01 ΑΝΤΛΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ Τμιίμα Μηχανολονίαξ 01 ΑΝΤΛΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ: ΦΛΩΡΙΔΗ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΗ ΕΔΕΥΘΕΡΙΟΥ ΚΑΒΑΛΑ 1998

2 ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ ^ ' i Ο t L i ^

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε κυρίως στους νερόμυλους της Κρήτης. Θα αναλύσουμε την επιλογή της θέσης που κατασκευάστηκαν, την χωροταξική κατανομή, τα κατασκευαστικά καθώς και την χρονολόγηση τους. Η χρονολόγηση των νερόμυλων αυτών είναι μεταξύ του 17ου και 18ου αιώνα όμως παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί ο τύπος αυτός εφευρέθηκε από τον Αλεξανδρινό φυσικό Ήρωνα τον 3ο π.χ. αιώνα. Επίσης στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε την σύγχρονη διαχείριση των νερόμυλων, την αρχιτεκτονική τους (στοιχεία που συνθέτουν έναν νερόμυλο) καθώς επίσης και μια λεπτομερής περιγραφή των εξαρτημάτων-μηχανισμού. Γενικά παρουσιάζεται ολοκληρωμένη η λειτουργία, τα υλικά και ο τρόπος κατασκευής του συγκροτήματος του νερόμυλου. Στο τέλος παρουσιάζεται και ένας κατάλογος καθώς και διάφορες φωτογραφίες.

4 Οι νεοόαυλοι ttic 6uTiKfic Μεσαοόκ (επαρχίες Πυργιώτισσας και Καινούργιου) 1.Η επιλογή των δύο αυτών επαρχιών μιέσα από τις 20 της Κρήτης οφείλεται στην ιδιαίτερη γεωγραφική τους τοποθέτηση. Η μελετούμενη περιοχή αποτελείται από τις νότιες υπώρειες του Ψηλορείτη, την δυτική πεδιάδα της Μεσαράς και το δυτικό τμήμα των Αστερουσιών. Γεωγραφικός άξονας της έκτασης αυτής είναι ο Γεροπόταμος. Το τμήμα που βρίσκεται στη δεξιά του όχθη έχει τους περισσότερους νερόμυλους (65),ενώ το νότιο τμήμα αριθμεί ελάχιστους (11).Σήμερα οι νερόμυλοι των δύο επαρχιών είναι συνολικά 76. Ζ.Ηχωροταξική κατανομή των νερόμυλων είναι εκ πρώτης όψεως ιδιόρρυθμοι. Πράγματι μόνο 6 βρίσκονται μέσα στην πεδιάδα της Μεσαράς.21 μέσα σε οικισμούς και οι υπόλοιποι διανεμημένοι στις κοιλάδες απορροής όπου δημιουργούνται ρυάκια ή μικροί ποταμοί. Οι περισσότεροι των τελευταίων έχουν οικοδομηθεί σε ερημιές μακριά από τους οικισμούς, συχνά σχεδόν αόρατοι,βυθισμένοι σε λαγκαδιές και πίσω από προεξοχές λόφων. Η κατανομή αυτή δεν ακολουθεί την απλή σκέψη της εγκατάστασης των νερόμυλων κατά μήκος της κοίτης του Γεροπόταμου που παλαιότερα είχε ροή όλο το χρόνο σε όλο το μήκος του. Κάποιος άλλος λόγος παρότρυνε τους Κρητικούς να οικοδομήσουν τους νερόμυλους σε απόμερες κοιλάδες. Η πιθανότερη εκδοχή είναι ότι τα σημεία αυτά ήταν δυσεύρετα και δυσπρόσιτα λόγω της απότομης γεωμορφίας τους και της πυκνής βλάστησης που τότε κάλυπτε σχεδόν όλη τη Κρήτη και φαίνεται να υπήρξε η λύση για την αποφυγή του φόρου.52 από τους 82 μύλους των δύο επαρχιών βρίσκονται σε απομονωμένες ορεινές περιοχές. Εκεί οι πιο ατίθασοι Κρητικοί ευγενείς εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του πληθυσμού, έπαιρναν το ποσοστό τους και δεν πλήρωναν τίποτα στους Ενετούς.Οι τελευταίοι πάλι δεν διακινδύνευαν να τους πλησιάσουν μέσα στις ερημιές και στα πυκνά δάση όπου κάθε στιγμή μπορούσαν να πέσουν σε ενέδρα. Θα ήταν εύκολο για τους κατακτητές να απολαμβάνουν το φόρο αυτό αν όλοι οι μύλοι ήταν προσιτοί. Σε ενίσχυση της εκδοχής αυτής σημειώνουμε την έλλειψη ανεμόμυλων που εξηγείται από την ανάγκη να βρίσκεται σε ύψωμα, οπότε είναι ορατός από παντού και γίνεται αντιληπτός αμέσως όταν αρχίζει και λειτουργεί. 3.Κατασκευαστικά όλοι οι νερόμυλοι της περιοχής είναι όμοιοι. Επίσης οι ονομασίες των επιμέρους στοιχείων, των εργαλείων κ.λ.π δε διαφέρουν στις δύο επαρχίες. Υπάρχει λοιπόν μια πλήρης ομοιομορφία σε ότι αφορά τα κτίρια αυτά. 4.Χρονολόγηση.Εκτός από την περίπτωση χαραγμένης ή πελεκημένης χρονολόγησης σε κάποιο κτίριο είχαμε έναν άλλο τρόπο προσδιορισμού ηλικίας κατά προσέγγιση, βάση συγκριτικών στοιχείων. Εννοούμε τα μορφολογικά στοιχεία του εργαστηρίου και την λιθοδομή του αγωγού. Από ότι προέκυψε τα εργαστήρια έχουν ανακαινιστεί κατά περιόδους και αυτό ως

5 πολύ πρόσφατα, έτσι ώστε να μην είναι δυνατή με το τεκμήριο αυτό η χρονολόγηση της εγκατάστασης του μύλου. Τα παλαιότερα εργαστήρια πρέπει πόντιος να τοποθετηθούν στον 17ο και 18ο αιώνα, ενώ τα περισσότερα έχουν ανακαινιστεί στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Απεναντίας το πηγάδι με το πρώτο μέρος του αγωγού, που δημιουργεί ένα είδος στενόμακρου πύργου, είχαν μια ομοιομορφία στην κατασκευή και την λιθοδομή τους. Σε μερικές μόνο περιπτώσεις είχαν ανακαινισθεί οι παρειές του αγωγού και καμιά φορά εντοιχίζονταν στο στηθαίο του πηγαδιού πελεκημένη πέτρα με σταυρό. Η γενική εντύπωση είναι ότι τα βασικά αυτά στοιχεία του νερόμυλου ήταν πολύ παλιά και πρέπει να χρονολογούνται στην Ενετική περίοδο τουλάχιστον. Η "πολυτελής και δυνατή κατασκευή τους με αστρακάσβεστο και η προσεγμένη τοιχοποιία, τα διατήρησε ανέπαφα μέσα στους αιώνες. Ελάχιστες κατασκευές μπορεί ίσως να έγιναν στις αρχές της τουρκοκρατίας, προς το τέλος του 17ου αιώνα. Οπως προέκυψε από την τεχνική μελέτη, ο τύπος αυτός των νερόμυλων εφευρέθηκε από τον Αλεξανδρινό φυσικό Ήρωνα, τον 3ο π.χ. αιώνα. Ομως εδώ μπορούν να γεννηθούν διάφορα ερωτήματα όπως πότε εφαρμόστηκε αυτή η εφεύρεση και πότε έφτασε στην Κρήτη. Οι τεχνικές εγκυκλοπαίδειες επισημαίνουν ότι η εφεύρεση αυτή εφαρμόστηκε σε πολλές χώρες γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο. Είναι δεδομένο πάντως ότι το σύστημα τουρμπίνας του Ήρωνα εφαρμόζεται στην Κρήτη όχι μόνο με την συμπίεση της στήλης νερού αλλά και με την αλλαγή της κατεύθυνσης της σε 90 μοίρες, έτσι ώστε να μεταδίδεται η κίνηση στη μυλόπετρα χωρίς την ανάγκη γραναζιού. Η τεχνική αυτή λεπτομέρεια χαρακτηρίζει μια παλιά, τεχνολογία που ίσως εφαρμόστηκε στην Κρήτη την εποχή που η Γόρτυνα ήταν πρωτεύουσα και μεταδόθηκε μέσα στους αιώνες. Διαπιστώσαμε επίσης την τελειότητα της τεχνικής διαχείρισης των νερόμυλων αυτών, που παρά την λιτότητα των μέσων(βασικά ξύλινες κατασκευές) επιτρέπουν στο μυλωνά να ελέγχει με πολύ απλές κινήσεις και χωρίς να απομακρυνθεί από τις μυλόπετρες, όλους τους παράγοντες που μπορούν να αλλοιώσουν την ποιότητα του αλέσματος (υπερβολική ροή μέσα στο πηγάδι, αυξημένη πίεση στο στόμιο της τουρμπίνας κ.λ.π.). Ίσως αυτός ο πλήρης τεχνολογικός έλεγχος, που δεν είναι εύκολος στη λειτουργία του ανεμόμυλου, ήταν μια αφορμή για την επικράτηση του νερόμυλου σε μια Κρήτη που παλαιότερα είχε άφθονα νερά. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ. Το καθεστώς ιδιοκτησίας που ισχύει κατά κανόνα είναι αυτό της συνιδιοκτησίας σε μερίδια. Το μικρότερο μερίδιο είναι ένα 12ωρο εργασίας του μύλου, του οποίου το εισόδημα θα επικαρπωθεί ο συνεταίρος. Τα μερίδια κατά το πλείστον είναι άνισα και κυμαίνονται από 36ωρα έως και 15ήμερα. Η διανομή του εργάσιμου χρόνου του μύλου γίνεται κυκλικά, σε περίοδο π.χ. ενός μηνός, όπου οι 10 ιδιοκτήτες θα έχουν στη σειρά το οριακό ποσοστό που δικαιούνται και ο κύκλος αρχίζει ξανά. Συνήθως ο κάθε μέτοχος παραβρίσκεται στο μύλο, όταν έρθει η σειρά του για να ελέγχει την παραγωγή ή ακόμα για να εργαστεί ως μυλωνάς. Ο μέτοχος μεταβιβάζει κληρονομικά τα δικαιώματα του σε ένα συγκεκριμένο απόγονο και έτσι ο αριθμός των ιδιοκτητών(5 έως 10 κατά μέσο όρο)παραμένει σταθερός. Με την εγκατάλειψη όμως των νερόμυλων εδώ και 50 περίπου χρόνια, δεν γίνεται πια πάντα ονομαστική μεταβίβαση της ιδιοκτησίας, έτσι ώστε σήμερα να ανήκουν οι μύλοι σε δεκάδες ατόμων τις οποίες δημιουργούν οι οικογενειακές διακλαδώσεις.

