηο Αζελώλ (Α..Ο.Δ.Δ.) 36,95 49,04 41,60 29,58 15,04 Τκήκα Οξγάλσζεο θαη Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ 35,71 45,12 39,43 27,87 16,02 Τκήκα Οηθνλνκηθήο Δπηζηήκεο 36,63 51,05 42,55 30,25 14,75 Σκήκα Πιεροθορηθής 37,64 44,09 34,60 19,09 16,67 Τκήκα Γηεζλψλ θαη Δπξσπατθψλ Οηθνλνκηθψλ Σπνπδψλ 49,07 53,31 49,73 32,48 15,15 Τκήκα Σηαηηζηηθήο 43,19 49,10 45,12 32,97 18,60 Τκήκα Δπηρεηξεζηαθήο Έξεπλαο θαη Μάξθεηηλγθ 44,53 51,54 44,73 29,60 16,36 Πάληεηο Παλεπηζηήκηο Κοηλωληθώλ θαη Ποιηηηθώλ 53,68 70,52 64,58 47,19 15,46 Τκήκα Γεκφζηαο Γηνίθεζεο 51,77 66,78 65,28 44,80 13,55 Τκήκα Πνιηηηθήο Δπηζηήκεο θαη Ηζηνξίαο 43,72 64,11 61,51 45,84 12,67 Τκήκα Κνηλσληνινγίαο 63,29 73,62 66,60 52,90 28,24 Τκήκα Δπηθνηλσλίαο θαη Μέζσλ Μαδηθήο Δλεκέξσζεο 57,16 72,76 54,61 43,10 15,63 Τκήκα Οηθνλνκηθήο Πεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο 58,99 67,62 63,78 36,05 9,52 Τκήκα Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο θαη Κνηλσληθήο Αλζξσπνινγίαο 62,16 74,77 60,92 56,27 26,37 Τκήκα Χπρνινγίαο 77,03 85,22 79,44 69,77 35,29 Τκήκα Γηεζλψλ θαη Δπξσπατθψλ Σπνπδψλ 53,02 63,15 57,02 45,36 19,23 Παλεπηζηήκηο Πεηραηώς (Α.Β..Π.) 36,53 50,38 41,10 27,32 11,67 Τκήκα Οξγάλσζεο θαη Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ 35,61 55,80 41,64 27,02 10,98 Τκήκα Οηθνλνκηθήο Δπηζηήκεο 36,84 53,76 42,30 28,64 12,26 Τκήκα Σηαηηζηηθήο θαη Αζθαιηζηηθήο Δπηζηήκεο 46,67 56,32 52,02 32,76 12,10 Τκήκα Φξεκαηννηθνλνκηθήο θαη Τξαπεδηθήο Γηνηθεηηθήο 35,69 40,60 29,17 24,41 16,67 Τκήκα Ναπηηιηαθψλ Σπνπδψλ 30,16 44,15 21,15 12,43 8,06 Τκήκα Τερλνινγίαο θαη Σπζηεκάησλ Παξαγσγήο 43,68 50,21 37,88 18,42 14,29 Σκήκα Πιεροθορηθής 30,01 32,82 28,92 20,51 100,00 Γεωποληθό Παλεπηζηήκηο Αζελώλ 29,44 36,73 35,56 19,63 8,59 Τκήκα Φπηηθήο Παξαγσγήο 31,45 37,17 35,77 21,12 6,25 Τκήκα Εστθήο Παξαγσγήο 32,21 45,24 38,60 15,94 3,70 Τκήκα Αγξνηηθήο Οηθνλνκίαο θαη Αλάπηπμεο 35,07 37,66 39,07 28,79 4,00 Τκήκα Γεσπνληθήο θαη Βηνηερλνινγίαο 26,80 33,94 33,75 18,09 9,41 Τκήκα Δπηζηήκεο θαη Τερλνινγίαο Τξνθίκσλ 51,15 50,70 54,71 50,70 0,00 Τκήκα Αμηνπνίεζεο Φπζηθψλ Πφξσλ θαη Γεσξγηθήο Μεραληθήο 36,30 39,45 40,46 23,08 18,18 Παλεπηζηήκηο Μαθεδολίας Οηθολοκηθώλ θαη Κοηλωληθώλ 41,27 54,92 44,89 28,15 12,05 Τκήκα Οξγάλσζεο θαη Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ 42,21 54,04 46,55 27,49 7,69 Τκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ 40,87 54,84 44,37 27,95 12,17 Τκήκα Γηεζλψλ θαη Δπξσπατθψλ Οηθνλνκηθψλ θαη Πνιηηηθψλ 55,40 63,77 45,16 32,43 8,33 Τκήκα Λνγηζηηθήο θαη Φξεκαηννηθνλνκηθήο 37,31 55,88 41,63 27,62 13,67 Τκήκα Δθαξκνζκέλεο Πιεξνθνξηθήο 46,75 48,89 39,22 35,29 0,00 128

