ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Ιατρική και Οδοντιατρική Σχολή Τμήμα Νομικής και Θεολογίας Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών ''Σύγχρονες Ιατρικές Πράξεις: Δικαιϊκή ρύθμιση και Βιοηθική διάσταση'' ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ''Ευγονική πολιτική: Η νομική και ηθική αντιμετώπιση των επιμέρους μορφών και ο ρόλος της Γενετικής τεχνολογίας'' Πασχάλης Ρετζέπης Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ελισάβετ Συμεωνίδου - Καστανίδου Θεσσαλονίκη, 2013

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... σελ.3 Εισαγωγή... σελ.4 Ενότητα Α. Εισαγωγή στην προβληματική (Η ευγονική πρακτική-ορισμός και ιστορική εξέλιξη)... σελ.5 Ενότητα Β. Γενικό μέρος...σελ Υποενότητα α'. Αρχές και βασικές έννοιες της Βιοηθικής γύρω από τη Γενετική τεχνολογία και την Ευγονική... σελ.19 Υποενότητα β'. Ο ρόλος του προσώπου στο Δίκαιο και την Ηθική ως βασικό στοιχείο της προβληματικής της Ευγονικής και των μεθόδων της Γενετικής Μηχανικής... σελ.23 Υποενότητα γ'. Ο ρόλος των Συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων της Ανθρώπινης Αξίας (ά.2 1Σ), της προστασίας της προσωπικότητας (ά.5 1Σ), της Δημόσιας υγείας (ά.21 3Σ) και της Επιστήμης/Έρευνας(ά.16 Σ)... σελ.26 Ενότητα Γ. Ειδικό μέρος... σελ Μορφές ευγονικής πρακτικής Υποενότητα α'. Αρνητική ευγονική πολιτική... σελ.28 -Ο προγεννητικός και προεμφυτευτικός έλεγχος... σελ.28 -Η πρακτική της Γενετικής Συμβουλευτικής... σελ.33 -Η προβληματική της ευθανασίας νεογνών... σελ.35 -Η πρακτική της στείρωσης για ευγονικούς λόγους... σελ.49 -Γενετικές πληροφορίες πληθυσμών, βιοτράπεζες και βιολογικά όπλα... σελ.52 Υποενότητα β'. Θετική ευγονική πολιτική : η πόρτα για μία φιλελεύθερη ευγονική πολιτική... σελ.55 -Γονιδιακή ενίσχυση/θεραπεία... σελ.55 -Αθλητισμός και ενίσχυση: Ο νέος ρόλος της τεχνολογίας αλλάζει τους όρους του παιχνιδιού... σελ.61 -Γονείς και Γενετική Μηχανική: Παιδιά βάσει σχεδίου... σελ.64 -Γενετικός έλεγχος σε εργασία και ασφάλιση... σελ.67 -Η εφαρμογή της γενετικής τεχνολογίας στα φυτά και στα ζώα... σελ.71 Ενότητα Δ. Τελικός προβληματισμός: Το πέρασμα από την παλαιά στη νεοφιλελεύθερη ευγονική... σελ.73 Επίλογος... σελ.78 Βιβλιογραφία... σελ.80 Σελίδα 2

3 Πρόλογος Η εργασία αυτή γίνεται στα πλαίσια του Διατμηματικού και Διεπιστημονικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών με τίτλο ''Σύγχρονες ιατρικές πράξεις: Δικαιϊκή ρύθμιση και Βιοηθική διάσταση''. Ύστερα από τρία εξάμηνα μαθημάτων και ενασχόλησης με ζητήματα που άπτονται της Βιοηθικής, αλλά κυρίως αφορούν έντονα την κοινωνία, όπως το θέμα των μεταμοσχεύσεων, η ακαδημαϊκή αυτή εμπειρία πρέπει να κλείσει με αυτόν τον τρόπο. Έχοντας, λοιπόν, το καθήκον να επιλέξω το θέμα της διπλωματικής μου, έπρεπε να επηρεαστώ από τις θεματικές με τις οποίες ασχοληθήκαμε, αλλά και με θέματα, με τα οποία ήρθαμε σε επαφή ο καθένας μας ξεχωριστά στην εξωακαδημαϊκή μας δραστηριότητα. Κάπως έτσι έγινε η επιλογή του δικού μου θέματος σχετικά με την Ευγονική πολιτική και τις επιμέρους μορφές της. Διαβάζοντας ένα βιβλίο σχετικά με το Σκανδιναβικό μοντέλο γύρω από την οργάνωση της κοινωνίας, της οικονομίας και της πολιτικής, έμαθα πως η πρακτική της ευγονικής δεν άφησε ανεπηρέαστες χώρες-πρότυπα κοινωνικής προστασίας, όπως η Σουηδία και η Δανία, που δίνουν βάση πρώτα στην ευημερία του πολίτη. Κάπως έτσι συνειδητοποίησα πόσο μεγάλο ζήτημα είναι ο πολιτικός καθορισμός της φυλετικής υγιεινής και πως η ευγονική ίσως δεν σταμάτησε με το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά αναβιώνει, αλλάζοντας μορφή. Αυτή η μορφή παίρνει ζωή από τη Γενετική τεχνολογία και τις νέες της ανακαλύψεις, οπότε μου δίνεται η αφορμή να εξετάσω αν τελικά δεν έχουμε αφήσει πίσω μας ως πολιτισμός και ανθρώπινο γένος την ευγονική, όπως την μάθαμε με τον χειρότερο τρόπο από τους Ναζιστές Γερμανούς και πως η τάση για τελειοποίηση των χαρακτηριστικών μας και περιθωριοποίηση του διαφορετικού, οτιδήποτε και αν σημαίνει στη σημερινή κοινωνία αυτό, ακόμα υπάρχει και τείνει να κυριαρχήσει. Η εργασία αυτή αποτελεί το επιστέγασμα προσπαθειών πολλών μηνών και ακόμη πιο πολλών ωρών. Η επιλογή του θέματος, η εύρεση βιβλιογραφίας προκειμένου να δημιουργηθεί το σχεδιάγραμμα, μετά η έγκρισή του, η έναρξη διαβάσματος και εύρεσης επιπλέον βιβλιογραφίας για να εκπονήσω την διπλωματική και τέλος η τελική παράδοση της, έκαναν την επιστημονική αυτή έρευνα μέρος της καθημερινότητάς μου, που θα μου λείψει. Κλείνοντας επιθυμώ να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγητριά μου, κυρία Ελισάβετ Συμεωνίδου-Καστανίδου, με την οποία συνεργαστήκαμε άψογα και υπήρχε άμεση ανταπόκριση από την πλευρά της στα ερωτήματα που της έθετα. Επίσης, χρωστώ ένα ευχαριστώ και στον Λέκτορα της Νομικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κύριο Κωνσταντίνο Χατζηκώστα, ο οποίος μου προσέφερε τη βοήθεια του κάθε φορά που την είχα ανάγκη. Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2013 Σελίδα 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κεντρικό θέμα της εργασίας έχει να κάνει με την ευγονική πολιτική, όπως πρωτοεμφανίστηκε ως όρος στο τέλος του 19ου αιώνα από τον Φράνσις Γκάλτον, εφαρμόστηκε από τους Ναζιστές στη Γερμανία στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και επαναπροσδιορίζεται μέσω της Γενετικής Μηχανικής στον 21ο αιώνα. Η ευγονική είναι ένα πολύπλευρο ζήτημα, το οποίο αγγίζει ιατρικά, νομικά, αλλά και ηθικά ζητήματα, που όλα μαζί σε συνδυασμό, μας δείχνουν τον λόγο ενασχόλησης του κλάδου της Βιοηθικής. Στόχος μου είναι μέσω της εργασίας να καταδείξω πως η ευγονική πολιτική δεν τελείωσε με την ήττα της Γερμανίας και του Χίτλερ το 1945, αλλά αναβιώνει με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Για το λόγο αυτόν, λοιπόν, διαίρεσα την εργασία σε τέσσερις ενότητες, στις οποίες θα αναλυθεί η προβληματική της ευγονικής. Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει την εισαγωγή στο φαινόμενο της ευγονικής πολιτικής. Στην ενότητα αυτή παρατίθενται ορισμοί, έτσι όπως έχουν διατυπωθεί από τον εμπνευστή και θεμελιωτή της, τον Φράνσις Γκάλτον, αλλά και από σύγχρονούς του επιστήμονες και γίνεται μία ιστορική αναδρομή με αναφορά στα πρόσωπα, που υποστήριξαν τις μεθόδους της και τις εφήρμοσαν, αλλά και στα γεγονότα που στιγμάτισαν την ανθρωπότητα και μας θυμίζουν τα ανεξίτηλα σημάδια της, από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ως και το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η δεύτερη ενότητα, η οποία συνιστά και το γενικό μέρος της εργασίας, αποτελείται από τρεις υποενότητες, στις οποίες προσπαθώ να αναλύσω βασικές έννοιες και στοιχεία που έχουν άμεση σχέση πρώτα με τη Βιοηθική και έπειτα με την Ευγονική. Η πρώτη υποενότητα αφορά τις βασικές αρχές της Βιοηθικής, όπως η αρχή της αυτονομίας και της μη πρόκλησης βλάβης. Η ενότητα αυτή κρίθηκε απολύτως αναγκαία προκειμένου να προσδιοριστεί η ακριβής σημασία των συγκεκριμένων αρχών και ο ρόλος που παίζουν στην αξιολόγηση προβλημάτων της βιοηθικής. Η επόμενη υποενότητα έχει να κάνει με τον ρόλο του προσώπου από νομική και ηθική σκοπιά. Η επιλογή της ανάλυσης της έννοιας του προσώπου, δηλαδή η αναζήτηση του χρονικού σημείου από το οποίο το δίκαιο αναγνωρίζει ανθρώπινη υπόσταση και σέβεται την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, αλλά και ο προσδιορισμός των κριτηρίων με βάση τα οποία γίνεται αυτή η αξιολόγηση, που άλλοτε είναι θρησκευτικού και άλλοτε ιατρικού περιεχομένου, οφείλεται στην εκτίμηση ότι με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η κατανόηση των επιχειρημάτων είτε υπέρ είτε κατά ιατρικών μεθόδων, όπως η διακοπή της κύησης, η ευθανασία νεογνών και η στείρωση, που χρησιμοποιήθηκαν αρκετά για ευγονικούς σκοπούς. Σελίδα 4