6 Παρατηρήσαμε ότι από το 1920 και ύστερα, σε αρκετές περιπτώσεις, ο μύλος εξαγοράζεται εξ ολοκλήρου από ένα άτομο ή μια οικογένεια. Το επάγ/ελμα του μυλωνά λόγω της συνεταιριστικής ιδιοκτησίας, δεν έχει πάντα χαρακτήρα μόνιμης απασχόλησης. Παλαιότερα όλοι οι συνεταίροι ήξεραν να χειριστούν το νερόμυλο. Οταν όμοις ένας από αυτούς είχε το μεράκι ή ίσως περισσότερες οικονομικές ανάγκες ή το μεγαλύτερο μερίδιο, του ανέθεταν ορισμένοι από τους ιδιοκτήτες που ήταν απασχολημένοι ή είχαν μικρό μερίδιο, τη διαχείριση του ωριαίου ποσοστού τους. Έτσι, το άτομο αυτό γινόταν ουσιαστικά μυλωνάς κατά επάγγελμα. Ο νερόμυλος έχει και ά/^,εςχρήσεις που τονίζουν τις πολύπλευρες δυνατότητες του με ένα ελάχιστο κόστος παραγωγής, μιας και η κινητήρια δύναμη είναι η φυσική ροή του νερού. Χρησιμοποιήθηκε για το άλεσμα της ελιάς, εναλλάξ με το στάρι και στις περιπτώσεις αυτές υπάρχει στο κτίριο του μύλου εγκατάσταση φάμπρικας. Με μικρές διαρρυθμίσεις κινούσε επίσης πριόνι και ηλεκτρογεννήτρια για το φωτισμό των οικισμών (Ζαρός).Στην τελευταία περίπτωση η αμοιβή του μύλου ήταν μια οκά λάδι το μήνα για κάθε λάμπα. Η προέ/.ευση της πελατείας του μύλου συσχετίζεται βασικά με την γεωγραφική του τοποθέτηση, χωρίς όμως να είναι αυτό απόλυτος κανόνας. Η πελατεία είναι ιδιόρρυθμη (πράγμα που διαπιστώνουμε και σήμερα στις φάμπρικες),αλλάζει κατά καιρούς μύλο, προτιμώντας συχνά απόμακρους. Ο μύλος της Αφρατιάς ή Αμπαδόμυλος π.χ. άλεθε για τους "Αμπαδιανούς, τους κατοίκους δηλαδή της δυτικής ρίζας του Ψηλορείτη. Ο μύλος του Μουλαλή για την Γρηγοριά. Καμάρες, Λοχριά, Ι0.ήμα, Τυμπάκι κ.λ.π. Οι μύλοι της Γύργερης για τον Πανασό, Μούλια, Αγία Βαρβάρα, Μαλεβύζι κ.λ.π. ενώ οι μύλοι του Ζαρού εξυπηρετούσαν όλη την περιοχή καθώς και Ρεθυμνιώτες και Μαλεβυζιώτες. Γ ενικά οικονομικά στοιχεία σε σχέση με τους νερόμυλους Εδώ επιδιώχθηκε η εντόπιση συντελεστών που θα μας επέτρεπαν να προσδιορίσουμε ορισμένες σταθερές της παραδοσιακής οικονομίας. Δυστυχώς αυτό δεν εκπληρώθηκε πλήρως για διαφόρους λόγους, μεταξύ των οποίων είναι η ασάφεια στις μονάδες μέτρησης. 1. Ο ημερήσιος μέσος όρος κατανάλωσης σιτηρών (που μετατρέπεται σε ψωμί και παξιμάδι) για κάθε μέλος μεσαρίτικης οικογένειας μεταξύ 1900 και 1950 είναι 256 δράμια. Οι ετήσιες ανάγκες σε σιτηρά μιας οικογένειας βρέθηκε να είναι η πιο σταθερή ανάγκη εκείνης της εποχής. Για παράδειγμα παραθέτουμε την κατανάλωση πέντε πολυμελών οικογενειών. Η ημερήσια κατανάλωση και στις πέντε περιπτώσεις είναι η ίδια, δηλαδή 277 δράμια, ποσότητα που διαφέρει λίγο από τον μέσο όρο των 256 δραμιών. Την ίδια ομοιομορφία διαπιστώνουμε σε άλλες κατηγορίες καταναλωτών, με μικρή διακύμανση από την μέση τιμή. Από εδώ καταλαβαίνουμε την σταθερότητα των αναγκών διατροφής του πληθυσμού σε ένα βασικό είδος, το ψωμί, κατά την διάρκεια του πρώτου μισού του αιώνα μας.

7 2. Με το δεδομένο των 256 δραμιών υπολογίσαμε τις ετήσιες ανάγκες των δύο επαρχιών το 1920, (αριθμούσαν 19.30C κατοίκους) που ανέρχονται σε οκάδες Βάση του ποσοστού αυτού προσπαθήσαμε να οριοθετήσουμε τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις σε σιτηρά. Ο καθορισμός του μέσου όρου απόδοσης ανά στρέμμα κριθαριού στην περιοχή μας προβλημάτισε ιδιαίτερα καθώς δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία Έτσι έχει επιλεγεί η τιμή που δίνει η Γεωργική Υπηρεσία και η Γεωπονική Σχολή για τα αυτόχθονα είδη δημητριακών (75 οκάδες περίπου ανά στρέμμα). Προκύπτει ότι η καλλιεργήσιμη γη το 1920 κυμαίνεται γύρω στις στρέμματα. Η επιφάνεια αυτή καθώς και τόνοι καρπού είναι οριακοί αριθμοί για τις ανάγκες των πληθυσμών της Δυτικής Μεσαράς στην διάρκεια μιας πολύ μεγάλης ιστορικής περιόδου, μεγαλύτερης των 400 ετών. Πράγματι ο πληθυσμός της Κρήτης το 1920 (πρώτη απογραφή με σύγχρονες διαδικασίες) ήταν κατ. δηλαδή περίπου 10 % περισσότερος από τον μέσο όρο των διαφόρων απογραφών που έγιναν από Ενετούς και Τούρκους οι οποίες δεν μπορούσαν να συμπεριλάβουν όλους τους ορεινούς πληθυσμούς. 3. Επιχειρήσαμε μια εποΰ.ήθευση των τιμών στο στρέμμα για τα σιτηρά, με αναφορά στην Γεωργική Απογραφή του 1928, όταν ο πληθυσμός των δύο επαρχιών ήταν κατ. Η Απογραφή δίνει στ., ενώ βάσει των συντελεστών κατανάλωσης και καρποφορίας, καλλιεργήθηκαν θεωρητικά στ. Η διαφορά είναι σημαντική, ακόμα και αν συγκριθεί με τις καλλιέργειες του 1920, όταν ο πληθυσμός ήταν μικρότερος. Το 1928, για να παράγουν τα στ. επαρκή καρπό για τις ανάγκες του πληθυσμού, πρέπει να αποδίδουν 121,5 οκ. ανά στρέμμα, τιμή σαφώς υπερβολική για το μέσο όρο παραγωγικότητας πεδινών και ημιορεινών περιοχών. Το συμπέρασμα είναι ότι η γεωργική απογραφή του 28 δεν έγινε με την απαιτούμενη ακρίβεια και ότι οι τιμές που παραθέτει δεν είναι αξιόπιστες. 4. Σημαντικό επίτευγμα θα ήταν η δυνατότητα προσδιορισμού του μέσου όρου της πραγμαώΐίής ετήσιας παραγωγής των νερόμυλων. Τα στοιχεία όμως που υπάρχουν δεν επαρκούν. Αναλύοντας προσεκτικά όσα στοιχεία υπάρχουν μπορέσαμε να υπολογίσουμε έναν συντηρητικό μέσο όρο ετήσιας παραγωγής του νερόμυλου που ανέρχεται σε οκ. Αν δεχθούμε ότι το 1920 λειτουργούν κανονικά 60 από τους 82 μύλους της περιοχής, η συνολική παραγωγή είναι οκ.. δηλαδή κατά οκ. περισσότερη από αυτή που χρειάζεται θεωρητικά η εγχώρια κατανάλωση. Μια παρόμοια υπέρβαση είναι φυσική αφού οι μύλοι εξυπηρετούν πελάτες από άλλες επαρχίες. 5. Ο νερόμυλος, παρά την λιτότητα του προβιομηχανικού του μηχανισμού, έχει μεγάλες ικανότητες παραγωγής. Η ωριαία μέση ποσότητα καρπού που αλέθει, με επαρκή ροή νερού, είναι 80 οκ κριθάρι ή 100 οκ. στάρι, που σε ετήσια παραγωγή, με ΙΟωρη εργασία, αντιστοιχεί σε και οκάδες. Συμπεραίνεται ότι εάν το 1920 λειτουργούσαν σε αυτή την συχνότητα 15 νερόμυλοι η παραγωγή τους σε κριθαρένιο αλεύρι θα επαρκούσε για τις ανάγκες των δύο επαρχιών. Θεωρητικά οι σημερινοί κάτοικοι του Καινούργιου και της Πυργιώτισσας, με καταναλωτικές ανάγκες σε στάρι-ψωμί της προπολεμικής περιόδου, θα εξυπηρετούνταν από 20 νερόμυλους.

8 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 1. Αυλάκι. Είναι οχετός σκαμμένος στο έδαφος που οδηγεί το νερό από τον ποταμό (σημείο απόληψης) στη δεξαμενή. Αυτό γίνεται με φράχτη, δέμα, που οδηγεί ή σταματά τη ροή του νερού προς το αυλάκι. Το μήκος του ποικίλει ανάλογα με την απόσταση του νερόμυλου από τον ποταμό, είναι περίπου 500 μέτρα, ενώ σε μερικούς όπως αυτός της Φαιστού είναι μερικά χιλιόμετρα. Ι.Δεξαμενή Είναι χωμάτινη στέρνα όπου συγκεντρώνεται το νερό από το αυλάκι. Σκοπός της είναι να αποθηκεύει το νερό και να ρυθμίζει τη ροή του προς τον μύλο. Γενικά έχει ακανόνιστη μορφή. Για ευκολία στην κατασκευή κάποιες πλευρές της αποτελούν το έδαφος ενώ οι άλλες είναι πετρόχτιστες. Στην πλευρά απέναντι από το αυλάκι βρίσκεται ο υπερχειλισθείς, ξεχειλίστρα, από όπου ρέει το νερό που περισσεύει (παραδείγματα είναι οι εξής μύλοι. Γεροναόμυλος Φαιστού, μύλος του Καλέμη στο Λαλουμά, μύλος στη Μητρόπολη, μύλος στη Φανερωμένη). Το βάθος του πυθμένα της κυμαίνεται από 0,9 έως 1,4 μέτρα. Η διοχέτευση ή διακοπή της ροής του νερού από τη δεξαμενή στον αγωγό, γλυκάτο, γίνεται με δύο διαφορετικούς τρόπους..1 το γλυκάτο αποτελεί προέκταση της δεξαμενής και η ροή διακόπτεται με ξύλινη θυρίδα..2 η δεξαμενή διαχωρίζεται από το γλυκάτο με τοίχο στη βάση του, ή στον πυθμένα της δεξαμενής, υπάρχει μικρό άνοιγμα, οπή από όπου ρέει το νερό και φράσσεται από ξύλινο στοιχείο, την στουμπούρα. Σε περιοχές όπου το νερό είναι άφθονο και η ροή είναι συνεχής, δεν υπάρχει δεξαμενή. 3.Γλυκάτο Είναι πετρόκτιστος ανοιχτός αγωγός που οδηγεί το νερό προς το πηγάδι. Είναι ομοεπίπεδος της δεξαμενής ή έχει μικρή κλίση κατά μήκος, χωρίς να ακολουθεί τη φυσική κλίση του εδάφους. Έτσι το νερό, πέφτοντας από το μεγαλύτερο δυνατό ύψος πάνω στον κινητήριο μηχανισμό του μύλου, έχει τη μεγαλύτερη δυνατή δυναμική ενέργεια. -δέμα αυλάκι. Φράχτης για την εκτροπή του νερού από το αυλάκι ή προς το -αυλάκι Οχετός σκαμμένος στο έδαφος που οδηγεί το νερό από το σημείο απόληψης στη δεξαμενή. -γλυκάτο Ανοιχτός αγωγός που είναι υπερυψωμένος σε κτιστή πέτρινη βάση και οδηγεί το νερό από τη δεξαμενή στο πηγάδι. -στουμπούρα ξύλινο τμήμα του γερανιού, που ανοίγει ή φράσσει την τρύπα της δεξαμενής ώστε να αρχίζει ή να σταματά η ροή του νερού στο γλυκάτο. -πηγάδι κολουροκωνικός (εσωτερικά) υδατόπυργος με μικρή κλίση ως προς την κατακόρυφο, που βρίσκεται στο τέλος του αγωγού και οδηγεί το νερό, προσδίδοντας του την κατάλληλη πίεση (λόγω του ύψους του),από τον αγωγό στο ζουργιό που είναι η φτερωτή.

