Μια ανθρωπολογική προσέγγιση του εθίμου της φρούτουλας στη Μαλεσίνα: περιγραφή του, αναφορά στη σημασία του και τη διαδικασία εκμάθησής του

Transcript

1 ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Μια ανθρωπολογική προσέγγιση του εθίμου της φρούτουλας στη Μαλεσίνα: περιγραφή του, αναφορά στη σημασία του και τη διαδικασία εκμάθησής του ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: Γκανά Ουρανία Α.Μ.:343 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ ΤΟΜΕΑΣ: Κοινωνική Θεωρία, Πολιτική και Πρακτικές στην Εκπαίδευση ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. Σωτηρόπουλος Λεωνίδας ΠΑΤΡΑ,

2 Στον Διονύση, 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...11 Α ΜΕΡΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ...13 ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ...17 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ...19 ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ.21 ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ...24 ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ 27 Β ΜΕΡΟΣ Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ-ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ.31 ΜΕΘΟΔΟΔΟΣ Η ΤΕΧΝΗ;..35 ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ..41 3

4 ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ.45 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ...49 Γ ΜΕΡΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΜΑΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑΣ...51 ΛΟΓΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ...52 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ.53 Η ΠΡΩΤΗ ΜΟΥ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗ ΕΡΕΥΝΑ- ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΑ...55 ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΕΣ-ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ...57 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΦΡΟΥΤΟΥΛΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΑ Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥΣ...62 ΠΟΤΕ ΦΤΙΑΧΝΟΥΝ ΤΙΣ ΦΡΟΥΤΟΥΛΕΣ...63 ΠΟΥ ΤΙΣ ΦΤΙΑΧΝΟΥΝ ΚΑΙ ΣΕ ΤΙ ΠΟΣΟΤΗΤΑ...64 ΣΥΝΤΑΓΗ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ..66 ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΗΣ ΦΡΟΥΤΟΥΛΑΣ.68 ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΤΟΜΩΝ ΠΟΥ ΕΜΠΛΕΚΟΝΤΑΙ.69 ΡΟΛΟΙ ΑΤΟΜΩΝ ΠΟΥ ΠΑΙΡΝΟΥΝ ΜΕΡΟΣ.71 ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ..75 ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ..78 4

5 ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΦΡΟΥΤΟΥΛΑΣ ΠΑΛΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ (ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ-ΔΙΑΦΟΡΕΣ) 82 ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΣΥΝΕΧΙΖΟΥΝ ΚΑΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΣΥΝΕΧΙΖΟΥΝ ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΦΡΟΥΤΟΥΛΑΣ..86 ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΚΑΙ Η ΜΑΘΗΣΗ 89 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ..96 ΕΠΙΛΟΓΟΣ..99 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 100 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

6 Φαίνεται ότι δεν υπάρχει ανθρώπινη σκέψη τόσο πρωτόγονη, ώστε να μην επιδρά πια στο δικό μας τρόπο σκέψης, ούτε τόσο αρχαία, ώστε να έχει χάσει κάθε σύνδεσμο με την ζωή μας. Ε. Μπ. Τάηλορ, Πρωτόγονος Πολιτισμός (Λιενχαρντ Γκ., 2001) 6

7 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου, κύριο Σωτηρόπουλο Λεωνίδα, ο οποίος μου έδωσε τη δυνατότητα να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα. Τον ευχαριστώ, λοιπόν, για τη βοήθεια, καθοδήγηση, συμπαράσταση και την άψογη συνεργασία που είχαμε καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας. Επίσης, ένα μεγάλο ευχαριστώ αφενός στα άτομα των συνεντεύξεων, που χωρίς τη δική τους συγκατάθεση και συμβολή η εργασία αυτή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί ποτέ, και αφετέρου στις διευθύντριες του Ιδιωτικού Νηπιαγωγείου Το Παραμύθι, κυρίες Αθηνά και Κατερίνα Μανίκα για την κατανόηση και την όποια βοήθεια μου παρείχαν. Τέλος, αφιερώνω τη δουλειά μου αυτή στον αρραβωνιαστικό μου στους γονείς μου και στην Ασημούλα Κυριάκη, θέλοντας να τους ευχαριστήσω για την αμέριστη υποστήριξή τους σε κάθε μου προσπάθεια να πραγματοποιήσω τους στόχους μου. Γκανά Ουρανία 7

8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία, απαρτίζεται από τρία μέρη. Τα δυο πρώτα μέρη αποτελούν το θεωρητικό πλαίσιο και την εγκυκλοπαιδική εξέταση του θέματος και το τρίτο περιλαμβάνει το ερευνητικό κομμάτι της δουλειάς μας. Σε αυτό το σημείο, καλό θα ήταν να γίνει μια σύντομη παρουσίαση του καθενός ξεχωριστά. Στο θεωρητικό πλαίσιο, λοιπόν, εξετάζονται δύο θέματα. Αρχικά γίνεται μια σύντομη παρουσίαση αφενός της επιστήμης της Ανθρωπολογίας και αφετέρου της επιστήμης της Λαογραφίας, έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να κατανοήσει τις γενικές αρχές και τους κανόνες που χαρακτηρίζουν τις δυο αυτές συναφείς επιστήμες. Επίσης, ιδιαίτερα μας απασχολούν έννοιες όπως πολιτισμός, παραδοσιακός πολιτισμός, σύμβολα και έθιμα και προσπαθούμε να δούμε πως οι παραπάνω έννοιες συνδέονται με τις επιστήμες της Ανθρωπολογίας και της Λαογραφίας. Στο δεύτερο μέρος του θεωρητικού πλαισίου, γίνεται αναφορά στις μεθόδους έρευνας που χρησιμοποιούν τόσο η Ανθρωπολογία όσο και η Λαογραφία για να μελετήσουν, παραδείγματος χάριν, μια πληθυσμιακή ομάδα, μια πτυχή ενός πολιτισμού ή ακόμα και έναν ολόκληρο πολιτισμό. Συγκεκριμένα, ερχόμαστε σε μια πρώτη επαφή με μεθόδους έρευνας όπως είναι η επιτόπια έρευνα, η συμμετοχική παρατήρηση και η συνέντευξη, τονίζοντας τα βήματα που ακολουθούνται, όπως επίσης και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας ανθρωπολογικής μελέτης. Στο τρίτο και τελευταίο τώρα μέρος, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, γίνεται μια παρουσίαση της μελέτης μας πάνω στο συγκεκριμένο έθιμο με το οποίο ασχοληθήκαμε. Αναλυτικότερα, με την μελέτη του εθίμου της φρούτουλας και του τρόπου με τον οποίο το έθιμο αυτό μαθαίνεται και περνάει από γενιά σε γενιά, ευελπιστούμε να δώσουμε στον αναγνώστη μία συστηματική περιγραφή όλης αυτής της εθιμικής διεργασίας που είναι ακόμα ζωντανή στην Μαλεσίνα. 8

9 Λέξεις-κλειδιά: Ανθρωπολογία, λαογραφία, εθνογραφία, πολιτισμός, παραδοσιακός πολιτισμός, σύμβολα, έθιμα, εκμάθηση/διδασκαλία εθίμων ABSTRACT This dissertation consists of three parts. In the first two parts the theoretical framework and encyclopaedic aspects of our theme are exposed, while the third part presents our research and its results. These three parts are briefly presented here. In regards to the theoretical framework, it deals with two issues. In the first part, it will be briefly presented on the one hand, the science of Anthropology and on the other hand the science of Laography, so that the reader can understand the general principles and rules that characterize these two related sciences. Also, concepts such as "culture", "traditional culture", "symbols" and "customs" will concern us and we will try to understand how the above concepts are related to the sciences of Anthropology and Laography. In the second part of the theoretical framework, we will refer to the survey methods used by both Anthropology and Laography to study, for instance, one ethnic group, one aspect of a culture or even an entire culture. Specifically, we will have a first contact with research methods such as fieldwork, participant observation and interview, highlighting the steps to be followed, as well as the specifics of anthropological study. In the third and last part, as mentioned above, we present our study on this particular custom which we dealt with. More specifically, by referring to the purpose of our work, the reasons for choosing the topic, the methodology, the first contact with the research, but also to the themes-categories that arise and characterize all the interviews, we hope to offer the reader a holistic view of all our research effort. 9

