Μέσα στην οικογένεια. Nick Waplington, «Weddings, Parties, Anything»

Transcript

1 Μέσα στην οικογένεια Στη διάρκεια του 20ού αιώνα το προσωπικό στιγµιότυπο αποτέλεσε έµπνευση για τόσο διαφορετικούς καλλιτέχνες φωτογράφους όσο ο Harry Callahan και η Nan Goldin. Φωτογράφοι όπως οι Weston και Callahan, και αργότερα οι Sally Mann και Ralph Eugene Meatyard φωτογράφισαν τους αγαπηµένους τους, αν και µε τέτοια αισθητική που τελικά οι εικόνες τους δεν είχαν καµία σχέση µε την απλή τεχνική του καδράρω και φωτογραφίζω ενός στιγµιοτύπου. Η έντονη όµως οµοιότητα ανάµεσα στα δηµοφιλή οικιακά ενσταντανέ και τη δουλειά γύρω από το σπίτι σύγχρονων φωτογράφων όπως οι Nick Waplington και Richard Billingham είναι που διαµορφώνει το καλλιτεχνικό κύρος των δεύτερων. Το γεγονός ότι τέτοιες δουλειές απέκτησαν αξία ανάµεσα στους καλλιτέχνες φωτογράφους, υποστηρίζει ο Smith (2001: 1) οφείλεται ακριβώς στο ότι «οι παράξενες και οπτικά έντονες εικόνες τους συνδύαζαν την αναµφισβήτητη επαγγελµατική ικανότητα µε µια υποτιθέµενη αισθητική αφέλεια σαν αυτή της Μαµάς ή του Μπαµπά µε µια Instamatic στο χέρι». Nick Waplington, «Weddings, Parties, Anything» Στη σειρά «Living Room», του 1991, ο Nick Waplington καταγράφει την καθηµερινότητα µιας σειράς εργατικών οικογενειών που ζουν σε ένα κρατικό συγκρότηµα κατοικιών στο Νότινγκχαµ της Αγγλίας. Στο «Weddings, Parties, Anything», τη συνέχεια του «Living Room», ο Waplington εστιάζει στις προετοιµασίες, τους εορτασµούς και τις περίεργες τελετουργίες των οικογενειών αυτών. Οι άνθρωποι που απεικονιζονται στις εικόνες του Waplington τον θεωρούν µέλος της οικογένειας και αυτή η οικειότητα του επιτρέπει να έχει την πρόσβαση και ένα είδος ευκολίας που κάποιος ξένος δεν θα µπορούσε ποτέ να πετύχει. Και στις δύο σειρές, ο Waplington καταγράφει τις χαώδεις και βρώµικες συνθήκες ζωής, και τα αποτελέσµατα που πετυχαίνει σίγουρα δεν κολακεύουν τα µοντέλα του αν και, όπως σηµειώνει στην εισαγωγή του βιβλίου του, τους αρέσουν οι εικόνες τους. Πιθανότατα είναι η αγάπη και ο σεβασµός του για αυτές τις οικογένειες που του επιτρέπουν να δηµιουργεί εικόνες οι οποίες δεν είναι απλώς κατακριτικές ή απαξιωτικές. Παρ όλα αυτά, η δουλειά του Waplington βρίσκεται σε έντονη αντίθεση µε το συνολικό έργο της κοινωνικής ουµανιστικής φωτογραφίας. Όπως υποστηρίζει η Carol Squiers (1996):

2 Οι µεσοαστοί που αγοράζουν φωτογραφικά βιβλία θα έχουν µάλλον π ιο διφορούµενες αντιδράσεις απέναντι σε αυτές τις οικογένειες από τον απλό θαυµασµό και την αγάπη που ο Waplington νιώθει γι αυτές. Παρά την ολόψυχη συµµετοχή τους, οι εικόνες εξακολουθούν να εγείρουν τις ίδιες αµφιβολίες περί εκµετάλλευσης και ηδονοβλεψίας που ο Waplington µοιάζει να προσπαθούσε να αποφύγει. Nick Waplington, «Weddings, Parties, Anything» Nick Waplington, «Weddings, Parties, Anything»

