Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

Transcript

1 Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών ΠΜΣ Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Α Εξάμηνο Ειδίκευση: Διεθνής Πολιτική Οικονομία Μάθημα: Γεωπολιτική, Γεωστρατηγική και Γεωοικονομία Διδάσκων: Κ. Κολιόπουλος Φοιτητής: Θεοδωρόπουλος Παναγιώτης Περίληψη: «Το σύγχρονο γεωπολιτικό περιβάλλον», του Ορέστη Βιδάλη Δεκέμβριος 2008 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ι. Η γεωπολιτική σκέψη μέχρι το τέλος του 2 ου παγκόσμιου πολέμου. Ο συγγραφέας ξεκινά το έργο του δίνοντας έναν ορισμό της γεωπολιτικής. Έτσι, ορίζει τη γεωπολιτική ως «τη γεωγραφία της ισχύος σε παγκόσμιο πλαίσιο». Βλέπουμε λοιπόν, ότι κεντρικό στοιχείο στον ορισμό της γεωπολιτικής είναι η έννοια της ισχύος. Ο συγγραφέας τονίζει πως η ωμή ισχύς ασκούσε πάντοτε τεράστια επίδραση στα πεπρωμένα των εθνών ώστε οι λέξεις «έθνος» και «δύναμη» να χρησιμοποιούνται ως συνώνυμες, ιδιαίτερα μάλιστα όταν πρόκειται για «Μεγάλες Δυνάμεις». Η γεωπολιτική πρέπει να διακρίνεται από την πολιτική γεωγραφία. Η πολιτική γεωγραφία ερευνά απλώς τις διαστάσεις των συντελεστών της ισχύος (δηλ. γεωγραφική θέση, μέγεθος, κλίμα, φυσικοί πόροι, ανθρώπινο δυναμικό). Αντιθέτως, η γεωπολιτική προσπαθεί με την ανάλυση των παραπάνω γεωγραφικών (με την ευρύτερη έννοια) συντελεστών να επιχειρήσει προβλέψεις για την πιθανότητα επιβίωσης εθνών ή συμμαχιών. Όμως, η ισχύς των εθνών ή των συμμαχιών δεν εξαρτάται μόνο από τους γεωγραφικούς συντελεστές. Δεν πρέπει επομένως να υπερτιμούμε τους γεωγραφικούς συντελεστές, υποτιμώντας τον παράγοντα «άνθρωπο» ο οποίος έχει τη δυνατότητα να μεταβάλει αποφασιστικά τη σημασία των υπόλοιπων γεωπολιτικών δεδομένων. Η Γεωπολιτική τον 19 ο αιώνα Τον 19 ο αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες συγκρίσεις ισχύος σε παγκόσμια κλίμακα, οι οποίες επηρεάζουν όχι μόνο όσους μελετούν τη γεωπολιτική θεωρητικά, αλλά και τους πολιτικούς. Την περίοδο αυτή, εμφανίζονται σχεδόν συγχρόνως τέσσερις σχολές σκέψης, σε τέσσερις χώρες: Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία και ΗΠΑ. 1

2 Αγγλία. Εκπρόσωπος ο Χάλφορντ Μακίντερ (Halford Mackinder ). Διακρίνεται για τον ρεαλισμό της μεθόδου και τα πρακτικά συμπεράσματα. Γερμανία. Εκπρόσωπος ο Ράτζελ ( ). Επηρεασμένος από το γερμανικό πνεύμα, δημιουργεί ένα σύστημα εθνικιστικής πολιτικής, από το οποίο πήγασε η θεωρία του ζωτικού χώρου (ιδιαίτερα προσφιλής στους ναζί). Γαλλία. Εκπρόσωπος ο Βιντάλ ντε λα Μπλας ( ). Για τον Γάλλο γεωπολιτικό, ο χώρος δεν υφίσταται μόνος του, αλλά συνδέεται άρρηκτα με τον χρόνο, τη διάρκεια, και επομένως την Ιστορία. Επίσης σχετίζεται και με άλλα φαινόμενα, γεωγραφικά και μη. ΗΠΑ. Εκπρόσωπος ο ναύαρχος Άλφρεντ Μάχαν (Alfred Mahan ). Είναι ο πρώτος που ερμηνεύει την παγκόσμια ιστορία ως διαμάχη για τον έλεγχο των θαλασσών. Πρόβλεψε