10 Keywords : Anthropology, Laography, ethnography, culture, traditional culture, symbols, customs, learning/teaching customs. 10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Δεν είναι σωστό να πιστεύουμε ότι όλοι οι άνθρωποι ανά τον κόσμο έχουν τα ίδια πιστεύω, τις ίδιες αξίες και πεποιθήσεις και τις ίδιες επιθυμίες. Έχοντας μάθει να δεχόμαστε και να σεβόμαστε τα ήθη, τα έθιμα, τα πιστεύω και τις αντιλήψεις των άλλων λαών, μόνο τότε μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχει ένας πολύ ευρύτερος κόσμος από αυτόν στον οποίο γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε. Πέρα, λοιπόν, από τον δικό μας φυσιολογικό τρόπο σκέψης και δράσης, υπάρχουν και άλλοι εξίσου φυσιολογικοί τρόποι σκέψης και δράσης... αυτοί των άλλων κοινωνιών (Kottak, 1999). Όπως αναφέρει ο Anthony P. Cohen, οι άνθρωποι αποκτούν συνείδηση του πολιτισμού τους όταν βρίσκονται στα όριά τους, δηλαδή όταν έρχονται σε επαφή με άλλους πολιτισμούς και τους συγκρίνουν με τον δικό τους ή όταν επινοούν άλλους τρόπους να κάνουν πράγματα ή απλώς συνειδητοποιούν τις αντιφάσεις του δικού τους πολιτισμού (Eriksen, 2007). Κάθε γενιά ανθρώπων αισθάνεται τον κόσμο με το δικό της μοναδικό τρόπο, προσπαθεί να τον γνωρίσει, στοχάζεται, επινοεί και πράττει. Την αντίληψη που έχει για τον κόσμο, τη γνώση και τα έργα της τα παραδίδει στην επόμενη γενιά και εκείνη με τη σειρά της, πάνω σε όλα αυτά που κληρονόμησε, συμπληρώνει και προσθέτει τα δικά της. Όλος αυτός ο πλούτος αποτελεί αυτό που ονομάζεται παράδοση. Η ιστορική εξέλιξη συντελείται με τη διαμάχη ανάμεσα στην παράδοση και σε εκείνα τα νέα στοιχεία που έρχονται να την αφανίσουν. Όμως, από τη διαμάχη αυτή γεννιούνται κάθε φορά άλλες μορφές πολιτισμού, οι οποίες συνθέτουν τον παλιό με το καινούριο χωρίς ο ένας να ακυρώνει τον άλλο. Πανάρχαιοι φόβοι, μύθοι, δοξασίες, έθιμα διατηρούνται, παραλλάζοντας ολοένα, από το μακρινό παρελθόν ως την εποχή μας. Όσο προχωρούμε σε παλαιότερες εποχές, τόσο πιο λίγα μαθαίνουμε, γιατί η λαϊκή παράδοση φαίνεται σαν να μην έχει φιλοδοξίες, αν είναι λόγος δεν γράφεται παρά μένει χαραγμένος στη 11

12 μνήμη των ανθρώπων, ενώ αν είναι τέχνη αποτυπώνεται σε αντικείμενα καθημερινά που σπάνια σώζονται. Έτσι, λοιπόν, όλα αυτά τα έθιμα, τα διακοσμητικά μοτίβα, τα ποιητικά θέματα και οι μύθοι, περνούν από τη μια γενιά στην άλλη και αλλάζοντας αδιάκοπα, ζουν μέχρι τις μέρες μας, μας ορίζουν ως Έλληνες, και συνδέουν τους τωρινούς με τους παλαιότερους και τους αρχαίους (Γαλλοπούλου et al., 1982). 12

13 Α ΜΕΡΟΣ Στο πρώτο μέρος της εργασίας μας, θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε όσο μπορούμε πιο σύντομα, πιο γενικά και πιο κατανοητά τις δυο συναφείς επιστήμες οι οποίες μας απασχόλησαν. Σκοπός μας, σε αυτή την παρουσίαση, είναι να μπορεί κανείς να αντιληφθεί τις γενικές αξίες και τους κανόνες που διέπουν τις δυο αυτές επιστήμες. Πρόκειται, λοιπόν, για τις επιστήμες της Ανθρωπολογίας και της Λαογραφίας. Στα πλαίσια της παρουσίασής τους θα κάνουμε αναφορές και σε σχετικές με αυτές τις επιστήμες έννοιες, όπως για παράδειγμα η έννοια του πολιτισμού, τα σύμβολα και τα έθιμα. Θα ξεκινήσουμε με την Ανθρωπολογία η οποία μελετά άλλους πολιτισμούς και θα συνεχίσουμε με τη Λαογραφία, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη ολόκληρου του πολιτισμού ή για κάποιες επιμέρους πτυχές του. ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Ετυμολογικά ο όρος ανθρωπολογία προέρχεται από τις λέξεις άνθρωπος και λόγος, είναι δηλαδή ένας λόγος για τον άνθρωπο ή και γνώση για τον άνθρωπο (Eriksen, 2007). Επίσης, Ανθρωπολογία είναι ο ευρύς όρος που δίνουμε στην επιστήμη που ασχολείται με την μελέτη του ανθρώπου, των πράξεων και του τρόπου ζωής του, ενώ η εθνογραφία είναι μέθοδος έρευνας που χρησιμοποιείται στις επιστήμες της ανθρωπολογίας και όχι μόνο (π.χ. κοινωνιολογία, κοινωνική ψυχολογία, παιδαγωγική) και ασχολείται με συστηματική επιστημονική περιγραφή των ιδιαίτερων ανθρώπινων κοινωνιών (Πηγιάκη, 1988). Πιο αναλυτικά, η 13

14 εθνογραφία ξεκίνησε με το να περιγράφει τους τρόπους ζωής και τα έθιμα ξένων λαών που για πρώτη φορά γνώριζε ο δυτικός κόσμος. Αργότερα εξελίχθηκε σε μια συστηματική επιστήμη με συγκροτημένη μεθοδολογία για τη μελέτη των λαών με σφαιρικό τρόπο, αναπτύσσοντας ειδικές μεθόδους τεκμηρίωσης όπως είναι οι στατιστικές, οι χαρτογραφήσεις και οι φωτογραφίσεις και τείνει κατά κανόνα να περιορίζεται στο να καταγράφει και να περιγράφει και όχι στο να συγκρίνει, να ερμηνεύει και να κρίνει (Νιτσιάκος, 2008: 58). Τους τελευταίους αιώνες ολοένα και μεγαλώνει ο αριθμός των πληροφοριών που λαμβάνουμε για λαούς και κοινωνίες που έχουν διαφορετικό πολιτισμό και διαφορετική κουλτούρα από τη δική μας. Η ανθρωπολογία, λοιπόν, είναι γνωστή ως η επιστήμη που προσπαθεί να μελετήσει αυτούς τους λαούς και αυτές τις κοινωνίες και να κατανοήσει τον τρόπο ζωή τους. Πολύ γρήγορα όμως, από τη στιγμή που ξεκίνησε αυτή η προσπάθεια, έγινε αντιληπτό ότι κάθε κοινωνικό σύνολο είναι ξεχωριστό και διακρίνεται για τη μοναδικότητά του, γεγονός που δημιούργησε την ανάγκη να παρατηρηθεί και να καταγραφεί η μοναδικότητα αυτή. Έτσι, λοιπόν, η ανθρωπολογία ενδιαφέρεται να παρατηρήσει και να μελετήσει την υποκειμενική διάσταση κάθε κοινωνικού συνόλου, την οπτική γωνία του ιθαγενή, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Malinowski, το πως δηλαδή αυτός βλέπει, αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει τον κόσμο γύρω του, καθώς και το τι πιστεύει ο ίδιος για τα πράγματα. Οι ανθρωπολόγοι είχαν να αντιμετωπίσουν πολλά και δύσκολα προβλήματα, πόσο μάλλον όταν είχαν να μελετήσουν εξωτικούς λαούς που μας ήταν ως επί το πλείστον άγνωστοι. Δεν είχαν, με άλλα λόγια, στοιχεία για να τους κατανοήσουν, ενώ παράλληλα οι γνώσεις και οι προκαταλήψεις του δυτικού κόσμου στέκονταν εμπόδιο πολλές φορές στο να εισέλθουν στον πολιτισμό τους και να τον καταλάβουν. Εμείς, για παράδειγμα, έχουμε συγκεκριμένες ιδέες για το τι και ποιοι είναι οι συγγενικοί δεσμοί. Άλλες κοινωνίες όμως έχουν εντελώς διαφορετικά συστήματα συγγενικών δεσμών. Ερωτήσεις που έχουν σχέση με το ποιος είναι ο αδελφός ή ο θείος ή ο ξάδελφος σου ίσως γι αυτούς να μην έχουν κανένα απολύτως νόημα. Στο σημείο αυτό, είναι λογικό να δημιουργείται το ερώτημα του πως θα μπορούσε κανείς να αρχίσει τη μελέτη τέτοιου είδους κοινωνιών. Στις αρχές, λοιπόν, του περασμένου αιώνα οι ανθρωπολόγοι συνειδητοποίησαν ότι για να μελετήσουν 14