3 Richard Billingham, Ray's a Laugh Σε παρόµοιες γραµµές κινείται το Ray's a Laugh, του Richard Billingham, ο οποίος καταγράφει εκτενώς την δική του οικογένεια. Χρησιµοποιώντας µια αυτόµατη µηχανή µιας χρήσης, το πιο φτηνό φιλµ και την φθηνότερη δυνατή επεξεργασία ο Billingham ξεκίνησε να παίρνει φωτογραφίες της οικογένειάς του, η οποία επίσης ζει σε ένα δηµόσιο συγκρότηµα κατοικιών, κοντά στο Birmingham, για να τις χρησιµοποιήσει ως προσχέδια για ζωγραφικά έργα. Οι εικόνες του µοιάζουν µε στιγµιότυπα, είναι ανετάριστες, υπερεκτεθηµένες, παράλογα καδραρισµένες και συχνά τυπωµένες τόσο άσχηµα που η ε ικόνα είναι σχεδόν ολοκληρωτικά σκοτεινιασµένη. Παρόµοιες δουλειές έχουν γίνει και παλιότερα, για παράδειγµα απ τον Nick Waplington που αναφέρθηκε νωρίτερα, αλλά οι λεπτοµέρειες των φωτογραφιών του Billingham είναι ασυνήθιστα υποβλητικές: το σπίτι µε τα α ποπνικτικά δωµάτια γεµάτα µε διαλυµένα έπιπλα, η τεράστια µητέρα που προσπαθεί να ενώσει ένα παζλ στο άναρχο και χαώδες κρατικό διαµέρισµα, οι γονείς αµέσως µετά από ένα καβγά µε γροθιές, ο πατέρας µατωµένος και εξουθενωµένος, η µητέρα που ταΐζει ένα µικροσκοπικό, νεογέννητο γατάκι µε µια σύριγγα και ο γιγαντιαίος θώρακάς της που γεµίζει το κάδρο1. Δεν υπάρχει και πολλή ευχαρίστηση στην καταγραφή του Billingham του αλκοολικού πατέρα του και της τεράστιας µητέρας του που ξερνάνε η κακοποιούν ο ένας τον άλλο µπροστά στην φωτογραφική µηχανή. Όπως παρατηρεί η Squiers (1996), στυλιστικά οι εικόνες αυτές είναι ακόµα περισσότερο «στα ίσια» απ ότι οι κοντινές του Waplington όσο εκπληκτικές κι αν είναι αυτές οι εικόνες, στο τέλος ο θεατής νιώθει ότι απλά έχει δει υπερβολικά πολλά. Όπως ο ίδιος ο Billingham είπε, η δουλειά αυτή δοµείται γύρω απ την «εγγύτητα» ως µια φωτογραφική µεταφορά (Roth, 2000). Φαινοµενικά, αυτή η δουλειά µοιάζει ζωτικής σηµασίας για την συναισθηµατική του επιβίωση. Όπως υποστηρίζει ο Lewis (1997: 2) [Ε]άν οι εικόνες δεν ήταν των γονιών του φωτογράφου, θα σήµαιναν πολύ λιγότερα µπορεί να µην σήµαιναν τίποτα απολύτως και πιθανώς θα ταν καλύτερο να πούµε πως δεν θα υπήρχαν, µιας και ο ιδιόµορφος χαρακτήρας αυτών των συγκεκριµένων