πως η θαλάσσια υπεροχή της Βρετανίας σταδιακά θα υποχωρούσε και πως μόνο οι ΗΠΑ μπορούσαν να διαδεχθούν τη Βρετανία στη θάλασσα. Έδωσε στον Ατλαντικό τη σημασία που είχε μέχρι τότε η Μεσόγειος, με στόχο να παροτρύνει τις ΗΠΑ να αξιοποιήσουν την πλεονεκτική νησιωτική θέση τους. Εικοστός αιώνας μέχρι τον 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο Ο Μακίντερ συμφωνούσε με τον Μάχαν πως όπως παρήλθαν άλλες αυτοκρατορίες, το ίδιο μπορούσε να συμβεί και με τη Βρετανία και πως ΗΠΑ και Βρετανία έπρεπε από κοινού να προσπαθήσουν να διατηρήσουν στο μέλλον τη ναυτική υπεροχή. Σε αντίθεση με τον Μάχαν ο οποίος χωρίς να την υποτιμά, εντούτοις δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την χερσαία δύναμη, ο Μακίντερ επιδόθηκε σε μια προσπάθεια 40 χρόνων ( ) προκειμένου να τονίσει τους κινδύνους που προέρχονται από την αύξηση της χερσαίας ισχύος, ωθούμενος στη σκέψη αυτή από την αύξηση της ισχύος της Γερμανίας και της Ρωσίας. Συγκεκριμένα, το 1904 στην πραγματεία του «Ο Γεωγραφικός Έστωρ της Ιστορίας» παρουσίασε την παγκόσμια γεωγραφία με νέα μορφή. Περιέγραψε τη μεγάλη χερσαία μάζα της Ανατολικής Ευρώπης και ολόκληρη την Ασία σαν «Έστορα» (Pivot). Η περιοχή του Έστορα είναι το τμήμα του Ρωσικού χώρου, του οποίου οι ποταμοί εκβάλλουν είτε στον Αρκτικό Ωκεανό, είτε στις κλειστές θάλασσες όπως στην Κασπία, που δεν έχουν καμία επαφή με τις ανοιχτές θάλασσες. Ο Έστορας περιβάλλεται από ένα «εσωτερικό παράκτιο τόξο». Πέρα από το εσωτερικό τόξο υπάρχει το υπόλοιπο του κόσμου που το ονόμασε «εξωτερικό ή νησιωτικό τόξο». Η περιοχή του Έστορα είναι απολύτως ηπειρωτική. Η περιοχή του εσωτερικού τόξου είναι μικτή (ηπειρωτική και θαλάσσια). Η περιοχή του εξωτερικού τόξου είναι απολύτως θαλάσσια. Ο Μακίντερ, στο βιβλίο του, διατύπωσε την εξής πρόβλεψη: «Αν διαταραχθεί η ισορροπία δυνάμεων υπέρ του κράτους το οποίο κατέχει τον Έστορα και αυτό επεκτείνει τα όριά του μέχρι τις ακτές της Ευρασίας, τότε θα γίνει δυνατή η χρησιμοποίηση των τεράστιων πηγών για την κατασκευή πλοίων και θα είναι ορατή η παγκόσμια αυτοκρατορία. Αυτό θα συμβεί αν η Γερμανία συμμαχήσει με τη Ρωσία». Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1919, ο Μακίντερ εξέδωσε το σπουδαιότερο βιβλίο του, με τίτλο «Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα». Στο έργο αυτό, ερμηνεύει την ιστορία ως μια αιώνια διαμάχη ανάμεσα στη χερσαία και στη θαλάσσια δύναμη. Εξάλλου, εισάγει δύο νέες έννοιες: Α) Η «Παγκόσμια Νήσος». Πρόκειται για τις τρεις ηπείρους την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, οι οποίες χαρακτηρίζονται από τη μικρή απόσταση και τη 2