130 ΠΗΝΑΚΑ 2: ΓΤΝΑΗΚΔ ΠΣΤΥΗΟΤΥΟΗ ΑΝΩΣΑΣΩΝ ΥΟΛΩΝ ΚΑΣΑ ΥΟΛΖ, ΣΜΖΜΑ ΚΑΗ ΟΜΑΓΔ ΖΛΗΚΗΩΝ, ΑΠΟΓΡΑΦΖ 2001 (ζσλετίδεηαη) ΥΟΛΖ % ΣΟ ΤΝΟΛΟ % <30 ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % ΔΣΩΝ % 65+ ΔΣΩΝ Τκήκα Δθπαηδεπηηθήο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο 71,88 83,33 80,00 66,67 0,00 Τκήκα Βαιθαληθψλ Σιαβηθψλ θαη Αλαηνιηθψλ Σπνπδψλ 62,50 28,57 91,67 40,00 0,00 Τκήκα Μνπζηθήο Δπηζηήκεο θαη Τέρλεο 74,00 79,31 71,43 80,00 33,33 Ηόληο Παλεπηζηήκηο 78,98 80,47 77,62 81,82 56,25 Τκήκα Αξρεηνλνκίαο θαη Βηβιηνζεθνλνκίαο 80,00 78,38 69,23 100,00 75,00 Τκήκα Ηζηνξίαο 71,70 73,21 72,09 52,63 50,00 Τκήκα Μνπζηθψλ Σπνπδψλ 66,06 79,37 51,61 36,36 50,00 Τκήκα Ξέλσλ Γισζζψλ Μεηάθξαζεο θαη Γηεξκελείαο 82,96 85,16 82,13 85,25 55,26 Υαροθόπεηο Παλεπηζηήκηο Οηθηαθής Οηθολοκίας 94,14 81,01 89,27 97,61 95,61 Τκήκα Οηθηαθήο Οηθνλνκίαο θαη Οηθνινγίαο 95,53 86,30 90,39 97,86 96,13 Τκήκα Δπηζηήκεο Γηαηηνινγίαο - Γηαηξνθήο 82,93 74,11 84,68 92,59 82,35 Διιεληθώλ θαη Μεζογεηαθώλ ποσδώλ 56,84 85,04 58,51 46,09 43,69 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο 53,15 78,79 56,02 45,62 43,33 Τκήκα Παηδαγσγηθήο Νεπηαγσγψλ 86,37 91,73 85,19 62,16 58,33 ΠΟΛΤΣΔΥΝΔΗΟ ΚΡΖΣΖ 25,35 26,20 25,76 13,95 0,00 Τκήκα Μεραληθψλ Οξπθηψλ Πφξσλ 31,29 26,21 41,82 25,00 0,00 Τκήκα Μεραληθψλ Παξαγσγήο θαη Γηνίθεζεο 26,10 28,23 24,81 18,18 0,00 Τκήκα Ζιεθηξνληθψλ Μεραληθψλ θαη Μεραληθψλ 19,22 19,21 21,21 8,70 0,00 Τκήκα Μεραληθψλ Πεξηβάιινληνο 39,02 61,11 23,53 20,00 0,00 ΔΘΝΗΚΟ ΜΔΣΟΒΗΟ ΠΟΛΤΣΔΥΝΔΗΟ 21,01 28,21 26,00 15,95 5,36 Τκήκα Πνιηηηθψλ Μεραληθψλ 20,68 29,75 28,53 13,87 4,25 Τκήκα Αξρηηεθηφλσλ Μεραληθψλ 40,77 59,35 45,10 35,28 18,95 Τκήκα Μεραλνιφγσλ Μεραληθψλ 10,09 13,46 13,15 6,72 2,33 Τκήκα Ναππεγψλ Μεραλνιφγσλ Μεραληθψλ 6,68 14,29 7,80 3,70 0,97 Τκήκα Ζιεθηξνιφγσλ Μεραληθψλ θαη Μεραληθψλ 11,05 15,46 14,59 6,32 2,31 Τκήκα Φεκηθψλ Μεραληθψλ 29,12 39,88 32,67 20,67 9,23 Τκήκα Μεραληθψλ Μεηαιιείσλ - Μεηαιινπξγψλ 19,22 25,71 25,26 7,47 3,75 Τκήκα Αγξνλφκσλ θαη Τνπνγξάθσλ Μεραληθψλ 26,38 40,85 32,38 14,57 6,98 ΛΟΙΠΕΣ ΑΝΩΤΑΤΕΣ ΣΦΟΛΕΣ 15,31 18,19 17,39 15,90 6,15 Αλψηαηε Σρνιή Καιψλ Τερλψλ 56,81 63,62 58,04 54,11 48,71 Τκήκα Δηθαζηηθψλ Τερλψλ 56,81 63,62 58,04 54,11 48,71 Σηπαηιωηική Σσολή Αξιωμαηικών Σωμάηων 8,66 12,96 10,03 5,86 3,77 Τκήκα Ηαηξηθφ 6,53 12,70 5,20 4,19 2,41 Τκήκα Κηεληαηξηθφ 24,69 22,22 35,48 16,67 12,50 Τκήκα Οδνληηαηξηθφ 17,81 31,25 15,15 14,29 