Συµβολή στη δηµιουργία ενός προτύπου κατανοµής της παρόχθιας βλάστησης και χλωρίδας των ποταµών της υτικής Ελλάδος

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ Συµβολή στη δηµιουργία ενός προτύπου κατανοµής της παρόχθιας βλάστησης και χλωρίδας των ποταµών της υτικής Ελλάδος Ερευνητική διατριβή µεταπτυχιακού διπλώµατος ειδίκευσης Αχέροντας Αλφειός Αχελώος Πηνειός Λούρος Καλαµάς Ευρώτας Πάµισο ς Άραχθο ς ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ Βιολόγος ΠΑΤΡΑ 2005

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Οι ποταµοί στη µυθολογία 2. Ευρωπαϊκή πολιτική για το νερό και τα ποτάµια 5. Αξία παρόχθιων οικοσυστηµάτων 8. Ποτάµια πολύπλοκα γεωφυσικά συγκροτήµατα- 10. Α. Κατά µήκος διαβάθµιση των ποταµών 11. έλτα ποταµών 17. Β. Κατά πλάτος ανάπτυξη των ποταµών 20. Παρόχθια βλάστηση 22. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 30. Γενικά 31. Β Ηπειρωτική Ελλάδα 34. Α. Υδατικό διαµέρισµα υτικής Στερεάς Ελλάδας 34. Γενικά 34. Ι. Αχελώος (Ασπροπόταµος) 35. Β. Υδατικό διαµέρισµα Ηπείρου 38. Γενικά 38. Ι. Καλαµάς 38. ΙΙ. Αχέροντας (Καµαριώτικο ρέµα) 40. ΙΙΙ. Άραχθος 43. IV. Λούρος 44. Πελοπόννησος 46. Α. Υδατικό διαµέρισµα Βόρειας Πελοποννήσου 46. Γενικά 46. Ι. Πηνειός 47. Β. Υδατικό διαµέρισµα Ανατολικής Πελοποννήσου 49. Γενικά 49. Ι. Ευρώτας 50. Γ. Υδατικό διαµέρισµα υτικής Πελοποννήσου 52. Γενικά 52. Ι. Αλφειός 53. ΙΙ. Πάµισος 55.

3 ΣΚΟΠΟΣ 65. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ 67. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 70. Ά Μέρος 71. Χλωριδικός κατάλογος 72. Χλωριδική ανάλυση 90. Ανάλυση Βιοµορφών-Βιοφάσµα 92. Χωρολογική ανάλυση- Χωρολογικό φάσµα 96. Β Μέρος 101. Τύποι οικοτόπων 102. Α. Γενικά 102. Β. Καταγραφή και περιγραφή των τύπων οικοτόπων σε κάθε ένα χωριστά από τους υπό µελέτη ποταµούς της. Ελλάδας 108. Γ. Σύγκριση των ποταµών µεταξύ τους 125. Ι. Β Ηπειρωτική Ελλάδα-Πρότυπο ποταµού 126. ΙΙ. Πελοπόννησος Πρότυπο κάτω ρου ποταµού 165. Γ Μέρος 181. Παρόχθια βλάστηση του ποταµού Πάµισου 182. Χλωριδικός κατάλογος 190. Ανθρωπογενείς επιδράσεις 194. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 202. Ι. Β Ηπειρωτική Ελλάδα-Πρότυπο ποταµού 203. ΙΙ. Πελοπόννησος Πρότυπο κάτω ρου ποταµού 210. ΙΙΙ. Πάµισος 211. Α. Αξιολόγηση υπάρχουσας κατάστασης 211. Β. Προτάσεις διαχείρισης 218. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 225. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 231.