3 χερσαία ενότητα. Η Παγκόσμια Νήσος καλύπτει τα 2/3 του συνόλου της χερσαίας επιφάνειας της γης και κατοικείται από τα 7/8 του πληθυσμού της. Β) Η «Καρδιά της Γης». Η Καρδιά της Παγκόσμιας Νήσου είναι και η Καρδιά της γης. Ο όρος «Καρδιά» αντικαθιστά τώρα τον όρο του «Έστορα». Η έννοια του Έστορα προσδιοριζόταν αποκλειστικά από τη φυσική γεωγραφία. Όμως στον δεύτερο ορισμό, αυτόν της Καρδιάς, ο Μακίντερ επέκτεινε αυτή την περιοχή προς δυσμάς και περιέλαβε τις περιοχές των οποίων οι ποταμοί εκβάλλουν στη Βαλτική και τη Μαύρη Θάλασσα. Στην περιοχή της Καρδιάς, κατά τον Μακίντερ, η θαλάσσια δύναμη είναι ανίσχυρη. Η χερσαία δύναμη που επικρατεί στην περιοχή αυτή, μπορεί να απαγορεύσει οποιαδήποτε ενέργεια θαλάσσιας δύναμης. Στο εσωτερικό της Καρδιάς μπορούν να αναπτυχθούν εσωτερικές γραμμές συγκοινωνιών μέχρι του σημείου να συναγωνίζονται, πάντα κατά τον Μακίντερ, τις θαλάσσιες συγκοινωνίες. Γύρω από την Καρδιά υπάρχει μια «εσωτερική περίμετρος». Η περίμετρος λειτουργεί ως ζώνη διαχωρισμού μεταξύ χερσαίας και θαλάσσιας δύναμης. Ο Μακίντερ, θέλοντας να προειδοποιήσει τους νικητές του Α Παγκοσμίου Πολέμου για το ενδεχόμενο, η Γερμανία, χρησιμοποιώντας τα γεωγραφικά δεδομένα, να παίξει τον ρόλο «εκδικητή του δημοκρατικού ιδεαλισμού», διατύπωσε την ακόλουθη πρόγνωση: «Όποιος είναι κυρίαρχος της Ανατολικής Ευρώπης, κυβερνά την Καρδιά της γης. Όποιος κυβερνά την Καρδιά της γης, εξουσιάζει την Παγκόσμια Νήσο. Όποιος εξουσιάζει την Παγκόσμια Νήσο, κυβερνά τον Κόσμο». Αν και στην πρόγνωση του Μακίντερ, η Καρδιά εξακολουθεί να αποτελεί το βασικό στοιχείο, εντούτοις η ολοκλήρωση της κυριαρχίας εξαρτάται από την ικανότητα μιας δύναμης να επικρατήσει και στις παράκτιες περιοχές της Ευρώπης. Από την πλευρά των Γερμανών, ο υποστράτηγος και καθηγητής γεωπολιτικής Καρλ Χαουσόφερ συμφωνούσε με τον Μακίντερ, αλλά πίστευε ότι η Γερμανία έπρεπε να αντικαταστήσει της παρακμασμένες δυτικές δημοκρατίες, καταλαμβάνοντας την Καρδιά της γης. Εγκαινίασε ένα δόγμα εθνικής επέκτασης που έγινε αποδεκτό από τους ναζί με ενθουσιασμό. Γνώρισε τον Χίτλερ, και απ ότι φαίνεται από το βιβλίο του τελευταίου «Ο αγών μου», επέδρασε στη σκέψη του. Μεσούντος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ οι Γερμανοί είχαν κυριεύσει τις παράκτιες περιοχές της Ευρασίας και εισέβαλαν στη Σοβιετική Ένωση προκειμένου να εξασφαλίσουν τα τεράστια πλεονεκτήματα από την κατοχή της Καρδιάς της γης, ο Μακίντερ δημοσίευσε (Ιούλιος 1943) την τρίτη γεωπολιτική πραγματεία του, με τίτλο «Ο Κυκλικός Κόσμος και η Νίκη της Ειρήνης». Επανεξέτασε την αρχική θεωρία του για την Καρδιά κάτω από το νέο δεδομένο της πολεμικής αεροπορίας και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «ήταν περισσότερο χρήσιμη και ισχυρή τώρα παρά πριν από 20 ή 40 χρόνια». Στη νέα του πραγματεία, ο Μακίντερ φαντάστηκε έναν μανδύα πάνω από το Βόρειο Πόλο να καλύπτει τις περιοχές του βόρειου ημισφαιρίου. Μέσα στο μανδύα αυτό υπάρχουν κατά τον Μακίντερ δύο περιοχές ίσης σχεδόν σημασίας. Η Καρδιά και η λεκάνη του Βόρειου Ατλαντικού με εφαπτόμενες τη Βαλτική, τη Μεσόγειο και την Καραϊβική Θάλασσα. Διατύπωσε