15 έναν τέτοιο λαό έπρεπε πρώτα να αποβάλουν, να διώξουν από πάνω τους, όσο αυτό ήταν δυνατόν, τις υποθέσεις του δυτικού κόσμου και να ξεκινήσουν την έρευνά τους χωρίς θεωρίες, προκαταλήψεις και χωρίς υποθέσεις για το πως είναι ή μπορεί ή έπρεπε να είναι τα πράγματα (Σωτηρόπουλος, 2002). Επίσης, η ανθρωπολογία προσπαθεί να ερμηνεύσει και να κατανοήσει εκατοντάδες διαφορετικές μορφές πολιτισμικών σχημάτων. Προσπαθεί, βέβαια, να εντοπίσει και κάποια κοινά στοιχεία ανάμεσα στις μορφές αυτές, αλλά υποστηρίζει ότι πριν να προχωρήσουμε σε συγκρίσεις θα πρέπει να έχουμε μια καλή γνώση της κάθε κοινωνίας ή του κάθε πολιτισμικού σχήματος ως αυτούσια οντότητα. Η ανθρωπολογία θεωρεί ότι οι διάφορες κοινωνίες είναι έτοιμα πειράματα που μπορεί κανείς να παρακολουθήσει. Η επιστήμη, λοιπόν, της ανθρωπολογίας είναι χρήσιμη όπου υφίσταται πολυμορφία και ενδιαφέρει η υποκειμενικότητα, γιατί αποσκοπεί στο να συλλάβει την οπτική γωνία του ιθαγενούς και να καταλάβει το πως αυτός σκέφτεται και δρα. Επίσης, οι ανθρωπολόγοι εξετάζουν το αντικείμενό τους σφαιρικά, με το να μελετούν όλες τις πτυχές ενός πολιτισμού και προσπαθούν να ανακαλύψουν τις σχέσεις που συνδέουν τα επιμέρους στοιχεία μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, γίνεται προσπάθεια μιας ολιστικής προσέγγισης η οποία εξετάζει μια κοινωνία ή έναν πολιτισμό στο σύνολό του. Συνοψίζοντας, η ανθρωπολογία αναλαμβάνει να εξετάσει σχετικά μικρές ομάδες στις οποίες ο ερευνητής έχει τη δυνατότητα να ενταχθεί και να τις παρατηρήσει άμεσα. Μέσα από αυτήν την επιτόπια έρευνα και παρατήρηση ο ερευνητής μπορεί να ανακαλύψει με ποιόν τρόπο λειτουργούν τα πράγματα στη συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα και τι είδους έννοιες και σημασίες δίνουν τα μέλη της στα δρώμενα. Ακόμα, μπορεί να μελετήσει τα κοινωνικά φαινόμενα με ιδιαίτερη λεπτομέρεια και να τα εξετάσει από όλες τους τις πλευρές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η ανθρωπολογική έρευνα να προσφέρεται σε περιπτώσεις που μας ενδιαφέρει να δούμε ολιστικά κάποιο φαινόμενο και μας βοηθά να μελετήσουμε τον υποκειμενικό τρόπο με τον οποίο κάθε κοινωνία έχει οργανώσει τη ζωή της. Μας βοηθά, τέλος, να εμβαθύνουμε σε συγκεκριμένα κοινωνικά φαινόμενα για να δούμε πως λειτουργούν και τι συμβαίνει σε αυτά, εξετάζοντάς τα όπως είναι και όχι με βάση το πως θα έπρεπε να είναι. Με αυτό τον τρόπο συνειδητοποιούμε το γεγονός ότι οποιοδήποτε 15

16 δικό μας σύστημα δεν είναι τίποτα άλλο από μια υποκειμενική δική μας κατασκευή (Σωτηρόπουλος, 2002) και άρα υπάρχουν αμέτρητα τέτοια υποκειμενικά συστήματα που μας καλούν να τα ανακαλύψουμε. Έτσι, η ανθρωπολογία ασχολείται όχι μόνο με τους "Άλλους", αλλά, από μια σημαντική και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα άποψη, ασχολείται και με μας τους ίδιους. Οι ανθρωπολογικές μελέτες είναι σαν ένα είδος καθρέφτη, στον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας με ένα ριζικά νέο τρόπο όπως αναφέρει και στο βιβλίο του Mirror for Humanity ο Kottak (1999). Με το να πληροφορούμαστε, για παράδειγμα, για τη ζωή των κατοίκων στα Νησιά Τρόμπριαντ, αντιλαμβανόμαστε ότι η κοινωνία μας δεν είναι η μόνη δυνατή. Η μελέτη άλλων κοινωνιών μας λέει ότι η ζωή μας θα μπορούσε να είναι διαφορετική, ενώ, χάρη στην ανθρωπολογική διερεύνησή τους, έχουμε τη δυνατότητα να μάθουμε ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Οι λαοί αυτοί μας κάνουν να σκεφτόμαστε και μας υποχρεώνουν να θέσουμε στον εαυτό μας ορισμένα πολύ σημαντικά ερωτήματα τόσο για την κοινωνία μας όσο και για την ίδια την ύπαρξή μας. Ορισμένες φορές, μάλιστα, μπορεί να μας υποχρεώσουν ακόμα και να πράξουμε ανάλογα. Επιπροσθέτως, με την ανθρωπολογία μαθαίνουμε κάποια πράγματα για την πολυπλοκότητα του πολιτισμού και της κοινωνικής ζωής. Κάποιες φορές, όπως για παράδειγμα στην ανάλυση των τελετουργιών, μπορεί πράγματι να μην υπάρχει εύκολη ερώτηση στις απαντήσεις που προσφέρει η ανθρωπολογική έρευνα. Υποχρέωση των ανθρωπολόγων, έναντι των ιδεολογικών απλουστεύσεων, των προκαταλήψεων, της άγνοιας και της μισαλλοδοξίας, είναι να αναδείξουν την πολυπλοκότητα του κόσμου. 16

17 ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ O Parsons διαιρεί την κοινωνία σε τρία μέρη ή συστήματα, τα οποία ονομάζει πολιτισμικό σύστημα, κοινωνικό σύστημα και σύστημα προσωπικότητας. Αυτό ισοδυναμεί με το να λέμε ότι η κοινωνία αποτελείται από τον πολιτισμό, την κοινωνική δομή και τα άτομα. Οι ευρείες αξίες που είναι κοινές για όλα τα μέλη της κοινωνίας αποτελούν το σημαντικότερο μέρος του πολιτισμικού συστήματος, ενώ τα άλλα μέρη του είναι οι νόρμες και οι οργανωμένες γνώσεις και πεποιθήσεις (Blackledge & Hunt, 2004). Στο παρόν κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την έννοια Πολιτισμός έτσι όπως παρουσιάζεται από διάφορους κοινωνικούς ανθρωπολόγους. Πιο συγκεκριμένα, Ο πολιτισμός περιλαμβάνει όλες τις εκφράσεις κοινωνικής συμπεριφοράς μιας κοινότητας, τις αντιδράσεις του ατόμου όπως επηρεάζονται από τις συνήθειες της ομάδας στην οποία ζει και το προϊόν των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων όπως καθορίζεται από αυτές τις συνήθειες (Monaghan & Just, 2000: 37 ό. α. στο Σωτηρόπουλος, 2013). Ο ορισμός αυτός ανήκει στον καθηγητή του Columbia, ανθρωπολόγο Franz Boas. Ο Edward Taylor, ένας από τους πρώτους ανθρωπολόγους, όρισε τον πολιτισμό ως το σύνθετο εκείνο σύνολο που περιλαμβάνει γνώσεις, πεποιθήσεις, τέχνες, ήθη, δίκαιο, έθιμα και κάθε άλλη ικανότητα και συνήθεια του ανθρώπου ως μέλους της κοινωνίας (Τσαούσης, 1989: 165 ό. α. στο Σωτηρόπουλος, 2013). Ο ορισμός αυτός δηλώνει την ύπαρξη μιας στενής σχέσης ανάμεσα στην κοινωνία και τον πολιτισμό της. Υπογραμμίζει, επίσης, το ρόλο της εκμάθησης, γιατί σε αντιδιαστολή με το έμφυτο και το βιολογικό, ο πολιτισμός είναι ο τομέας αυτού που αποκτήθηκε με τη μάθηση στους κόλπους μιας δεδομένης κοινωνίας (Laburthe-Tolra & Warnier, 2003). Οι ορισμοί των ανθρωπολόγων, αν και είναι πολλαπλοί, μοιάζει να συγκλίνουν ως προς την θεώρηση του πολιτισμού και να περιγράφουν, με κάποιες επιμέρους διαφοροποιήσεις, το ίδιο ακριβώς πράγμα. Ενδεχομένως η παράθεση ενός 17

18 ακόμα τέτοιου ορισμού να βοηθούσε στην κατανόηση της ανθρωπολογικής άποψης για τον πολιτισμό. Ο αμερικανός ανθρωπολόγος Ward H. Goodenough μας λέει, ο πολιτισμός λοιπόν απαρτίζεται από γνώμονες για να αποφασίζεται τι είναι, γνώμονες για να αποφασίζεται τι μπορεί να είναι, γνώμονες για να αποφασίζεται πως κάποιος αισθάνεται σε σχέση με αυτό, γνώμονες για να αποφασίζεται τι να κάνει κανείς σε σχέση με αυτό και γνώμονες για να αποφασίζεται πως θα το κάνει (Monaghan & Just, 2000: 45 ό. α. στο Σωτηρόπουλος, 2013). Συνεπώς, με βάση τους ορισμούς των ανθρωπολόγων κάθε μορφή ομαδικής ζωής έχει πολιτισμό. Η προσέγγιση αυτή, ότι κάθε κοινωνική ομάδα έχει πολιτισμό, είναι αντίθετη με μια άλλη προσέγγιση, η οποία ισχυρίζεται ότι κάθε κοινωνική ομάδα χαρακτηρίζεται από μια διαβάθμιση πολιτισμού και συνεπώς υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια για να γίνει η διάγνωση και ο προσδιορισμός του πόσο πολιτισμένη ή απολίτιστη είναι η κάθε κοινωνική ομάδα. Έτσι, κριτήρια όπως είναι η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, ο θαυμασμός της τέχνης, της κλασικής μουσικής, του θεάτρου, η μόρφωση, ο πλούτος, ίσως από κάποιες κοινωνικές ομάδες συνδέονται με την έννοια του εκπολιτισμένου. Τα κριτήρια αυτά όμως είναι συγκυριακά, ή αλλάζουν όπως αλλάζουν και οι κοινωνίες εξυπηρετώντας διαφορετικές ανάγκες κάθε φορά. Πολλές φορές προκύπτουν από κάποια συγκεκριμένη κοινωνική οπτική, ενώ κάποιες άλλες κοινωνικές οπτικές θα οδηγούσαν ενδεχομένως στην καθιέρωση άλλων κριτηρίων. Παρόλα αυτά, οι πολιτισμοί, σύμφωνα με την σύγχρονη ανθρωπολογική θεώρηση που προαναφέραμε, δεν μπορούν να ταξινομηθούν σε ανώτερους και κατώτερους γιατί πολύ απλά είναι διαφορετικοί και μοναδικοί. Κάθε απόπειρα να αξιολογηθούν προσκρούει στο ότι απαιτούνται κριτήρια, τα οποία αναπόφευκτα πηγάζουν και επηρεάζονται από κάποια συγκεκριμένα κοινωνικο-πολιτισμικά πλαίσια, όποια κι αν είναι αυτά. Η συνθήκη αυτή οδηγεί στη θέση του πολιτισμικού σχετικισμού που χαρακτηρίζει την ανθρωπολογία σήμερα. Είναι λάθος να έχουμε στο μυαλό μας ένα πρότυπο, ένα μοντέλο πολιτισμού και με βάση αυτό να κρίνουμε και να συγκρίνουμε άλλους πολιτισμούς, ενώ ακόμα μεγαλύτερο λάθος είναι να προσπαθήσουμε να τους αλλάξουμε και να τους βάλουμε σε καλούπια και πλαίσια. 18