5 Τέλος, η τρίτη υποενότητα ασχολείται με θεμελιώδη συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματά μας, όπως το δικαιωμά του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας(άρθρο 2παρ.1Σ), του σεβασμού και της προστασίας της ανθρώπινης προσωπικότητας(άρθρο 5Σ), της προστασίας της δημόσιας υγείας(άρθρο 21παρ.3Σ) και της προστασίας και προαγωγής της επιστημονικής έρευνας(άρθρο 16παρ.1Σ). Η εφαρμογή ιατρικών πρακτικών και παρεμβάσεων στη σωματική μας ακεραιότητα σε συνάρτηση με τους ευγονικούς σκοπούς, οδηγεί στη θεώρηση αυτών των δικαιωμάτων, το εύρος εφαρμογής τους και στους φορείς τους. Η τρίτη ενότητα αποτελεί το ειδικό μέρος της εργασίας, όπου αναλύονται οι επιμέρους μορφές της ευγονικής πολιτικής. Οι μορφές αυτές αντιστοιχούν σε μεθόδους, κυρίως ιατρικές, οι οποίες έγιναν το εργαλείο, ώστε να επιτευχθούν οι ευγονικοί στόχοι ή όπως επικράτησε στη Ναζιστική Γερμανία, η φυλετική υγιεινή. Το κεφάλαιο υποδιαιρείται σε δύο υποενότητες. Στην πρώτη εξετάζεται η αρνητική ευγονική, ενώ στη δεύτερη η λεγόμενη θετική ευγονική. Η διάκριση συναρτάται με τις διαφορετικές μεθόδους ευγονικής που υιοθετούνται σε κάθε περίπτωση. Στην κατηγορία της αρνητικής ευγονικής, έχουμε μεθόδους, που σκοπό έχουν να εξαλείψουν όσα χαρακτηριστικά θεωρούνται αρνητικά για το ανθρώπινο γένος, ενώ στη θετική ευγονική έχουμε μεθόδους, με τις οποίες επιχειρείται να πολλαπλασιάσουν τα ωφέλιμα για τον άνθρωπο στοιχεία. Στην πρώτη υποενότητα θα αναλύσω μεθόδους, όπως η ευθανασία νεογνών, η στείρωση, ο προγεννητικός έλεγχος και οι μαζικοί γενετικοί έλεγχοι, ενώ στην δεύτερη, τη γονιδιακή θεραπεία/ενίσχυση, την ενίσχυση των αθλητών, την ευγονική σε φυτά και ζώα και την επιβολή γενετικού ελέγχου σε εργασία και ασφάλιση. Κάθε μορφή θα αναλυθεί με βάση τα νομικά και ηθικά ζητήματα που προκαλεί και σε σχέση πάντα με τους ευγονικούς στόχους. Η τέταρτη και τελευταία ενότητα της διπλωματικής αφιερώνεται στην ανάπτυξη των σύγχρονων μορφών ευγονικής, που εμφανίζονται πλέον δυνατές μέσω της ανάπτυξης της Γενετικής τεχνολογίας. Προσπαθώ να καταδείξω πως οι νεότερες ανακαλύψεις της Γενετικής Μηχανικής έχουν επαναφέρει στο προσκήνιο την ευγονική, η οποία μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και την κτηνωδία των Ναζί, καταδικάστηκε και για πολλές δεκαετίες αποτελούσε θέματαμπού. Οι εξελίξεις της τεχνολογίας και συγκεκριμένα της Γενετικής υπόσχονται λύσεις σε πολλά προβλήματα που μας ταλανίζουν σήμερα, όπως πολλές σοβαρές κληρονομικές ασθένειες. Παράλληλα, όμως έχουν προξενήσει και αρκετές αντιδράσεις, καθώς όχι μόνο είναι σε πειραματικό στάδιο αυτές οι μέθοδοι, που σημαίνει ότι ακόμα δεν είναι αξιόπιστες για την εφαρμογή τους στους ανθρώπους, αλλά ακόμα και η τελειοποίησή τους εγείρει πολλά ηθικά ζητήματα προς συζήτηση. Πολλοί είναι εκείνοι που μιλάνε για μία νεοφιλελεύθερη ευγονική στα πρότυπα της φιλελεύθερης αγοράς, όμως η τεχνολογία δεν μπορεί να μείνει πίσω και η χρυσή τομή πρέπει να αναζητηθεί επιτακτικώς. Σελίδα 5

6 Ενότητα Α. Εισαγωγή στην προβληματική (Η ευγονική πρακτική-ορισμός και ιστορική εξέλιξη) Η ευγονική πρακτική από τότε που ήρθε στο προσκήνιο με τον όρο αυτό, άλλαξε πολλές φορές νόημα και περιεχόμενο η έννοιά της. Όπως θα αναλυθεί και αργότερα, η ευγονική ως πρακτική υπήρχε από πολύ παλιά, τόσο παλιά που οι ρίζες της φθάνουν στην αρχαία Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα στην αρχαία Σπάρτη. Όμως, τότε δεν γνώριζαν την έννοια της ''ευγονικής''. Τον όρο ευγονική επινόησε από την ελληνική λέξη ευγενής( ευ +γόνος) ο Άγγλος ιατρός και μαθηματικός Σερ Φράνσις Γκάλτον 1 ( ) το 1883, οπότε και δημοσιεύτηκε το βιβλίο του Έρευνες πάνω στην ανθρώπινη ικανότητα, παραθέτοντας τον ορισμό του όρου eugenics. Ο σημαντικός αυτός φυσιοδίφης και εξάδελφος του Κάρολου Δαρβίνου 2 ξεκίνησε να ασχολείται με την Ευγονική από το βιβλίο του Η κληρονομική μεγαλοφυΐα το 1869 και πίστευε πως ''Έργο της ευγονικής είναι να εξετάζει τις πράξεις ή ενέργειες του κοινωνικού συνόλου, οι οποίες ασκούν κάποια επίδραση στη βελτίωση ή χειροτέρευση των σωματικών ή ψυχικών ιδιοτήτων των μελλοντικών γενεών μιας φυλής''. Έτσι έχουμε τον πρώτο ορισμό σχετικά με το τι είναι ακριβώς η ευγονική από τον άνθρωπο που με τις έρευνες του πρωτοστάτησε στη μελέτη για την επικράτηση της ευγονικής πρακτικής 3. Ακολουθώντας την παραπάνω εξέλιξη, η ευγονική πλέον έχει καθιερωθεί παγκοσμίως ως η επιστήμη η οποία '' προσπαθεί να πετύχει τον εξευγενισμό του ανθρώπινου γένους με βάση τους νόμους της βιολογίας και της κληρονομικότητας'' 4, αλλά επίσης είναι και μία πολιτική θεωρία, που έχει λειτουργήσει πολλές φορές όπως θα δούμε, ως εργαλείο πολλών κυβερνητικών παραγόντων, ώστε να επιτύχουν την επικράτηση των ρατσιστικών, κατά βάση, πεποιθήσεων τους. Πριν περάσω στην παράθεση της ιστορίας του κινήματος της ευγονικής από την εποχή του 1 βλ. σε Ευαγγελόπουλος Δημήτριος-Ηλιοπούλου Βάσω, Τεχνολογία υποταγής συνειδήσεων, Εκδόσεις Έσοπτρον 2000, σελ Κάρολος Δαρβίνος : , Άγγλος φυσιοδίφης και θεμελιωτής της θεωρίας της εξέλιξης και της καταγωγής των ειδών στο βιβλίο του On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or The Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life (που συνήθως αναφέρεται ως Η καταγωγή των ειδών) που εκδόθηκε το 1859 καθιέρωσε την εξέλιξη από την κοινή καταγωγή ως την πρωταρχική επιστημονική εξήγηση για την ποικιλότητα στην φύση. Η συγγενική σχέση των δύο ανδρών εξηγεί και τις απόψεις που ανέπτυξε ο Γκάλτον. Πηγή: 3 Με το βιβλίο του Η φυσική κληρονομικότητα (1889) προήγαγε την έρευνα και την εφαρμογή στατιστικών μεθόδων για τη μελέτη του ανθρώπου. Σε επόμενα βιβλία του τροποποίησε πολλές φορές τον ορισμό της ευγονικής, άλλοτε θέλοντας να τον εμπλουτίσει και άλλοτε θέλοντας να προσδώσει μία πιο επιστημονική νότα. Βλ. Francis Galton, Eugenics. It's definition, scope and aims 1904, σελ.35 και Probability, the foundation of eugenics 1907, σελ.81 στο Essays in eugenics, Eugenics education society 1909 κατά παραπομπή της Γουσέτη Αναστασίας, Η ευγονική στο χθες και στο σήμερα-παλιά διλήμματα και νέοι προβληματισμοί, Διπλωματική εργασία, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, 2008, σελ.5 επ. 4 βλ. Τεγόπουλος-Φυτράκης, Μείζον Ελληνικό Λεξικό, 1999, σελ.454. Σελίδα 6

