(αργότερα Αφρική από τους Ρωμαίους) και η ανατολική πλευρά Ασία.

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη διάρκεια της Iστορίας η Μεσόγειος Θάλασσα είχε καταστεί το κέντρο του κόσμου, ο χώρος όπου αναπτύχθηκαν οι μεγαλύτεροι πολιτισμοί και θρησκείες και οι σημαντικότερες αυτοκρατορίες, παράλληλα όμως υπήρξε και το θέατρο μεγάλων συγκρούσεων. Για τους αρχαίους λαούς ήταν η «Μεγάλη Θάλασσα», στην οποία οι Έλληνες αναφέρονταν με τη φράση «η θάλασσα που μας περιβάλλει», «ἡ ἐντὸς καὶ ἡ καθ ἡμᾶς θάλαττα» κατά τον Στράβωνα, σε σχέση προς τους έξω ωκεανούς. 1 Οι Ρωμαίοι, ξεκινώντας προφανώς από πολιτικές σκοπιμότητες και μια ιμπεριαλιστική αντίληψη, την αποκαλούσαν Mare Nostrum («Η θάλασσά μας»). Θεωρώντας μάλιστα τη Ρώμη ως την καρδιά του πολιτισμένου κόσμου, προχώρησαν και στην ονομασία «Μεσόγειος Θάλασσα» ( Mare Mediterraneum ), από τον 3ο μ.χ. αιώνα, η οποία μεταφρασμένη χρησιμοποιείται σε όλες τις γλώσσες. 2 Ειπώθηκε για τη Μεσόγειο, σημειώνει η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, ότι για αιώνες έχει μονοπωλήσει την παγκόσμια Ιστορία. Η ίδια συνεχίζει λέγοντας ότι τη Μεσόγειο την ονόμασαν μητέρα των πολιτισμών και τροφό της Ευρώπης, ενώ ταυτόχρονα είναι η πατρίδα των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού και Ισλαμισμού που καθοδηγούν πάνω από το ήμισυ των κατοίκων της Γης Η αναφορά του Στράβωνα στην «καθ ἡμᾶς θάλατταν» γίνεται κατ επανάληψη στο μνημειώδες έργο του Γεωγραφικά, το οποίο εκδόθηκε το μ.χ., αποτελούμενο από 17 βιβλία, και αυτό σώζεται ακέραιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ στο σύγγραμμά του αναφέρονται οι λοιπές θάλασσες που την περιβάλλουν, με τις ονομασίες που και σήμερα έχουν (Κασπία, Εύξεινος, Περσικός, Αιγαίο, Προποντίδα, Βόσπορος, Ατλαντικό Πέλαγος, Λυβικό Πέλαγος, Κρητικό Πέλαγος κ.λπ.) η Μεσόγειος αναφέρεται πάντοτε ως «καθ ἡμᾶς θάλαττα». 2. P. Horden - N. Purcell, Μεσόγειος: Θάλαττα Πονηροδιδάσκαλος, Eκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 2004, σ. 30. Ο όρος Mediterraneum χρησιμοποιήθηκε αρχικά από το Ρωμαίο ιστορικό Γάιο-Ιούλιο Σολίνο (Gaius Julius Solinus) στα μέσα του 3ου μ.χ. αιώνα. Ο λατινικός όρος [ή οι αποδόσεις του στα γαλλικά, στα αγγλικά ή στα ισπανικά (Μéditerranéen, Mediterranean, Mediterráneo)] αποδόθηκε στην ελληνική με τον όρο «Μεσόγειος», το 1807, από τον Επίσκοπο Αθηνών Μελέτιο ( ) στο τετράτομο έργο του Γεωγραφία. 3. Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Γιατί το Βυζάντιο, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2009, σ. 123.