19 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Η έννοια του πολιτισμού, έτσι όπως διατυπώθηκε από την ανθρωπολογία, έχει αρχίσει στις ημέρες μας να προβληματίζει και συζητείται πλέον το κατά πόσον θα πρέπει να εγκαταλειφθεί. Με άλλα λόγια αμφισβητείται το εάν είναι ένα ολοκληρωμένο σύστημα με σαφή οριοθέτηση, το οποίο να ξέρουμε που αρχίζει και που τελειώνει, συνυφασμένο με συγκεκριμένους κοινωνικούς χώρους. Αν η έννοια πολιτισμός παρουσιάζει δυσκολίες, πολύ περισσότερο μας προβληματίζει η έννοια παραδοσιακός πολιτισμός, ιδιαίτερα μάλιστα όταν ο τελευταίος θεωρείται ως ένα ομοιογενές και παγιωμένο σύστημα. Οι προσπάθειες να ορισθεί ένας πολιτισμός ως παραδοσιακός συντελούνται, ως επί το πλείστον, όταν ο συγκεκριμένος αυτός πολιτισμός έρχεται σε επαφή με κάποιον άλλον, ο οποίος είναι συνήθως κυρίαρχος (όπως για παράδειγμα ο Δυτικός πολιτισμός) και επιδρά πάνω του και τον μεταβάλει. Στα πλαίσια αυτά, ένα πολιτισμικό σχήμα που δέχεται αυτή την πίεση προσπαθεί να αυτοπροσδιορισθεί, ή προσδιορίζεται από τον κυρίαρχο πολιτισμό, προσπαθώντας να ξεχωρίσει τα αυθεντικά παραδοσιακά στοιχεία του από τις πολιτισμικές επιρροές και τα δάνεια που έχει υποστεί. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονίσουμε ότι ένας παραδοσιακός πολιτισμός δεν είναι ομοιογενής, σταθερός και αμετάβλητος. Όταν κάποιος παρατηρεί μια συνθήκη, μπορεί να του φανεί γραφική και συνηθισμένη και να του μοιάζει ότι αντικατοπτρίζει μια επαναλαμβανόμενη πραγματικότητα. Για τους κατοίκους όμως ενός χωριού, αυτή η συνθήκη είναι γεμάτη από σημαντικά γεγονότα και κάθε άλλο παρά ρουτίνα θεωρείται. Ακόμα και αν θεωρήσουμε όμως ένα παραδοσιακό πολιτισμικό σχήμα ως κάτι που δεν αλλάζει, δεν σημαίνει ότι αυτό δεν είναι δημιουργικό. Παραδείγματος χάριν: η καθημερινή χρήση ενός παραδοσιακού οικήματος, όπως και η συντήρησή του για να παραμείνει ως έχει, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με πολλές δημιουργικές πράξεις. Για κάθε παραδοσιακό σπίτι η καθημερινή του χρήση εμπεριέχει μια σειρά δημιουργικών πράξεων. Η δε συντήρησή 19

20 του για να παραμείνει αναλλοίωτο και αυτή είναι μια συνεχής δημιουργική διεργασία. (Ingold & Hallam, 2007: 3-5 ό. α. στο Σωτηρόπουλος, 2013). 20

21 ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ Τα σύμβολα που ενδιαφέρουν την ανθρωπολογία είναι περισσότερο δημόσια σύμβολα. Με άλλα λόγια είναι σύμβολα που μοιράζονται μεταξύ τους τα μέλη επί μέρους κοινωνικών ομάδων. Εκφράζουν πλευρές της ιδεολογίας της ομάδας, που γίνεται κατανοητή και ερμηνεύεται στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου κοινωνικού και ηθικού συστήματος, ενώ τα ίδια αυτά σύμβολα μπορεί να σημαίνουν κάτι εντελώς διαφορετικό από τα μέλη μιας άλλης κοινωνικής ομάδας ή ακόμα και διαφορετικών κοινωνικών ομάδων εντός ενός εκτεταμένου κοινωνικού συστήματος, όπως είναι ένα έθνος για παράδειγμα (Hendry, 2011). Είτε θεωρήσουμε τα σύμβολα στην ευρύτερή τους έννοια είτε τα περιορίσουμε σ αυτά που φαίνεται ότι έχουν μια παγκόσμια έννοια, ο κοινωνικός τους χαρακτήρας είναι προφανής. Σημεία, εμβλήματα, αναπαραστάσεις, μεταφορικά ή αλληγορικά, με λόγια ή με εικόνες, σύνολο πεποιθήσεων, μύθων ή τελετουργιών που συνεπάγονται τη χρήση συμβόλων, όλα πληρούν μια διπλή συλλογική λειτουργία. Η πρώτη λειτουργία είναι αυτή της επικοινωνίας η οποία δίνει τη δυνατότητα σε μια ομάδα κάποιου αριθμού προσώπων να ανταλλάξει μηνύματα με τη βοήθεια ενός κώδικα, δηλαδή ενός συστήματος συμβολικών σημασιών. Η δεύτερη λειτουργία είναι η λειτουργία της συμμετοχής που αντιστοιχεί στη δυναμική έκφραση του κοινωνικού δεσμού (υπαγωγή, προσυπογραφή σε ένα κοινό σύστημα αξιών και δράσης, ανεξαρτήτως τρόπου ένταξης και τοποθέτησης σ αυτό το σύστημα). Η συμβολική επικοινωνία περιλαμβάνει όλες τις μορφές γλώσσας, από το προ- (ή παρα-) λεκτικό επίπεδο: μιμική γλώσσα, χειρονομίες, βλέμματα, έως το πλέον αφηρημένο επίπεδο: έννοιες και κώδικες κάθε είδους. Γενικότερα ακόμα, όπως υποστηρίζει ο C. Levi-Strauss ( Levi-Strauss, 1968 ό. α. στο Maisonneuve, 2001: 303), κάθε πολιτισμός μπορεί να θεωρηθεί σύνολο συμβολικών συστημάτων, εκ των οποίων την πρώτη θέση καταλαμβάνουν η τέχνη, η επιστήμη, η θρησκεία. Όλα αυτά τα συστήματα αποσκοπούν στην έκφραση ορισμένων όψεων της φυσικής ή της κοινωνικής πραγματικότητας και κυρίως στην έκφραση των σχέσεων τις οποίες αυτά 21