στο έργο αυτό, την πρώτη γεωπολιτική σύλληψη της ατλαντικής συμμαχίας: «ένα προγεφύρωμα στη Γαλλία, ένα προχωρημένο αεροδρόμιο στη Βρετανία, εφεδρείες εκπαιδευμένου ανθρώπινου δυναμικού, γεωργικά και βιομηχανικά εφόδια στις ΗΠΑ και στον Καναδά». Από την πλευρά του, ο Αμερικανός Νίκολας Σπάικμαν (Nicholas Spykman), άσκησε έντονη κριτική στον Μακίντερ. Διατύπωσε την άποψη ότι ο Μακίντερ δεν τόνιζε αρκετά τη σημασία της Ευρασιατικής περιμέτρου (rimland). Η περίμετρος 3

4 κατά τον Σπάικμαν, συμπίπτει με το εσωτερικό τόξο του Μακίντερ και αποτελείται από τα παράκτια έθνη που περιβάλλουν την Καρδιά (έθνη της παράκτιας περιοχής της Ευρώπης, των ερήμων της Αραβίας, και της Μέσης Ανατολής, και των παράκτιων περιοχών της Ασίας). Ο Σπάικμαν (όπως και ο Μακίντερ) θεωρούσε την την περίμετρο της Ευρασιατικής χερσαίας μάζας ως ενδιάμεση ζώνη μεταξύ της Καρδιάς και του εξωτερικού νησιωτικού τόξου, που λειτουργεί ως απορροφητήρας σύρραξης μεταξύ των χερσαίων και των θαλάσσιων δυνάμεων. Σε αντίθεση με τον Μακίντερ, η Καρδιά, κατά τον Σπάικμαν, δεν είναι η δεσπόζουσα περιοχή του κόσμου. Διατύπωσε τη θέση του ως εξής: «όποιος ελέγχει την περίμετρο κυβερνάει την Ευρασία. Όποιος κυβερνάει την Ευρασία, ελέγχει τα πεπρωμένα του Κόσμου». Δηλαδή, ο Σπάικμαν τόνισε τη σημασία της παράκτιας ευρωπαϊκής περιμέτρου. Τόσο ο Μακίντερ, όσο και ο Σπάικμαν φοβούνταν ότι οι χερσαίες δυνάμεις της Ευρασίας θα ενώνονταν (οι Γερμανοί προσπάθησαν να ενώσουν την Ευρασία κατακτώντας τη Σοβιετική ένωση). Αν οι δυνάμεις του Άξονα κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο πετύχαιναν την κυριαρχία τους στην Ευρώπη (οι Γερμανοί) και στην Ασία (οι Ιάπωνες), τότε η σχετική θέση ισχύος μεταξύ της Αμερικανικής Ηπείρου και της Ευρασίας, θα έπαιρνε τη μορφή εναγκαλισμού του Δυτικού Ημισφαιρίου από τον Παλαιό Κόσμο. Μετά τον πόλεμο, η Ρωσία πήρε τη θέση της ηττημένης Γερμανίας ως χερσαία δύναμη της Ευρασίας. ΙΙ. Γένεση της βορειοατλαντικής συμμαχίας Σύμφωνα με τον συγγραφέα (Βιδάλη), η δημιουργία της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας (ΝΑΤΟ), εξηγείται ως αντίδραση στην επεκτατική Σοβιετική εξωτερική πολιτική, της οποίας ορισμένα δείγματα παρατίθενται αμέσως: 1) Προσάρτηση ανεξάρτητων χωρών της Ανατολικής Ευρώπης από το 1940 ως το 1948, προκειμένου να κυριαρχήσει στην Καρδιά. 2) Προσπάθεια ελέγχου της Περιμέτρου της Ευρασίας και της Αφρικής (προκειμένου να επεκτείνει την κυριαρχία της στην Παγκόσμια Νήσο) με ενέργειες όπως: αποτυχημένη προσπάθεια ελέγχου της ιβηρικής χερσονήσου πριν από τον πόλεμο, επιδίωξη το 1945 να ελέγξει τα Στενά και τον ποταμό Δούναβη (διάσκεψη Πότσδαμ), ανεπιτυχείς προσπάθειες αναφορικά προς την Τριπολίτιδα, Κυρηναϊκή, Δωδεκάνησα (1945), Αζερμπαϊτζάν (1946), Ελλάδα ( ), αποκλεισμός Βερολίνου (1948), προσάρτηση νήσων Σαχαλίνης και Κουριλων (Ιαπωνία), έλεγχος λιμανιών Πορτ Άρθουρ και Νταιρεν (Μαντζουρία), Βιετνάμ, Λάος. 3) Προσέγγιση του Νησιωτικού Εξωτερικού Τόξου. Αίτηση (1946) δικαιώματος αλιείας μίλια από τη διώρυγα του Παναμά (στα χωρικά ύδατα του νησού Γκαλαπαγκος), αίτηση (1947) δημιουργίας βάσεων στο νησί Σπιτσβέργη (Βόρειος Ατλαντικός), Κούβα, διείσδυση σε Λατινική Αμερική και Αφρική. 4