2 28 Η ΚΑΘ ΗΜΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑ Το όνομα της Ευρώπης έχει «μεσογειακή» προέ λευση, αφού η Ευρώπη οδηγήθηκε από τον Δία στην Κρήτη (προερχόμενη από την Ασία), όπου γέννησε τους τρεις γιους της. Τελικά το όνομά της δόθηκε στην ξηρά που εκτεινόταν βόρεια της θάλασσας της Μεσογείου, ενώ ο Νότος ονομαζόταν Λιβύη (αργότερα Αφρική από τους Ρωμαίους) και η ανατολική πλευρά Ασία. Απόδοση του χάρτη («Γης Περίοδος») του Εκαταίου του Μιλήσιου ( π.χ.), που παρουσίαζε τη Γη επίπεδη, σε μορφή δίσκου. Η Μεσόγειος αποτελούσε το κέντρο της οικουμένης μαζί με τη Μαύρη Θάλασσα και τη χώριζε σε δύο μεγάλες περιοχές, με κυρίαρχα γεωγραφικά χαρακτηριστικά δύο μεγάλους ποταμούς, τον Δούναβη στο Βορρά και τον Νείλο στο Νότο. Η απεικόνιση αυτή ανταποκρίνεται στην περιγραφή του Ομήρου, ότι η Γη είναι κυκλικό σύμπλεγμα νησιών, που περιβάλλεται από υδάτινη κυκλική ζώνη. Ο χάρτης του Εκαταίου, παρά τις ποικίλες αυθαιρεσίες και ανακρίβειες, άσκησε μεγάλη επίδραση στους μεταγενεστέρους, ακόμη και μετά την εμφάνιση συστηματικών χαρτογράφων-γεωγράφων, όπως ο Ερατοσθένης. Ο Εκαταίος συνόδευσε το χάρτη του με μια εκτεταμένη περιγραφή της Ευρώπης και της Ασίας («Γης Περιήγησις»). thalassa027s104.indd 28 3/28/13 10:59:14 AM

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 29 Το μεσογειακό στρατηγικό περιβάλλον παρουσιάζει υψηλή πολιτισμική και θρησκευτική διαφοροποίηση, ενώ χαρακτηρίζεται από πολλά πραγματικά και πιθανά σημεία ανάφλεξης, συγκρούσεων και κρίσεων. Τα περισσότερα προβλήματα ασφάλειας στη λεκάνη και στην περιφέρεια της Μεσογείου είναι σε μεγάλο βαθμό διακρατικής φύσης, υπό την έννοια ότι επηρεάζουν την ασφάλεια πολλών κρατών και η αντιμετώπισή τους απαιτεί πολυεθνική συνεργασία. Απόδοση του κόσμου όπως τον περιγράφει ο Στράβων. Η «ἐντὸς καὶ ἡ καθ ἡμᾶς θάλαττα» (Μεσόγειος) έχει αποδοθεί ως Mare Internum («Εσωτερική Θάλασσα»). Ο Στράβων αναφέρει τη Μεσόγειο ως τον μεγαλύτερο από τέσσερις μεγάλους κόλπους που δημιουργούνται από την «Έξω Θάλασσα» (τους ωκεανούς). Οι άλλοι τρεις κόλποι είναι της Κασπίας Θάλασσας, ο Περσικός και ο Αράβιος. Ο τελευταίος συμπίπτει με την Ερυθρά Θάλασσα. Η έννοια του στρατηγικού περιβάλλοντος Το στρατηγικό περιβάλλον ενός κράτους είναι ο χώρος εντός του οποίου η ηγεσία του βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με άλλα κράτη ή μη κρατικούς δρώντες με στόχο την προαγωγή της ευημερίας της χώρας. 4 Το στρατηγικό περιβάλλον συνίσταται από το πλαίσιο που δημιουργείται από εσωτερικής και εξωτερικής φύσης καταστάσεις, σχέσεις, τάσεις, υποθέσεις, απειλές, ευκαιρίες, αλληλεπιδράσεις και επενέργειες που επηρεάζουν την επιτυχία ενός κράτους σε σχέση με τον φυσικό κόσμο, άλλα κράτη ή μη κρατικούς δρώντες, τυχαία γεγονότα, καθώς και τις δυνατές προοπτικές Harry R. Yarger, Strategic Theory for the 21st Century, Strategic Studies Institute, US Army War College, 2006, σ Το Κολέγιο Πολέμου των ΗΠΑ περιλαμβάνει την έννοια του στρατηγικού περιβάλλοντος στο ακρώ-