7 Γκάλτον και ύστερα, πρέπει να επισημάνω πως οι απόψεις περί βελτίωσης της ανθρώπινης φυλής με βάση την κληρονομικότητα βρίσκουν έρεισμα στην αρχαία Ελλάδα. Για παράδειγμα στην αρχαία Σπάρτη, με τη νομοθεσία που θέσπισε ο Λυκούργος, τα ελαττωματικά νεογέννητα μωρά θανατώνονταν με τη ρίψη τους στον Καιάδα, επειδή θεωρούνταν βάρος στην κοινωνία, ενώ ο Πλάτωνας στα έργα του, Πολιτεία και Νόμοι, κάνει λόγο για μία ιδανική κοινωνία, στην οποία υπάρχει μία συνεχής επιλογή για τη βελτίωση του ανθρώπινου γένους 5. Επανερχόμενοι στο έργο του Γκάλτον, είπαμε προηγουμένως πως επηρεάστηκε αρκετά από τον εξάδελφό του Κάρολο Δαρβίνο. Ο τελευταίος ωστόσο δεν μπορεί να θεωρηθεί υποστηρικτής της ευγονικής, γιατί η θεωρία του στηρίζεται σε διαφορετικά θεμέλια. Ο Δαρβίνος, ο οποίος ενέπνευσε τους πρώτους θιασώτες της ευγονικής, πίστευε πως ο δυνατότερος θα επικρατήσει μέσα από μία διαδικασία που η φύση έχει προβλέψει, ενώ οι ευγονιστές προτείνουν την επικράτηση του πιο δυνατού με τη βοήθεια τεχνητών μέσων, δηλαδή με την παρέμβαση στην ανθρώπινη φύση 67. Ο Γκάλτον σε ένα από τα βιβλία του λέει πως ''Αυτό που κάνει η φύση τυφλά, αργά και ανελέητα, ο άνθρωπος μπορεί να το κάνει με πρόνοια, ταχύτητα και καλοσύνη...η βελτίωση του γένους μας, μου φαίνεται ότι είναι ένας από τους υψηλότερους σκοπούς που είναι λογικό να επιδιώξουμε'' 8, όμως σαν γνήσιος Άγγλος ευγενής δεν μπόρεσε να αποβάλει τα στερεότυπα που υπήρχαν εκείνη την εποχή και ο σκοπός του δεν ήταν ακριβώς η προαγωγή του ανθρώπινου γένους, όσο η επικράτηση αυτών που θεωρούσε ικανότερους και ειδικά τη Λευκή φυλή. Χρησιμοποιώντας βιολογικά, ανθρωπολογικά και ψυχολογικά ευρήματα της εποχής, θεμελίωσε την πίστη του στην κληρονομικότητα, έχοντας παρατηρήσει ότι άτομα προικισμένα είναι συχνά συγγενείς επίσης προικισμένων ατόμων, άρα δεν μπορεί παρά να μεταβιβάζονται στις επόμενες γενιές κάποια χαρακτηριστικά, εκφράζοντας έτσι την απόρριψή του σε εκείνα που 5 βλ. Νουμάς, Πλούταρχος, Βίοι Παραλληλοι: Λυκούργος, μετφ. Σπύρος Μαγγίνας, Ελληνικός εκδοτικός οργανισμός, ,σελ βλ. Sandra Peart και David Levy, Denying human homogeneity: Eugenics and the making of post-classical economics, Journal of the History of Economic thought,25:3, Οι ίδιοι συγγραφείς αναφέρουν την περίπτωση του οικονομολόγου A.R. Wallace, ο οποίος το 1864, διαφώνησε με τον Δαρβίνο και αμφισβήτησε τη θεωρία του, η οποία στηριζόταν στη συμπεριφορά των ζώων, καθώς όπως πίστευε, οι άνθρωποι έχουμε ευγενικά αισθήματα και όταν κάποιος αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα προσπαθούμε να τον βοηθήσουμε και δεν εκμεταλλευόμαστε την αδυναμία του,ώστε να τον εξαφανίσουμε. Βέβαια, σήμερα, στον 21ο αιώνα παρατηρούμε πως ο Δαρβίνος τελικά είχε δίκιο. 7 Επίσης, πρέπει να παραθέσουμε την άποψη του Troy Duster, Lessons from history: Why race and ethnicity have played a major role in biomedical research, Journal of Law, Medicine and Ethics, 2006: , ο οποίος λέει πως τη θεωρία περί της επιβίωσης του δυνατότερου δεν την πρωτοθεμελίωσε ο Δαρβίνος, αλλά ο Άγγλος Κοινωνιολόγος Herbert Spencer ( ), στον οποίο πρέπει να αποδώσουμε την δημιουργία του δόγματος του Κοινωνικού Δαρβινισμού, επειδή ο Δαρβίνος αυτό που υποστήριξε ήταν η εξέλιξη του ανθρώπου μέσω της φύσης του, την οποία θεμελίωσε μέσω της παρατήρησης της εξέλιξης των ζώων (Βιολογικός Δαρβιβισμός), ενώ ο Spencer πίστευε πως ο άνθρωπος εξελίσσεται βάσει της εξέλιξης του μυαλού του και της κοινωνικής συμπεριφοράς του. Έτσι οι πιο ''έξυπνοι'', οι πιο πολιτισμένοι θα αφήσουν τα χνάρια τους ανά τους αιώνες. 8 βλ. Francis Galton, Essays in Eugenics, Eugenics education society 1909, σελ.45 κατά παραπομπή του Michael Sandel, Ενάντια στην τελειότητα, Μετφ. Δημήτρης Γκινοσάτης, Εκδ. Αλεξάδρεια 2011,σελ.85. Σελίδα 7

8 αποκτώνται με την εκπαίδευση 9. Για το λόγο αυτό πρότεινε την ένωση ανδρών και γυναικών που έχουν μόνο εκείνα τα επιθυμητά στοιχεία, τα οποία θα βοηθήσουν να εξελιχθεί το γένος και να εξαφανισθούν εκείνα τα ελαττώματα που κάνουν μία κοινωνία να καταρρέει. Χαρακτηριστική είναι η πρότασή του για την διοργάνωση ετήσιων διαγωνισμών μεταξύ νεαρών ατόμων που διακρίνονται τα προσόντα τους, όπως η υγεία, η ομορφιά και η ευφυΐα, με σκοπό να παντρευτούν και να δημιουργήσουν οικογένεια. Στα ζευγάρια αυτά θα δινόταν χρηματική βοήθεια για την ανατροφή των παιδιών τους, με την προϋπόθεση όμως αυτά να έχουν τα πολυπόθητα χαρακτηριστικά των γονιών τους, τα οποία θα βοηθούσαν στο μέλλον του κράτους και της φυλής ολόκληρης 10. Ο Γκάλτον πίστευε πως προκειμένου ένα γένος, μία φυλή να εξελιχθεί και να γίνει καλύτερη πρέπει να την διοικούν επίσης οι καλύτεροι. Όμως, όπως σημειώνει, αυτοί που κατέχουν σημαντικές θέσεις και ασχολούνται με την καριέρα τους δεν ασχολούνται με την δημιουργία οικογένειας, σε αντίθεση με εκείνους που θεωρεί ''κατώτερους''. Για αυτό, λοιπόν, προτείνει την παρότρυνση των άξιων προς αναπαραγωγή και τη μείωση της αναπαραγωγής των μη άξιων 11. Επίσης, πρέπει να τονίσω πως ο Γκάλτον αναπτύσσει τις θεωρίες του και γράφει τα βιβλία του σε μία δύσκολη εποχή, όπου η κοινωνία δοκιμάζεται από την έντονη εγκληματικότητα, κυρίως λόγω της συνεχούς έλευσης μεταναστών και της αύξησης των γεννήσεων της κατώτερης κοινωνικής τάξης. Μέσα σε αυτό το κλίμα, λοιπόν, είναι επόμενο η θεωρία του Δαρβίνου να επηρεάσει τον Γκάλτον, αλλά και ο Γκάλτον επηρέασε τον Δαρβίνο, εκφράζοντας έτσι ο ένας στον άλλον τον αμοιβαίο τους σεβασμό 12. Περνώντας τα χρόνια, ο Γκάλτον θα αποκτήσει σεβασμό από όλη την επιστημονική κοινότητα, η οποία θα ακολουθήσει τα πιστεύω του και θα δουλέψει με βάση αυτά. Το 1907 θα ιδρύσει το Εργαστήριο Εθνικής Ευγονικής και με κεφάλαια από την περιουσία του δημιουργήθηκε έδρα Ευγονικής στο University College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Επίσης, συνέβαλε σημαντικά στην ίδρυση της Εταιρίας Ευγονικής Εκπαίδευσης στο Λονδίνο το 1907 και το βλ. Francis Galton, Hereditary talent and character, MacMillan's Magazine,12,London, 1865, σελ Ο Γκάλτον πιστεύει ακόμα πως προδιαθέσεις σε αρρώστιες, δυσμορφίες, μακροζωϊα,σχιζοφρένεια, σεξουαλική επιθυμία, η επιθυμία για αλκοόλ και τον τζόγο είναι αποτέλεσμα της κληρονομικότητας. 10 βλ. Francis Galton, ό.π. Σελ.165, όπως παραπέμπεται από Γουσέτη Αναστασία, ό.π. Σελ. 7,παραπομπή 7. Οι διαγωνισμοί αυτοί δεν παρέμειναν στη θεωρία αλλά όπως μας ενημερώνει ο Sandel, η Αμερικανική Εταιρία Ευγονικής διοργάνωνε τέτοιους αγώνες.michael Sandel, ό.π.σελ βλ. Francis Galton,ό.π. Σελ. 323 και 326, όπου διακρίνουμε την πρώτο διαχωρισμό της ευγονικής σε θετική και αρνητική, ο οποίος διαχωρισμός θα εξηγηθεί και αναλυθεί στην πορεία της εργασίας. Παρόλα αυτά να σημειώσουμε εδώ πως ο Γκάλτον δεν υπήρξε ποτέ υποστηρικτής δραστικών μέτρων κατά της αναπαραγωγής των ''κατώτερων'' ατόμων, αλλά αναγνώριζε πως κάτι έπρεπε να γίνει σχετικά με την καταστολή τους, γιατί όπως έλεγε όσο προχωρά ο πολιτισμός δεν θα επικρατήσει ο νόμος της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου και θα μπορέσουν να επιβιώσουν και οι πιο αδύναμοι. Μάλιστα ο Γκάλτον δείχνει σε μια αναφορά του να κατακρίνει το σύστημα της αρχαίας Σπάρτης, λόγω του βάναυσου τρόπου τους να σκοτώνουν τα βρέφη, αλλά σε μία μελλοντική του επιστολή το 1907 θα προτείνει ως επιτυχές μέτρο ελέγχου της αναπαραγωγής, την στείρωση. Σε Daniel Kevles, In the name of Eugenics: Genetics and the uses of human heredity, Harvard University press 2004, σελ βλ. Francis Galton, Memories of my life, 1908, σελ. 290, ό.π. από Γουσέτη Αναστασία, ό.π. Σελ.10, παραπομπή 18. Σελίδα 8