9 To μήκος του αγωγού εξαρτάται από την κλίση του εδάφους (μικρή κλίση συνεπάγεται μεγάλο μήκος) και από την απόσταση του μύλου από την πηγή τροφοδοσίας, αν δεν υπάρχει δεξαμενή. Το μήκος αυτό, στους μύλους που μελετήθηκαν κυμαίνεται από 4 έως 50 μέτρα περίπου, Στους μεγάλου μήκους αγωγούς, δημιουργείται συνήθως στη βάση τους μια καμάρα για λόγους επικοινωνίας και διαφυγής των ομβρίων. (Παραδείγματα είναι τα εξής, μύλος στην Πλώρα, των Πολυχρονοπαπαδάκων, στους Βώρους, του Γερονυμίδου στη Γέργερη). Η διατομή του αγωγού είναι σχεδόν ορθογωνική με βάθος πυθμένα που κυμαίνεται από 0,6 έως 1,5 μέτρα περίπου. Για την ανακοπή της μεγάλης ταχύτητας του νερού, σε περίπτωση μεγάλης παροχής, ο πυθμένας κατά μήκος του αγωγού διαμορφώνεται κλιμακωτός, με ένα ή δύο σκαλοπάτια, λίγο πριν το πηγάδι. Εγκάρσια προς τα τοιχώματα του, μπαίνουν κατά διαστήματα μεγάλες πελεκητές πέτρες που λειτουργούν σαν ελκυστήρες. Μερικές από αυτές φέρουν οπές, όπου προσαρμόζονται θυρίδες, ώστε να διακόπτεται ή να ρυθμίζεται η ροή του νερού και κατά συνέπεια, η λειτουργία του μύλου. Επίσης, υπάρχουν διχτυωτοί φράκτες από κατακόρυφα καλάμια ή σιδεριές για να συγκρατούν τα υλικά που παρασύρει το νερό, ώστε να μην φράσσουν το πηγάδι. Στην περίπτωση που δεν υπάρχει δεξαμενή, το γλυκάτο φέρει υπερχειλισθεί στο ένα τοίχωμα. Συναντάμε μύλους που έχουν δύο αγωγούς (γεροντόμυλος Φαιστού), ή συνήθως άλλους που από κάποιο σημείο και πέρα, ο αγωγός τους διακλαδίζεται και καταλήγει σε δύο πηγάδια. (Μύλος στην Αφράτια, Γεροντόμυλος στο κάτω Ζαρό). 4.Πηγάδι Κολουροκωνικός πέτρινος υδατόπυργος με μικρή κλίση ως προς την κατακόρυφο. Βρίσκεται στο τέλος του αγωγού και οδηγεί το νερό, προσδίδοντας του την κατάλληλη πίεση λόγω του ύψους του, από το γλυκάτο στο Ζουργιό όπου βρίσκεται ο κινητήριος μηχανισμός του μύλου. Η επάνω εσωτερική διάμετρος του κυμαίνεται από 40 έως 80 εκατοστά, ανάλογα με την παροχή του νερού. (Μικρή παροχή συνεπάγεται μικρή διάμετρος, ώστε να γεμίζει το πηγάδι νερό). Σύμφωνα με άλλη πληροφορία, η διάμετρος είναι τόση, ώστε να μπορεί να κατέβει άνθρωπος για την επισκευή του. Η συντήρηση είναι απαραίτητη στο πηγάδι, γιατί μετά από μερικά χρόνια λειτουργίας, πιάνει πουρί, και ο μύλος δεν αναπτύσσει τον κατάλληλο αριθμό στροφών. Προχωρώντας προς τα κάτω, με κλίση 30 % περίπου ως προς την κατακόρυφο, το πηγάδι στενεύει μέχρι να καταλήξει στη σιφουνομάνα, μια πέτρινη υποδοχή με κυκλική οπή όπου σφηνώνεται το σιφούνι, που εσωτερικά είναι επίπεδη με μικρή κλίση και βάθος περίπου 40 εκατοστά. -ζουργιό Είναι ο κτιστός χώρος που βρίσκεται στη βάση του πηγαδιού κάτω από το κτίριο του μύλου, και περιλαμβάνει τα εξαρτήματα για την μετάδοση της κίνησης. -σιφουνομάνα Ειδική πέτρινη υποδοχή με κυκλική τρύπα που σφηνώνεται στο σιφούνι. Στη σιφουνομάνα, που είναι επίπεδη (εσωτερικά) με μικρή κλίση και έχει βάθος 40 εκατοστά, αλλάζει διεύθυνση η ροή του νερού και γίνεται περίπου οριζόντια για να εκτοξευτεί από το σιφούνι. -σιφούνι Είναι ξύλινο στόμιο εκροής του νερού που βρίσκεται στο κάτω μέρος του πηγαδιού στη σιφουνομάνα και η διάμετρος του ρυθμίζεται για την κατάλληλη λειτουργία του μύλου.

10 Στη σιφουνομάνα, αλλάζει διεύθυνση η ροή του νερού και γίνεται περίπου οριζόντια για να εκτοξευθεί στη συνέχεια από το σιφούνι. Το σιφούνι είναι ζύλινο στόμιο εκροής, από πλάτανο, που η έξοδος του ρυθμίζεται από κυκλική μεταλλική πλάκα με οπή, διαμέτρου 6 έως 9 εκατοστών, ώστε το νερό να εκτοξεύεται με την κατάλληλη πίεση. Το ύψος του πηγαδιού, από τον αγωγό μέχρι το σιφούνι, είναι από ενεργειακής άποψης, το σημαντικότερο στοιχείο του μύλου. Από αυτό εξαρτάται με πόση πίεση θα βγαίνει το νερό από το σιφούνι και κυμαίνεται από 8 έως 11 μέτρα. Τα 10 μέτρα ύψος δίνουν πίεση μιας ατμόσφαιρας περίπου στο σιφούνι. δ.ζουργιό Είναι χτιστός θολωτός χώρος που βρίσκεται στη βάση του πηγαδιού κάτω από το κτίριο του μύλου και περιλαμβάνει τα εξαρτήματα για την μετάδοση της κίνησης (τραπεζά, φτερωτή, ανεβάτης, βεργοσάνιδο). Έχει περίπου ορθογωνική κάτοψη στη θέση φτερωτής, ενώ στενεύει καθώς πλησιάζει προς τα έξω και καταλήγει σε καμάρα, κάτω από το παράθυρο του εργαστηρίου του μύλου, από όπου απομακρύνεται το νερό. Οι διαστάσεις του αλλάζουν από μύλο σε μύλο. Συνήθως είναι 1,5x4,0 μέτρα και ύψος από 1,0 έως 1,5 μέτρα. 6.Κτήριο του μύλου-εργαστήριο Είναι απλό ορθογωνικό κτίσμα, χωρίς ιδιαίτερο μορφολογικό ενδιαφέρον. Ένα, σπάνια δύο, παράθυρα, η δίφυλλη πόρτα και η γέφυρα του ζουριού είναι τα μοναδικά στοιχεία της όψης. Η μόνη επιμελημένη κατασκευή είναι τα ευθύγραμμα ή τοξωτά πέτρινα υπέρθυρα των ανοιγμάτων. Εσωτερικά είναι ένα απλό μονόχρωμο κτίσμα, ορθογωνικής περίπου κάτοψης, με αναλογίες 1προς 2 ή 1προς 3. Λειτουργικά, μοιράζεται σε δύο επί μέρους χώρους, που διαχωρίζονται με διαφορά επιπέδου.1 το εργαστήρι του μύλου και 2 τον χώρο αναμονής των πελατών και διαβίωσης του μυλωνά. 1.εργαστήρι του μύλου. Είναι ο χώρος από όπου ο μυλωνάς κατευθύνει όλη τη διαδικασία του αλέσματος του καρπού. Είναι εξοπλισμένος με βασικά εξαρτήματα και εργαλεία, απαραίτητα στη λειτουργία του μύλου. Την κοφινίδα από όπου ρίχνεται ο καρπός στις μυλόπετρες όπου αλέθεται, και από εκεί με την βοήθεια της -φτερωτή Ξύλινος ή μεταλλικός στους νεότερους μύλους τροχός που περιστρέφεται σε οριζόντιο επίπεδο γύρω από κατακόρυφο άξονα (αδράχτι) μέσα στο ζουργιό. Φέρει φτερά γύρω από κυλινδρικό ξύλινο πυρήνα και όλα μαζί δένονται με μεταλλικές κυκλικές λάμες. Η φτερωτή μεταδίδει την περιστροφική κίνηση στην πάνω μυλόπετρα με το αδράχτι. -κοφινίδα ^.ύλινος κάδος σε σχήμα ανεστραμμένης τετραγωνικής κόλουρης πυραμίδας όπου συγκεντρώνεται ο προς άλεσης καρπός.