4 30 Η ΚΑΘ ΗΜΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑ Το στρατηγικό περιβάλλον λειτουργεί, εξ ορισμού, ως ένα αυτο-οργανωμένο πολύπλοκο σύστημα που επιδιώκει να διατηρήσει την τρέχουσα κατάσταση ισορροπίας ή να ανεύρει νέα αποδεκτή ισορροπία. Δεν είναι εντελώς απρόβλεπτο ή ανεξέλεγκτο, ούτε κινείται απολύτως στην τύχη. Στο περιβάλλον αυτό, μερικά πράγματα είναι γνωστά ή προβλέψιμα, κάποια είναι πιθανά, κάποια άλλα προφανή, μερικά είναι πραγματοποιήσιμα, ενώ κάποια παραμένουν απλώς άγνωστα. Η ανάλυση του στρατηγικού περιβάλλοντος είναι δυνατόν να γίνει από διαφορετικές προοπτικές. Οι θεωρίες του χάους και της πολυπλοκότητας προσφέρουν μια προοπτική η οποία περιγράφει το στρατηγικό περιβάλλον όπως αυτό είναι και όπως αντιδρά σε μια άμεση και απλή αιτία που μπορεί να έχει επιπτώσεις στην υφιστάμενη, σε κάποια δεδομένη στιγμή, ισορροπία. Αμφότερες οι θεωρίες χρησιμεύουν στο να βοηθήσουν εκείνους που λαμβάνουν αποφάσεις και υλοποιούν τη στρατηγική, ώστε να σκέπτονται κατά τρόπο ρεαλιστικό, που να συλλαμβάνει και να αναλύει όλα τα νοήματα σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία του στρατηγικού περιβάλλοντος. Οι θεωρίες του χάους και της πολυπλοκότητας αποτελούν, κατά τα τελευταία χρόνια, αντικείμενο μελέτης στο χώρο της στρατηγικής σκέψης, αλλά και εργαλείο για την εξεύρεση λύσεων επί θεμάτων υψηλής στρατηγικής, στρατιωτικής στρατηγικής αλλά και στρατιωτικών επιχειρήσεων. Η γεωγραφία αποτελεί σημαντικό στοιχείο στην εξέταση του στρατηγικού περιβάλλοντος και συχνά μας βοηθά στο να εξηγήσουμε πώς λειτουργεί το διε θνές σύστημα. Αποτελεί μία σταθερά που επιβάλλει περιορισμούς και καθορίζει το πώς ένα κράτος αναπτύσσεται, πώς αλληλεπιδρά με τα γειτονικά κράτη, αν είναι απομονωμένο ή όχι, αν είναι πλούσιο ή φτωχό, ισχυρό ή αδύναμο. H γεωγραφία συνιστά κρίσιμο παράγοντα καθορισμού της μοίρας των κρατών και των λαών και είναι, κατά τον Σπάικμαν, ο πλέον θεμελιώδης παράγων που θα πρέπει να λαμβάνεται υπ όψιν κατά κύριο λόγο, κατά το σχεδιασμό της εξωτερικής πολιτικής. 6 Οι χάρτες μάς λένε πολλά και σημαντικά για τις επερχόμενες συγκρούσεις και τον αγώνα εναντίον της μοίρας, υποστηρίζει ο Ρόμπερτ Κάπλαν, στο πρόσφατο βιβλίο του Η Εκδίκηση της Γεωγραφίας, 7 συμπληρώνοντας ότι εκείνοι που ξεχνούν τη γεωγραφία δεν μπορούν ποτέ να τη νικήσουν και δίνοντας έμφαση στη σημασία της γεωπολιτικής ανάλυσης. Οι λαοί και οι ιδέες επηρεάζουν τα γεγονότα σε μεγάλη έκταση, όμως στην πράξη η νυμο VUCA, σημειώνοντας ότι: A world where the threats are both diffuse and uncertain, where conflict is inherently unpredictable, and where our capability to defend and promote our national interests may be restricted by political, diplomatic, informational and economic constraints. In short, it is an environment marked by volatility, uncertainty, complexity, and ambiguity (VUCA). Stephen A. Shambach, ed., Strategic Leadership Primer, Carlisle Barracks, PA: US Army, War College, 2004, σ Nicholas Spykman, The Geography of the Peace, New York, Harcourt, Brace and Company, Kaplan Robert D., The Revenge of Geography. What the Map Tells Us About Coming Conflicts and the Battle Against Fate, Random House, New York, Βλ. επίσης, περί της γεωγραφίας ως παράγοντα ισχύος, στο I. Παρίσης, Παράγοντες Ισχύος στο Διεθνές Σύστημα, Εκδόσεις Ινφογνώμων, Αθήνα, 2011.