22 τα δυο είδη πραγματικότητας διατηρούν μεταξύ τους, καθώς και εκείνων που διατηρούν μεταξύ τους τα συμβολικά συστήματα. Τα πολιτισμικά συστήματα έχουν μια μορφοποιούσα ιδιαιτερότητα, κάτι που σημαίνει ότι οι διάφοροι τύποι γλώσσας και συμβολικών κωδίκων δομούν τουλάχιστον εν μέρει το στυλ, ακόμα και τα περιεχόμενα της σκέψης. Η διεργασία αυτή θα μπορούσε να διαδραματίζει κάποιο ρόλο όχι μόνο αναφορικά με τις λεπτομέρειες των εννοιών, αλλά και ως προς τη σύλληψη παγκόσμιων εννοιών όπως είναι για παράδειγμα ο χώρος, ο χρόνος και η κίνηση, που δεν συγκροτούνται ούτε βιώνονται με τον ίδιο τρόπο από όλους τους λαούς. Ο σεβασμός των κοινωνικών κανόνων και προτύπων, η προσυπογραφή σε ορισμένα στερεότυπα, η συνδεόμενη με το σύστημα των θέσεων πραγμάτωση των ρόλων, όλα αυτά συνεπάγονται τη συμμετοχή σε μερικές κοινές αξίες, αρχίζοντας από αυτές της κοινωνίας και των ομάδων με τις οποίες αισθανόμαστε αλληλέγγυοι. Η σχέση των συγκεκριμένων συμπεριφορών με τις υποκείμενες αυτές αξίες είναι η ίδια συμβολικής φύσεως, συνήθως μάλιστα στηρίζεται σε εμβληματικά αντικείμενα, σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, σε τελετουργικές συμπεριφορές ή κινήσεις που από μόνες τους αποτελούν σύμβολα. Τα πολυάριθμα αυτά εμβληματικά αντικείμενα έχουν για την κοινότητα μια σημασία που άλλοτε είναι ευρεία (π.χ. σημαίες και εθνικά τραγούδια) και άλλοτε περιορισμένη (π.χ. σήματα, τατουάζ, κραυγές, σλόγκαν και τοπικοί ιδιωματισμοί), στοχεύουν στην αναπαράσταση ή στη συνάθροιση όλων όσοι αναγνωρίζονται ως μέλη των ομάδων αυτών. Μερικά χαρακτηριστικά εκφράζουν μια διαφοροποίηση στο επίπεδο των κοινωνικών θέσεων. Καταξιώνουν συμβολικά την εσωτερική ιεραρχία των συστημάτων κοινωνικής οργάνωσης, κυρίως δε τις βαθμίδες εξουσίας και γοήτρου. Παντού το μεγαλύτερο κύρος διασφαλίζεται από τον υψηλότερο βαθμό συμμετοχής στις άρχουσες αξίες των εκάστοτε κοινωνιών ή ομάδων όπως είναι για παράδειγμα η ισχύς, ο πλούτος, η φυσική δύναμη, η σοφία και η εκκεντρικότητα. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα κύρους είναι εξαιρετικά ποικίλα και παρατηρούνται σε όλες τις όψεις της καθημερινής ζωής, ενώ κορυφώνονται σε τελετές ή επισημότητες. Αποτελούνται από διαφοροποιημένα είδη εμβλημάτων όπως είναι οι στολές, τα παράσημα, οι ιματισμοί, των οποίων η ενδεχόμενη κατάργηση έχει επίσης συμβολικό νόημα. Εάν τη σημερινή εποχή τα επιδεικτικά ρούχα ή αντικείμενα φοριούνται πιο σπάνια, αυτή η 22

23 διακριτικότητα δεν επεκτείνεται και σε άλλους τομείς διάκρισης όπως στο πεδίο των αντικειμένων που κάποιος κατέχει (π.χ. ιδιοκτησίες, έπιπλα και οχήματα), ή στο πεδίο των συγγενειών και των κοινωνικών σχέσεων, ή σχετική θέση στο πεδίο ζωής και παρέμβασης (π.χ. συνοικίες στο εσωτερικό της πόλης, όροφοι και γραφεία στην επιχείρηση, εθιμοτυπική σειρά καθίσματος ή λήψης του λόγου σε τελετές, συμπόσια, συνέδρια κ.λπ.). Τέλος, ενδιαφέρον έχει το ότι πολλές παραδοσιακές αντιλήψεις αναφορικά με το κοινωνικό κύρος αμφισβητούνται λίγο ως πολύ από τους νεότερους ηλικιακά ανθρώπους και μάλιστα όχι τόσο στα σύμβολα αυτού του κύρους όσο στο κατ ουσίαν νόημά τους. Δεν είναι όμως και τόσο εύκολο να ξεχωρίσει κανείς σ αυτή τη δίκη το μέρος μιας ριζικής μετάλλαξης των αξιών από το μέρος που αντιστοιχεί σε κάποιο είδος πολιτισμικής ανομίας (Maisonneuve, 2001). 23

24 ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Το 1909 καθιερώνεται η λαογραφία ως επιστήμη στην Ελλάδα από τον Νικόλαο Πολίτη. Σύμφωνα με τον Λουκάτο η λαογραφία είναι μια επιστήμη που παρακολουθεί και ερμηνεύει τις εκδηλώσεις της ζωής ενός λαού. Όταν λέμε εκδηλώσεις εννοούμε τις πνευματικές, ψυχικές, κοινωνικές και (καλλι)τεχνικές δράσεις που αποτελούν τον πολιτισμό του ίδιου του λαού και του έθνους ( Λουκάτος, 1968: 5 ό.α. στο Νιτσιάκος, 2008). Ως λαογραφία έχει αποδοθεί στα ελληνικά ο διεθνώς καθιερωμένος αγγλοσαξονικός όρος folklore που σημαίνει τη γνώση που έχει ο λαός. Η λαογραφία αρχικά παρουσιάστηκε ως μια εθνική επιστήμη με την έννοια ότι τόσο το αντικείμενό της όσο και το πλαίσιό της ήταν ένα έθνος με την σύγχρονη σημασία του όρου. Αργότερα όμως, στην Ελλάδα της μεταπολεμικής περιόδου με τις επιρροές νέων επιστημών όπως είναι για παράδειγμα η κοινωνική ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία, η λαογραφία μετατοπίζεται από το εθνικό στο κοινωνικό πεδίο (Νιτσιάκος, 2008: 58). Στις παραγράφους που ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε με πιο απλά λόγια τι είναι η λαογραφία. Όπως σε κάθε χώρα έτσι και στον τόπο μας η λαϊκή παράδοση έχει φτάσει σε όλους εμάς μέσα από τις προηγούμενες γενιές και έστω και αν δεν το καταλαβαίνουμε, τρέφει ακόμα την ψυχή, το νου και τη φαντασία μας. Ένα σωρό πράγματα από αυτή την παράδοση χάνονται σιγά-σιγά γιατί έχουν αλλάξει οι συνθήκες ζωής που τα δημιούργησαν. Δεν μπορούμε να τα αναστήσουμε αλλά αξίζει να μένουν στη μνήμη μας γιατί μας κάνουν να καταλάβουμε καλύτερα τόσο τον τόπο μας όσο και τον ίδιο μας τον εαυτό. Αν σκεφτούμε λιγάκι, θα δούμε ότι ίσως όλοι μας μπορούμε να συγκεντρώσουμε ένα τέτοιο υλικό που το λέμε λαογραφικό. Ίσως ξέρουμε αινίγματα, παραμύθια, δημοτικά τραγούδια, παλιές ιστορίες, όχι γιατί τα διαβάσαμε ή μας τα διάβασε κάποιος άλλος, αλλά γιατί τα ακούσαμε κατευθείαν από τη μητέρα μας ή από τη γιαγιά μας. Αν ζούμε ή αν πάμε το καλοκαίρι σε ένα χωριό ή αν γνωρίζουμε 24

25 ηλικιωμένους ανθρώπους που έζησαν εκείνοι σε χωριό και γενικά σε τόπους με έντονη παραδοσιακή ζωή, μπορούμε να ακούσουμε και να καταγράψουμε ένα σωρό ενδιαφέροντα πράγματα όπως είναι τα ήθη, τα έθιμα, οι παραδόσεις, τα τραγούδια, ή ακόμα και οι συνταγές από πατροπαράδοτα φαγητά και γλυκά. Μπορούμε, επίσης, να δούμε και να φωτογραφίσουμε παλιά σπίτια, παλιά κεντήματα, εργαλεία, κοσμήματα, σκεύη νοικοκυριού και παλιά είδη τέχνης όπως είναι για παράδειγμα μια εικόνα ή κάποιο γλυπτό αντικείμενο. Ακόμα, μπορούμε να έρθουμε σε επαφή με ανθρώπους που στο παρελθόν ασχολούνταν με επαγγέλματα τα οποία σήμερα δεν υπάρχουν ( π.χ. τεχνίτες, σιδεράδες, πιθαράδες, πεταλωτές και υφάντρες) και να μας μιλήσουν για τη δουλειά που έκαναν και για τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν εκείνα τα χρόνια (Γαλλοπούλος et al, 1982). Έτσι, λοιπόν, η λαογραφία ασχολείται με όλες τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού. Εξετάζει, καταγράφει και ταξινομεί όλα όσα ένας λαός κατά παράδοση λέει, ενεργεί και πράττει σε συλλογικό επίπεδο. Το περιεχόμενο των θεμάτων της αποτελεί εκδήλωση της ψυχικής και κοινωνικής ζωής του λαού σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο και συνεπώς ποικίλλει. Κατηγορίες τις οποίες θα μπορούσε κανείς να διακρίνει ως αντικείμενο έρευνας της λαογραφικής επιστήμης, όπως αναφέρονται στην ιστοσελίδα της Wikipedia για το λήμμα λαογραφία, αφορούν στον υλικό βίο και τη λαϊκή δημιουργία (οίκος και αυλή, τροφές και ποτά, ενδύματα και καλλωπισμός, λαϊκές τέχνες), στον πνευματικό βίο (λατρεία, θρησκευτική ζωή, δημώδης μετεωρολογία, φυτά, ζώα, μύθοι, παραδόσεις, παροιμίες, αινίγματα, λαϊκό θέατρο), και στον κοινωνικό βίο (καθημερινά έθιμα, παιχνίδια, σχολική ζωή, κ.α.). Όλα αυτά τα στοιχεία του παραδοσιακού πολιτισμού διαμορφώνονται και μεταλλάσσονται όντας σε άμεση επικοινωνία και αλληλεπίδραση με τις άλλες σφαίρες της κοινωνικής ζωής. Έτσι, ο παραδοσιακός πολιτισμός δεν είναι στατικός, αλλά δυναμικός και επομένως τα στοιχεία του δεν επιβιώνουν απλώς στο περιθώριο της σύγχρονης κοινωνίας αλλά εξελίσσονται. Η λαογραφία ως μέθοδος μελέτης τυπικά ασχολείται με μικρές ομάδες ανθρώπων (όπως άλλωστε συμβαίνει και με την Ανθρωπολογία), τις οποίες εξετάζει στο φυσικό τους περιβάλλον με τον ίδιο περίπου τρόπο που το κάνει και η εθνογραφία. Οι λαογραφικές αφηγήσεις είναι λεπτομερειακές, καθώς η λεπτομέρεια σε τοπικό επίπεδο έχει ιδιαίτερη σημασία για τη σύνθεση της τοπικής ιστορίας και την ίδια 25