0,00 Τκήκα Φαξκαθεπηηθφ 38,71 25,00 50,00 14,29 0,00 Τκήκα Οηθνλνκηθφ 5,93 9,38 4,00 6,06 0,00 Τκήκα Σηξαηνινγηθφ 8,06 11,63 10,24 5,41 4,07 Σσολή Αξιωμαηικών Νοζηλεςηικήρ (ΣΑΝ) 90,25 82,33 95,40 91,92 81,63 Σηπαηιωηική Σσολή Εςελπίδων 2,16 3,69 2,41 1,91 1,03 Τκήκα Όπισλ 2,00 3,01 2,20 1,96 1,12 Τκήκα Σσκάησλ 2,92 7,01 3,37 1,64 0,47 Σρνιή Ναπηηθψλ Γνθίκσλ (ΣΝΓ) 2,00 2,61 2,44 1,13 1,53 Τκήκα Μαρίκσλ 1,81 2,31 2,02 1,14 1,65 Τκήκα Μεραληθψλ 2,77 4,44 4,37 1,08 1,20 Σσολή Ικάπων (ΣΙ) 2,80 4,51 2,56 2,33 1,81 Τκήκα Ηπηακέλνπ 2,56 3,84 2,48 2,13 1,73 Τκήκα Μεραληθνχ 3,72 6,90 2,85 3,05 2,38 Σσολέρ Αζηςνομίαρ 6,59 18,39 8,06 2,13 1,01 129

131 Κσδηθφο αξηζκφο Δηαρσξηζκνί θαη αληζόηεηεο κε βάζε ην θύιν ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο Πίλαθαο 10 : ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΔΝΔΡΓΟ ΠΛΗΘΤΜΟ ΚΑΣΑ ΓΙΦΗΦΙΟ ΚΧΓΙΚΟ ΑΣΟΜΙΚΧΝ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΧΝ ΚΑΙ ΦΤΛΟ Οκάδεο αηνκηθψλ επαγγεικάησλ (δηςήθηνο θσδηθφο) Ακθνηέξσλ ησλ θχισλ πνζνζηό % Άξξελεο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηφ % αλδξηθήο Θήιεηο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηό % ε/γπλαηθείαο πνζνζηό γπλαηθώλ ζην επάγγεικα δείθηεο Α* γπλαίθεο δείθηεο Α* άλδξεο 1 ΤΝΟΛΟ ΔΛΛΑΓΟ 100,00 62,52 100,00 37,48 100,00 37,48 1,00 1,00 ΜΔΛΗ ΣΩΝ ΒΟΤΛΔΤΟΜΔΝΩΝ ΩΜΑΣΩΝ: ΑΝΩΣΔΡΑ ΓΙΟΙΚΗΣΙΚΑ ΚΑΙ ΓΙΔΤΘΤΝΣΙΚΑ ΣΔΛΔΥΗ ΣΟΤ ΓΗΜΟΙΟΤ ΚΑΙ ΙΓΙΩΣΙΚΟΤ ΣΟΜΔΑ 9,06 6,45 10,31 2,61 6,97 28,83 0,77 1, Γηεπζχλνληεο επηρεηξεκαηίεο θαη πξντζηάκελνη κηθξψλ δεκνζίσλ ή ηδησηηθψλ επηρεηξήζεσλ (κε απαζρφιεζε κέρξη 9 πξφζσπα) Γηεπζχλνληεο θαη αλψηεξα ζηειέρε κεγάισλ δεκνζίσλ θαη ηδησηηθψλ επηρεηξήζεσλ θαη νξγαληζκψλ (κε απαζρφιεζε 10 πξφζσπα θαη πάλσ) 7,08 4,91 7,85 2,17 5,79 30,68 0,82 1,11 1,91 1,49 2,38 0,42 1,13 22,19 0,59 1, Μέιε ησλ βνπιεπνκέλσλ ζσκάησλ θαη αλψηεξα δηνηθεηηθά ζηειέρε ηεο Γεκφζηαο Γηνίθεζεο θαη ησλ νξγαληζκψλ εηδηθψλ ζπκθεξφλησλ ΠΡΟΩΠΑ ΠΟΤ ΑΚΟΤΝ ΔΠΙΣΗΜΟΝΙΚΑ, ΚΑΛΛΙΣΔΥΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΝΑΦΗ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΑ 0,06 0,05 0,08 0,01 0,04 23,09 0,62 1,23 12,19 6,19 9,89 6,00 16,02 49,26 1,31 0,81 24 Δθπαηδεπηηθνί 5,21 1,96 3,14 3,25 8,67 62,34 1,66 0,60 Βηνιφγνη ελ γέλεη, ηαηξνί θαη αζθνχληεο ζπλαθή 1,86 1,08 1,73 0,78 2,08 41,84 1,12 0,93 23 επαγγέικαηα 27 Πξφζσπα αζθνχληα επηζηεκνληθά, θαιιηηερληθά θαη ζπλαθή επαγγέικαηα π.δ.θ.α. 1,66 0,93 1,49 0,73 1,94 43,76 1,17 0,90 26 Ννκηθνί ελ γέλεη 0,91 0,45 0,73 0,46 1,22 50,18 1,34 0,80 25 Λνγηζηέο θαη άιια ζηειέρε επηρεηξήζεσλ 0,77 0,41 0,66 0,35 0,94 46,06 1,23 0,86 130