11 κουβέρτας και του κουτσουναριού οδηγείται στην αλευροόοχή οπότε συγκεντρώνεται στα τσουβάλια. Επίσης ο ανεβάτης, τον οποίο κινεί ο μυλωνάς για να ανεβοκατεβάσει την τραπεζά στο ζουργιό, το σαβάκι με το οποίο μπορεί να κατευθύνει τη ροή του νερού, στο ζουργιό, προς τη φτερωτή ή έξω από αυτή, το σχοινί του γερανιού, το οποίο τραβώντας ανασηκώνεται η στουμπούρα, ξεφράζει η τρύπα προς το γλυκάτο και το νερό ρέει προς τη φτερωτή. Το όλο σύστημα τοποθετείται σε υπερυψωμένο πέτρινο βάθρο, τη μυλοθεσά Στον υπόλοιπο χώρο τοποθετούνται πιθάρια για την αποθήκευση του αλευριού που λαμβάνει ο μυλωνάς σαν αντίτιμο της εργασίας του. Το εργαστήρι φωτίζεται από μικρό παράθυρο που βρίσκεται πάνω από το ζουργιό. 2.Χώρος αναμονής των πελατών και διαβίωσης του μυλωνά. Είναι ο χώρος που συναντάμε μπαίνοντας στο μύλο. Διαμορφώνεται με ένα γωνιακό τζάκι, πέτρινα ή ξύλινα πεζούλια κοντά σε αυτό. Ανάλογα με τις ανάγκες του μυλωνά προστίθενται διάφορα έπιπλα, εξαρτήματα και αντικείμενα (κρεβάτι, πάγκοι, τραπέζι, καρέκλες, ντουλάπια, κόγχες, σκεύη για τρόφιμα και μαγείρεμα). 3.Αλλοι χώροι. Πολλές φορές δίπλα στο μονόχρωμο κτίριο του μύλου, χτίζονται συμπληρωματικοί χώροι για τα ζώα ή και αποθήκες. Σπάνια βρίσκεται δίπλα κτίσμα για κατοικία του μυλωνά, επιμελημένο στην κατασκευή και στις λεπτομέρειες της όψης. -κουβέρτα Ξύλινο οκταγωνικό κιβώτιο που περικλείει την πάνω μυλόπετρα. Έχει τρύπα στο κέντρο του πάνω μέρους ώστε να πέφτει ο καρπός στις μυλόπετρες και έχει σκοπό να εμποδίσει το αλεύρι να διασκορπιστεί αλλά με το κουτσουνάρ/ να το διοχετεύσει στην αλευροδοχή. -κουτσουνάρι Μικρός ξύλινος ή μεταλλικός ανοικτός αγωγός με κλίση που προσαρμόζεται στην κουβέρτα και οδηγεί το αλεύρι στην αλευροδοχή. -αλευροδοχή Μικρή χτιστή ή λαξευτή πέτρινη γούρνα όπου πέφτει το αλεύρι και κατόπιν συλλέγεται στα τσουβάλια με το παλαμάκι. Σήμερα το αλεύρι συλλέγεται αμέσως στα τσουβάλια αφού τοποθετηθούν στη θέση της αλευροδοχής. -ανεβάτης Ξύλινη ή μεταλλική (βιδωτή) στους νεότερους μύλους ράβδος που συνδέεται και ανεβοκατεβάζει την τραπεζά. -σαβάκι (βεργοσάνιδο). Επίπεδο μικρό σανίδι ή κυκλικής μορφής ξύλο μέσα στο ζουργιό που κινεί ο μυλωνάς με κατακόρυφη ξύλινη ράβδος ή συρματόσχοινο στην άλλη περίπτωση, για την εκτροπή του νερού από την φτερωτή ή προς τη φτερωτή. -μυλοθεσά Πέτρινο βάθρο υπερυψωμένο από το δάπεδο του μύλου, που περικλείει την κάτω μυλόπετρα και πάνω του ακουμπά η κουβέρτα στην οποία βρίσκεται η πάνω μυλόπετρα.

12 Περιγραφή εξαρτημάτων-μηχανισμού 1. Φτερωτή. Βγαίνοντας το νερό από το σιφούνι, μέσα στο ζουργιό, χτυπά την φτερωτή. Η φτερωτή είναι ξύλινος τροχός, από μουριά, πρίνο ή πλάτανο. Αποτελείται από ξύλινο κυλινδρικό πυρήνα γύρω από τον οποίο είναι τοποθετημένα τα φτερά. Ολα μαζί δένονται με μεταλλικές λάμες, τα τσέρκουλα. Τα φτερά είναι επεξεργασμένα σε σκαφοειδή μορφή. Η διάμετρος της φτερωτής είναι 1,1έως 1,2 μέτρα, ενώ του ξύλινου πυρήνα περίπου 0,4 μέτρα. Η φτερωτή έχει συγκεκριμένη θέση στο ζουργιό ενώ το σιφούνι ρυθμίζεται για να πάρει την κατάλληλη θέση. Για να πέσει το νερό σε ένα ορισμένο σημείο των φτερών, βγαίνοντας από το σιφούνι, ο μυλωνάς χρησιμοποιεί μια μικρή βέργα, το μετράρι, μήκους 4 παλαμών. Τοποθετώντας το μετράρι σε απόσταση τεσσάρων δακτύλων από την άκρη του φτερού, ελέγχει, ώστε αυτό να περιγράφει (διαγράφει κύκλο) την οπή του σιφουνιού. Σε αυτό το σημείο στερεώνεται το σιφούνι με ξύλινες σφήνες. Η φτερωτή κινείται οριζόντια με κατακόρυφο άξονα, το αδράχτι. 2. Αδράχτι. Παλιότερα γινόταν από σκληρό ξύλο, χαρουπιά ή πρίνο. Στο επάνω μέρος του φέρει μεταλλικό εξάρτημα, τον μοχλό, ενώ το κάτω μέρος του είναι επίσης μεταλλικό, κοίλο και ονομάζεται κοντομούχλι. Τόσο ο μοχλός, όσο και το κοντομούχλι στερεώνονται στον άξονα με τσέρκουλα. Το επάνω μέρος του άξονα περνά από το βρόχι της κάτω μυλόπετρας όπου και μπορεί να στρέφεται ελεύθερα και προσαρμόζεται στην χε/.ιδονιάστρα, ορθογωνική εγκοπή της χελιδόνας. -τσέρκουλα Μεταλλικά ελάσματα που στερεώνουν το μοχλό και το κοντομούχλι πάνω στο αδράχτι. -Μετράρι Μικρή ξύλινη ράβδος που χρησιμοποιείται για να τοποθετεί ο μυλωνάς το σιφούνι σε σχέση με την φτερωτή και έχει μήκος 4 παλάμες. -Αδράχτι Ο κατακόρυφος άξονας που περνά από το κέντρο της φτερωτής και φέρει πάνω και κάτω δύο μεταλλικά εξαρτήματα, το μοχλό και το κοντομούχλι με τα οποία προσαρμόζεται κατάλληλα στην πάνω μυλόπετρα και στην τραπεζά. -Μοχλός Ορθογωνική μεταλλική πάνω απόληξη του αδραχτιού που προσαρμόζεται στη χελιδόνα και μεταδίδει την κίνηση στην πάνω μυλόπετρα. -Κοντομούχλι Κοίλη μεταλλική κάτω απόληξη του αδραχτιού που ακουμπά στο βόλι πάνω στην τραπεζά. -Βρόχι Ξύλινο ορθογωνικό ή στρογγυλό στοιχείο με τρύπα στη μέση που τοποθετείται στο κέντρο της κάτω μυλόπετρας. Μέσα από το βρόχι περνά το αδράχτι που προχωρεί ως την πάνω μυλόπετρα. -χελιδονιάστρα Ορθογώνια εγκοπή (τρύπα) στο κέντρο της χελιδόνας.

13 Η χε/.ιδόνα είναι μεταλλική πλάκα τι υ στερεώνεται στο φά/.ι της πάνω μυλόπετρας. 3. Οι μυλόπετρες είναι τα βασικότερα στοιχεία του μύλου. Κατασκευάζονται από πέτρες ειδικά για αυτό το σκοπό, φερμένες από την Μήλο. Η διαδικασία κατασκευής τους είναι η εξής. Γύρω από ένα ορθογωνικό ξύλινο στοιχείο, το φάλι, τοποθετούνται τα τέσσερα βασικά κομμάτια της μυλόπετρας, ενώ τα κενά συμπληρώνονται με μικρότερες πέτρες, τις τσόντες, ώστε να πάρει το κυκλικό σχήμα. Ολόκληρη δένεται με 2 μεταλλικά στεφάνια στην περιφέρεια. Η συνηθέστερη διάμετρος είναι 1μέτρο ενώ το πάχος τους είναι περίπου 20 ή 25 εκατοστά. Η κάτω πέτρα παρουσιάζει κυκλικά τμήματα. Στο πρώτο, αρχίζοντας από μέσα, περίπου 10 εκατοστά, ο καρπός σπάει σε δύο κομμάτια. Στο επόμενο θρυμματίζεται σε ακόμα μικρότερα. Στο εξωτερικό, περίπου 4 δάχτυλα, ο καρπός αλευροποιείται. Στο εξωτερικό κυκλικό τμήμα η επιφάνεια είναι περισσότερο λεία ενώ προς το κέντρο γίνεται όλο και πιο αδρή. Οι επιφάνειες στις μυλόπετρες λειαίνονται από τη χρήση και μετά το άλεσμα ορισμένης ποσότητας (1500 οκάδων),χαράσσονται ξανά κτυπώντας δηλαδή με μια ειδική τσαπέτα, σφυράκι, το μυλοκότπ, ώστε να αποκτήσουν πάλι την αδρή τους επιφάνεια. Για την μετακίνηση της επάνω μυλόπετρας, ο μυλωνάς χρησιμοποιεί το βίντσι ή αναβατόριο. Παλιότερα για το ανασήκωμα της μυλόπετρας χρησιμοποιούσε τα βόλια, μεταλλικές σφαίρες διαμέτρου 10 εκατοστών. -Χελιδόνα Μεταλλική πλάκα σε μορφή ουράς χελιδονιού που στερεώνεται στο φάλι της πάνω μυλόπετρας και έχει ορθογωνική τρύπα τη χελιδονιάστρα που προσαρμόζεται ο μοχλός του αδραχτιού. -Φάλι Ξύλινο ορθογωνικό στοιχείο με το βρόχι που είναι τοποθετημένο στο κέντρο της πάνω μυλόπετρας. Έχει τρύπα στο κέντρο και ειδική υποδοχή κατά τη διαγώνιο για τη χελιδόνα. Μικρά σφυράκια ειδικά διαμορφωμένα με αιχμή, δόντια,κ.λ.π -Μυλοκόπι Ανήκει σε μια κατηγορία εργαλείων τις τσαπέτες και με αυτό ο μυλωνάς χαράσσει το μύλο δηλαδή κτυπά σιγά τις μυλόπετρες ώστε να ξαναποκτήσουν την αδρή τους επιφάνεια. -Αναβατόριο (βίντσι) Είναι νεώτερο εξάρτημα του μύλου που αντικατέστησε τα βόλια και τους λοστούς και χρησιμοποιείται για την μετακίνηση της πάνω μυλόπετρας. -Βόλια (κομπαράς) Μικρή μεταλλική σφαίρα που ακουμπά το κοντομούχλι πάνω στην τραπεζά. Βόλια γενικά ονομάζονται και οι άλλες μεταλλικές σφαίρες για το σήκωμα της μυλόπετρας.