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 31 γεωγραφία είναι εκείνη που τα προκαλεί. Οι λαοί ζουν στη γεωγραφία και η γεωγραφία τούς παρέχει την αξία και την ταυτότητα του χώρου. Η γεωγραφική θέση μιας χώρας στον παγκόσμιο χάρτη αποτελεί συστατικό στοιχείο της γεωπολιτικής σημασίας της, αλλά και της σχετικής ισχύος της, και επηρεάζει τις εθνικές ικανότητες και τον προσανατολισμό της εξωτερικής της πολιτικής. Παράλληλα όμως προς τη γεωγραφική θέση, το οικονομικό δυναμικό του χώρου, ως συνισταμένη των πλουτοπαραγωγικών πηγών του και της συνολικής οικονομικής του ανάπτυξης, δηλαδή η γεωοικονομία του χώρου, καθώς και η ισχύς του, ως συνισταμένη της στρατιωτικής και λοιπής ισχύος του δηλαδή η γεωστρατηγική του χώρου προσδιορίζουν τη γεωπολιτική σημασία του, αφού γεωοικονομία και γεωστρατηγική συνιστούν τους βασικούς πυλώνες της γεωπολιτικής.8 Εδώ εξετάζονται τα γεωπολιτικά φαινόμενα, οι γεωπολιτικές διαδικασίες και οι μορφές γεωπολιτικής οργάνωσης, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στις αποκαλούμενες περιοχές-πυρήνες, οι οποίες αποτελούν την κεντρική περιοχή ενός κράτους ή ενός γεωσυστήματος. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατά τη μέγιστη επέκτασή της, τον 3ο αι. μ.χ. 8. Δ. Σκαρβέλης, «Η γεωπολιτική του ελληνικού χώρου και η εθνική άμυνα», Εισιτήριος λόγος στην Ακαδημία Αθηνών, thalassa027s104.indd 31 3/28/13 10:59:14 AM

6 32 Η ΚΑΘ ΗΜΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑ Η γεωστρατηγική έχει ταυτιστεί με την έννοια της ισχύος, αποτελώντας τη σύνδεση της στρατηγικής με τη γεωπολιτική. Είναι προφανές ότι πολλοί παράγοντες επιδρούν στη διαμόρφωσή της, όπως η μορφολογία του χώρου, οι κλιματολογικές συνθήκες, η γειτνίαση με άλλους κρατικούς δρώντες, οι πρώτες ύλες και οι ενεργειακές πηγές, οι οικονομικές συνθήκες, ο πληθυσμός και η δημογραφική κατάσταση, η τεχνολογία, η στρατιωτική ισχύς, προκειμένου να καταστεί δυνατή η κατανόηση της διεθνούς κατάστασης και η θέση των κρατών σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον. Η γεωστρατηγική ανάλυση βοηθά στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τους παραπάνω παράγοντες σε μια συγκεκριμένη περιοχή και στην κατανόηση του τρόπου που σε κάθε περίπτωση ενήργησαν ή ακόμη και στην πρόβλεψη για το πώς αναμένεται να ενεργήσουν στο μέλλον οι διάφοροι γεωστρατηγικοί δρώντες. Από την άλλη, η στρατηγική, η οποία καλείται να βρει λύσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και των προκλήσεων του στρατηγικού περιβάλλοντος, έχει πολλές διαστάσεις και όλες μπαίνουν στο παιχνίδι, σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση, κάθε φορά. Η έννοια της στρατηγικής αναφέρεται στο σχεδιασμό κινήσεων και στην επιλογή μεταβατικών στόχων (στρατιωτικών, οικονομικών, διπλωματικών) προς υλοποίηση των τελικών πολιτικών σκοπών. Ο Colin Gray θεωρεί ότι υπάρχουν δεκαεπτά ή περισσότερες από τις διαστάσεις αυτές: άνθρωποι, κοινωνία, πολιτισμός, πολιτική, έθιμα, οικονομία, κρατική οργάνωση και διοίκηση, πληροφορίες, στρατηγική θεωρία και δόγμα, τεχνολογία, επιχειρήσεις, στρατιωτική ηγεσία, γεωγραφία, τριβές - τύχη - αβεβαιότητα, αντίπαλος και χρόνος. 