132 Κσδηθφο αξηζκφο Δηαρσξηζκνί θαη αληζόηεηεο κε βάζε ην θύιν ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο Οκάδεο αηνκηθψλ επαγγεικάησλ (δηςήθηνο θσδηθφο) Ακθνηέξσλ ησλ θχισλ πνζνζηό % Άξξελεο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηφ % αλδξηθήο Θήιεηο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηό % ε/γπλαηθείαο πνζνζηό γπλαηθώλ ζην επάγγεικα δείθηεο Α* γπλαίθεο δείθηεο Α* άλδξεο Αξρηηέθηνλεο, κεραληθνί θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα Φπζηθνί, καζεκαηηθνί θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα ΣΔΥΝΟΛΟΓΟΙ, ΣΔΥΝΙΚΟΙ ΒΟΗΘΟΙ ΚΑΙ ΑΚΟΤΝΣΔ ΤΝΑΦΗ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΑ Δηδηθεπκέλνη επί ησλ πσιήζεσλ ρξεκαηηζηέο, θηεκαηνκεζίηεο, απαζρνινχκελνη ζηελ εμππεξέηεζε επηρεηξήζεσλ ελ γέλεη θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα Σερλνιφγνη θαη ηερληθνί βνεζνί ησλ επηζηεκψλ βηνινγίαο θαη πγείαο Σερλνιφγνη θαη ηερληθνί βνεζνί ησλ επηζηεκψλ ηεο θπζηθήο θαη ηεο κεραληθήο θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα 1,25 0,97 1,54 0,28 0,75 22,50 0,60 1,24 0,53 0,37 0,60 0,16 0,42 29,77 0,79 1,12 8,19 4,13 6,60 4,06 10,84 49,61 1,32 0,81 4,76 2,50 3,99 2,27 6,05 47,61 1,27 0,84 1,47 0,29 0,47 1,18 3,14 80,14 2,14 0,32 1,68 1,27 2,02 0,42 1,12 24,85 0,66 1,20 33 Βνεζεηηθφ δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ 0,27 0,07 0,12 0,20 0,52 72,89 1,94 0,43 ΤΠΑΛΛΗΛΟΙ ΓΡΑΦΔΙΟΤ ΚΑΙ ΑΚΟΤΝΣΔ 10,00 3,88 6,21 6,12 16,32 61,17 1,63 0,62 4 ΤΝΑΦΗ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΑ 41 Τπάιιεινη γξαθείνπ 7,70 3,12 4,98 4,59 12,24 59,55 1,59 0,65 42 Τπάιιεινη εμππεξέηεζεο πειαηψλ 2,30 0,77 1,23 1,53 4,08 66,60 1,78 0,53 ΑΠΑΥΟΛΟΤΜΔΝΟΙ ΣΗΝ ΠΑΡΟΥΗ ΤΠΗΡΔΙΩΝ 14,47 7,90 12,64 6,57 17,53 45,40 1,21 0,87 5 ΚΑΙ ΠΩΛΗΣΔ Δ ΚΑΣΑΣΗΜΑΣΑ ΚΑΙ ΤΠΑΙΘΡΙΔ ΑΓΟΡΔ Μνληέια, πσιεηέο θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα 5,93 2,79 4,46 3,14 8,38 52,98 1,41 0,75 Απαζρνινχκελνη ζηελ παξνρή πξνζσπηθψλ ππεξεζηψλ 5,59 2,46 3,94 3,13 8,34 55,97 1,49 0,70 Απαζρνινχκελνη ζηελ παξνρή ππεξεζηψλ πξνζηαζίαο 2,95 2,65 4,24 0,30 0,80 10,19 0,27 1,44 131