14 4. Υπόλοιπα εξαρτήματα, εργαλεία.1 Στουμπούρα. Οπου η δεξαμενή διαχωρίζεται από το γλυκάτο με τοίχο, στη βάση του, ή στον πυθμένα της δεξαμενής, υπάρχει μικρό άνοιγμα, οπή, όπου ρέει το νερό και φράσσεται από ξύλινο στοιχείο, την στουμπούρα. Ο μυλωνάς, όταν πρόκειται να γίνει άλεση, τραβά το σχοινί του γερανιού, μέσα από το εργαστήρι, η στουμπούρα ανασηκώνεται, η τρύπα ξεφράσσει και το νερό ρέει προς το γλυκάτο και τη φτερωτή..2 Τραπεζά. βρίσκεται στο ζουργιό. Είναι ξύλινη σανίδα κάτω από τη φτερωτή. Φέρει μικρή κοιλότητα στην οποία βρίσκεται το βόλι, όπου ακουμπά το αδράχτι με το κοντομούχλι..3 Εξαρτήματα-εργαλεία μέσα στο εργαστήρι. Η Μυλοθεσά είναι ένα υπερυψωμένο βάθρο που περικλείει την κάτω μυλόπετρα. Πάνω του ακουμπά η κουβέρτα, ένα ξύλινο οκταγωνικό κιβώτιο που καλύπτει την πάνω μυλόπετρα. Έχει τρύπα στο κέντρο, στο πάνω μέρος, ώστε να πέφτει ο καρπός στις μυλόπετρες. Σκοπό έχει να εμποδίσει το αλεύρι να διασκορπιστεί και με το κουτσουνάρι, ένα μικρό ξύλινο ή μεταλλικό ανοιχτό αγωγό με κλίση, που προσαρμόζεται στην κουβέρτα, να το διοχετεύσει στην αλευροδοχή δηλαδή τη μικρή χτιστή ή λαξευτή πέτρινη γούρνα όπου πέφτει το αλεύρι και κατόπιν συγκεντρώνεται στα τσουβάλια με το πα/.αμάκι, μικρό ξύλινο φτυάρι. Πάνω από την κουβέρτα τοποθετείται η κοφινίδα, ξύλινος κάδος σε σχήμα ανεστραμμένης τετραγωνικής κόλουρης πυραμίδας, όπου συγκεντρώνεται ο προς άλεση καρπός. Στη μυλόπετρα ακουμπά το συρτάρι, ξύλινο ραβδί, το οποίο καθώς ταλαντεύεται, κτυπά τη γούλα, μικρό ξύλινο κουτί προσαρμοσμένο στο κάτω τρύπιο μέρος της κοφινίδας. -Γεράνι Είναι ξύλινος μοχλός που μαζί με το τρυπάνι και τη στουμπούρα ανοίγουν ή κλείνουν την τρύπα της δεξαμενής και έτσι αρχίζει ή σταματά η ροή του νερού στον αγωγό. -παλαμάκι Μικρό ξύλινο φτυάρι που μεταφέρει ο μυλωνάς το αλεύρι από την αλευροδοχή στα τσουβάλια. -συρτάρι Ξύλινη μικρή ράβδος που ακουμπά στην πάνω μυλόπετρα και μεταδίδει τους κραδασμούς στη γούλα ώστε ο καρπός που βρίσκεται εκεί να ρέει κανονικά στις μυλόπετρες. -γούλα Μικρό ξύλινο κουτί που πέφτει ο καρπός από την κοφινίδα και το οποίο δέχεται ελαφρά κτυπήματα από το συρτάρι για την κανονική ροή του καρπού στις μυλόπετρες.

15 -κοντολόστι ον ανεβάτη. ξύλινος μοχλός που τοποθετείται στο κλειδί. Ανεβοκατεβάζει -νερόμυλος Είναι είδος αλευρόμυλου που κινείται με υδατόπτωση. -σφήνες Κομμάτια ξύλου που χρησιμοποιούνται για την ανύψωση και σταθεροποίηση του ανεβάτη σφηνώνοντας στο κλειδί. -τραπεζά Ξύλινη σανίδα κάτω από τη φτερωτή που φέρει μικρή κοιλότητα στην οποία βρίσκεται το βόλι και στο οποίο ακουμπά το αδράχτι με το κοντομούχλι. -φτερά Ξύλινα ή μεταλλικά στους νεώτερους μύλους στοιχεία που βρίσκονται στην περιφέρεια της φτερωτής και στα οποία πέφτει το νερό κατά την έξοδο του από το σιφούνι. Είναι ειδικά επεξεργασμένα σε σκαφιδομορφή ώστε το νερό να κτυπά 4 δάκτυλα από την άκρη του φτερού.

16 Λειτουργία. Από τον ποταμό, οδηγείται το νερό σε αυλάκι και συλλέγεται στη δεξαμενή. Από εκεί ρέει προς το γλυκάτο και πέφτει στο πηγάδι για να καταλήξει στο ζουργιό μέσω της σιφουνομάνας και του σιφουνιού. Εκεί κτυπά τα κοίλα φτερά της φτερωτής, προκαλώντας περιστροφική κίνηση. Το αδράχτι μεταδίδει την κίνηση στην επάνω μυλόπετρα, ενώ η κάτω είναι μόνιμα σταθερή. Για να υπερνικηθούν οι μεγάλες τριβές, αλλά και για να έχει ψιλό ή χονδρό άλεσμα, ο μυλωνάς σηκώνει την επάνω πέτρα με την βοήθεια του ανεβάτη σταθεροποιώντας τον με σφήνες, κατορθώνει να έχει μικρή ή μεγάλη απόσταση ανάμεσα στις μυλόπετρες, (δηλαδή ψιλό ή χονδρό άλεσμα). Με το σαβάκι ή βεργοσάνιδο, μπορεί ο μυλωνάς να ρυθμίζει τη ροή του νερού. Ελέγχει αν είναι καλή η ροή, από το αν το νερό κτυπά ή όχι μια συγκεκριμένη πέτρα έξω από το ζουργιό, που τη βάζει για σημάδι. Ο καρπός τοποθετείται στην κοφινίδα και πέφτει στη γούλα την οποία κτυπά το συρτάρι για να πέσει ο καρπός ρυθμικά στις μυλόπετρες. Εκεί αλευροποιείται και στη συνέχεια οδηγείται με την κουβέρτα και το κουτσουνάρι στην αλευροδοχή, και από εκεί με το παλαμάκι, ένα μικρό φτυάρι, συλλέγεται στα τσουβάλια. Σημαντικό μέλημα του μυλωνά είναι η σταθερότητα των στροφών της μυλόπετρας ανά λεπτό. Πράγματι αν αυξηθούν οι στροφές, το αλεύρι καίγεται, ενώ αν ελαττωθούν πέφτει η ωριαία παραγωγή. Μετά από χρονομετρήσεις στους μύλους που λειτουργούν, διαπιστώσαμε ότι η μυλόπετρα κινείται με στροφές ανά λεπτό. Σημειωτέον είναι ότι ο μυλωνάς ελέγχει την ταχύτητα με το «αυτΰ>, δηλαδή με τον ήχο που κάνει η περιστρεφόμενη μυλόπετρα, και ρυθμίζει ανάλογα την πίεση του νερού.

17 Υλικά και τρόποι κατασκευής του συγκροτήματος του νερόμυλου 1. Εργαστήρι του μύλου.1 Θεμέλια. Χαράσσονται και σκάβονται μέχρι να βρεθεί στέρεο ή βραχώδες έδαφος. Αυτό προετοιμάζεται με μια στρώση ξεροπέτρι, μικρές πέτρες, πάνω στην οποία κτίζεται το θεμέλιο, με όσο το δυνατόν μεγάλες και ορθογωνισμένες πέτρες, συνδεόμενες μεταξύ τους με αστρακάσβεστο, κονίαμα υδραυλικής άσβεστου. Το θεμέλιο είναι κατά 20 εκατοστά φαρδύτερο από τον υπερκείμενο του τοίχο και το ύψος του κυμαίνεται από 50 έως 70 εκατοστά..2 Τοιχοποιίες. Είναι φέρουσες λιθοδομές από ασβεστόλιθο συμπαγούς ιστού, με κύριο συνδετικό κονίαμα τη λάσπη. Για τη δόμηση του τοίχου εργάζονται δύο εργάτες, ο καλύτερος πελεκάνος ή πούργος, δουλεύει στην εξωτερική πλευρά του τοίχου, ενώ ο άλλος (βοηθός ή δεύτερος μάστορας) δουλεύει στην εσωτερική. Για σκαλωσιά χρησιμοποιούσαν ξύλινα δοκάρια, εγκάρσια ως προς τον τοίχο, στον οποίο άφηναν τρύπες και εκεί πατούσαν τα μαδέρια. Μετά το τελείωμα του τοίχου, έμεναν οι τρύπες, οι σκαλοθυρίδες, που φαίνονται στις όψεις των κτιρίων και στα πηγάδια. Το χτίσιμο του τοίχου γίνεται με τρόπο ώστε να σχηματίζονται από δύο ή τρεις στρώσεις, οριζόντια τμήματα ύψους 60 έως 70 εκατοστών, τα σαβάκια. Σε εκείνα τα σημεία, που διακόπτεται το χτίσιμο και οριζοντιώνεται η κατασκευή, μπαίνουν τα καντηλόξηλα. Αυτά είναι σκληρά ξύλα από πρίνο, αγριοχαρουπιά, αγριελιά, για να παραλαμβάνουν τις καταπονήσεις σε εφελκυσμό και δεν είναι εμφανή στην κατασκευή. -αστρακάσβεστος Υδραυλικό κονίαμα που αποτελείται από πολτό (κονία) εσβεσμένης άσβεστου και θραύσματα κεραμιδιών (αδρανή). Χρησιμοποιήθηκε πάρα πολύ στα παλιότερα χρόνια. -πελεκάνος Ο αρχιμάστορας του κτιρίου, που επεξεργάζεται και τα πελέκια στις παραστάδες. -σκαλοθυρίδες της σκαλωσιάς. Τρύπες στον τοίχο όπου στηρίζονται τα ξύλινα δοκάρια -σαβάκια ή 70 εκατοστών. Οριζόντιες στρώσεις του τοίχου του κτιρίου, ύψους 60 -καντηλόξυλα Ξύλινα στοιχεία από πρίνο, αγριοχαρουπιά, αγριελιά, που ενσωματώνονται στους πέτρινους τοίχους και παραλαμβάνουν τις εφελκυστικές καταπονήσεις.