9 Οι διαστάσεις αυτές θα πρέπει να λαμβάνονται υπ όψιν μεμονωμένα μεν, αλλά ταυτοχρόνως σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες. Η Μεσόγειος ως γεωπολιτικό φαινόμενο Ενδιαφέρον παρουσιάζει εν προκειμένω η προσέγγιση του στρατηγικού περιβάλλοντος της Μεσογείου από την άποψη της γεωπολιτικής ανάλυσης, με δεδομένο ότι τα ιστορικά στοιχεία της μεσογειακής γεωπολιτικής, στα οποία ήδη αναφερθήκαμε εν συνόψει, θα μπορούσαν να καθοδηγήσουν τις σύγχρονες γεωπολιτικές προσεγγίσεις. Παρά το γεγονός ότι η ανάλυση που θα ακολουθήσει στο βιβλίο αυτό αναφέρεται κατά βάση σε στοιχεία γεωπολιτικής, κρίνεται σκόπιμο να παρατεθούν εδώ εισαγωγικώς κάποια γενικά στοιχεία για τη θέση της Μεσογείου στο ευρύτερο διεθνές γεωπολιτικό περιβάλλον. Ένα από τα πρόσωπα που ιδιαιτέρως ασχολήθηκε με τη Μεσόγειο και μας άφησε εξαιρετικές αναλύσεις και σκέψεις για τη μορφή της ανάπτυξης στην περιοχή αυ- 9. Colin S. Gray, Modern Strategy, Oxford University Press, 1999, σ. 50.

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 33 τή στη διάρκεια της Ιστορίας, σε σχέση προς τη γεωγραφική διαμόρφωση, είναι ο Γάλλος ιστορικός Μπροντέλ (Fernand Braudel), ο οποίος το 1949 δημοσίευσε το έργο του The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II. Ο Μπροντέλ εξετάζει τη γεωγραφία σε συνδυασμό με τη δημογραφία και την ίδια τη φύση της στην Ιστορία. Στην αφήγησή του υποστηρίζει ότι σταθερές περιβαλλοντικές συνθήκες οδήγησαν σε μόνιμες ιστορικές τάσεις που προκαθόριζαν πολιτικά γεγονότα και περιφερειακούς πολέμους. Για τον Μπροντέλ, για παράδειγμα, τα πτωχά και επισφαλή εδάφη κατά μήκος της Μεσογείου, που τα έπληττε η ξηρασία, σε συνδυασμό με ένα αβέβαιο κλίμα, ώθησαν την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή κατάκτηση. Με άλλα λόγια, σημειώνει ο Ρόμπερτ Κάπλαν, στο πρόσφατο βιβλίο του με τον χαρακτηριστικό τίτλο Η Εκδίκηση της Γεωγραφίας, ενώ θεωρούμε ότι ελέγχουμε την κατάσταση, στην πραγματικότητα τα στοιχεία αυτά ελέγχουν τις τύχες μας. Για να κατανοήσουμε συνεπώς τις σημερινές προκλήσεις της αλλαγής του κλίματος, της αύξησης της θερμοκρασίας των θαλασσών της Αρκτικής, καθώς και της έλλειψης πόρων, όπως το πετρέλαιο και το νερό, θα πρέπει να επανεξετάσουμε την περιβαλλοντική ερμηνεία των γεγονότων που δίνει ο Μπροντέλ. 10 Τη θέση της Μεσογείου υπό την έννοια του γεωπολιτικού φαινομένου την αντιλαμβανόμαστε επίσης στις κλασικές γεωπολιτικές θεωρίες κάποιων διανοητών του Η κεντρική ζώνη ή «Καρδιά της Γης» (HEARTLAND) και η «Περίμετρος» (RIMLAND) ή «Εσωτερικός Δακτύλιος» (INNER RING) σύμφωνα με τη γεωπολιτική αντίληψη του πλανήτη κατά τον N. Σπάικμαν. 10. Kaplan Robert D., The Revenge of Geography. What the Map Tells Us About Coming Conflicts and the Battle Against Fate, Random House, New York, 2012.