9 στην έκδοση του περιοδικού Ευγονική Επιθεώρηση 13. Η δημιουργία όλων των προαναφερθέντων είχαν ως σκοπό την διείσδυση των απόψεων της ευγονικής όχι μόνο στην επιστημονική κοινότητα, αλλά και στους απλούς πολίτες, ώστε η ευγονική να καταγραφεί στις συνειδήσεις των καθημερινών ανθρώπων ως κάτι το φυσιολογικό και να δρουν αναλόγως. Έχοντας ο Γκάλτον αφήσει το στίγμα του, η ιδέα της ευγονικής γνώρισε την ακμή της από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Τα κοινωνικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν λόγω της συνεχούς εισροής μεταναστών, της φτώχειας και της εγκληματικότητας έβαλαν σε σκέψη τους μεταρρυθμιστές, οι οποίοι προσπαθώντας να βρουν τι κάνουν λάθος, βρήκαν στήριγμα στην ευγονική, προσπαθώντας να ρίξουν το φταίξιμο για την κακή λειτουργία των κρατικών οργανισμών στον πολλαπλασιασμό των ''γονιδιακά προβληματικών''. Στις Η.Π.Α., ειδικά, που μερίδιο στο αμερικάνικο όνειρο διεκδικούσαν πλέον Ιρλανδοί, Εβραίοι και Ιταλοί, η ελίτ της χώρας μαζί με ακαδημαϊκούς και εμπόρους της μεσαίας τάξης ένωσαν τις δυνάμεις τους προκειμένου να αντιμετωπίσουν την απειλή της κατώτερης τάξης. Όμως, την δύναμη που απέκτησαν οι μετανάστες μεγάλωσε με την υποστήριξη των εργατικών συνδικάτων, τα οποία, πλέον, διεκδικούσαν καλύτερες αμοιβές και καλύτερες συνθήκες εργασίας 14. Πλέον η ευγονική αποτελούσε μία δημοφιλής ιδεολογία που διδάσκεται στα Πανεπιστήμια και που την έχουν ασπαστεί αρκετοί εκπρόσωποι του πνευματικού κόσμου, που σε συνδυασμό με την επανεμφάνιση των απόψεων του Μέντελ 15 για την κληρονομικότητα και την άνοδο του κοινωνικού Δαρβινισμού, προσπαθούν να κατακτήσουν την εμπιστοσύνη του κόσμου. Εκμεταλλευόμενοι, λοιπόν, τη θεωρία της κληρονομικότητας, εξηγούν την αποτυχία της εύρυθμης λειτουργίας της κοινωνίας στην διαιώνιση των ελαττωματικών γενετικά ατόμων. Το 1910 ο Τσαρλς Ντάβενπορτ, διακεκριμένος βιολόγος, ίδρυσε το Γραφείο Ευγονικών Καταχωρήσεων στο Λονγκ Άιλαντ, των Η.Π.Α., με σκοπό την καταγραφή όσων θεωρούνταν γενετικά ανώμαλοι και την αποτροπή περαιτέρω αναπαραγωγής τους. Το έργο αυτό χρηματοδοτήθηκε από επιφανείς επιχειρηματίες, αλλά υπήρχε και σαφής υποστήριξη του Θίοντορ Ρούζβελτ, του 26ου Προέδρου των Η.Π.Α., που μας δείχνει το οργανωμένο σχέδιο προώθησης της ευγονικής. Από τότε οι εταιρίες ευγονικής εμφανίζονταν η μία μετά την άλλη 16. Ωστόσο, το 13 βλ. Γουσέτη Αναστασία, ό.π.σελ βλ. J. Rifkin, Ο αιώνας της βιοτεχνολογίας-γενετικό εμπόριο και η αυγή του θαυμαστού καινούριου κόσμου, Εκδόσεις Λιβάνη, 1998, σελ Πρέπει να σημειωθεί πως σχεδόν οι μισοί από τους κορυφαίους γενετιστές της Αμερικής συμμετείχαν στο κίνημα της ευγονικής, αναλαμβάνοντας καθοριστικούς ρόλους στον σχεδιασμό του κινήματος και στην ενημέρωση των πολιτών. 15 Gregor Mendel :( ) Αυστριακός μοναχός, γνωστός για τις μελέτες που πραγματοποίησε σχετικά με τους μηχανισμούς της κληρονομικότητας χαρακτηριστικών στα φυτά. Συχνά αναφέρεται και ως ο "πατέρας της Γενετικής'', λόγω της σημασίας που είχαν οι νόμοι της Μεντελικής κληρονομικότητας και για τη μελέτη της κληρονομικότητας στα υπόλοιπα είδη, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου. 16 Το 1913 ιδρύθηκε η Ένωση Ευγονικής, το 1918 η Εταιρία Γκάλτον, ενώ το 1923 συνενώθηκαν για να ιδρύσουν την Αμερικανική Εταιρία Ευγονικής. Επίσης, σημαντική ήταν και η συμβολή των μικρότερων εταιριών ευγονικής σε Σελίδα 9

10 Γραφείο καταργήθηκε το 1939, οπότε και οι αντιδράσεις από την κακή χρήση των στοιχείων που συνέλεξε έγιναν πολλές και υπήρξαν κατηγορίες για παραπλάνηση 17. Μέχρι το 1914, οπότε και ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε, η ευγονική αποτελούσε το αγαπημένο θέμα ακαδημαϊκών, πολιτικών, απλών πολιτών στις εξόδους τους και στις συναθροίσεις γυναικών στα σπίτια τους. Ήταν μία δημοφιλής ενασχόληση, αφού οι θιασώτες της φρόντιζαν να ενημερώνουν, εκδίδοντας σχετικά περιοδικά, διοργανώνοντας διαλέξεις σε σχολεία και εκθέσεις 18. Επιπλέον, διάσημες προσωπικότητες όλων των κλάδων υπήρξαν υποστηρικτές του κινήματος, όπως ο Άγγλος εφευρέτης Αλεξάντερ Γκράχαμ Μπελ και οι Πρόσκοποι, οι οποίοι τότε ξεκινούσαν το έργο τους και εξέφρασαν το ενδιαφέρον τους για την ευγονική. Το 1912 διεξάγεται από την Εταιρία Ευγονικής Εκπαίδευσης του Λονδίνου, το 1ο Διεθνές Συνέδριο Ευγονικής με 750 άτομα από πολλές χώρες, όπως Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ισπανία, Ηνωμένες Πολιτείες 19. Όλα τα συνέδρια, οι συγκεντρώσεις και οι εκδηλώσεις που διεξάγονταν στα πλαίσια της διεθνούς πια κίνησης ευγονικής εστίαζαν την προσοχή τους σε θέματα σχετικά με το περιβάλλον στο οποίο πρέπει να μεγαλώνουν τα παιδιά και κατά πόσο αυτό επηρεάζει το μέλλον τους και την ανατροφή τους 20, και παρά τις διαφωνίες μεταξύ των συμμετεχόντων, υπήρχε μία κοινή συνισταμένη ως προς τον σκοπό τους και τις γενικές κατευθύνσεις του κινήματος. Ήδη κατά την δεκαετία του 1920 παραδίδονταν μαθήματα ευγονικής σε 350 κολλέγια και πανεπιστήμια της χώρας, που επισήμαιναν στους προνομιούχους νεαρούς Αμερικανούς το αναπαραγωγικό τους καθήκον 21. Φυσικά η θεωρία εφαρμόστηκε και στην πράξη. Η αρχή έγινε το 1907 στην Πολιτεία της Ιντιάνα, στις Η.Π.Α., όπου ψηφίστηκε ένας νόμος, ο οποίος επέβαλε την υποχρεωτική στείρωση των εγκληματιών, των άπορων και των διανοητικά καθυστερημένων. Ως το 1935, άλλες 29 Πολιτείες θέσπισαν νόμους που προέβλεπαν την στείρωση γενετικά ''ελαττωματικών'' ατόμων, με αποτέλεσμα πάνω από άνθρωποι να στειρωθούν 22, ενώ το 1927, το Ανώτατο Δικαστήριο άλλες πόλεις των Η.Π.Α., όπως Σικάγο, Μινεσότα κ.α.βλ. Rifkin, ό.π. Σελ βλ. J. Rifkin,ό.π. Σελ.242, κατά παραπομπή της Γουσέτη Αναστασία, ό.π. Σελ Χαρακτηριστική είναι η παρουσία σχετικών άρθρων στα περιοδικά Good housekeeping, The Nation και The New Republic, στα οποία τα άρθρα σχετικά με την ευγονική πολλαπλασιάστηκαν κατά πολύ εκείνη την εποχή. Επιπλέον, ο προϋπολογισμός των Εταιριών Ευγονικής σε Αμερική και Λονδίνο περιελάμβανε μεγάλα ποσά για την έκδοση του τριμηνιαίου περιοδικού Ευγονική επιθεώρηση (Eugenics Review), το οποίο κυκλοφόρησε σε Ευρώπη, Ιαπωνία, Ινδία κ.α. Kevles, ό.π. Σελ. 60 και Γουσέτη Αναστασία, ό.π.σελ.20 παραπομπές βλ. Kevles, ό.π. Σελ βλ. σε Γουσέτη Αναστασία, ό.π.σελ την αναλυτική αναφορά των Συνεδρίων που διοργανώθηκαν σε Αμερική και Αγγλία και τις θεματικές τους. 21 βλ. Kevles, ό.π. Σελ ,89 όπως παραπέμπεται από Sandel, ό.π. Σελ Η ''πρωτοπορία'' αυτή της Ιντιάνα έμελλε να δώσει τον τίτλο σε όλα αυτά τα γεγονότα, ώστε οι ευγονιστές να τα αποκαλούν ως η Ιδέα της Ιντιάνα.Επίσης, χαρακτηριστικό της φρενίτιδας που επικρατούσε γύρω από την στείρωση όσων θεωρούνταν ελαττωματικοί, η Πολιτεία του Μισούρι επέβαλε στείρωση σε κλοπείς ορνίθων, κοινώς ''κλεφτοκοτάδες''.βλ. Μάλλιος Ευάγγελος, Το ανθρώπινο γονιδίωμα:γενετική έρευνα και προστασία ανθρωπίνων Σελίδα 10