133 Κσδηθφο αξηζκφο Δηαρσξηζκνί θαη αληζόηεηεο κε βάζε ην θύιν ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο Οκάδεο αηνκηθψλ επαγγεικάησλ (δηςήθηνο θσδηθφο) Ακθνηέξσλ ησλ θχισλ πνζνζηό % Άξξελεο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηφ % αλδξηθήο Θήιεηο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηό % ε/γπλαηθείαο πνζνζηό γπλαηθώλ ζην επάγγεικα δείθηεο Α* γπλαίθεο δείθηεο Α* άλδξεο 6 61 ΔΙΓΙΚΔΤΜΔΝΟΙ ΓΔΩΡΓΟΙ, ΚΣΗΝΟΣΡΟΦΟΙ, ΓΑΟΚΟΜΟΙ, ΚΑΙ ΑΛΙΔΙ 13,30 7,72 12,34 5,58 14,89 41,98 1,12 0,93 Γεσξγνί εηδηθεπκέλνη θπξίσο ζε κηα εηήζηα θαιιηέξγεηα 5,49 3,09 4,94 2,40 6,40 43,76 1,17 0,90 62 Γεσξγνί εηδηθεπκέλνη θπξίσο ζηελ θαιιηέξγεηα δέλδξσλ, ακπέισλ, ζηαθηδάκπεισλ θαη θπηψλ γηα αθεςήκαηα θαη κπαραξηθά 2,80 1,59 2,54 1,21 3,22 43,24 1,15 0,91 63 Γεσξγνί πνιπθαιιηεξγεηέο 2,39 1,37 2,19 1,02 2,73 42,70 1,14 0,92 64 Δηδηθεπκέλνη θηελνηξφθνη, πηελνηξφθνη θ.π.α.ε. 2,13 1,34 2,14 0,79 2,11 37,19 0,99 1,00 66 Δηδηθεπκέλνη αιηείο θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα 0,37 0,25 0,40 0,12 0,31 31,84 0,85 1, Γαζνθφκνη, πινηφκνη θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα 0,13 0,08 0,14 0,04 0,11 32,73 0,87 1,08 Δπαγγεικαηίεο θπλεγνί θαη παγηδεπηέο ζεξακάησλ 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 37,50 1,00 1, ΔΙΓΙΚΔΤΜΔΝΟΙ ΣΔΥΝΙΣΔ ΚΑΙ ΑΚΟΤΝΣΔ ΤΝΑΦΗ ΣΔΥΝΙΚΑ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΑ Σερλίηεο πθαληνπξγίαο, εηδψλ ελδχζεσο θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα Σερλίηεο επεμεξγαζίαο ηξνθίκσλ θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα Σερλίηεο πνπ εθηεινχλ εξγαζίεο αθξηβείαο, ρεηξνηέρλεο, ηππνγξάθνη θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα Σερλίηεο αλέγεξζεο θαη απνπεξάησζεο θηηξίσλ θαη άιισλ δνκηθψλ έξγσλ Σερλίηεο επεμεξγαζίαο μχινπ, επηπινπνηνί θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα Μεραληθνί, εθαξκνζηέο θαη ζπληεξεηέο κεραλψλ θαη ειεθηξηθνχ θαη ειεθηξνληθνχ εμνπιηζκνχ 15,93 14,23 22,76 1,70 4,53 10,67 0,28 1,43 1,72 0,60 0,96 1,12 2,99 65,03 1,74 0,56 0,97 0,67 1,08 0,30 0,80 30,83 0,82 1,11 0,73 0,55 0,88 0,18 0,49 25,13 0,67 1,20 7,38 7,34 11,75 0,03 0,09 0,44 0,01 1,59 0,59 0,57 0,91 0,03 0,07 4,36 0,12 1,53 2,89 2,87 4,58 0,03 0,07 0,87 0,02 1,59 132

134 Κσδηθφο αξηζκφο Δηαρσξηζκνί θαη αληζόηεηεο κε βάζε ην θύιν ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο Οκάδεο αηνκηθψλ επαγγεικάησλ (δηςήθηνο θσδηθφο) Ακθνηέξσλ ησλ θχισλ πνζνζηό % Άξξελεο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηφ % αλδξηθήο Θήιεηο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηό % ε/γπλαηθείαο πνζνζηό γπλαηθώλ ζην επάγγεικα δείθηεο Α* γπλαίθεο δείθηεο Α* άλδξεο 73 Υχηεο κεηάιισλ, ζπγθνιιεηέο, ειαζκαηνπξγνί, ηερλίηεο κεηαιιηθψλ δνκηθψλ θαηαζθεπψλ, ζηδεξνπξγνί θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα. 1,46 1,45 2,31 0,01 0,03 0,70 0,02 1, Μεηαιισξχρνη, ιαηφκνη θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα ΥΔΙΡΙΣΔ ΣΑΘΔΡΩΝ ΒΙΟΜΗΥΑΝΙΚΩΝ ΔΓΚΑΣΑΣΑΔΩΝ, ΜΗΥΑΝΗΜΑΣΩΝ ΚΑΙ ΔΞΟΠΛΙΜΟΤ ΚΑΙ ΤΝΑΡΜΟΛΟΓΗΣΔ (ΜΟΝΣΑΓΟΡΟΙ) Υεηξηζηέο κεραλψλ παξαγσγήο θισζηνυθαληνπξγηθψλ πξντφλησλ, γνχληλσλ θαη δεξκάηηλσλ πξντφλησλ πλαξκνινγεηέο (κνληαδφξνη) θαη ρεηξηζηέο κεραλεκάησλ π.