8 34 Η ΚΑΘ ΗΜΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑ 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. 11 Πολλά από όσα πρότειναν οι διανοητές εκείνοι ενδεχομένως να ακούγονται σήμερα από κάποιους ως ιμπεριαλιστικές αντιλήψεις. Ανεξαρτήτως του αν οι θεωρίες τους υιοθετήθηκαν με στρεβλό τρόπο, από το Γʹ Ράιχ ή άλλους γεωπολιτικούς δρώντες, οι θεμελιωτές αυτοί της γεωπολιτικής και της γεωστρατηγικής έβλεπαν πολύ πέρα από τις τυπικές και εδραιωμένες αντιλήψεις, δίνοντας κυρίως έμφαση στον διαρκή αγώνα για επιβίωση των κρατών στο άναρχο διεθνές περιβάλλον. Μας θυμίζουν κατά βάση τον πολιτικό ρεαλισμό του Θουκυδίδη και τις απόψεις του περί του «συμφέροντος» ως ρυθμιστή των σχέσεων μεταξύ των κρατών στο διεθνές σύστημα. Ανάμεσά τους ο Χάλφορντ Μακίντερ (Halford Mackinder), Βρετανός ιστορικός, γεωγράφος και πολιτικός ( ), θεωρούμενος και ως ιδρυτής της αγγλοσαξονικής γεωπολιτικής ιδίως από τις θέσεις του καθηγητού Γεωγραφίας στην Οξφόρδη και του διευθυντού του London School of Economics. Το 1904, ο Μακίντερ διετύπωσε, ενώπιον των μελών της Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας, το θεμελιώδες θεώρημά του περί της «Παγκόσμιας Νήσου» και της «Καρδιάς της Γης», επισημαίνοντας τη σημασία της Ευρασίας για την παγκόσμια κυριαρχία. 12 Ο Μακίντερ διετύπωσε την άποψη ότι, εάν μία ηπειρωτική δύναμη, εκκινώντας από την (ηπειρωτική) «Καρδιά της Γης», κατορθώσει να καταστεί και ναυτική δύναμη με άλλα λόγια, αν μία καλώς δομημένη πολιτική οντότητα ελέγχει την ηπειρωτική/ευρασιατική μάζα και ταυτοχρόνως συγκεντρώσει τόσο χερσαία όσο και ναυτική ισχύ, τότε η δύναμη αυτή θα μπορούσε να δράσει ως «Γεωγραφικός Έστορας της Ιστορίας» ( Geographical Pivot of History ) 13 και η εποχή της ηγεμονίας των Ναυτικών Δυνάμεων θα έχει παρέλθει. 14 Ανάλογες ήταν και οι απόψεις άλλων στρατηγικών ανα- 11. Περί της γεωπολιτικής και των γεωπολιτικών θεωριών, βλ. στο Ι. Μάζης, Γεωπολιτική. Η Θεωρία και η πράξη, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2002, καθώς και στο Ι. Μάζης, Μεταθεωρητική Κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής: Το Νεοθετικιστικό Πλαίσιο, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, Mackinder Halford., The Geographical Pivot of History, Geographical Journal, vol. 23, no 4, April 1904 ( ). Ο όρος «Παγκόσμια Νήσος» ( World Island ) χρησιμοποιήθηκε από τον Μακίντερ για να περιγράψει στο σύνολό της την εκτεταμένη εδαφική μάζα που περιλαμβάνει την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Ο όρος «Καρδιά της Γης» ( Heartland ) χρησιμοποιήθηκε από τον ίδιο το 1919, προκειμένου να υποδηλώσει την τότε απροσπέλαστη, σε μεγάλο βαθμό, καρδιά της Ασίας. Αποτελούσε κατ ουσίαν τροποποίηση και επέκταση του όρου έστορας (pivot) στις συνθήκες που επικρατούσαν στο τέλος του Αʹ Παγκοσμίου Πολέμου. Βλ. επίσης στο Parker Geoffrey, Γεωπολιτική. Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον, Εκδόσεις Ροές, Αθήνα, Η λέξη pivot μεταφράζεται συνήθως ως «άξονας» ή «μοχλός», αν και η σημασία της είναι κυρίως αυτή του «στροφέα» ή του «άξονα περιστροφής». Για το λόγο αυτό χρησιμοποιώ την (ομηρικής προελεύσεως) λέξη «έστορας», η οποία θεωρώ ότι αποδίδει εδώ ακριβέστερα τη σημασία του pivot ως άξονα περιστροφής. 14. Ηλίας Ηλιόπουλος, Ιστορία, Γεωγραφία και Στρατηγική της Ναυτικής Ισχύος, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα, 2010.

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 35 λυτών της εποχής εκείνης, όπως του Αμερικανού Μάχαν (Alfred Thayer Mahan) και του Αμερικανο-Ολλανδού Σπάικμαν (Nicolas Spykman). Αμφότεροι, μαζί με τον Μακίντερ, στήριζαν τις γεωπολιτικές αντιλήψεις και θεωρίες τους στη διάκριση μεταξύ της χερσαίας και της θαλάσσιας ισχύος. Αργότερα, το 1943, ο Μακίντερ διαμόρφωσε μια πρώτη γεωπολιτική σύλληψη της «ατλαντικής περιοχής» που αποτέλεσε τη θεωρητική βάση της ίδρυσης της Ατλαντικής Συμμαχίας όταν σε άρθρο του σκιαγράφησε την «ενιαία βορειοατλαντική περιοχή», η οποία περιλαμβάνει τρία στοιχεία: ένα προγεφύρωμα στη Γαλλία, ένα προκεχωρημένο αεροδρόμιο στη Βρετανία και εφεδρείες εκπαιδευμένου ανθρώπινου δυναμικού, γεωργικά και βιομηχανικά εφόδια στις ΗΠΑ και στον Καναδά. Υποστήριξε, επίσης, ότι οι ΗΠΑ και ο Καναδάς είναι «ατλαντικές χώρες» και, «επειδή επίκειται χερσαίος πόλεμος, τόσο το προγεφύρωμα, όσο και το προκεχωρημένο αεροδρόμιο είναι αναγκαία στην αμφίβια δύναμη».15 Εξετάζοντας τον μεσογειακό χώρο υπό την άποψη των γεωπολιτικών θεωριών των Μακίντερ και Σπάικμαν, παρατηρούμε ότι η Μεσόγειος περιλαμβάνεται στο «εσωτερικό ή παράκτιο τόξο» ( inner or marginal crescent ) που περιβάλλει την ευρασιατική περιοχή. Έτσι ο ρόλος της Μεσογείου εμφανίζεται διττός, σε σχέση προς την Ευρασία: Πολιτικός χάρτης της Μεσογείου στις αρχές του 20ού αιώνα. Πηγή: George Philip & Son, Ltd. The London Geographical Institute. 15. Halford J. Mackinder, The Round World and the Winning of the Peace, Foreign Affairs, vol. 21, no 4, July thalassa027s104.indd 35 3/28/13 10:59:15 AM