11 των Η.Π.Α. έκρινε συνταγματική την πρακτική της στείρωσης, με την δικαιολογία της αποφυγής υπονόμευσης της κρατικής ευημερίας από τους ''ανίκανους'' 23. Άλλος ένας νόμος με στόχο την επίτευξη της ευγονικής ήρθε το 1924, οπότε και ψηφίστηκε μία νομοθετική πράξη για τη Μετανάστευση. Ο νόμος αυτός (Immigration Restriction Act ή Johnson Act) προέβλεπε τον περιορισμό των μεταναστών σε ετησίως και την ποσόστωση για κάθε εθνικότητα, που ήταν 2% για κάθε μία από αυτές 24. Σε γενικές γραμμές στις Η.Π.Α εφαρμόστηκαν μέτρα αρνητικής ευγονικής, δηλαδή προσπάθησαν να εξαφανίσουν με δραστικά μέτρα τα ''ελαττωματικά'' γονίδια. Κυρίως σε μεγάλη έκταση εφαρμόστηκαν οι περιορισμοί γάμων μεταξύ ατόμων που θεωρούνταν προβληματικοί και αν είχαν γίνει ήδη τέτοιοι φρόντιζαν να τους διαλύσουν. Έπειτα πήρε σειρά η υποχρεωτική στείρωση και τέλος οι νόμοι για τον έλεγχο της Μετανάστευσης. Από το 1930 και έπειτα, το κίνημα της ευγονικής αρχίζει και φθίνει, ειδικά μετά τις θηριωδίες που έγιναν στη Ναζιστική Γερμανία. Παρόλα αυτά οι πιο πολλοί νόμοι διατηρήθηκαν περίπου ως το 1970, κυρίως με άλλη μορφή αλλά με τον ίδιο σκοπό 25. Στη Μεγάλη Βρετανία το μέτρο της υποχρεωτικής στείρωσης δεν επιβλήθηκε ποτέ, όπως ούτε κάποιο πιο δραστικό μέτρο, όπως η απαγόρευση γάμου μεταξύ ατόμων που έπασχαν από κάποια πάθηση. Στην Αγγλία πίστευαν οι ευγονιστές πως οι πολίτες πρέπει να πεισθούν βάσει επιστημονικών στοιχείων για τη σημασία των αναπαραγωγικών τους επιλογών και των αρχών της Ευγονικής. Σημαντικό ρόλο για τις αντιλήψεις αυτές έπαιξε η Καθολική Εκκλησία και το Κόμμα των Εργατικών. Παρόλα αυτά άλλου τύπου μέτρα ευγονικής τέθηκαν σε εφαρμογή από κοινωνικούς λειτουργούς, εκπαιδευτικούς και επιμελητές ψυχιατρείων, φυλακών κ.λ.π., όπως ο περιορισμός των γάμων και η εισαγωγή σε ειδικά ιδρύματα. Οι Βρετανοί ευγονιστές, σε αντίθεση δικαιωμάτων, Εκδ. Αντ.Σάκκουλας, 2004, σελ.242, Sandel, ό.π. Σελ.87 και Rifkin, ό.π. Σελ Η υπόθεση-σταθμός είναι η Buck v. Bell και αφορούσε την 17χρονη Carrie Buck, η οποία ήταν διανοητικά καθυστερημένη και ύστερα από τον βιασμό ενός συγγενή της έμεινε έγκυος. Οι θετοί γονείς της για να αποσιωπήσουν το γεγονός την έστειλαν σε ένα ίδρυμα μαζί με την επίσης διανοητικά καθυστερημένη μητέρα της και την αδερφή της. Έτσι το δικαστήριο εξετάζοντας το γενεαλογικό της δέντρο και βλέποντας πως υπάρχει κληρονομικότητα, διέταξε την στείρωση της Carrie, λέγοντας χαρακτηριστικά ο δικαστής Oliver Wendel Holmes πως ''τρεις γενιές ηλιθίων είναι αρκετές''. Έτσι το κίνημα της ευγονικής σημειώνει μία σημαντική νίκη γιατί μέχρι τότε πολλά δικαστήρια είχαν κρίνει τους νόμους περί στείρωσης των Πολιτειών ως αντισυνταγματικούς. Τώρα άνοιγε ο δρόμος για την στείρωση σε περισσότερους ασθενείς και με την άδεια του νόμου.βλ Kevles, ό.π. Σελ Ο Rifkin, ό.π. Σελ , αναφέρει μελέτες που έγιναν εκείνη την εποχή, εκμεταλευόμενοι οι επιστήμονες και οι πολιτικοί, το κλίμα ανησυχίας που υπήρχε λόγω του Α' Παγοσμίου Πολέμου, ώστε να γίνουν διακρίσεις ανάλογα με την εθνικότητα. Για παράδειγμα σε μελέτη του ο κοινωνιολόγος Έντουαρντ Ρος αναφέρει τα χαρακτηριστικά διάφορων φυλών, όπως των λαών της Μεσογείου, οι οποίοι είναι επιρρεπείς στο σεξ, οι Σλάβοι οι οποίοι είναι αλκοολικοί και οι Εβραίοι που είναι πονηροί. Στο τέλος, βέβαια, καταλήγοι πως οι Βόρειοι είναι οι πιο έξυπνοι και αποδοτικοί. βλ. Ευαγγελόπουλος, ό.π. Σελ Το 2002 και το 2003, και ενώ δημοσιογραφικές έρευνες έφερναν στο φως τις ευγονικές φρικαλεότητες του παρελθόντος, οι κυβερνήτες των Πολιτειών της Βιρτζίνια, του Όρεγκον, της Καλιφόρνιας, της Βόρειας και της Νότιας Καρολίνας ζήτησαν επισήμως συγνώμη από τα θύματα της αναγκαστικής στείρωσης. βλ. Sandel, ό.π. Σελ. 89. Σελίδα 11

12 με τους Αμερικανούς συναδέλφους τους, πρότειναν και εφήρμοσαν κυρίως μέτρα θετικής ευγονικής, όπως φορολογικές ελαφρύνσεις, επιδόματα μητρότητας κ.α., ώστε να εξασφαλιστεί η βιολογική ποιότητα 26. Η Γερμανία όπως ξέρουμε, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εφαρμογή της Ευγονικής. Αυτό που ίσως δεν ξέρουμε είναι ότι πολύ πριν ανέβουν στην εξουσία οι Ναζί, Γερμανοί επιστήμονες, επηρεασμένοι από την απήχηση του κινήματος σε Η.Π.Α και Μ. Βρετανία, είχαν ξεκινήσει να υποστηρίζουν και να διαδίδουν τις ιδέες της ευγονικής. Και στη Γερμανία υπήρχαν δύσκολες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, οι οποίες επέτρεψαν την καλλιέργεια ρατσιστικών αντιδράσεων και εν τέλει την ανάληψη της εξουσίας από τον Αδόλφο Χίτλερ και το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα. Πρωτεργάτης του κινήματος της Ευγονικής στη Γερμανία ήταν ο καθηγητής Ιατρικής, Άλφρεντ Πλετς (Alfred Ploetz ), ο οποίος έκανε την διαφορά και καθιέρωσε τον όρο ''φυλετική υγιεινή'' αντί της ευγονικής, καθώς ήθελε να τονίσει τη σημασία της φυλής στο ευγονικό εγχείρημα και ήταν αυτός που πρωτοίδρυσε Οργανισμούς σχετικούς με την προαγωγή της Φυλετικής καθαρότητας και της Ευγονικής 27. Η Γερμανική κίνηση ευγονικής καθοδηγήθηκε από την πρωτοπόρα Αμερική. Όχι μόνο οι Γερμανοί επιστήμονες και υποστηρικτές του κινήματος ταξίδεψαν ως τις Η.Π.Α προκειμένου να διδαχθούν τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικάνοι εφήρμοσαν τις μεθόδους τους, αλλά χρηματοδοτήθηκαν και από Αμερικανούς επιχειρηματίες 28. Πολλές από τις μεθόδους τους, όπως οι νόμοι περί στείρωσης είναι ουσιαστικά αντιγραφή των αντίστοιχων της Αμερικής. Ωστόσο, με τα αποτρόπαια εγκλήματα των Ναζί, οι Αμερικάνοι το 1933 καταδικάζουν τις ενέργειες τους, σταματώντας να έχουν οποιαδήποτε επαφή μαζί τους. Η άνοδος του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία έγινε το 1933, όμως οι απόψεις του περί φυλετικής υγιεινής ήταν γνωστές από το 1924, οπότε και δημοσιεύτηκε το βιβλίο του Ο αγών μου (Mein Kampf) και έπαιξαν, όπως ξέρουμε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας 29. Μόλις ανέλαβε τα ηγετικά καθήκοντα του, ψηφίστηκαν οι ακόλουθοι νόμοι: ο νόμος ''περί αποφυγής απογόνων με κληρονομικές ασθένειες'', ''περί επικίνδυνων καθ'έξιν εγκληματιών'', ''περί ομογενοποίησης του συστήματος υγείας'', ''περί προστασίας του γερμανικού αίματος και της γερμανικής τιμής'' και ο νόμος ''περί υγιούς γάμου'' 30. Η επικράτηση της Άριας Φυλής έγινε 26 βλ. αναλυτικότερα για την Ευγονική στη Μεγάλη Βρετανία, Γουσέτη Αναστασία, ό.π. Σελ Το 1904 κάνει την αρχή με το Αρχείο φυλετικής και κοινωνικής βιολογίας. Το 1905 ίδρυσε την Εταιρεία Φυλετικής Υγιεινής, η οποία το 1910 μετονομάστηκε σε Γερμανική Εταιρεία Φυλετικής Υγιεινής.βλ. Παπαδημητρίου Ζήσης, Ο ευρωπαϊκός ρατσισμός. Εισαγωγή στο φυλετικό μίσος, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα,2000, σελ Το ίδρυμα Rockefeller έδωσε και στους Γερμανικούς Οργανισμούς πολλά χρήματα, όπως και στις Αμερικάνικες Ευγονικές Εταιρίες. βλ. Stefan Kuhl, The Nazi connection:eugenics,american racism and German National Socialism, Oxford University Press, 1994, σελ βλ. Χίτλερ Αδόλφος, Ο αγών μου, Μετφ. Λεωνίδας Προεστίδης, Εκδ. Κάκτος, 2006, σελ βλ. Παπαδημητρίου, ό.π. Σελ Σελίδα 12

13 αυτοσκοπός, αλλά στην αρχή οι προσπάθειες επικεντρώθηκαν στην εξόντωση των ''ελαττωματικών'' μέσω της στείρωσης. Στη λίστα με τις κληρονομικές ασθένειες που πρέπει να εξαλειφθούν ανήκαν αρχικά πολύ σοβαρές αρρώστιες 31, αλλά σιγά-σιγά η λίστα διευρύνθηκε και περιελάμβανε τους αλκοολικούς, τους τεμπέληδες, τους ομοφυλόφιλους και τα ηθικώς εκφυλισμένα άτομα. Επίσης, καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη των στόχων έπαιξε η επιστημονική κοινότητα. Οι ιατροί της Ναζιστικής Γερμανίας απέκτησαν δεσπόζουσα θέση στην κοινωνία, με υψηλές αμοιβές αλλά κατείχαν και σημαντικές θέσεις, καθώς όλοι ήταν μέλη των Ταγμάτων Εφόδου και των SS. Επίσης, ένας δικαστής ο Καρλ Μπίτινγκ (Karl Biding) και ο ψυχίατρος Άλφρεντ Χόχε (Alfred Hoche), με το βιβλίο τους Η Άδεια καταστροφής της ζωής που δεν αξίζει να ζει κανείς θα αποτελέσει οδηγό για την εκκαθάριση πολλών ανθρώπων, καθώς δίνεται προτεραιότητα στο οικονομικό κόστος και παραμερίζεται η αξία της ζωής 32. Από το 1934, οπότε και άρχισαν να εφαρμόζονται οι νόμοι ως το 1945, που έληξε ο πόλεμος, περίπου άτομα υπέστησαν υποχρεωτική στείρωση, άτομα, κυρίως, με διανοητική στέρηση και σε φρενοβλαβείς 33. Οι υποχρεωτικές στειρώσεις ήταν το πρώτο βήμα για να περάσει η Ναζιστική Γερμανία στην ''ευθανασία''. Το περίφημο Πρόγραμμα Τ-4 άρχισε το Σεπτέμβριο του 1939, επιτρέποντας στους ιατρούς να σκοτώνουν εκείνους, των οποίων οι ασθένειες ήταν ανίατες. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα απόρρητο και διεξαγόταν ύστερα από προσωπική εντολή του Χίτλερ 34, όπου θύματα δεν έπεσαν μόνο ενήλικες ασθενείς αλλά και ανήλικα παιδιά, που τις πιο πολλές φορές δεν ήταν πάνω από ενός έτους, καθώς σκοπός ήταν οι μελλοντικές γενιές να είναι όσο πιο ''καθαρές'' γίνεται 35. Το πρόγραμμα σταμάτησε ύστερα από την έντονη διαμαρτυρία της Εκκλησίας και των συγγενών των θυμάτων, αλλά μέχρι που σταμάτησε παιδιά είχαν 31 Όπως η μανιοκατάθλιψη, η επιληψία, η χορεία του Huntington, η κληρονομική δυσπλασία, η κληρονομική τύφλωση και κώφωση κ.α. Η λίστα θα διευρυνθεί τόσο πολύ που το 1937 η πρακτική της στείρωσης θα εφαρμοστεί και στους αποκαλούμενους μπάσταρδους της Ρηνανίας, που ήταν παιδιά που γεννήθηκαν από γερμανίδες και μαύρους στρατιώτες, οι οποίοι υπηρετούσαν στον Γαλλικό στρατό, καθώς η Ρηνανία μετά τον Α' Παγκ.Πόλεμο ήταν υπό γαλλική κατοχή. 32 Και οι καθηγητές στα σχολεία έπαιζαν σπουδαίο ρόλο καθώς παρακινούσαν τους μαθητές να κάνουν το γενεαλογικό τους δέντρο προκειμένου να ανιχνευτούν τα ελαττωματικά μέλη. βλ. Testart Jacques, Η επιθυμία του γονιδίου, Μετφ.Γιάννης Κρητικός, Εκδ.Κάτοπτρο,1994,σελ , Anne Kerr/Tom Shakespeare, Genetic politics: From Eugenics to Genome, New Clarion Press, 2002, σελ.24 και Η στείρωση εφαρμόστηκε ισότιμα σε άνδρες και γυναίκες. Τις πιο πολλές φορές οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της στείρωσης απεβίωναν. βλ. Testart Jacques, ό.π., σελ βλ. Proctor Robert, Η εξόντωση της ζωής που δεν αξίζει να τη ζει κανείς, στο Μακρυνιώτη Δήμητρα, Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Νήσος, 2004, σελ.395, όπως παραπέμπεται από Γουσέτη Αναστασία, σελ βλ. Επίσης το κομμάτι της εργασίας παρακάτω για την ευθανασία νεογνών. 35 Το διάταγμα που καθόριζε την ευθανασία νεογνών και παιδιών μέχρι 3 ετών προέβλεπε την αναφορά των ελαττωμετικών στις αρμόδιες αρχές. Σωματικές δυσμορφίες, διανοητική υστέρηση, τύφλωση, κώφωση, νανισμός και σύνδρομο Ντάουν είναι μερικές από τις σοβαρές ασθένειες από τις οποίες πρέπει να πάσχουν τα παιδιά, αλλά στη συνέχεια χαρακτηριστικά όπως το ''βρέξιμο'' του κρεβατιού, τα εξανθήματα, η μελαμψή επιδερμίδα και η φασαρία αποτελούσαν λόγους για να οδηγηθεί ένα παιδί σε ένα από τα 28 κέντρα θανάτωσης που είχαν δημιουργηθεί. βλ. Anne Kerr/Tom Shakespeare, Genetic politics: From Eugenics to Genome, New Clarion Press, 2002, σελ. 34. Σελίδα 13