26 στιγμή ερμηνευτικές καθώς βοηθούν στην κατανόηση της συμπεριφοράς μιας ιδιαίτερης κοινωνίας, κυρίως σε τοπικό επίπεδο. Οι μέθοδοι έρευνας, καταγραφής και ερμηνείας που χρησιμοποιούνται στη λαογραφία, αντλούν λίγο πολύ το δυναμικό τους από τις δοκιμασμένες μεθόδους της ανθρωπολογίας. Οι πληροφοριοδότες, δηλαδή μέλη των τοπικών κοινωνιών που συνεργάζονται με τους λαογράφους, οι τρόποι καταγραφής (οπτικοακουστικό υλικό και ημερολογιακές καταχωρήσεις) και η μεθοδολογία της ερμηνείας αρμονικά συνδυαζόμενα μεταξύ τους, παρέχουν μια ακριβή εικόνα παρελθόντων ή παρόντων συμβάντων μέσα στο πλέγμα του πολιτισμού που μελετάται. 26

27 ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ Το έθιμο είναι μια συνήθεια που καθιερώνεται σε μια μικρή ή μεγάλη κοινωνία κάποια εποχή και τηρείται από τα μέλη της πιστά. Ξεκινάει συνήθως από ένα συγκεκριμένο περιστατικό ή από μια πρακτική ανάγκη (π.χ. οι τυρόπιτες το Πάσχα, τον καιρό δηλαδή που βγαίνει άφθονο στις στάνες το φρέσκο τυρί), όμως, ενώ συνήθως έχει ξεχαστεί η αφορμή που το γέννησε, παραδίνεται από γενιά σε γενιά και συνεχίζει να τηρείται. Μερικά έθιμα έχουν πολύ μεγάλη διάδοση και αυτά είναι συνήθως τα παλαιότερα που προέρχονται από μια κοινή πηγή ή μια κοινή ανάγκη, γι αυτό μπορεί να τα συναντήσουμε σε λαούς πολύ απομακρυσμένους μεταξύ τους. Τέτοιο είναι π.χ. το έθιμο του γλυκού με το τυχερό νόμισμα, σε μια ορισμένη γιορτή που παρουσιάζεται σε διάφορες χώρες, όπως για παράδειγμα βασιλόπιτα στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδος, χριστόψωμο στη Ζάκυνθο, πίτα των Μάγων τα Θεοφάνεια στη Γαλλία ή η συνήθεια που έχουν οι Αγγλοσάξονες να φορά η νύφη πάνω της κάτι παλιό την ώρα του γάμου για να μην την πιάνει το κακό το μάτι και που τη συναντάμε και στα δικά μας χωριά. Συχνά τα έθιμα περιορίζονται σε συγκεκριμένες, μικρές πολλές φορές, κοινωνικές ομάδες, που ορίζονται ανάλογα με το κλίμα, με τις δουλειές και με τις οικονομικές συνθήκες. Τέτοια είναι τα ναυτικά έθιμα, τ αγροτικά και τα έθιμα των βοσκών. Τα έθιμα είναι αμέτρητα και συχνά τα τηρούμε χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Πολλά βέβαια εξαφανίζονται γιατί δεν έχουν κανέναν λόγο πια να υπάρχουν, όπως για παράδειγμα τα έθιμα τα σχετικά με τη σπορά, δεδομένου ότι σήμερα οι αγροτικές αυτές εργασίες γίνονται με μηχανικό τρόπο, ή η συνήθεια να πηγαίνουν οι μανάδες τα παιδιά μια ορισμένη μέρα του χρόνου σε συγκεκριμένη εκκλησία για να τα προφυλάξουν από κάποια αρρώστια, που τώρα την προλαβαίνουμε με τον εμβολιασμό (π.χ. την ευλογιά) και άρα η επίσκεψη στο γιατρό έχει αντικαταστήσει την επίσκεψη στην εκκλησία. Άλλα όμως έθιμα διατηρούνται έστω και αν δεν πιστεύουμε την αιτία που τα γέννησε, γιατί ο φόβος του ανθρώπου μπροστά στο άγνωστο δεν έχει σβήσει και ίσως δεν θα σβήσει ποτέ. Γι αυτό διατηρούνται 27

28 προπάντων έθιμα που συνδέονται με μεγάλες στιγμές της ανθρώπινης ζωής όπως είναι η γέννηση (ακόμα βάζουμε φυλαχτά με γαλάζια χάντρα στα μωρά), ο γάμος (ακόμα ραντίζουμε το νέο ζευγάρι με ρύζι για να ριζώσει ), το πέρασμα από τη μια σε άλλη φάση της ζωής (ακόμα προσέχουμε το καλό ποδαρικό την ημέρα της Πρωτοχρονιάς). Αλλά και έθιμα καινούρια δημιουργούνται αδιάκοπα, είτε δανεισμένα από ξένες χώρες (όπως η τούρτα με τα κεράκια στα γενέθλια των παιδιών), είτε γεννημένα από ειδικές συνθήκες ζωής σε διάφορες ομάδες ανθρώπων (όπως το γεύμα των τελειόφοιτων ενός σχολείου, ή η γιορτή μια ορισμένη μέρα σε ένα εργοστάσιο). Καμιά φορά δημιουργούνται έθιμα και μέσα στην οικογένεια και τα κρατούν τα μέλη της (όπως ένα ιδιαίτερο γλυκό στη γιορτή του πατέρα ή ένα τραπέζι την ημέρα που παίρνουν τα ενδεικτικά τους τα παιδιά) (Γαλλοπούλου et al., 1982). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην χώρα μας ένας μεγάλος αριθμός εθίμων συσχετίζονται με διάφορες τροφές (φαγητά, γλυκά ακόμα και ποτά) κατά τη διάρκεια του λαϊκού μας εορτολογίου. Έτσι, του Αγίου Φιλίππου (15 Νοεμβρίου) στην Αιτωλία οι γυναίκες κάνουν μακαρόνια με το ζυμάρι και το πάνε στους άντρες τους στα χωράφια αλλά και της Αγίας Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου) που είναι προστάτρια από την ευλογιά, στη Σιγή της Μ. Ασίας φτιάχνουν μια μελόπιτα και αφού την ευλογήσει ο παππάς, η νοικοκυρά την μοιράζει στον κόσμο και με το μέλι της πίτας κάνουν σταυρό στην πόρτα του σπιτιού τους για να μην τους βρει η αρρώστια ειδικά όταν υπάρχει επιδημία (Ημέλλου & Πολυμέρου-Καμηλάκη, 1983). Άλλα παρόμοια παραδείγματα είναι τα εξής: στην επαρχία της Καλαμπάκας για να τεκνοποιήσουν οι στείρες γυναίκες η πεθερά τους κατά την γιορτή του Αγίου Ευθυμίου ετοιμάζει μια πίτα την οποία ονομάζουν κληρονομιάν, επειδή επιθυμούν να αποκτήσουν κληρονόμο, στην Εύβοια όταν πάνε επίσκεψη σε μια λεχώνα φέρνουν μαζί τους και μια μπουκιά ψωμί για φυλαχτό, στην Ύδρα τοποθετούν ψωμί κοντά στο νεογέννητο μωρό σ όλο το διάστημα του σαρανταημέρου, στην Κόνιτσα όταν το παιδί γίνει ενός έτους του εύχονται να ζήσει εκατό χρόνια ενώ συγχρόνως σπάνε σταυρωτά πάνω στο κεφάλι του μια κουλούρα φτιαγμένη με βούτυρο, αυγά και λάδι και αλειμμένη με ζάχαρη. Σπάνε δηλαδή μια μπουγάτσα γλυκιά, η οποία συμβολίζει την ευχή η ζωή του παιδιού να είναι δημιουργική και να έχει όλα τα αγαθά όπως είναι το ψωμί και το σιτάρι και γλυκιά όπως είναι στη γεύση η μπουγάτσα, στη Δυτική Μακεδονία μέσα στον τάφο κοντά στο νεκρό βάζουν ψωμί και σιτάρι γιατί με 28