5 ΙΙΙ. Νέοι συντελεστές στη σύγχρονη γεωπολιτική πραγματικότητα Τονίζεται από τον συγγραφέα ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας και η δημιουργία νέων όπλων μεγάλου βεληνεκούς αυξάνουν την τρωτότητα της Καρδιάς. Συγκεκριμένα, αναφέρει: «Η φυσική επικράτεια της γεωπολιτικής έγινε τρισδιάστατη. Η επιστήμη κατέστησε τον εναέριο χώρο απολύτως ΖΩΤΙΚΟ». Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη νέα αυτή κατάσταση, είναι τα εξής: Αεροσκάφη μακράς εμβέλειας. Πυρηνικά υποβρύχια. Πυρηνικοί πύραυλοι (προφανώς εννοεί τους διηπειρωτικούς πυραύλους). Με τα ανωτέρω δεδομένα, η παγωμένη θάλασσα παύει να είναι ασφαλές προστατευτικό τείχος (όπως την είχε φανταστεί ο Μακίντερ). Η Καρδιά, είναι πλέον προσιτή από τα νέα όπλα. Η άλλοτε πλεονεκτική θέση των εσωτερικών γραμμών, εμφανίζει στόχους που προσβάλλονται εύκολα αλλά προστατεύονται δύσκολα. Έτσι, το έργο άμυνας της Καρδιάς, καθίσταται πλέον υπερβολικά δύσκολο (κολοσσιαίο κατά τον συγγραφέα). Διαπιστώσεις και Συμπεράσματα Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε προσπάθεια κυριαρχίας στην Ευρασία, από την Περίμετρο προς την Καρδιά. Οι Δημοκρατίες αγνόησαν (αρχικά) την προειδοποίηση της Γεωπολιτικής για τους κινδύνους που απέρρεαν από την επέκταση μιας χερσαίας δύναμης από την Καρδιά μέχρι την ανοιχτή θάλασσα, και συμμορφώθηκαν προς την γεωπολιτική αργότερα, όταν υποχρεώθηκαν να το κάνουν για λόγους αμυντικούς. Οι ΗΠΑ, με την ασφάλεια που τους πρόσφερε η νησιωτική τους θέση, επενέβησαν δύο φορές στον αγώνα έξω από την ήπειρό τους, επειδή έκριναν ότι η κυριαρχία ενός εχθρικού συνασπισμού στον ευρασιατικό χώρο, θα αποτελούσε εξαιρετικά σοβαρή απειλή γι αυτές. Οι ΗΠΑ βοήθησαν τη Σοβιετική Ένωση στον αγώνα της εναντίον των Γερμανών, προκειμένου να μην επικρατήσουν οι τελευταίοι ως χερσαία δύναμη στον ευρασιατικό χώρο. Ο Ατλαντικός, δύο φορές αποδείχθηκε αρτηρία διάσωσης των Δημοκρατιών. Ο εναέριος και ο πυρηνικός παράγοντας, κάνουν αμφίβολο το δεύτερο μέρος της πρόγνωσης του Μακίντερ, δηλαδή «όποιος κυβερνά την Καρδιά είναι κυρίαρχος της Παγκόσμιας Νήσου». Το τρίτο μέρος της πρόγνωσης του Μακίντερ, δηλαδή «όποιος εξουσιάζει την Παγκόσμια Νήσο, κυβερνά τον Κόσμο», θα μπορούσε να ισοδυναμεί κατά τον καθηγητή Φώσετ (1953) με την πλήρη ένωση όλης της Ευρώπης, αφού ο συνδυασμός της Ευρώπης και της Καρδιάς, θα δημιουργούσε μια δύναμη με τα 2/3 του χώρου, πάνω από τα 2/3 των βιομηχανικών και μεταλλευτικών πηγών και ίσως τα 2/5 του πληθυσμού της Ευρασίας, με αποτέλεσμα να κυριαρχήσει στον υπόλοιπο κόσμο. 5