14 θανατωθεί. Η θηριωδία συνεχίζεται με το πρόγραμμα 14f13 που περιλαμβάνει την εξόντωση των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, καταλήγοντας με αυτόν τον τρόπο στο Ολοκαύτωμα και στις συνταρακτικές του συνέπειες 36. Στη Γαλλία το κίνημα της ευγονικής δεν πήρε, ούτε κατά προσέγγιση, τις διαστάσεις που είχε στις προαναφερθείσες χώρες. Υποστηρικτές μεθόδων ευγονικής υπήρξαν ο Binet-Sangle, διακεκριμένος Γάλλος γιατρός, o Charles Richet, βραβευμένος με Νόμπελ Ιατρικής και ο επίσης κάτοχος Βραβείου Νόμπελ, Alexis Carrel 37. Δεν υιοθετήθηκαν ποτέ σκληρά μέτρα αντίστοιχα της Ναζιστικής Γερμανίας, με εξαίρεση την περίοδο του καθεστώτος του Βισύ, οπότε και ψυχικά ασθενείς πέθαναν από την πείνα στα ψυχιατρεία και δεκάδες χιλιάδες Εβραίοι συνελήφθησαν και παραδόθηκαν στις γερμανικές αρχές προκειμένου να οδηγηθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης 38. Οι Σκανδιναβικές χώρες, Δανία, Νορβηγία, Σουηδία και Φινλανδία δεν έμειναν έξω από τον χορό της Ευγονικής. Αποτελούν χώρες-πρότυπα κοινωνικής προστασίας και ευημερίας και σίγουρα αποτελεί έκπληξη ότι εφήρμοσαν μεθόδους που θυμίζουν τη Ναζιστική πολιτική. Και όμως, από το 1929, οπότε η Δανία ψήφισε τον πρώτο νόμο περί ευγονικής, που ρύθμιζε την υποχρεωτική στείρωση των διανοητικά καθυστερημένων και των φρενοβλαβών, μέχρι και το 1970, υπήρχαν σε αυτές τις 4 χώρες ρυθμίσεις περί στείρωσης 39. Καθοριστικό ρόλο έπαιξε μία καινούρια πολιτικο-οικονομική θεωρία, ο παραγωγικός σοσιαλισμός, ο οποίος αναπτύχθηκε στην Σκανδιναβία και κυρίως στη Σουηδία. Αυτό που ήθελαν να επιτύχουν οι κυβερνώντες ήταν να αξιοποιήσουν τους μη παραγωγικούς αυτής της κοινωνίας, ώστε η χώρα να βρεθεί σε τροχιά ανάπτυξης, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία. Ήξεραν ότι όσοι μεγαλώνουν σε προβληματικό περιβάλλον, δηλαδή κυρίως τα παιδιά, θα διαμορφώσουν ανάλογους χαρακτήρες και συνήθειες. Δυστυχώς, τη λύση την βρήκαν στην αναγκαστική στείρωση, δεν γνωρίζουμε όμως κατά πόσο έλυσε το πρόβλημα 40. Μετά το τέλος του Β 'Παγκ. Πολέμου, οι στειρώσεις συνέχισαν να γίνονται, πλέον όμως 36 Η γενοκτονία περιλάμβανε Εβραίους, Τσιγγάνους και Σλάβους κατά απόφαση των Goring και Heydrich στις 20 Ιανουαρίου 1942 και στμάτησε το βλ. Μάλλιος, ό.π. Σελ Για περισσότερη ανάλυση των προτάσεων των προσωπικοτήτων αυτών βλ. Γουσέτη Αναστασία, ό.π. Σελ Μπορεί να μην προέβησαν σε πράξεις αρνητικής ευγονικής, μέτρα θετικής ευγονικής υιοθετήθηκαν σίγουρα, όμως κυρίως για την βελτίωση της υγείας των πολιτών από αρρώστιες όπως η σύφιλη και η φυματίωση και μέσω της σεξουαλικής διαπαδαγώγισης, ώστε να βελτιωθεί το βιολογικό υλικό του γαλλικού πληθυσμού. βλ. Alain Drouard, Eugenics in France and Scandinavia:Two cases studies, στο Peel Robert, Essays in the history of Eugenics, Galton Institute, 1998, σελ. 176 και και Frank Dikotter, Race culture:recent Perspectives on the History of Eugenics, American Historical Review, 1998, σελ βλ. Μαίρη Χίλσον, Το Σκανδιναβικό μοντέλο, Μετφ. Κουμπιάς Νίκος, Εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Προοπτικές 2012, σελ , όπως παραπέμπει σε Broberg/Hansen, Eugenics and the welfare state: Sterilization policy in Denmark, Sweden, Norway and Finland, Michigan State University Press, βλ.alberto Spektorowfski, The Eugenic temptation in Socialism:Sweden,Germany and the Soviet Union, Tel Aviv University, Society for Comparative study of society and history, 2004,σελ Σελίδα 14

15 εθελουσίως και κυρίως για λόγους αντισύλληψης και οικογενειακού προγραμματισμού 41. Αναλυτικά, στη Δανία από το 1929 ως το 1950, οπότε καταργήθηκε η υποχρεωτική στείρωση, καταγράφηκαν στειρώσεις, κυρίως σε γυναίκες, διανοητικά καθυστερημένες 42. Στη Νορβηγία, τα πράγματα κυμάνθηκαν όπως και στη Δανία. Από το 1934 ως το 1945 στειρώθηκαν περίπου άτομα. Αποφασιστικό ρόλο στην αύξηση των στειρώσεων έπαιξε η κατοχή της από τη Ναζιστική Γερμανία το Στη Φινλανδία εκτός της στείρωσης, νομοθετικά προβλέφθηκαν ο ευνουχισμός και η διακοπή της κύησης. Από το 1935 ως το 1955, στειρώθηκαν άτομα, ενώ την περίοδο , που ο νόμος καταργούσε την υποχρεωτική στείρωση, οι στειρώσεις ανήλθαν σε Τέλος, στη Σουηδία από το 1915 γνώριζαν την ευγονική ιδεολογία, έχοντας θεσπίσει απαγορευτικό νόμο για το γάμο μεταξύ διανοητικά καθυστερημένων. Μεταξύ, όμως, 1935 και 1975, στειρώσεις πραγματοποιήθηκαν στη Σουηδία χάρη σε 2 νόμους, έναν το 1935 και έναν αναθεωρημένο το Συνοψίζοντας τα μέτρα ευγονικής των Σκανδιναβικών χωρών, είναι δύσκολο να μην εντοπίσει κανείς τις ακόλουθες ομοιότητες με τα αντίστοιχα των Η.Π.Α και της Γερμανίας : πρώτον, και πάλι κατηγορήθηκαν οι ''ελαττωματικοί'' για την αδυναμία λειτουργίας των κρατικών οργανισμών και της οικονομικής ανάπτυξης. Δεύτερον, παρά την άποψη των πολιτικών δυνάμεων της εποχής ότι δεν υπάρχει φυλετικός προσανατολισμός, τα στοιχεία της εποχής φανερώνουν το αντίθετο, καθώς οι κατώτερες εργατικές τάξεις, οι γυναίκες και οι τσιγγάνοι ήταν ο κύριος στόχος της αναγκαστικής στείρωσης. Πάντως ο αρχικός σκοπός ήταν η αποστροφή από τις ιδέες του Μέντελ, που ΗΠΑ και Γερμανία ακολουθούσαν και η υιοθέτηση των απόψεων του Λαμάρκ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης, όπου η σοσιαλιστική ιδεολογία δεν επέτρεψε να αναπτυχθεί και να εφαρμοστεί η ευγονική. Το κράτος ποτέ δεν επιχείρησε να ακολουθήσει τις επιταγές του ευγονικού κινήματος, σε αντίθεση με κάποιους επιστήμονες που ήταν υποστηρικτές του Λαμαρκισμού. Ο Στάλιν και άλλοι σοβιετικοί ηγέτες, πίστευαν στην εξέλιξη του ανθρώπου μέσα από την επιρροή του σωστού περιβάλλοντος. Ένα τέτοιο περιβάλλον ήταν το σοσιαλιστικό. Άρα μία ιδεολογία που έλεγε ότι οι άνθρωποι πρέπει να 41 βλ. Γουσέτη Αναστασία, ό.π. Σελ Να σημειώσουμε πως ο εισηγητής του μέτρου της στείρωσης ήταν ο σοσιαλδημοκράτης K.K. Steincke, όμως το μέτρο πρωτοεπιβλήθηκε από συντηρητική κυβέρνηση.βλ. Bent Sigurd Hansen, Something rotten in the state of Denmark:Eugenics and the ascent of the welfare state, σε Broberg/Hansen, ό.π. Σελ Μετά το τέλος του Πολέμου η στείρωση εφαρμοζόταν εθελοντικά,κυρίως για λόγους αντισύλληψης και έτσι μέχρι το 1977 οι στειρώσεις έφτασαν τις βλ. Nils Roll-Hansen, Norwegian Eugenics:Sterilization as Social reform, σε Broberg/Hansen, ό.π. Σελ βλ. σχετικά Marjatta Hietala, From race hygiene to sterilization: The Eugenics movement in Finland, σε Broberg/Hansen, ό.π. Σελ βλ. Gunnar Broberg/Mattias Tyden, Eugenics in Sweden: Efficient care, σε Broberg/Hansen, ό.π. Σελ , όπως παραπέμπεται από Alberto Spektorowfski,The Eugenic temptation in Socialism:Sweden,Germany and the Soviet Union, Tel Aviv University, Society for Comparative study of society and history, 2004,σελ. 90. Σελίδα 15