18 Κατά το πάχος της λιθοδομής, για το καλύτερο δέσιμο του τοίχου, τοποθετούνται διάτονες, μπατικές, πέτρες, οι μπηχτές και εναλλάσσονται στις επόμενες στρώσεις με δρομικές πέτρες. Επειδή οι πέτρες πρέπει να πατάνε ίσια, επιδιώκεται να μην είναι λοξές ή παράχωνες. Για αυτό το λόγο πελεκώνται με τους μα/,άδες, σιδερένια μυστριά. Τα υπολείμματα, σφήνες, μόλια, χα/.ικωσιά, σφηνώνονται στα κενά ανάμεσα στις πέτρες και εμποδίζουν την απόπλυση του κονιάματος. Στις γωνίες (σημεία κατεξοχήν ευπαθή) η κατασκευή γίνεται από καλοεπεξεργασμένες πέτρες, συνήθως πορώδους ιστού για να παίρνουν εύκολα κανονική μορφή, τα αγκωνάρια αυτά, τοποθετούνται με τις μεγάλες τους πλευρές εναλλάξ και σχηματίζουν την σιμόσκαλα. Στο τελείωμα του τοίχου μπαίνουν όρθιες πέτρες, οι παναγιές (έχουν τριγωνικό σχήμα που θυμίζει την σιλουέτα της παναγιάς), οι οποίες αποτελούν το σαμάρι, που περιτρέχει το χώρο του δώματος. Εξωτερικά οι τοίχοι μένουν ανεπίχριστοι, ενώ εσωτερικά επιχρίονται με χώμα και ασβέστη. -μαλάδες Σιδερένια μυστριά π κατεργασία της πέτρας πριν το χτίσιμο. -σφήνες (βλ. και μόλια και χαλικωσιά)..3 Ανοίγματα. Τα συνηθισμένα ανοίγματα στο μύλο είναι η εξώπορτα, ένα παράθυρο στο εργαστήρι και η κάμαρα του ζουργιού κάτω από αυτό. Οι πόρτες είναι διπλές, με ξύλινα φύλλα, καρφωτά ή περαστά. Ιδιαίτερης κατασκευής είναι οι παραστάδες που διαμορφώνονται από γωνιόλιθους, αγκωνάρια. Εκεί ενσωματώνονται και τα πε/.έκια, καλοεπεξεργασμένες πέτρες, που αποτελούν το μοναδικό διακοσμητικό στοιχείο του κτίσματος. Τα πελέκια κατασκευάζει ο πελεϋ χρησιμοποιούσαν παλιότερα για την -μόλια Μικρά λίθινα τεμάχια, που αποκόβονται από τις πέτρες ή απότελούν υπολείμματα και τα οποία σφηνώνονται στα κενά, ανάμεσα στις πέτρες. -χαλικωσιά Τα μικρά τεμάχια (σφήνες) από πέτρες αποτελούν τη χαλικωσιά του τοίχου, (βλ. και μόλια) -σιμόσκαλα Η εσωτερική γωνία του τοίχου. Τη γωνία αυτή αποτελούν τα αγκωνάρια και τα παραγκώνια εξωτερικά, ενώ εσωτερικά τα γλυφάρια και τα συμμάσχαλα. σαμάρι καλυφτεί με το δώμα. Αποτελείται από τις Παναγιές και περιτρέχει το χώρο που θα -πελέκια Ορθιες και οριζόντιες (υπέρθυρα) ή σε καμάρα, καλοεπεξεργασμένες πέτρες που αποτελούν το μοναδικό διακοσμητικό στοιχείο του κτίσματος. Στα οριζόντια πελέκια (υπέρθυρα) υπάρχει διακοσμητικό λιθανάγλυφο ή κυμάτιο (λίστα), ενώ στην περίπτωση που δημιουργούν καμάρα, στη γένεση του τόξου, υπάρχουν διακοσμητικά στοιχεία (κεφάλια πουλιών ή λουλούδια).

19 κάνος, με ειδικά εργαλεία {σμίλα, βαρίδι, τσαπέτα). Το πρώτο πελέκι λέγεται κεφαλάρι, καλύπτει όλο το πλάτος του τοίχου, έχει ύψος 30 εκατοστά και χρησιμεύει για κ/.ειδί. Ακολουθεί το δεύτερο πελέκι, ύψους 60 εκατοστών, και το τρίτο, ύψους 30 εκατοστών. Οταν το υπέρθυρο είναι ευθύγραμμο, έχουμε και τέταρτο πελέκι, όμοιο με το κεφαλάρι. Εξωτερικά, τα υπέρθυρα κατασκευάζονται άλλοτε ευθύγραμμα και άλλοτε τοξωτά, ενώ εσωτερικά φέρουν ευθύγραμμο ξύλινο πρέκι από σκληρό ξύλο αγριομουριάς για να μην σαπίζουν. Σπάνια τα εξωτερικά πέτρινα υπέρθυρα φέρουν λιθανάγλυφο σταυρό ή και κυμάτιο, τη λίστα, ενώ εσωτερικά διαμορφώνονται με τόξο. Στα παλιότερα κτίσματα τα παράθυρα είναι μικρά. Εξωτερικά φέρουν πέτρινο τριγωνικό υπέρθυρο, ενώ εσωτερικά είναι τοξωτά. Στα νεώτερα οι διαστάσεις των παραθύρων μεγαλώνουν, ενώ τα υπέρθυρα είναι ευθύγραμμα, πέτρινα εξωτερικά και ξύλινα από μέσα. Σιδεριές προστατεύουν τα παράθυρα, τα οποία κλείνουν με ξύλινα φύλλα από μέσα. Τα μάσκουλα στερεώνονται στις παραστάδες με ένα μίγμα τριμμένου κόκαλου και ασβέστη για μεγαλύτερη ανθεκτικότητα..4 Στέγαση. Η στέγαση γίνεται με δώμα. Το φέρον μέρος είναι ξύλινα δοκάρια, ορθογωνισμένα ή κορμοί δέντρων, από δρυ, πρίνο ή κυπαρίσσι, τα οποία γεφυρώνουν το μικρότερο άνοιγμα μεταξύ των δύο τοίχων, μπαίνουν σε αποστάσεις, συνήθως 50 εκατοστών, που καθορίζουν και τον εμβάτη του κτιρίου (8 ή 10 τράβες σπίτι). Πάνω από τα δοκάρια και κάθετα σε αυτά μπαίνουν ασφένδαμοι ή μικρότερα κλαδιά, οι σκίζες ή άλλα ξερά χόρτα, σε πάχος 2 έως 5 εκατοστά. Για να κλείσουν τα κενά. -σμίλα (βλ. και βαρίδι). Αιχμηρό εργαλείο (καλέμι) για την λάξευση των πελεκιών. -βαρίδι Μικρό, όμως αρκετά βαρύ, σφυρί που χρησιμοποιεί ο πελεκάνος μαζί με τη σμίλα για την επεξεργασία των πελεκιών. -κεφαλάρι Το πρώτο πελέκι, στη βάση της παραστάδας, ή το τελευταίο στην περίπτωση ευθύγραμμου υπέρθυρου. Χρησιμοποιείται για το δέσιμο των πελεκιών με την υπόλοιπη παραστάδα (κλειδί). -κλειδί Μικρό ξύλο που περνά από τρύπα διαμορφωμένη στο πάνω μέρος του ανεβάτη και το οποίο τον εμποδίζει να υποχωρήσει. -μάσκουλα Σιδερένια στοιχεία για τη στήριξη των κουφωμάτων. Στερεώνονται στις παραστάδες με ένα μίγμα τριμμένου κόκαλου και ασβέστη. -ασφένδαμοι Ένα είδος ξερού χόρτου που χρησιμοποιείται στη στέγαση, για το δώμα του κτιρίου. Τοποθετούνται μαζί με άλλα μικρά κλαδιά αμέσως μετά τα ξύλινα δοκάρια που αποτελούν και το φέροντα οργανισμό της στέγασης. -σκίζες Μικρά κλαδιά μήκους 0,5 ή 1,5 μέτρα που μπαίνουν μαζί με άλλα ξερά χόρτα πάνω από τα κύρια δοκάρια της στέγης.

20 τοποθετούνται τα φουρουμέντα, δηλαδή λύγιες, ασφάκιες, φύκια ή ένα είδος αγκαθωτού θάμνου, η ασκοιβή. Από πάνω μπαίνει χώμα, ραντισμένο με νερό και πατημένο, το ρόδωμα. Την επίπεδη αυτή επιφάνεια καλύπτει μια στρώση από αδιάβροχο χώμα (άργιλος), η λεττίδα, η οποία έχει μονωτικές ικανότητες..5 Γλυκάτο. Η κατασκευή του γίνεται επιμελημένα με πελεκητές πέτρες και ισχυρό υδραυλικό κονίαμα. Είναι το ευπαθέστερο σημείο του μύλου. Ο τοίχος κάτω από το γλυκάτο γίνεται λιγότερο προσεγμένα, μόνο για να υποβαστάξει το βάρος του..6 Πηγάδι. Το κτίσιμο του γινόταν παλιά από πέτρινους σφονδύλους από πέτρες που έφερναν από τη Γαλιά και πελεκούσαν τεχνίτες από το Αμάρι. Συνήθως τα πελέκια αυτά είναι ολόσωμα κυκλικά, ώστε να επιτρέπουν μεγαλύτερες αντοχές από το απλό κτίσιμο με πέτρες, συνδέονται δε, με ισχυρό υδραυλικό κονίαμα..7 Ζουργιό. Η θολωτή οροφή του κτίζεται με μεγάλες πέτρες, αγκωνάρια, ενώ οι τοίχοι με μικρότερες. Συνδέονται γερά με αστρακάσβεστο. -ασκοιβή Είδος αγκαθωτού θάμνου που μαζί με φύκια χρησιμοποιείται για να καλύψει τα κενά που αφήνουν οι ασφένδαμοι και τα δοκάρια. -ρόδωμα Είναι μια στρώση από χώμα πατημένο και ραντισμένο με νερό που μπαίνει πάνω από τα διάφορα αγριόχορτα του δώματος της στέγης και κάτω από τη λεπτή στρώση της λεπίδας. -λεπίδα Αδιάβροχο χώμα, αργιλικής προέλευσης, με μονωτικές ικανότητες που αποτελεί την τελευταία στρώση της στέγασης με δώμα. -Παναγιές Πλακοειδούς μορφής όρθιες πέτρες που αποτελούν το σαμάρι στο τελείωμα του τοίχου.