10 36 Η ΚΑΘ ΗΜΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑ Πρώτον, για τη «Χερσαία Δύναμη» της Ευρασίας, η Μεσόγειος συνιστά περιοχή μέσω της οποίας μπορεί να επιτύχει την έξοδό της προς τις νότιες θάλασσες, ώστε να καταστεί ταυτοχρόνως και ναυτική δύναμη, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τη ναυτική ισχύ των θαλασσίων δυνάμεων. Δεύτερον, η Μεσόγειος αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του «αναχωματικού δακτυλίου», της ζώνης δηλαδή πέριξ της ευρασιατικής περιοχής. Ο έλεγχος της περιμέτρου (του Rimland) κατά τον Σπάικμαν δίδει τη δυνατότητα ελέγχου της Ευρασίας. 16 Μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε την περίμετρο αυτή στη στρατηγική αντίληψη του ΝΑΤΟ, σ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, και την προσπάθεια αποκλεισμού, από τη Μεσόγειο, της γεωπολιτικής «Καρδιάς της Γης», η οποία στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου ταυτιζόταν με τον σοβιετικό χώρο. Σημειώνεται ότι η μεσογεια κή περιοχή αποτελούσε ανέκαθεν τη νοτιοανατολική πτέρυγα της Συμμαχίας, στο πλαίσιο της «ανασχετικής περιμέτρου», η οποία, ξεκινώντας από τη Νορβηγία, φτάνοντας στο Νότο και συνεχίζοντας προς ανατολάς, περιλαμβάνει τις παράκτιες περιο χές της Ευρώπης, της Μεσογείου και της Ασίας. 17 Η προσπάθεια αυτή εμφανίζεται και σήμερα με τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, ενσωματώνοντας, ειδικώς στη νότια περιοχή, χώρες όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία επί του Ευξείνου Πόντου και επιδιώκοντας τον άμεσο γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό προσεταιρισμό της Ουκρανίας και της Γεωργίας. Στην περίπτωση των δύο πρώτων, η Ρωσία εξέφρασε τη δυσφορία της, ειδικώς σε ό,τι αφορούσε την εγκατάσταση επί του εδάφους τους στρατιωτικών δυνάμεων της Συμμαχίας. Στη δεύτερη περίπτωση όμως αντέδρασε έντονα εξαναγκάζοντας το ΝΑΤΟ σε ματαίωση κάθε σχεδίου περαιτέρω διεύρυνσης. Ο ολιγοήμερος πόλεμος στη Γεωργία τον Αύγουστο του 2008 έδειξε ότι η Ρωσία δεν είχε την πρόθεση να επιτρέψει οποιαδήποτε προσπάθεια στρατηγικής περικύκλωσής της. Ο Βʹ Παγκόσμιος Πόλεμος μετέβαλε τη γεωπολιτική εικόνα της Μεσογείου. Ενώ στο παρελθόν η υπεράσπιση της αποκαλούμενης «αυτοκρατορικής οδού» εθεωρείτο ως θέμα υψίστου ενδιαφέροντος για τη Μεγάλη Βρετανία, στη διάρκεια του Βʹ Παγκοσμίου Πολέμου οι Ηνωμένες Πολιτείες προωθήθηκαν στην πρώτη γραμμή της μεσογειακής αμυντικής δομής, από την αφρικανική ακτή μέχρι την Ελλάδα και την Τουρκία. Αυτό τις έφερε εντός της Μεσογείου και άνοιξε το δρόμο για τη μεγάλη με- 16. Nicholas Spykman, The Geography of the Peace, New York, Harcourt, Brace and Company, Η Στρατηγική της Ανάσχεσης (Containment Strategy) χαρακτήρισε την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, χρησιμοποιηθείσα εκ μέρους των ΗΠΑ και της Δύσης γενικότερα έναντι της επεκτατικών βλέψεων της ΕΣΣΔ. Υλοποιήθηκε κατά βάση μέσω της σύστασης στρατιωτικών σχηματισμών στην περίμετρο του Ανατολικού Συνασπισμού, βασισμένη στις απόψεις του Mακίντερ περί της «Καρδιάς της Γης» ( Heartland ).