16 χωρίζονται σε κοινωνικές τάξεις βάσει των γονιδίων τους ερχόταν σε αντίθεση με το Μαρξισμό- Λενινισμό και τη θεωρία του παραγωγικού υλισμού 46. Άξια αναφοράς, επίσης, είναι και η περίπτωση της Τουρκίας. Το κίνημα της ευγονικής γνώρισε άνθιση κατά την άνοδο του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στην εξουσία ( ), του πρώτου πρωθυπουργού στην ιστορία της. Οι προτάσεις των ευγονιστών κυμάνθηκαν στο ίδιο μήκος κύματος με το όραμα του Κεμάλ για την Τουρκία, που ήταν να φτιάξει ένα κράτος, ένα λαό, προσανατολισμένο στη Δύση και όχι στην Ανατολή, με ότι αυτό συνεπαγόταν. Μέτρα αρνητικής ευγονικής, όπως η στείρωση, δεν εφαρμόστηκαν, όμως μέτρα για την ενίσχυση της αναπαραγωγικότητας υπήρχαν. Φορολογικές ελαφρύνσεις, επιδόματα και προώθηση των υγιών παιδιών που γεννήθηκαν από υγιείς γονείς ήταν, θα έλεγα, μερικά από τα μέτρα θετικής ευγονικής 47. Το πιο δραστικό, από αυτά, ήταν ο νόμος περί δημόσιας υγιεινής που ψηφίστηκε το 1930 και προέβλεπε υποχρεωτική προγαμιαία εξέταση του ζευγαριού ώστε να διαπιστωθεί ότι και οι 2 γονείς είναι υγιείς και θα κάνουν φυσιολογικά παιδιά, αλλιώς απαγορευόταν να παντρευτούν. Επίσης, σημαντικό ρόλο έπαιξε η γυμναστική διαπαιδαγώγηση του Τούρκικου λαού, προκειμένου να γίνει ένας λαός υπερήφανος και να αποτινάξει τη μιζέρια της Ανατολής και για το λόγο αυτό, το 1938 η Βουλή ψήφισε το νόμο περί πειθαρχίας του σώματος 48. Εν τέλει, η Τουρκία ουσιαστικά έπραξε ότι περίπου και η Γαλλία σε θέματα ευγονικής, ακολουθώντας τις ιδέες του Νεο- Λαμαρκισμού. Είχε επικρατήσει η αντίληψη πως τα χαρακτηριστικά που περνούν από γενιά σε γενιά είναι αποτέλεσμα μίας αέναης εξέλιξης, που διαμορφώνονται με βάση τις ανάγκες επιβίωσης, με αποτέλεσμα ο Κεμάλ δημιουργώντας ένα λαό μορφωμένο, εκλεπτυσμένο, μοντέρνο και υπερήφανο, θα έβαζε ένα λιθαράκι στην κατασκευή ενός δυνατού και αξιοσέβαστου έθνους 49. Όμως, η λίστα με τις χώρες που υιοθέτησαν την ιδεολογία της Ευγονικής δεν τελειώνει εδώ. 46 Σημαντικό ρόλο στην έλλειψη μέτρων αρνητικής ευγονικής έπαιξε και η μεγάλη υπογεννητικότητα εκείνης της εποχής. Ο Στάλιν με τη βοήθεια του Τρόφιν Λυσένκο, κατάφερε να υποκειμενικοποιήσει τις επιστήμες, δηλαδή οποιαδήποτε ανακάλυψη ή ανάλυση θεωρίας έπρεπε να εξηγείται υπό την ιδεολογία του παραγωγικού υλισμού. Υπήρχαν πολλοί Μαρξιστές επιστήμονες και μη οι οποίοι σε δημοσιεύματά τους υποστήριζαν πως εξέχουσες προσωπικότητες, όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι, ο Νεύτωνας, ο Λένιν και ο Μάρξ, μόνο σε ένα σοσιαλίστικό καθεστώς μπορούν να δημιουργηθούν και για αυτό πάσχιζαν να διατηρήσουν τις θεωρίες των φιλελεύθερων επιστημόνων, Α. Φιλιπτσένκο και Νικολάι Κολτσόφ, μακριά. Έτσι η ευγονική θεωρήθηκε αντίθετη με την ιδεολογία των Μενσεβίκων. Βλ.την ανάλυση για τη Σονιετική ένωση και την διαφορά της με Γερμανία και Σουηδία σε Alberto Spektorowfski,The Eugenic temptation in Socialism:Sweden,Germany and the Soviet Union, Tel Aviv University, Society for Comparative study of society and history, 2004,σελ βλ. Ayca Alemdaroglu, Politics of the body and eugenic discourse in early Republican Turkey, Body and Society, 2005, 11: βλ. ό.π. Σελ Οι Τούρκοι ήταν επιφυλακτικοί με οποιαδήποτε μορφή ακραίας ευγονικής, καθώς είχαν ως παράδειγμα τα τεστ ευφυίας που η ΗΠΑ έκανε στους μετανάστες προκειμένου να μπουν στη χώρα. Οι Τούρκοι ήταν πάντα στις τελευταίες θέσεις και αυτό τους έκανε να αμφισβητήσουν κάθε πράξη που μείωνε την εξυπνάδα τους και την δύναμή τους. Βλ. Τις σχετικές πληροφορίες από Ayca Alemdaroglu, Politics of the body and eugenic discourse in early Republican Turkey, Body and Society, 2005, 11: Σελίδα 16

17 Κίνα, Βραζιλία, Μεξικό, Αργεντινή, Ιαπωνία 50 είναι μερικές ακόμα χώρες που μπήκαν στον πειρασμό να δημιουργήσουν μία καλύτερη φυλή. Μάλιστα σε σχετική ανάλυση 51 φαίνεται μία αναντιστοιχία μεταξύ των χωρών που μέσω πειραμάτων και παρατηρήσεων πρωτοπόρησαν τεχνολογικά και συνέβαλαν στην εξέλιξη του κινήματος της ευγονικής και των χωρών που δεν αποτέλεσαν το κέντρο των εξελίξεων στη θεωρία, αλλά τελικώς ήταν αυτές που εφήρμοσαν τις πιο σκληροπυρηνικές πράξεις της φυλετικής εκκαθάρισης. Κλείνοντας το εισαγωγικό κεφάλαιο για το κίνημα και την ιδεολογία της Ευγονικής πρέπει να πούμε τα εξής: το ευγονικό κίνημα ήταν ένα παγκόσμιο φαινόμενο 52, το οποίο στηρίχτηκε όχι μόνο από πολιτικούς αλλά και επιστήμονες της εποχής, όπως ιατρούς, νομικούς, ανθρωπολόγους και οικονομολόγους 53. Επίσης, δεν μπορούμε να εντάξουμε τους οπαδούς του σε μία συγκεκριμένη ομάδα, γιατί υπήρχε και ακροδεξιό ρεύμα ευγονικής, αλλά και Σοσιαλιστικό. Χριστιανοί Καθολικοί υπήρξαν οπαδοί της ευγονικής, όσο και Εβραίοι, ενώ τα πρότυπα που διαμορφώθηκαν, χωρίζονται στις Βρετανικές ιδέες του Γκάλτον περί μίας εθνικής ευγονικής, στη Γαλλική νοοτροπία, που στηριζόταν στις ιδέες του Λαμάρκ, δηλαδή ότι βάση πρέπει να δοθεί στη φύση και στη διαπαιδαγώγηση και στη Γερμανική σχολή των πειραματισμών σε ανθρώπους. Ή με άλλο διαχωρισμό σε αυτά της φυλετικής υγιεινής, της κοινωνικής υγιεινής και της πνευματικής καλλιέργειας 54. Σε όλα τα κράτη, η ιδέα της ευγονικής γνώρισε τη μεγάλη της ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου ( ) και οι κυβερνήσεις προσπαθούσαν να δημιουργήσουν ένα κράτος ευημερίας. Όμως, τα κρατικά έξοδα αυξάνονταν και έτσι οι διακρίσεις δεν άργησαν να έρθουν. Τρία χαρακτηριστικά είχαν οι ρυθμίσεις για το κράτος ευημερίας: οι γιατροί, ως μέρος του σχεδίου, συμβουλεύουν υπέρ της ευγονικής, ο αριθμός των μεταναστών, με νομοθετικές ενέργειες μειώνεται και τέλος έλεγχος στην τέλεση γάμων και της κοινωνικής ζωής 55. Η ευγονική ιδεολογία μπορεί να γνώρισε πολλούς οπαδούς, αλλά είχε και πολλούς επικριτές. Επιφανείς επιστήμονες, όπως οι Julian Huxley, Oscar Hertwig, Friedrich Hertz πίστευαν 50 Σχετικά με την Ιαπωνία και την παρουσία του ευγονικού κινήματος εκεί βλ. Kazuyo Morita, The Eugenic Transition of 1996 in Japan: From law to personal choice, Disability & Society, 16:5, Η αναφερόμενη παρατήρηση έγινε από τον Edward J. Larson στο βιβλίο του Sex, Race and Science, αρχικά σε συσχετισμό με επαρχιακές Πολιτείες της Αμερικής, αλλά επέκτεινε παγκοσμίως το συνειρμό του, λέγοντας πως χώρες που δεν είχαν το τεχνολογικό εξοπλισμό, όπως η Βραζιλία και η Κίνα, δέχθηκαν επιστήμονες από τη Μεγάλη Βρετανία και τις Η.Π.Α., με αποτέλεσμα να καταλήξουν να γίνουν από τις πιο φανατικές στην πράξη της ευγονικής. βλ. Σε Dikotter Frank, ό.π. Σελ Το άρθρο ''Globalizing social movement theory: the case of eugenics'' των Barret D/ Kurzman C, Theory and Society 33: , 2004, αναλύει την επιτυχία του κινήματος της Ευγονικής πάνω σε 2 πυλώνες : στην δραστηριότητα του, που ήταν διεθνής, με πάνω από 200 διεθνή συνέδρια και την υιοθέτηση πολιτικής, που ήταν κοινή, παρά τις επιμέρους διαφορές. 53 Για τον συσχετισμό της Ευγονικής με τις Οικονομικές θεωρίες βλ. Peart S/Levy D., ό.π βλ. Paul Weindling, Critics, Commentators and Opponents of Eugenics 1880s 1950s, East Central Europe 38 (2011) βλ. σε Paul Weindling, ό.π. Σελ Σελίδα 17