21 Κατάλογος Νερόμυλων στις επαρχίες Πυργιώτισσας και Καινούριου ο κατάλογος αυτός αφορά όλα τα κτίρια των νερόμυλων που υπάρχουν σήμερα στις δύο επαρχίες, έστω και αν σώζονται ελάχιστα σημεία της οικοδομής τους. Δεν αναφέρονται μερικοί μύλοι οι οποίοι καταστράφηκαν ολοσχερώς μέσα στα τελευταία 60 χρόνια και τους οποίους θυμούνται ακόμη ορισμένοι κάτοικοι του Τυμπακίου, Βώρων, Μοιρών, Ζαρού, Γέργερης, Αμπελούζου, Πλώρας κ.λ.π. Καταγράφονται οι νερόμυλοι κάθε κοιλάδας απορροής ξεκινώντας από τον ευρισκόμενο στο υψηλότερο σημείο (αρχή) της Κοιλάδας. Οροσειρά του Ψηλορείτη (από Δυτικά προς τα Ανατολικά) Κοιλάδα του Λαγκοπόταμου 14 Λυράρη 15 Γεροντόμυλος ΚΛΗΜΑ 16 Πιάγκαλη 1 Πελεκάνου 17 Μιχέλε 2 Ανώνυμου 18 Σκούρου 3 Κόρταλος Κοιλάδα του Μάγειρα ΛΑΛΟΥΜΑΣ 19 Καλέμη ΓΡΗΓΟΡΙΑ ΣΚΟΥΡΒΟΥΛΑ 4 Καπετάν Χελιδόνη 20 Ανώνυμος 5 Παλιόμυλος 21 Κολλητοί 6 Σαλιδάκη 22 Κολλητοί 7 Μουλαλή 23 Κολλητοί 24 Ανώνυμος ΛΑΓΟΛΙΟ 8 Λενακάκη ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ 25 Ποταμίτης Κοιλάδα Ανώνυμου ποταμού 26 Ποταμίτης 27 Τζαμπάζη ΚΑΛΟΧΩΡΑΦΙΤΗΣ 28 Βρόντου 9 Μπιρμανή ΒΩΡΟΙ Κοιλάδα του Κουτσουλίτη 29 Πολυχρονοπαπαδάκη ΖΑΡΟΣ Κοιλάδα του Τουρκί 10 Πάνω Βότομος 11 Κότω Βότομος ΑΠΟΛΥΧΝΟΣ 12 Μαυρομάτη 30 Ανώνυμος 13 Σταματάκη 31 Κρεμμυδόκωστα

22 32 Ανώνυμος ΚΑΡΔΑΜΙΑΝΑ 33 Ανώνυμος 47 Ελ'άς 48 Γεροντόμυλος ΒΡΕΑΗ ή ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ 34 Ανώνυμος ΜΑΣΤΡΑΧΙΑΝΑ 35 Τσικαλά 49 Κεφαλιού 36 Ααγκού 50 Μουκαβία 37 Κουκή ΤΖΑΝΙΑΝΑ Κοιλάδα του ποταμού Αμπελούζου 51 Βαβαλίτης ΠΛΟΥΤΗ ΑΠΟΜΑΚΡΑ 38 Μαράκη 52 Χαμηλάκη 39 Μαράκη 53 Λεμπίδη 40 Κατάρου ΨΑΛΙΔΑ (περιοχή) ΑΜΠΕΛΟΥΖΟΥ 54 Κακουλή 41 Κάτω μύλος 55 Ανεραιδόμυλος 42 Πάνω μύλος 56 Τζεμελή 43 Παλιόμυλος 57 Σαβοιδάκηδων 58 Χατζή Ογλού Κοιλάδα του ποταμού Αιθαίου ή Ποταμίδα 59 Ανώνυμος ΓΕΡΓΕΡΗ ΑΓ. ΔΕΚΑ 44 Πάνω μύλος 60 Κερά 45 Χωστόμυλος 46 Παπά ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ 61 Παλιόμυλος 62 Πλουτινάκηδων Οροσειρά των Αστερουσίων (οπό Δυτικά προς τα Ανατολικά) Κοιλάδα Γιολομονόχωρου ΜΟΝΗ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ ΓΙΑΛΟΜΟΝΟΧΩΡΟ 63 Ανώνυμος Κοιλάδα Τρυπήτων ΤΡΥΠΗΤΑ 64 Μέσα μύλος 65 Κάτω μύλος 68 Κτιστογιάν-νη 69 Μετοχιανάκηδων Κοιλάδα Ανώνυμου Ποταμού 70 Βαρδή Κοιλάδα Πλώρας 66 Ανώνυμος 67 Τσαγκαράκηδων

23 Κοιλάδα Γεροποτάμου (από Δυτικά προς Ανατολικά) ΤΥΜΠΑΚ1 71 Αφρατιάς ή Αμπαδόμυλος 72 Αγ. Τριάδας ΒΩΡΟΙ 73 Παλιόμυλος 74 Γεροντόμυλος ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΑΙ 75 Σπυριδιανός Β. ΑΝΩΓΕΙΑ 76 Κατρίνη

24 ΕΞΑΡΤΗΜΑΤΑ Μ ΥΛΩ Ν ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ-ΑΦΡΑΤΙΑΣ

25 ΤΟΜΗ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΜΥΛΟΥ ΠΑΝΩ ΒΟΤΟΜΟΥ

26 ΧΩΡΟΣ TOY ΖΟΥΡΙΟΥ ΣΤΟ ΜΥΛΟ ΤΗΣ ΠΛΩΡΑΣ

27 ΕΞΑΡΤΗΜΑΤΑ - ΕΡΓΑΛΕΙΑ Μ ΥΛΟ Υ (ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ)

28

29 riipontom YAOi: ΦΑΙΣΤΟΥ. HOPEINU ΟΨΠ U-wJ------L

30 Μ ΥΛΟ Σ ΠΑΝΩ ΒΟΤΟΜΟΣ ΠΗΓΕΣ ΒΟΤΟΜΟΥ (ΖΑΒΟΣ)

31 \ίυ Α Ο Σ ΠΑΝΩ BOTOSiOZ ΠΗΓΕΣ ΒΟΤΟΜΟΥ (ΣΑΡΟΣ)

32 Or β Ο 'tlzi] Q LL

33 u ργαστήρι I \ J χώρος -N l arw V V t" n J Μ ΥΛΟ Σ Κ.ΑΤΩ ΒΟΤΟΜΟΣ ΠΗΓΕΣ BOTOMOY (ΖΑΒΟΣ)

34 Π-ΡΟΝΤΟΜΥΑΟΣ Ζαριηνός πητη/ιός (ΑΝΩ ΖΑΙ ΟΣ)

35 Μ Υ Λ Ο Ι ΤΟΥ ΣΚΟΥΡΟΥ ΚοιΧήδη WI) KrwmonXi'ni (ΚΑ ΤΩ 7. A POL )

36 Μ ΥΛΟΣ ΤΟΥ Π ΛΊΊΌ Ν ΙΚ Ο Α Π Ζιφιανός ηοια/ιός (ΑΝΩ ΖΑΡΟΣ) Μ ΥΛΟΣ ΤΟΥ Μ ΛΥΡΟΜ ΑΤΙΙ Ζαριηνός ηονιμύς (ΑΝΩ ΖΑΡΟΣ)

37 _ L 2 _ ΛΠνίΟΓ ΊΌ Υ AYVAPU /.(ψιαη,ς nmn/ιός (ΑΝΩ 7. A ΙΌ Σ)

38 a ionorp»*iko Κ Ο Λ Λ ΙίΤυΐ ΜΥΛΟ! ΚοιλΑί^η roll ΚηητσοιιΧήη (ΣΚΟΥΡαΠΥ/ΙΑ)

39

40 ΜΥΛΟΣ' ΤΟΥ Μ ΟΥΛΛΑΠ KodiWiii wo Μάγαρα (Π ΊΙΤ Ο Π Α )

41 Μ Υ Λ Ο Ι ΤΟΥ ΧΛΤΖΠΟΤΑΟΥ Κοιλάδα Ποιαμίύας (ΨΛΛΙΛΑ)

42 Α'οι^α(5(ΐ ΠοιαιιιΛας (ΛΓ. ΜΙΚΛ Ι ΟΠΎΝΛ)

43

44 (!) t Μ ν^ο Σ TOY ΙΤ.νηΝ ΥΜ ΙΛ Ο Υ ή ΤΟ Υ ΚΛΚΟΥΛΟΦΛΝΟΥΤΙΟΥ Πηγής ΐ Γ.ργιφης (ΙΤΊΤΕΠΙ)

45 Μ ΥΛΟΣ TOY ΤΖ ΛΜ Π ΛΖη ή ΧΟΧΛΑΚΛΣ Κοιλάδ» του ΚουτσουΧίτη (ΦΛΝΕΡΩΜΕΝΙΙ) Μ ΥΛΟΣ ΤΟΥ υιό Ν Τ Ο Υ ΚοιΧπδίΐ του ΚουτοουΧίτη (ΦΛΝΕΡΩΜΕΝΙΙ) i i r j f κα Μ ΥΛΟΣ ΣΤΙΙΝ ΛΠ Λ ΠΛΡΑΣΚΕΥΙΙ ΚοιΧάΛα του ΚουτοουΧίτη (ΦΛΝΕΡΩΜΕΝΙΙ) Μ ΥΛΟ Σ ΤΩΝ ΙΙΟΛΥΧΡΟΝΟΙΙΛΙΙΛΛΛΚΙΙΛΩΝ ΛοΜιίί5π του ΚουτοουΧίτη (ΙΙΩΡΟΙ)

46 Μ ΥΛΟΣ ΤΟΥ Α Λ ΙΚ Ο Υ ή ΛΝΛΣΤΛΣΠ ΚοΜΛα του Τοιψκί (Ι)ΡΕΛΙΙ)

47 10ΠΟΓΡΛ*ΙΚ0 Λ/)'/(0Γ τυν ΚΟΥΚΙI Κοάάδη WI, Τονρκί (ΙΙΡΕΛΙΙ)

48 Μ ΥΛΟΣ ΤΗΣ ΑΦ ΡΑΤΙΛΣ ή ΑΜΙΙΑΔΟΜΥΛΟΣ Γερο:ιό :αμος (ΤΥΜΠΑΚΙ)

49 KodciSa ΑηΟαίου ή Ποταμίδα (ΜΙΠΊΌΠΟΑΙΙ)

50 ίίλνω Μ ΥΛΟ Σ ή ΧΑ'Γ/ΊΙΛΛΚΙΛΩ Ν Κοιλάδα Ί'/ιοηιμών (ΊΡΥΙΠ ΙΤΑ) Μ ΥΛΟ Σ ΜΚΊΌ.ΧΙΛΝΛΚΙ.'! Κοιλάδα ίΐλώρπς (ΙΙΛΩ Ι Λ)

51

52 =-Ν ΓΕΡΟΝΤΟΜΥΛΟΣ ΦΑΙΣΤΟΥ

53

54

55 ΑΝΤΛΙΕΣ

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε διάφορους τρόπους άντλησης όπως π.χ. πηγάδια, σαντούφ. σπείρα του Αρχιμήδη και διάφορους άλλους ανυψωτικούς μηχανισμούς. Στην αρχή παρουσιάζονται τα πηγάδια και αναλύεται ο τρόπος άντλησης του νερού. Έπειτα γίνεται μια αναφορά στην αντλία κενού που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί φαίνονται οι προσπάθειες των αρχαίων για άντληση σε μεγάλα ύψη. Πολύ σημαντικοί είναι και οι διάφοροι ανυψωτικοί μηχανισμοί όπως του Περαχώρα, η αλυσιδωτή αντλία του Φίλωνα και η εμβολοφόρος αναρροφητική αντλία του Κτησίβιου. Σημαντική είναι και η αναφορά στην σπείρα του Αρχιμήδη που ήταν πολύ σημαντική στα αρχαία χρονιά. Αναφέρονται και κάποια γενικά στοιχεία περί αντλιών (Ορολογία. Ταξινόμηση) όμως αυτά αφορούν κυρίως τους νεότερους χρόνους, αλλά υπάρχει και μια ιστορική αναδρομή. Τέλος παρουσιάζονται λίγα στοιχεία για την ζωή και το έργο του Αρχιμήδη στην υδροστατική (και όχι μόνο). Για την καλύτερη κατανόηση της όλης λειτουργίας όλων των ανυψωτικών μηχανισμών παρουσιάζεται και φωτογραφικό υλικό.