29 αυτό τον τρόπο αποτρέπονται οι δαίμονες που όπως πιστεύουν οι κάτοικοι της περιοχής βρίσκονται ακόμα και στα σώματα των νεκρών, ενώ στην περιοχή του Κλειστού Ευρυτανίας οι συγγενείς του νεκρού φέρνουν τις παρηγοριές, δηλαδή πίτα, ψωμί που το βουτούν στο μέλι, τυρί και κρασί (Δευταιραίου, 2000). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και όλα εκείνα τα φαγητά και τα γλυκά που παρασκευάζονται σε μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης όπως είναι τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνεια. Πιο συγκεκριμένα, στο Πύθιο της Ελασσόνας το κυριότερο φαγητό των Χριστουγέννων είναι οι ντολμάδες με χοιρινό κρέας, ενώ σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου την παραμονή ή ανήμερα των Χριστουγέννων έσφαζαν το χοίρο. Στην Κύπρο, την παραμονή των Χριστουγέννων σφάζουν τους χοίρους που τους μεγαλώνουν όλο το χρόνο. Πιο παλιά κάθε σπίτι είχε και από ένα γουρούνι (κάτι που σήμερα δεν συμβαίνει) και κατά τη διάρκεια των γιορτών των Χριστουγέννων συνηθίζουν να τρώνε μεγάλα κομμάτια χοιρινό κρέας ή συκώτι που το ψήνουν απευθείας στα κάρβουνα. Σ αυτό το σημείο δεν θα έπρεπε να παραλείψουμε ίσως το πιο διαδεδομένο έθιμο-γλυκό της Πρωτοχρονιάς και αυτό δεν είναι άλλο από την γνωστή βασιλόπιτα, αλλά και τα Θεοφάνεια παρασκευάζουν ψωμιά, κουλούρια και άλλα φαγητά. Για παράδειγμα στη Λήμνο την επόμενη μέρα των Θεοφανείων φτιάχνουν τις λεγόμενες μαρμαρίτες (τηγανίτες) τις οποίες ζυμώνουν με τον αγιασμό που πήραν από την εκκλησία και μάλιστα τις παρασκεύαζαν με τέτοιο τρόπο ώστε να είχαν μικρές τρυπούλες για να λένε στα παιδιά ότι έρχονται οι καλικάντζαροι και τις τρυπούν (Ημέλλου & Πολυμέρου-Καμηλάκη, 1983). Αλλά και τα έθιμα του Πάσχα έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι τα εξής: στην Κορώνη όποια γυναίκα έχει μικρό βαφτιστήρι, ανήμερα τη Λαμπρή θα του στείλει τα λαζαράκια τα οποία φτιάχνει με ζύμη τη Μ. Πέμπτη, αφού τα πλάσει σαν ανθρωπάκια με χεράκια και ποδαράκια και αφού τους βάλει στο κεφάλι ένα αυγό, στο Δίλοφο της Δυτικής Μακεδονίας τη Λαμπρή τα βαφτιστήρια πηγαίνουν στη νονά αυγά και κουλούρια μέσα σε ένα μαντήλι, ενώ στη Κονιαστή Ελασσόνας τα βαφτιστήρια πηγαίνουν στο νονό μια κουλούρα με ένα κόκκινο αυγό στη μέση και τόσα κόκκινα αυγά όσα είναι τα μέλη της οικογένειας (Δευταιραίου, 2000). 29

30 Όλα αυτά τα έθιμα αξίζει πραγματικά να μελετηθούν για να ανακαλύψουμε την ιστορία, τις σημασίες και τα μυστικά που κρύβουν μέσα τους. Τα έθιμα ακόμα και αν θέλουμε να τα αρνηθούμε, ανταποκρίνονται στις πιο βαθιές ανάγκες του ανθρώπου, δηλαδή την ανάγκη να επιβιώσει και να εξασφαλίσει μια συνέχεια από γενιά σε γενιά, να συνδεθεί με άλλους ανθρώπους μέσα στις κοινωνικές ομάδες όπου ανήκει, να ταυτιστεί με το γύρω κόσμο, με τον κύκλο των εποχών και με την ίδια την ζωή (Γαλλοπούλου et al., 1982). 30

31 Β ΜΕΡΟΣ Στο δεύτερο αυτό μέρος, θα αναφερθούμε στις μεθόδους έρευνας που χρησιμοποιεί η Ανθρωπολογία για να μελετήσει ένα κοινωνικό φαινόμενο όπως είναι για παράδειγμα η επιτόπια έρευνα, η συμμετοχική παρατήρηση και η συνέντευξη, δίνοντας έμφαση στα στάδια που ακολουθούνται και στα ιδιαίτερα εκείνα στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια ανθρωπολογική μελέτη. Να υπενθυμίσουμε, όπως αναφέραμε και παραπάνω στο κεφάλαιο Λαογραφία ότι και η επιστήμη της Λαογραφίας χρησιμοποιεί αντίστοιχες μεθόδους έρευνας με αυτές που χρησιμοποιεί η Ανθρωπολογία. Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ Η ανθρωπολογική έρευνα αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες. Αυτό έχει ως συνέπεια να υπακούει στο ίδιο γενικό σχήμα το οποίο συνίσταται σε τέσσερις φάσεις. Αυτές οι φάσεις είναι οι εξής: α) στο σχέδιο της έρευνας, β) στην ενεργοποίηση των μεθόδων και των τεχνικών της έρευνας γ) στην ανάλυση των δεδομένων και τέλος δ) στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων (Laburthe-Tolra & Warnier, 2003). Στις αρχές του εικοστού αιώνα η ανθρωπολογία αναπτύσσει την επιτόπια έρευνα. Για να καταφέρει δηλαδή κάποιος να κατανοήσει την οπτική γωνία του ιθαγενή, έπρεπε πρώτα από όλα να βρίσκεται εκεί, επί τόπου, για να γνωρίσει ένα λαό ζώντας μαζί του, με το να γίνει, όσο αυτό είναι δυνατόν, μέλος του. Τη μεθοδολογία αυτή, της επιτόπιας έρευνας της ανθρωπολογίας, δεν είναι τόσο 31

32 δύσκολο να την αντιληφθούμε, αρκεί να δούμε λίγο τις ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες αναδύθηκε. Έτσι, λοιπόν, κάποια στιγμή ο ανθρωπολόγος συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε να μελετά τους άλλους λαούς μόνο με το να διαβάζει απλά τα όσα στοιχεία, συνήθως ελλιπή, είχαν συλλέξει κάποιοι άλλοι γι αυτόν. Αντιλήφθηκε, επίσης, ότι θα έπρεπε να δει και να μελετήσει το κάθε πράγμα σε σχέση με το πλαίσιό του, δηλαδή με το κοινωνικό περιβάλλον που του δίνει νόημα. Συνεπώς, ο ανθρωπολόγος προσπαθεί να μην χρησιμοποιεί αφηρημένα θεωρητικά σχήματα που απέχουν από τους πραγματικούς ανθρώπους και την πραγματική ζωή. Αναζητά την αλήθεια από τους ίδιους τους ιθαγενείς μέσα στο χώρο τους, με το να βλέπει και να ακούει. Την ερευνητική αυτή μέθοδο ονομάζουμε επιτόπια έρευνα (Peacock, 1986: 49 ό. α. στο Σωτηρόπουλος, 2002). Γι αυτό το λόγο, λοιπόν, ο ανθρωπολόγος επισκέπτεται το χώρο μελέτης του και προσπαθεί να δει και να ανακαλύψει τι συμβαίνει εκεί με το να παίρνει μέρος σε διάφορες δραστηριότητες και να τις παρατηρεί. Αρχίζει σιγά-σιγά να μαθαίνει τον τρόπο με τον οποίο ζουν τα άτομα του κοινωνικού συνόλου που μελετά, τη σημασία που δίνουν στις πράξεις τους, μαθαίνει τη γλώσσα και τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται. Φυσικά και δεν γνωρίζει εκ των προτέρων τι πρόκειται να συναντήσει, ή τι πρόκειται να μελετήσει και τι θα ανακαλύψει. Άλλωστε, για πολλούς από τους λαούς που αρχικά μελέτησαν οι ανθρωπολόγοι δεν γνωρίζαμε σχεδόν τίποτα (πρόκειται για λαούς που θεωρούνταν εξωτικοί), οπότε εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να υπάρχει κάποιο προσχεδιασμένο πλάνο έρευνας. Με άλλα λόγια, οποιοδήποτε προσχεδιασμένο ερωτηματολόγιο θα ήταν απλά άκυρο γιατί πώς ξέρουμε τι ερωτήσεις θα θέσουμε ή για ποιο θέμα θα μιλήσουμε από τη στιγμή που έχουμε άγνοια του πολιτισμού που πάμε να μελετήσουμε; Εκτός αυτών, η όλη μεθοδολογία της έρευνας σε υποχρεώνει να διαχειριστείς με διαφορετικό τρόπο τα πράγματα. Οι ερωτήσεις ενός ερευνητή που εξετάζει κοινωνικά φαινόμενα, μπορεί σ εμάς να φαίνονται οικείες, αλλά μπορεί τα μέλη ενός άλλου κοινωνικού συνόλου να δώσουν ασυνήθιστες απαντήσεις. Από τη στιγμή που κάποιος ζει και μελετά ένα φαινόμενο για κάποιο χρονικό διάστημα, αρχίζει να ανακαλύπτει ότι τα μέρη του είναι αλληλένδετα και αντιλαμβάνεται ότι η σχέση ανάμεσα στα μέρη αυτά είναι σημαντική. Ανακαλύπτει, 32