δ.θ.α. Υεηξηζηέο κεραλψλ παξαγσγήο εηδψλ δηαηξνθήο, πνηψλ θαη θαπλνχ Οδεγνί κέζσλ κεηαθνξάο θαη ρεηξηζηέο θηλεηνχ εμνπιηζκνχ Υεηξηζηέο κεραλψλ παξαγσγήο ρεκηθψλ πξντφλησλ θαη πξντφλησλ απφ πιαζηηθφ θαη θανπηζνχθ Υεηξηζηέο κεραλψλ παξαγσγήο πξντφλησλ μχινπ θαη ραξηηνχ: ρεηξηζηέο εθηππσηηθψλ ελ γέλεη κεραλεκάησλ 0,18 0,18 0,29 0,00 0,00 0,50 0,01 1,59 7,38 6,58 10,53 0,80 2,14 10,86 0,29 1,43 0,54 0,25 0,40 0,29 0,76 53,28 1,42 0,75 0,44 0,26 0,41 0,18 0,48 41,45 1,11 0,94 0,33 0,22 0,35 0,11 0,30 34,10 0,91 1,05 4,96 4,85 7,76 0,10 0,28 2,11 0,06 1,57 0,23 0,18 0,29 0,05 0,14 22,19 0,59 1,24 0,21 0,18 0,29 0,03 0,07 13,21 0,35 1,39 81 Υεηξηζηέο ζηαζεξψλ βηνκεραληθψλ εγθαηαζηάζεσλ 0,39 0,37 0,59 0,03 0,07 6,51 0,17 1,50 82 Υεηξηζηέο κεραλψλ παξαγσγήο πξντφλησλ απφ κέηαιια θαη νξπθηά 0,30 0,28 0,45 0,01 0,04 4,83 0,13 1,52 133

135 Κσδηθφο αξηζκφο Δηαρσξηζκνί θαη αληζόηεηεο κε βάζε ην θύιν ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο Οκάδεο αηνκηθψλ επαγγεικάησλ (δηςήθηνο θσδηθφο) Ακθνηέξσλ ησλ θχισλ πνζνζηό % Άξξελεο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηφ % αλδξηθήο Θήιεηο Πνζνζηό % ε/ζπλόινπ πνζνζηό % ε/γπλαηθείαο πνζνζηό γπλαηθώλ ζην επάγγεικα δείθηεο Α* γπλαίθεο δείθηεο Α* άλδξεο 9 ANEIΓΙΚΔΤΣΟΙ ΔΡΓΑΣΔ, ΥΔΙΡΩΝΑΚΣΔ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΙΔ 9,49 5,45 8,72 4,04 10,77 42,54 1,14 0,92 91 Πιαλφδηνη πσιεηέο, νηθηαθνί βνεζνί θ.π.α.ε. 4,47 1,44 2,30 3,03 8,08 67,79 1,81 0,52 Αλεηδίθεπηνη εξγάηεο νξπρείσλ, θαηαζθεπψλ, 3,51 2,83 4,53 0,68 1,82 19,38 0,52 1,29 93 κεηαπνίεζεο θαη κεηαθνξψλ 92 Αλεηδίθεπηνη αγξεξγάηεο, αιηεξγάηεο θαη αζθνχληεο ζπλαθή επαγγέικαηα 1,51 1,18 1,89 0,33 0,87 21,59 0,58 1,25 ΠΖΓΖ : ΔΤΔ, Απνγξαθή πιεζπζκνχ ηεο 18εο Μαξηίνπ 2001 * Ο δείθηεο Α (ή δείθηεο αληηπξνζψπεπζεο Representation Ratio), πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ αλάιπζε ησλ ζηνηρείσλ ηεο απαζρφιεζεο ζηελ Διιάδα,δείρλεη ηε ζρεηηθή βαξχηεηα ηεο απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζ έλα θιάδν ζε ζρέζε κε ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζην ζχλνιν ηεο ρψξαο. Αλ ν δείθηεο Α ηζνχηαη κε 1 (ή 100), ηφηε ε απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζηνλ θιάδν η έρεη ηελ ίδηα βαξχηεηα κε ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζην ζχλνιν ηεο ρψξαο. Αλ ν δείθηεο είλαη κηθξφηεξνο ηνπ 1 (ή 100), ηφηε ε απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζηνλ θιάδν η έρεη κηθξφηεξε βαξχηεηα απφ φ,ηη ε απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζην ζχλνιν ηεο ρψξαο. Αλ ν δείθηεο είλαη κεγαιχηεξνο ηνπ 1 (ή 100), ηφηε ε απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζηνλ θιάδν η έρεη κεγαιχηεξε βαξχηεηα απφ ηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζην ζχλνιν ηεο ρψξαο. Γείθηεο Α= ΑΠΑ ηζ φπνπ : ΑΠΑ ησ ΑΠΑ ηθ = ε απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ζηνλ θιάδν η, ΑΠΑ Σζ ΑΠΑ η = ην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο ζηνλ ΑΠΑ ΣΣ ΑΠΑ Θ = ην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ή ησλ αλδξψλ ΑΠΑ = ην ζχλνιν ηεο απαζρφιεζεο 134

136 Πηλαθας 11 : Κιάδοη ποσ θαιύπηεη ε Έρεσλα Γηάρζρωζες θαη Καηαλοκής Ακοηβώλ, 1995 ΣΑΚΟΓ- 91 ΠΔΡΗΓΡΑΦΖ Γ Καηεγορία Γ - Ορστεία θαη Λαηοκεία 10 Δμφξπμε άλζξαθα θαη ιηγλίηε. Δμφξπμε ηχξθεο. 11 Άληιεζε αξγνχ πεηξειαίνπ θαη θπζηθνχ αεξίνπ. Βνεζεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζπλαθείο κε ηελ άληιεζε πεηξειαίνπ θαη θπζηθνχ αεξίνπ, κε εμαίξεζε ηηο κειέηεο. 13 Δμφξπμε κεηαιινχρσλ κεηαιιεπκάησλ. 14 Λνηπά νξπρεία θαη ιαηνκεία. Γ Καηεγορία Γ - Μεηαποηεηηθές Βηοκεταλίες 15 Βηνκεραλία ηξνθίκσλ θαη πνηψλ. 16 Παξαγσγή πξντφλησλ θαπλνχ. 17 Παξαγσγή θισζηνυθαληνπξγηθψλ πιψλ. 18 Καηαζθεπή εηδψλ έλδπζεο. Καηεξγαζία θαη βαθή γνπλαξηθψλ. 19 Καηεξγαζία θαη δέςε δέξκαηνο. Καηαζθεπή εηδψλ ηαμηδηνχ (απνζθεπψλ), ηζαληψλ, εηδψλ ζεινπνηίαο, εηδψλ ζαγκαην-πνηίαο θαη ππνδεκάησλ. 20 Βηνκεραλία μχινπ θαη θαηαζθεπή πξντφλησλ απφ μχιν θαη θειιφ, εθηφο απφ ηα έπηπια. Καηαζθεπή εηδψλ θαιαζνπνηίαο θαη ζπαξηνπιεθηηθήο. 21 Καηαζθεπή ραξηνπνιηνχ, ραξηηνχ θαη πξντφλησλ απφ ραξηί. 22 Δθδφζεηο, εθηππψζεηο θαη αλαπαξαγσγή πξνεγγεγξακκέλσλ κέζσλ εγγξαθήο ήρνπ θαη εηθφλαο θαη κέζσλ πιεξνθνξη-θήο. 23 Παξαγσγή νπηάλζξαθα (θσθ), πξντφλησλ δηχιηζεο πεηξειαίνπ θαη ππξεληθψλ θαπζίκσλ. 24 Παξαγσγή ρεκηθψλ νπζηψλ θαη πξντφλησλ. 25 Καηαζθεπή πξντφλησλ απφ ειαζηηθφ (θανπηζνχθ) θαη πιαζηηθέο χιεο. 26 Καηαζθεπή άιισλ πξντφλησλ απφ κε κεηαιιηθά νξπθηά. 27 Παξαγσγή βαζηθψλ κεηάιισλ. 28 Καηαζθεπή κεηαιιηθψλ πξντφλησλ, κε εμαίξεζε ηα κεραλήκαηα θαη ηα είδε εμνπιηζκνχ. 29 Καηαζθεπή κεραλεκάησλ θαη εηδψλ εμνπιηζκνχ κ.α.θ. 30 Καηαζθεπή κεραλψλ γξαθείνπ θαη ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. 31 Καηαζθεπή ειεθηξηθψλ κεραλψλ θαη ζπζθεπψλ κ.α.