57 ΠΗΓΑΔΙΑ Η επάρκεια του νερού είναι ένας από τους πιο σημαντικούς όρους διαβιώσεως, που πρέπει να εξασφαλίζει κάθε ανθρώπινη κοινωνία. Σε μερικές περιοχές ένας ποταμός προμηθεύει όλο το απαραίτητο νερό για τις ανάγκες του πληθυσμού, ενώ σε άλλες περιοχές το απαιτούμενο νερό εξασφαλίζεται από διάφορες πηγές, που αναβλύζουν φυσικά από το έδαφος. Σε μερικές όμως περιπτώσεις η άντληση υπόγειου νερού από τεχνητά κατακόρυφα ανοίγματα ή πηγάδια είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο εξασφαλίζεται η επάρκεια νερού σε μια περιοχή. Μέχρι το 1930, για παράδειγμα η πόλη της Τεχεράνης (Ιράν) εξασφάλιζε το νερό που χρειαζόταν από δώδεκα διαφορετικά πηγάδια. Σε πολλές ερημικές περιοχές η εγκατάσταση των ανθρώπων έγινε δυνατή μόνο λόγω της υπάρξεως των υπόγειων αποθεμάτων νερού. Ο όρος πηγάδι μπορεί να χρησιμοποιείται ακόμη για κατακόρυφα ανοίγματα από τα οποία παράγονται διάφορα άλλα υγρά όπως, για παράδειγμα, πετρέλαιο ή λιωμένο θείο ή διάλυμα άλατος. Η ύπαρξη των πηγαδιών νερού οφείλεται στο γεγονός ότι πολλά πετρώματα είναι περατά από το νερό. Οταν το νερό της βροχής διέρχεται από πετρώματα όπως ανθρακικό ασβέστιο, βαλσάτης, χαλίκια ή άμμος, βυθίζεται σε μεγαλύτερα βάθη, ωσότου φτάσει σε μια στάθμη, όπου τα πετρώματα είναι κορεσμένα σε νερό. Η στάθμη αυτή, που ονομάζεται και υδροφόρος ορίζοντας ποικίλλει από βάθη μεγαλύτερα από 30 μέτρα σε άνυδρες περιοχές μέχρι της επιφάνειας του εδάφους σε μερικές άλλες περιοχές. Στις περιοχές αυτές το νερό εξέρχεται στην επιφάνεια του εδάφους είτε με τη μορφή πηγής, είτε με τη μορφή σταλαγματιών. Ένα κατακόρυφο άνοιγμα που φτάνει κάτω από τον υδροφόρο ορίζοντα γεμίζει με νερό μέχρι τη στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα, λόγω της ροής του νερού δια μέσου των παρακείμενων υδροφόρων πετρωμάτων. Παραδοσιακά η άντληση νερού από τα πηγάδια γίνεται με κουβάδες, με ανεμόμυλους ή με τις γνωστές κατακόρυφες αντλίες. Στην περίπτωση που η άντληση του νερού γίνεται με κουβάδες ή με ανεμόμυλους, το άνοιγμα του πηγαδιού είναι μεταξύ ενός και δύο μέτρων. Στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται κατακόρυφες αντλίες, η άντληση του νερού γίνεται δια μέσου μιας σωληνώσεως μικρής διαμέτρου. Μερικά πηγάδια έχουν όμως μια στάθμη νερού, η οποία βρίσκεται μόνο λίγα μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και η κάθοδος μέχρι την υδροφόρο στάθμη μπορεί να γίνεται με κατάλληλα σκαλοπάτια. Τα πηγάδια που αναφέρθηκαν παραπάνω ονομάζονται αβαθή πηγάδια σε αντίθεση από τα βαθιά πηγάδια ή αρτεσιανά φρέατα, που αναφέρονται παρακάτω. Ολα τα αβαθή πηγάδια διατρέχουν τον κίνδυνο να ρυπανθούν ιδιαίτερα από αστικά λύματα, όπως έγινε στην περίπτωση του πηγαδιού της Broad Street του Λονδίνου, το οποίο προκάλεσε την επιδημία χολέρας στο Λονδίνο, κατά το Ο κίνδυνος ρυπάνσεως μειώνεται, όταν τα τοιχώματα του πηγαδιού χτίζονται με αδιαπέραστα υλικά από το νερό και όταν το βάθος του πηγαδιού είναι όσο το δυνατό μεγαλύτερο. Οταν το βάθος του πηγαδιού είναι μεγάλο, τότε το νερό που περιέχει προέρχεται από μεγάλο βάθος και οι πιθανότητες να ρυπανθεί είναι μικρότερες. Ένα μεγαλύτερο βάθος σημαίνει ακόμη, ότι το πηγάδι θα εξακολουθεί να περιέχει νερό και σε περιόδους ξηρασίας, όταν πέφτει η στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα.

58 Μια καμήλα κινεί το μηχανισμό μιας τροχαλίας σε ένα πηγάδι στην Djerba της Τυνησίας. Προβλήματα με την ρύπανση του νερού μπορούν να παρουσιαστούν εκεί όπου ένας μεγάλος αριθμός από κατοίκους χρησιμοποιεί διαφορετικούς κουβάδες, οι οποίοι βυθίζονται μέσα στο νερό. Το σύστημα που διακρίνεται στη φωτογραφία χρησιμοποιεί ένα μόνο κουβά και το πηγάδι είναι καλυμμένο. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζονται πιο υγιεινές συνθήκες. Τα αβαθή πηγάδια ενδέχεται να χρειάζονται τακτική χλωρίωση.

59 7 L T Κάτω από την επιφάνεια του εδάφους βρίσκεται το υδροφόρο στρώμα. Το βάθος στο οποίο βρίσκεται το υδροφόρο στρώμα εξαρτάται κυρίως από την ύπαρξη ή μη αδιαπέραστων πετρωιιάτων. Η διακοπτόμενη γραμμή δείχνει την στάθμη, την οποία προσπαθεί να φτάσει το νερό, καθώς αναβλύζει από ένα αρτεσιανό φρέαρ. Στην κορυφή της εικόνας διακρίνεται η συμπίεση του υδροφόρου στρώματος.

60 ΑΝΤΛΙΑ ΚΕΝΟΥ Η αντλία κενού ήταν μεταξύ των πρώτων εργαλείων, που σχεδιάστηκαν ειδικά, για να λύσουν ένα επιστημονικό πρόβλημα, αν και όλα τα εξαρτήματα της είχαν ληφθεί από το συνηθισμένο σχεδίασμά των μηχανών της εποχής εκείνης. Από την εποχή της επινοήσεως της αναρροφητικής αντλίας (που πιθανότατα δεν ήταν παρά εφαρμογή της δυναμικής αντλίας στα τέλη του Μεσαίωνα) οι μηχανικοί είχαν παρατηρήσει, ότι η αναρροφητική αντλία μπορούσε να αντλήσει νερό μόνο σε περιορισμένο ύψος, 10 μέτρα περίπου. Αργότερα η Φυσική εξήγησε την λειτουργία των αναρροφητικών αντλιών σε σχέση με την αποστροφή που έδειχνε η φύση για το κενό. Οι επιστήμονες υπέθεσαν, ότι όσο αδύνατον ήταν να υπάρχει χώρος χωρίς ένα σώμα να τον καταλαμβάνει, άλλο τόσο αδύνατον δύο σώματα να καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο και με την σκέψη αυτή συνέχιζαν: «Αν η ύλη αποτελείτε από κάποια κομμάτια χώρου έπρεπε αμέσως και συνεχώς να τα συμπληρώνει καινούργια ύλη. Αλλά αν η αντλία αναρροφούσε νερό, για να αποφευχθεί ο σχηματισμός κενού κάτω από το έμβολο, γιατί να μην μπορούσε να σηκώσει το νερό για 15, 20 ή 30 μέτρα;». Πρώτος ο Γαλιλαίος προσπάθησε να εξηγήσει το παράξενο αυτό φαινόμενο προτείνοντας, ότι η αντίσταση στο κενό ήταν ένα είδος προσελκύσεως, η βάση απωθήσεως των στερεών και υγρών σωμάτων. Θα υπήρχε σε ένα όριο που θα μπορούσε να μετρηθεί κι έτσι επινόησε μια συσκευή, για να ελέγξει τη θεωρία του. Θα τοποθετούσε ένα έμβολο μέσα σε ένα γυάλινο κύλινδρο «που θα εξωθούσε τον αέρα, καθώς θα μετακινούσε το βάρος ενός καλαθιού, που θα συγκρατιόταν από το γάντζο στην άκρη της ράβδου του εμβόλου. Αμμος θα κινιόταν, μέσα στο καλάθι μέχρι που το έμβολο να αρχίσει να κινείται. Αυτό θα σήμαινε ότι η αντίσταση είχε υπερνικηθεί και ότι το τεχνητό κενό είχε δημιουργηθεί». Επάνω στην ιδέα αυτή της απωθήσεως του κενού ο Αριστοτέλης είχε στηρίξει την κριτική του ως προς την ατομική θεωρία των αρχαίων Ελλήνων:«Αν δεν υπήρχε κενό δεν θα μπορούσε και να υπάρχει ελεύθερος χώρος για να κινούνται μέσα σε αυτόν τα άτομα. Αλλά αν ένα κενό μπορούσε να δημιουργηθεί με αυτό το μηχανικό τρόπο, ενδεχόμενα να υπήρχαν κενά. Αίγο πριν το θάνατο του, το 1642, ο Γαλιλαίος επιχείρησε ένα πείραμα στη Ρώμη. Η συσκευή, αρχικά, ήταν ένας μολυβένιος σωλήνας 15 μέτρων περίπου μακρύς, γεμάτος με νερό και με ένα μεγάλο γυάλινο βολβό στην μια του άκρη. Η άλλη άκρη του σωλήνα ήταν ανοιχτή, αλλά μπορούσε να κλειστεί με μια βαλβίδα εισόδου-εξόδου. Οταν ο σωλήνας αναστρεφόταν και η βαλβίδα άνοιγε, το νερό έβγαινε έξω έτσι ώστε να αφήνει μόνο μια στήλη του ύψους που παρατηρούσαν στις αντλίες. Ο βολβός ήταν άδειος, δηλαδή κενός. Το 1644, παρατήρησε ότι ο μεγάλος αυτός κακοσχεδιασμένος σωλήνας μπορούσε να αντικατασταθεί από ένα μικρό σωλήνα, αν αντί για το νερό χρησιμοποιούταν υδράργυρος δημιουργώντας μια στήλη ανάλογη σε μέγεθος με την διαφορά του ειδικού βάρους των δύο υγρών. Το πείραμα αυτό είχε επιτυχία και οδήγησε κατευθείαν στην ανακάλυψη της ατμοσφαιρικής πιέσεως, του βαρομέτρου και, επίσης του νόμου του Μπόυλ. Από την αρχή τα πειράματα ενδιέφεραν για να εξακριβωθεί τι συνέβαινε μέσα στον άδειο βολβό. Μερικά ερωτήματα γεννήθηκαν όπως «Ήταν πραγματικά κενός: Θα μπορούσε άραγε ο ήχος, το φως, η θερμότητα ή η μαγνητική έλξη να μεταβιβαστούν μέσα από αυτό το κενό;». Ήταν φανερό ότι χρειαζόταν μεγαλύτεροι θάλαμοι κενού. Κάτι θα έπρεπε να απελευθερώνει την έρευνα από το κενό της στήλης του υδραργύρου.