33 επίσης, ότι οι διάφορες κοινωνικές λειτουργίες συνδέονται μεταξύ τους με ένα συχνά αναπόσπαστο τρόπο. Ο ανθρωπολόγος μελετά έτσι όλο το φάσμα των κοινωνικών εκφράσεων ενός λαού. Μελετά, όσο μπορεί, τα πάντα, όλες δηλαδή τις πτυχές ενός πολιτισμού, αλλά και τον τρόπο που αυτές σχετίζονται μεταξύ τους. Δεν έχει τη δυνατότητα άλλωστε να πράξει και διαφορετικά, αφού στην αρχή δεν ξέρει τι είναι σημαντικό και τι δεν είναι, με αποτέλεσμα να αφήνει τους ντόπιους να τον οδηγήσουν εκεί που θέλουν αυτοί και να γίνουν δάσκαλοί του, να του μάθουν τον τρόπο που ζουν, την δική τους αλήθεια. Έτσι, ζει χωρίς άλλη επιλογή μαζί με τη κοινωνική ομάδα που μελετά, προσπαθεί να γίνει μέλος της και να τη γνωρίσει παρατηρώντας την για κάποιο χρονικό διάστημα (Σωτηρόπουλος, 2002). Προσπαθεί, ωστόσο, συνειδητά να ξεπεράσει ότι εμπόδια ενδεχομένως υπάρχουν και να έρθει σ επαφή με όσο το δυνατόν περισσότερες μορφές της ζωής και της κουλτούρας ενός λαού γίνεται. Παρόλα αυτά, υπάρχει περίπτωση να μη μπορέσει να αγγίξει κάποιες πτυχές, αλλά συνειδητά προσπαθεί να πλησιάσει όσο το δυνατόν περισσότερες κοινωνικές πλευρές της ζωής που εξετάζει, επιδιώκοντας να εμβαθύνει στην κουλτούρα και να την κατανοήσει, με άλλα λόγια να μπει στη θέση του άλλου. Ο ανθρωπολόγος προσπαθεί να κατανοήσει όσο το δυνατό περισσότερο την υποκειμενική διάσταση ενός κοινωνικού συνόλου, να καταλάβει δηλαδή το πως τα άτομα που ανήκουν στο σύνολο αυτό βλέπουν, αντιλαμβάνονται και ζουν τη ζωή τους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια προσπάθεια εμπάθησης, εννοώντας ως εμπάθηση το να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την υποκειμενικότητα κάποιου άλλου, γνωρίζοντας έτσι τον δικό του τρόπο ζωής. Για να πετύχει κανείς την εμπάθηση και να παρατηρήσει χωρίς να είναι επηρεασμένος από άλλα μοντέλα και πρότυπα, μπορεί να κάνει άμεση παρατήρηση, που σημαίνει να είναι συγκεντρωμένος πάνω σε αυτό που βιώνει, να μην επηρεάζεται καθόλου από τη δική του σκέψη να παρέμβει πάνω στα πράγματα και να αφήνεται ολοκληρωτικά σ αυτό που γίνεται μέχρι να γίνει ένα μαζί του (Σωτηρόπουλος, 1999). Η ανθρωπολογία ήταν η επιστήμη αυτή που ανέπτυξε τη μεθοδολογία της συμμετοχικής παρατήρησης και η οποία έδωσε έμφαση στην επιτόπια έρευνα με αποτέλεσμα να γίνει το κύριο χαρακτηριστικό της, η ειδοποιός διαφορά της από την 33

34 κοινωνιολογία, την ιστορία και τις άλλες συναφείς επιστήμες. Βέβαια, η μέθοδος αυτή έχει σήμερα εξελιχθεί, έχει τελειοποιηθεί, θα λέγαμε, με την εμπειρία τόσων ετών και έχει μετεξελιχθεί σε ένα ανεξάρτητο όργανο έρευνας, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τη μελέτη μιας σύγχρονης κοινωνίας και που πολλές φορές μάλιστα χρησιμοποιείται και από άλλες επιστήμες, διατηρώντας ωστόσο συνήθως τον τίτλο της εθνογραφικής/ανθρωπολογικής έρευνας (Σωτηρόπουλος, 2002). Για να μπορέσει τώρα η ανθρωπολογία να ερμηνεύσει και να κατανοήσει ένα κοινωνικό φαινόμενο ακολουθεί μια συγκεκριμένη διαδικασία. Η ερευνητική αυτή διαδικασία βασίζεται σε ορισμένες βασικές αρχές και κανόνες, χωρίς παρόλα αυτά να περιορίζει εντελώς τον ερευνητή, αλλά του αφήνει κάποιο χώρο και του επιτρέπει ένα ευρύ πεδίο προσωπικών επιλογών δράσης. Η έρευνα ξεκινά, κατά το δυνατόν, χωρίς υποθέσεις και μέσω της συμμετοχικής παρατήρησης προσπαθεί να ανακαλύψει τη θεωρία που κρύβεται πίσω από το φαινόμενο και η οποία ουσιαστικά το διέπει. Η ανθρωπολογική μέθοδος της επιτόπιας έρευνας δεν είναι απαραίτητα μακροσκελής και χρονοβόρα και ο χρόνος που θα αφιερώσει κάποιος εξαρτάται από το τι θέλει να μελετήσει. Για παράδειγμα, αν κάποιος επιθυμεί να εξετάσει μια μόνο πτυχή ενός πολιτισμού είναι λογικό ότι ο χρόνος που θα αφιερώσει θα είναι πολύ μικρότερος από αυτόν που θα προσπαθήσει να μελετήσει ολόκληρο το πολιτισμό. Επίσης, κάποια από τα χαρακτηριστικά της επιτόπιας έρευνας μπορεί να τα χρησιμοποιήσει και ένας απλός εκπαιδευτικός ή ακόμα και ένας απλός άνθρωπος για να μπορέσει να καταλάβει, λίγο περισσότερο, το πως λειτουργούν οι δικές του εκπαιδευτικές πράξεις, ή ενδεχομένως κάποιες άλλες εκπαιδευτικές πράξεις που θα ήθελε να μελετήσει. Αυτού του είδους οι πρακτικές εφαρμογές της ανθρωπολογικής μεθόδου βοηθούν στο να κατανοήσει κανείς μια κατάσταση. Επίσης, με αυτόν τον τρόπο έχουμε τη δυνατότητα να συγκεντρώσουμε έναν αριθμό από στοιχεία τα οποία θα μας βοηθήσουν στο τέλος να ελέγξουμε αν επιβεβαιώνονται τα συμπεράσματά μας. Η ερμηνεία μας πρέπει να στηρίζεται σε όλα εκείνα τα στοιχεία που έχουμε μαζέψει γιατί μόνο τότε μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι έγκυρη. 34

35 ΜΕΘΟΔΟΣ Η ΤΕΧΝΗ; Τι είναι όμως τελικά η ανθρωπολογική μέθοδος έρευνας; Πολλοί ανθρωπολόγοι όταν αναφέρονται στον τρόπο έρευνας της ανθρωπολογίας, θα υποστήριζαν ότι είναι περισσότερο μια τέχνη παρά μια συγκεκριμένη επιστημονική μεθοδολογία. Θα ισχυρίζονταν επίσης, ότι δεν μπορείς να διδάξεις το πως μπορεί να ερευνήσει κανείς με βάση την ανθρωπολογική μέθοδο και ότι, δεδομένου ότι μαθαίνεις βιωματικά μέσα από τη δοκιμή και την εμπειρία, πρόκειται για τέχνη. Αν και μπορεί με τέτοιους συλλογισμούς να μειώνουν την επιστημονικότητα της μεθόδου, από την άλλη μεριά τονίζουν την τέχνη της συναναστροφής, η οποία είναι απαραίτητη για να αντλήσει κανείς πληροφορίες στο πεδίο. Έτσι, δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην ικανότητα που έχει κάποιος να επικοινωνεί με τους άλλους και στην ικανότητα να γίνει κανείς αποδεκτός από τον πληθυσμό που μελετά. Επίσης ως τέχνη θεωρείται και το να μπορεί κανείς να παρουσιάσει τα αποτελέσματά του σε χαρτί (το πόσο έχει συγγραφικό ταλέντο) ή με κάποια άλλη μορφή, προσδίδοντάς τους ζωντάνια και γλαφυρότητα. Ο χαρακτήρας και η προσωπικότητα του ανθρωπολόγου παίζει και αυτός το δικό του ρόλο στην έρευνα. Αν ο κατάλληλος χαρακτήρας δεν συνυπάρχει πάντα με ικανότητα, ειδική εκπαίδευση, αγάπη για προσεκτική επιστημονική ανάλυση, είναι ακόμη πιο σπάνιο να συνδυάζεται με φαντασία και διεισδυτικότητα που είναι απαραίτητες στην ερμηνεία του τι παρατηρείται, καθώς και στη συγγραφική ικανότητα που είναι αναγκαία για να μεταφράσει κανείς μια ξένη κουλτούρα στη μητρική του γλώσσα. Η δουλειά του ανθρωπολόγου δεν είναι φωτογραφική, πρέπει να αποφασιστεί τι είναι σημαντικό σε ότι παρατηρεί εκτός από μια πλατιά γνώση ανθρωπολογίας πρέπει να έχει και μια αίσθηση της φόρμας και της νόρμας δεν ισχυρίζομαι ότι όλοι μας έχουμε αυτές τις ικανότητες. Ορισμένοι έχουν περισσότερα χαρίσματα από τους άλλους, αλλά όλοι κάνουμε ότι μπορούμε με τα ταλέντα που έχουμε (Evans-Pritchard, 1951: ό. α. στο Σωτηρόπουλος, 2002). Από τα παραπάνω εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ένα ανθρωπολογικό έργο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την προσωπικότητα του 35