18 πως η ευγονική στηριζόταν τόσο πολύ σε λάθος βάσεις, που δεν δίστασαν να την χαρακτηρίζουν και ψευδο-επιστήμη (pseudo-science), τονίζοντας πως δεν μπορεί επιτροπές από κρατικούς υπαλλήλους να καθορίζουν ποιος θα ζήσει, ποιος θα πεθάνει και ποιος θα αναπαραχθεί. Ο Hertz μάλιστα ως Κοινωνιολόγος, ήταν αντίθετος στην ιδέα της Φυλής, γιατί όπως πίστευε η διάκριση σε ανώτερη και κατώτερη φυλή δεν στηρίζεται σε εμπειρικά στοιχεία 56. Ωστόσο, και με το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η επιστημονική κοινότητα ήταν διχασμένη 57 ως προς την χρησιμοποίηση του όρου Φυλή, παρά την καταχρησή της από τους Ναζί. Πλέον σήμερα η ευγονική έχει πάρει τη θέση της από την ανθρώπινη Γενετική, που η εφαρμογή της και κυρίως η χρήση των ευρημάτων της, εγείρει πολλά ερωτήματα, ιατρικά, νομικά και ηθικά, τα οποία θα ερευνηθούν στη συνέχεια της εργασίας. 56 ό.π. Σελ Χαρακτηριστική είναι η κριτική που ασκήθηκε στον Julian Huxley, όταν ως ο πρώτος Διευθύνων της ΟΥΝΕΣΚΟ, θέλησε να δημιουργήσει ένα μανιφέστο πάνω στον βιολογικό ανθρωπισμό, γιατί έδειξαν πως ήθελαν να κάνουν την Φυλή έναν κοινωνικό μύθο, ενώ υπάρχει με σάρκα και οστά, ενώ ο Claude Levi- Strauss, Εθνολόγος, αποδοκιμάστηκε, που προσπάθησε να ορίσει την Φυλή με βάση κοινωνικο-πολιτισμικούς όρους. Ό/π. Σελ Σελίδα 18

19 Ενότητα Β. Γενικό μέρος Υποενότητα α'. Αρχές και βασικές έννοιες της Βιοηθικής γύρω από τη Γενετική τεχνολογία και την Ευγονική Η Ευγονική ως επιστήμη ή ως κίνημα προσελκύει το ενδιαφέρον του Βιοηθικού κλάδου εξαιτίας της χρησιμοποίησης ιατρικών μεθόδων και ανακαλύψεων προκειμένου να πετύχει τον σκοπό της. Για παράδειγμα, η πρακτική της στείρωσης, που όπως είδαμε, στη Ναζιστική Γερμανία χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον, πραγματοποιείται με ιατρικά μέσα και γνώσεις, ενώ και νέες ανακαλύψεις της τεχνολογίας, όπως ο προγεννητικός έλεγχος, υποστηρίζεται από πολλούς πως είναι μία καινούρια μορφή ευγονικής. Για όλα τα παραπάνω λοιπόν, δεν θα μπορούσα να μην αναφέρω τις βασικές αρχές και ιδέες που διέπουν τη βιοηθική και φυσικά τις επιμέρους εφαρμογές της Γενετικής τεχνολογίας και κατά συνέπεια και την Ευγονική. Οι τέσσερις αυτές βασικές αρχές είναι οι ακόλουθες : α. Η αρχή της αυτονομίας, β. Η αρχή της αγαθοεργίας- ευεργεσίας, γ. Η αρχή της μη πρόκλησης βλάβης και πόνου και δ. Η αρχή της δικαιοσύνης. Συχνά οι αρχές αυτές έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, γεγονός που έχει οδηγήσει πολλούς επιστήμονες να αμφισβητούν την ουσία και την αξία της Βιοηθικής ως επιστήμης και τείνουν να την χαρακτηρίζουν απλά ως έναν τρόπο επίλυσης των διαφορών μεταξύ ιατρών, ασθενών και συγγενών, αλλά και μία συμβιβαστική μέθοδο για να λυθεί ένα ζήτημα νομοθετικά και πολιτικά 58. Ξεκινώντας την ανάλυση, λοιπόν, όταν αναφερόμαστε στην αυτονομία ενός ανθρώπου, στη βιοηθική κάνουμε λόγο για το δικαίωμα στην αυτονομία και όπως προανέφερα στην αρχή της αυτονομίας. Αυτόνομα ενεργεί ένας άνθρωπος όταν, έχοντας πλήρη ικανότητα να καταλάβει την καταστασή του, προκειμένου να πάρει την αποφασή του, εθελοντικά, με δική του βούληση και ανεπηρέαστα, προχωρεί στην υλοποίηση της αποφασής του. Με την παραπάνω ερμηνεία, λοιπόν, η αυτονομία σχετίζεται έντονα με τις ευγονικές μεθόδους, καθώς οι πράξεις του παρελθόντος παραβίαζαν κατάφορα το βασικό αυτό δικαίωμα και αρχή βλ. Κοϊος Νικόλαος, Ηθική θεώρηση των τεχνικών παρεμβάσεων στο ανθρώπινο γονιδίωμα, Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, 2002, σελ Όπως έθιξα παραπάνω, οι αναγκαστικές στειρώσεις διανοητικά καθυστερημένων ατόμων και μη, εφόσον δεν μπορούσαν οι ίδιοι να αποφασίσουν για τους εαυτούς τους, αποτελεί καθαρή παραβίαση της αυτονομίας τους. βλ. Σελίδα 19

20 Συνταγματικά το έρεισμά της η αυτονομία το βρίσκει στο άρθρο 5 του Συντάγματος και κυρίως στην παράγραφο 3. Στο άρθρο 5 3 Σ προστατεύεται η προσωπική ελευθερία stricto sensu, δηλαδή η φυσική, σωματική ελευθερία ενέργειας και κίνησης στο χώρο, συνάγοντας έτσι πως η αυτονομία δεν πρέπει να παραβιάζεται από κράτος και ιδιώτες 60. Η αυτονομία ως αρχή έχει πρωτοθεμελιωθεί από τον Καντ και κύριο στόχο έχει να διαφυλάξει την ακεραιότητα των επιλογών του ατόμου. Ωστόσο, οι πολιτιστικές διαφορές επηρέασαν την ουσία της αυτονομίας. Για παράδειγμα, η διαφορά κουλτούρας και πολιτισμών μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και Ευρώπης έχουν οδηγήσει σε διαφορετικές θεωρήσεις της αυτονομίας των ασθενών, κάτι που στην περίπτωση των χωρών της Νότιας Ευρώπης είναι ακόμη πιο ξεκάθαρο. Στην Αμερική ο ασθενής έχει απόλυτα τον έλεγχο της πορείας της υγείας του και ουσιαστικά καθοδηγεί τον ιατρό, ο οποίος απλά ενημερώνει και συμβουλεύει. Σε χώρες όπως η Ελλάδα και γενικά της Βαλκανικής χερσονήσου, όπως και στις χώρες της Μεσογείου, επικρατεί ο λεγόμενος ιατρικός πατερναλισμός, που σημαίνει πως η θέση του γιατρού είναι πολύ σημαντική, πάνω από την άποψη του ασθενούς, ο οποίος ουσιαστικά ακολουθεί τις προτάσεις του θεράποντος ιατρού 61, παραχωρώντας μέρος της αυτονομίας του. Η επόμενη αρχή, η αρχή της ευεργεσίας ή της ωφέλειας, που μαζί με την αρχή της αυτονομίας θεωρούνται οι πιο βασικές 62, υποστηρίζει την ηθική άποψη της επενέργειας πράξεων πάνω στον ασθενή, εκείνων μόνο που λειτουργούν ωφελιμιστικά υπέρ του 63. Επίσης, υποχρεώνει να βοηθούμε τους άλλους να επεκτείνουν τα νόμιμα και σημαντικά ενδιαφέροντά τους σε μία πιο ευρύτερη έννοια 64. Οι δύο αυτές αρχές έρχονται συχνά σε σύγκρουση μεταξύ τους, γιατί ένας ασθενής, ενεργώντας βάσει της αυτονομίας του, έχει το δικαίωμα να αρνηθεί τη θεραπεία, αλλά η αρχή της αγαθοεργίας επιτάσσει την άμεση θεραπεία του. Το ίδιο συμβαίνει και με την αρχή της δικαιοσύνης, όπου μεταξύ των άλλων υποχρεώσεων του γιατρού, συμπεριλαμβάνεται και η American Academy of Pediatrics,1999, Sterilization of minors with developmental disabilities, Committee of Bioethics, Pediatrics, 104(2): κατά παραπομπή του Κοϊου Νικ., ό.π. Σελ βλ. Χρυσόγονος Κωνσταντίνος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 2006, σελ.215 επ. 61 βλ. Κόϊος, ό.π. Σελ. 118 και σε Assya Pascalev/Takis Vidalis, Vague Oviedo: Autonomy, culture and the case of previously competent patients, Bioethics, Volume 24 Number pp βλ. Τζαβέλλα Φ.,Βιοηθική και Φαρμακευτική, Διδακτορική Διατριβή, 1992, Φαρμακευτική σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών κατά παραπομπή Κατσιμίγκα Γεώργιου, ό.π. Σελ βλ. Engerhaldt Η., The foundations of Bioethics, Oxford University Press 1986, κατά παραπομπή Κατσιμίγκα Γεώργιου, Στάσεις και απόψεις των επαγγελματιών υγείας απέναντι στα ζητήματα της σύγχρονης γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο, Διδακτορική διατριβή 2009, Ιατρική σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών, σελ Η αρχή αυτή αποτέλεσε την αιτία δημιουργίας θεωριών, όπως ο ωφελιμισμός. Σε σχέση με την ευγονική ο ωφελιμισμός παρουσιάστηκε όταν οι επιστήμονες για όφελος του γενικού καλού κατέστρεφαν το ατομικό συμφέρον του κάθε ατόμου, που γινόταν πειραματόζωο ή επιβάλλονταν αναγκαστικές στειρώσεις, ώστε να μην μεταδοθούν στο μέλλον τα κακά γονίδια. βλ. Beauchamp T./Childress J., Principles of biomedical ethics, 5η έκδοση, Oxford University Press,2001,σελ Σελίδα 20