4 Richard Billingham, Ray's a Laugh Richard Billingham, Ray's a Laugh

5 φωτογραφιών µοιάζει πολύ απορροφηµένη στην εγγύτητα του Billingham µε το αντικείµενό του, και στην απόσταση απ την οποία το προσεγγίζει, στη στοργή που πρέπει να ένιωθε ώστε να θέλει να φωτογραφίσει τον πατέρα του, και στην αποξένωση που εκδήλωσε παίρνοντας αυτές τις φωτογραφίες. Ο ίδιος ο Billingham (1996: 3) αναγνωρίζει τα αντικείµενά του και εξηγεί τις προθέσεις του σε έναν πρόλογο ενός πορτφόλιο δηµοσιευµένο στο Camera Austria: «Παίρνω φωτογραφίες του κοντινού µου οικογενειακού κύκλου στην προσπάθειά µου να καταλάβω εµένα και αυτόν καλύτερα. Δεν είναι η πρόθεσή µου να σοκάρω, να προσβάλω, να προσπαθήσω να εντυπωσιάσω, να πάρω πολιτική θέση ή οτιδήποτε άλλο». Αυτό που κάνει αυτές τις εικόνες να µοιάζουν σοκαριστικές ή προσβλητικές για αρκετούς, είναι το γεγονός ότι ο Billingham απεικονίζει την ίδια του την µητέρα, τον πατέρα και τον αδερφό, αντί να παράγει τεκµηριωτική δουλειά του είδους των εργασιών που οι Walker Evans και Dorothy Lange έκαναν για το FSA να δείχνει δηλαδή τη φτώχει ακαι την εξαθλίωση των ξένων. Παρουσιάζοντας το χάλι της βρετανικής φτώχειας, η δουλειά του Billingham έχει πολλές φορές κατηγορηθεί ως ανεπιφύλακτα εκµεταλλευτική εις βάρος της οικογένειάς του. Richard Billingham, Ray's a Laugh Στο ίδιο πλαίσιο της οικογενειακής ή «οικιακής» φωτογραφίας, αν και ριζικά διαφορετικές, είναι οι φωτογραφίες του Larry Sultan που αφορούν τη δική του οικογένεια. Το "Pictures From Home" (1992) είναι ένα άλµπουµ οικογενειακών φωτογραφιών, συνδυάζοντας µεγενθυµένα οικογενειακά στιγµιότυπα απ την παιδική ηλικία του Sultan την δεκαετία του 50, σκηνές απ τις οικογενειακές ταινίες των 8mm, ενθύµια του πατέρα του αλλά και δικές του φωτογραφίες -συναισθηµατικά φορτισµένες φωτογραφίες που παρουσιάζουν την ρουτίνα των γονιών του µετά την συνταξιοδότησή τους. Οι φωτογραφίες συνοδεύονται από αποσπάσµατα µε σχόλια των γονιών του για τη δουλειά, προσωπικές αναµνήσεις και συζητήσεις ανάµεσα στον καλλιτέχνη και τους γονείς του στις οποίες εξιστορούν την σχέση τους. Το "Pictures From Home" δεν έχει την ασχήµια και την σατιρική υπερβολή του "Ray s a Laugh". Οι φωτογραφίες του Sultan δεν έχουν κατηγορηθεί για ηδονοβλεψία ή εκµετάλλευση των ανθρώπων που αναπαριστούν όπως αυτές του Billingham και αυτό

6 οφείλεται σε µεγάλο βαθµό, όχι µόνο στο συναίσθηµα µε το οποίο τραβήχτηκαν αλλά και στην ικανότητα του φωτογράφου να µεταδώσει αυτό το συναίσθηµα στον θεατή. Το έργο του Sultan είναι ταυτόχρονα µια εξερεύνηση της ζωής του και των γονιών του, καθώς και του λανθάνοντος Αµερικανικού ονείρου. Τα στιγµιότυπα της παιδικής του ηλικίας περιέχουν στην ουσία µια χαµηλών τόνων κοινωνική ανάλυση, µιας και προσφέρουν ένα φωτογραφικό κολάζ της µεταπολεµικής Αµερικής. Όπως συµβαίνει και στο έργο του Boltanski, µετακινούµενες αυτές οι οικογενειακές φωτογραφίες στη δηµόσια επικράτεια, αποκτούν ευρύτερες δηµόσιες αφηγήσεις: αφηγήσεις κοινωνικές, φυλετικές, θρησκευτικές και εθνικές. Larry Sultan, "Pictures From Home" Ένα άλλο σηµαντικό ζήτηµα που ανακύπτει απ την δουλειά του Sultan είναι η επιστράτευση της ιδέας του Goffman περί της παρουσίασης του εαυτού ως µια επιτελεστική πράξη, µια περφόρµανς. Η δραµατικότητα και η θεατρικότητα αποτελούν κατάλληλες µεταφορές για την ανάλυση των οικογενειακών φωτογραφιών, εφόσον τα οικογενειακά άλµπουµ περιέχουν παραστάσεις κοινωνικού φύλου (gender), κοινωνικής τάξης η εθνικότητας και έτσι γίνονται θέατρα µινιατούρες. Η προσωπική παρουσίαση των ανθρώπων καθορίζεται από την διαχείριση των εντυπώσεων τροποποιούν την συµπεριφορά τους σε συµφωνία µε τα εκάστοτε κοινωνικά πλαίσια και το άτοµο καταλήγει να αντανακλά συγκεκριµένες κοινωνικές προσδοκίες (Goffman, 1974). Στις φωτογραφίες του, ο Sultan ζήτησε απ τους γονείς του να αναπαραστήσουν συνηθισµένες στιγµές αν και παρουσιάζονται στην επικράτεια της καταγραφικής φωτογραφίας, οι εικόνες αυτές είναι σκηνοθετηµένες και τα αποτελέσµατα είναι εξίσου ειλικρινή όσο και θεατρικά, υπαινυκτικά όσο και προσποιητά. Σε αντίθεση µε τις εικόνες του Billingham, δεν είναι αυθόρµητα στιγµιότυπα, αλλά σκηνοθετηµένα, «ψεύτικα» στιγµιότυπα. Η Holland (1991: 1) ισχυρίζεται ότι η εξιδανίκευση της οικογενειακής ζωής που παρέχουν τα προσωπικά στιγµιότυπα διαµορφώνεται κυρίως από κοινωνικές συµβάσεις. Η εφεύρεση της