θ. 32 Καηαζθεπή εμνπιηζκνχ θαη ζπζθεπψλ ξαδηνθσλίαο, ηειεφξαζεο θαη επηθνηλσληψλ. 33 Καηαζθεπή ηαηξηθψλ νξγάλσλ. Καηαζθεπή ξνινγηψλ θάζε είδνπο. 34 Καηαζθεπή απηνθηλήησλ νρεκάησλ. Καηαζθεπή ξπκνπιθνχκελσλ-εκηξπκνπιθνχκελσλ νρεκάησλ. 35 Καηαζθεπή ινηπνχ εμνπιηζκνχ κεηαθνξψλ. 36 Καηαζθεπή επίπισλ. Λνηπέο βηνκεραλίεο κ.α.θ. 37 Αλαθχθισζε. E Καηεγορία Δ Παροτή Ζιεθηρηθού Ρεύκαηος, Φσζηθού Αερίοσ θαη Νερού 40 Παξνρή ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, θπζηθνχ αεξίνπ, αηκνχ θαη δεζηνχ λεξνχ. 41 Σπιινγή, θαζαξηζκφο θαη δηαλνκή λεξνχ. Ε Καηεγορία Ε - Υολδρηθό θαη Ληαληθό Δκπόρηο, Δπηζθεσή Ασηοθηλήηωλ Οτεκάηωλ, Μοηοζσθιεηώλ θαη Δηδώλ Προζωπηθής θαη Οηθηαθής Υρήζες 50 Δκπφξην, ζπληήξεζε θαη επηζθεπή απηνθηλήησλ νρεκάησλ θαη κνηνζπθιεηψλ. Ληαληθή πψιεζε θαπζίκσλ γηα νρήκαηα. 51 Φνλδξηθφ εκπφξην θαη εκπφξην κε πξνκήζεηα, εθηφο απφ ην εκπφξην απηνθηλήησλ νρεκάησλ θαη κνηνζπθιεηψλ. 52 Ληαληθφ εκπφξην, εθηφο απφ εκπφξην νρεκάησλ & κνηνζπθιεηψλ. Δπηζθεπή εηδψλ αηνκηθήο-νηθηαθήο ρξήζεο. H Καηεγορία Ζ - Ξελοδοτεία θαη Δζηηαηόρηα 55 Ξελνδνρεία θαη εζηηαηφξηα. Θ Καηεγορία Θ - Μεηαθορές, Αποζήθεσζε θαη Δπηθοηλωλίες 60 Φεξζαίεο κεηαθνξέο. Μεηαθνξέο κέζσ αγσγψλ. 61 Μεηαθνξέο κέζσ πδάηηλσλ νδψλ. 62 Αεξνπνξηθέο κεηαθνξέο. 63 Βνεζεηηθέο θαη ζπλαθείο πξνο ηηο κεηαθνξέο δξαζηεξηφηεηεο. Γξαζηεξηφηεηεο ηαμηδησηηθψλ πξαθηνξείσλ. 64 Ταρπδξνκεία θαη ηειεπηθνηλσλίεο. Η Καηεγορία Η - Δλδηάκεζοη Υρεκαηοπηζηωηηθοί Οργαληζκοί 65 Δλδηάκεζνη ρξεκαηνπηζησηηθνί νξγαληζκνί, κε εμαίξεζε ηηο αζθαιηζηηθέο εηαηξείεο θαη ηα ηακεία ζπληάμεσλ. 66 Αζθαιηζηηθά θαη ζπληαμηνδνηηθά ηακεία, εθηφο απφ ηελ ππνρξεσηηθή θνηλσληθή αζθάιηζε. 67 Γξαζηεξηφηεηεο ζπλαθείο κε ηηο δξαζηεξηφηεηεο ελδηάκεζσλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ νξγαληζκψλ. Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Το εύρος ηης γσάλινης οροθής ζε επιλεγμένοσς κλάδοσς ζηην Ελλάδα, Ηνχληνο

137 Γηάγρακκα 10 :Σο εύρος ηες "γσάιηλες οροθής" ζηης επητεηρήζεης επηιεγκέλωλ θιάδωλ ηες οηθολοκίας, 1995 (ζσλετίδεηαη) 10Α. Γεληθόο Γείθηεο Γπάιηλεο Οξνθήο Τηκή ηνπ δείθηε ίζε κε ηε κνλάδα ζεκαίλεη φηη ε αληηπξνζψπεπζε ησλ γπλαηθψλ ζηηο αλώηαηες κηζζοιογηθά-ηεραρτηθά ζέζεης εργαζίας (αλώηαηα ζηειέτε) είλαη αλάινγε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε ζπλνιηθή απαζρφιεζε ηνπ θιάδνπ. Όζν κεγαιχηεξεο ηεο κνλάδαο είλαη νη ηηκέο ησλ δεηθηψλ ηφζν κεγαιχηεξν είλαη ην εχξνο ηεο «γπάιηλεο νξνθήο» ζηνλ θιάδν. Πεγή : Νηεξκαλάθεο Ν., Σν εύξνο ηεο γπάιηλεο νξνθήο ζε επηιεγκέλνπο θιάδνπο ζηελ Ειιάδα, 1 ν ηαηηζηηθφ Γειηίν Equal-Andromeda, Ηνχληνο