7 KODAK µπορεί να επέτρεψε τη σταδιακή αντικατάσταση των επίσηµων οικογενειακών πορτρέτων και της αντίστοιχης αισθητικής τους από πιο ανέµελα στιγµιότυπα που καταγράφουν συνηθισµένες στιγµές, αλλά δεν άλλαξε ριζικά τις συµβάσεις της οικογενειακής αναπαράστασης. Ο Larry Sultan (1990), στην περιγραφή των ερασιτεχνικών ταινιών της οικογένειάς του, επισηµαίνει: «Όλοι µας εκτελούσαµε συγκεκριµένες τελετουργίες. Αυτές οι εικόνες συνθέτουν µια αγιογραφία της οικογένειας». Ο Sultan υπονοµεύει κάθε αξίωση οι φωτογραφίες να είναι αληθινές και υποθέτει ανεπιφύλακτα ότι κάθε οµάδα φωτογραφιών που εµφανίζονται ως καταγεγραµµένη ιστορία είναι κατ ουσία µια περίτεχνη µυθιστοριογραφία. Το έργο του, στην ουσία, διαπραγµατεύεται την ιδέα ότι η φωτογραφία επηρεάζει, και επηρεάζεται από τις κοινωνικές σχέσεις περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη µορφή οπτικής τέχνης. Larry Sultan, "Pictures From Home" Το γεγονός ότι κάποιες φορές ακόµα και φωτογραφίες που προκαλούν αρνητικά συναισθήµατα ή ανασύρουν αρνητικές αναµνήσεις εκτίθενται στην οικογενειακή συλλογή και συµπεριλαµβάνονται στα οικογενειακά λευκώµατα εάν ενισχύουν την επαν-επιβεβαίωση των ανθεκτικών κοινωνικών αξιών της οικογένειας, προφανώς υποστηρίζει αυτό το επιχείρηµα. Απ την µια µεριά, η απεικόνιση µιας ευτυχισµένης, ενωµένης και συνδεµένης οικογένειας αναγνωρίζεται ως επιθυµία από όλες τις οικογένειες. Απ την άλλη µεριά όµως, το όραµα µιας µοντέρνας, µεσοαστικής οικογένειας, για παράδειγµα, είναι να αναπαρασταθεί ως δηµιουργική και χαρούµενη, ενώ µια παραδοσιακή οικογένεια της εργατικής τάξης προτιµά να απεικονίσει τα µέλη της καλοντυµένα γύρω από ένα γεµάτο τραπέζι. Και στις δύο περιπτώσεις, η φωτογραφία βοηθά να παρουσιαστεί και να επιβεβαιωθεί ένα συγκεκριµένο κοινωνικό προφίλ µια βιτρίνα, που καλύπτει τις αντίστοιχες κοινωνικές απαιτήσεις και προσδοκίες της συγκεκριµένης οικογένειας. Η προσπάθεια της κάθε οικογένειας να παρουσιάσει µια εξωραϊσµένη εικόνα της είναι στενά συνδεδεµένη µε τις έννοιες της

8 θεατρικότητας, των ρόλων και της κοινωνικής βιτρίνας όπως εµφανίζονται στο Pictures from Home του Larry Sultan. (τµήµα διδακτορικής διατριβής, αδηµοσίευτο) Πηνελόπη Πετσίνη (2004): «Photography and the Contemporary Greek Family», PhD, University of Derby, School of Art, Design and Technologies.