4 Εισαγωγή 1

5 Εισαγωγή Οι ποταµοί στη µυθολογία Ο ποταµός βλέπει ολόκληρη την φύση ν ανανεώνεται αδιάκοπα στις όχθες του, βλέπει τα φυτά, τα δέντρα που µεγαλώνουν κοντά του να χάνονται και να ξαναγεννιούνται, βλέπει τις γενιές των ανθρώπων και των ζώων που ποτίζονται από τα νερά του να περνάνε και να πεθαίνουν. Αυτός ωστόσο, προικισµένος µε µια ζωή αναλλοίωτη, κυλάει αδιάκοπα και χωρίς η πηγή του να εξαντλείται. Μπορούµε λοιπόν να πούµε, πως από µια άποψη, ο ποταµός είναι αιώνιος. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θεοποιήσει τους ποταµούς και τους αφιέρωναν ιερά και βωµούς στα καταπράσινα δάση, που διατηρούνταν από την αφθονία και την δροσιά των νερών τους. Πίστευαν ότι οι ποταµοί ήταν οι γιοί του Ωκεανού, ή ακόµα οι γιοί του ία, δηλαδή των νερών που πέφτουν από τον ουρανό. Καθώς οι ποταµοί, γονιµοποιούν το έδαφος, ο άνθρωπος τους οφείλει εν µέρει τους καρπούς της γης που τον διατηρούν στην ζωή. Τους θεωρούσαν εποµένως σαν τους τροφοδότες πατέρες της νιότης, και σ ορισµένες περιοχές της Ελλάδας τους τιµούσαν µε µια ιδιαίτερη λατρεία. Πίστευαν επίσης πως βρίσκανε στα νερά τους µια δύναµη κάθαρσης, ανάλογη µε εκείνη που αναζητούσαν στα ιερά του Απόλλωνα. Μη διασχίζετε ποτέ, λέει ο Ησίοδος, τα νερά των ποταµών µε το αιώνιο τους το ρέµα, πριν να πείτε µια προσευχή, µε τα µάτια προσηλωµένα στα εξαίσια τους τα νάµατα, πριν να βρέξετε τα χέρια σας στο ευχάριστο τους και καθάριο νερό. Εκείνος που περνάει ένα ποτάµι χωρίς να καθαρίσει τα χέρια του απ το κακό, που τα έχει µιάνει, προκαλεί την οργή των θεών, που του στέλνουν κατόπι φοβερές τιµωρίες. Πρόκειται ακριβώς για την πίστη της κάθαρσης µε το νερό. Επίσης, συχνά βλέπουµε στα µνηµεία της Ελληνικής τέχνης, τους ποταµούς να εικονίζονται σαν όντα φανταστικά, όπου οι ζωικές µορφές ανακατώνονται µε τις ανθρώπινες. Το κορµί τους είναι ενός ταύρου. Το πελώριο τους κεφάλι ενός εύρωστου και γενειοφόρου άντρα, που το στόµα του βγάζει κύµατα νερού, και στο µέτωπο του έχει δυο µεγάλα κέρατα. Είναι η εικόνα της πηγής, ή του κεφαλιού του ποταµού, όπως λένε ακόµα οι σηµερινοί Έλληνες (το κεφαλάρι). Τα κέρατα που στολίζουνε το κεφάλι, είναι οι ελιγµοί και οι διακλαδώσεις που σχηµατίζει το ρέµα του. Είναι ακόµα το σύµβολο της γονιµοποιητικής του δύναµης. Σύµφωνα µε τη µυθολογία, ο Ηρακλής νικάει στην πάλη µε τον Αχελώο για την κατάκτηση της ηϊάνειρας, κόρης του Οινέα (Eικ.1). Κατά την πάλη, ο Ηρακλής έσπασε το κέρατο 2

6 Εισαγωγή του Αχελώου που είχε τη µορφή ταύρου. Ο Ηρακλής επέστρεψε στον ηττηµένο Αχελώο το σπασµένο κέρατο και σε αντάλλαγµα έλαβε το κέρας της αφθονίας από της Νύµφες. Οι µορφές που έδιναν στα ποτάµια εξηγούνται εύκολα από τις εντυπώσεις που είχε προκαλέσει στους Έλληνες το θέαµα των ποταµών που κυλάνε. Οι φιδωτοί ελιγµοί ενός ήσυχου ποταµού, τους θύµιζαν την όλο στροφές και κάµψεις πορεία του δράκοντα ή του φιδιού. Ο χείµαρρος που κατεβαίνει από τα βουνά µε πάταγο, που παρασέρνει και αφανίζει τα πάντα, τους θύµιζε την ορµή, τα µουγκρητά και τις µανίες του ταύρου. Αν και όλοι οι ποταµοί της Ελλάδας είχαν θεωρηθεί σαν θεϊκά όντα, οι πιο µεγάλοι από αυτούς αποτέλεσαν αντικείµενα µιας ειδικής λατρείας. Ο Αχελώος, που αφού βγει από την Πίνδο, ρέει δια µέσου της Ακαρνανίας και της Αιτωλίας, για να ριχτεί στο Ιόνιο πέλαγος, και που κάθε εποχή, κυλάει µέσα του µια αρκετά µεγάλη µάζα νερού, θεωρούνταν ο βασιλιάς των ποταµών, γιος του Ωκεανού και της Τηθύος, πατέρας των Νυµφών και των Σειρήνων. Γι αυτό στην αρχή τ όνοµα του σήµαινε «όλα τα τρεχούµενα νερά». Ο Αχελώος εκτός από την Ακαρνανία, τιµόταν στην Αθήνα, στη Ρόδο, στην Αχαΐα και στη Σικελία. Υπολογίζεται πως στην Ελλάδα υπήρχαν έξι ποταµοί µε τ όνοµα Αχελώος. Οι θρύλοι του θεού-ποταµού, όµως, είχαν εντοπιστεί στην Αιτωλία. Ανάµεσα στους ποταµούς που θεοποιήθηκαν στην κυρίως Ελλάδα, πρέπει ν αναφέρουµε τον Ασωπό και τον Αλφειό, το µεγαλύτερο ποτάµι της Πελοποννήσου, που η λατρεία του είχε εισαχθεί στη Σικελία µαζί µε την λατρεία της Άρτεµης. Στα αετώµατα του περίφηµου ναού του ία στην Ολυµπία, είχαν φτιάξει το άγαλµα του Αλφειού, καθώς και του παραπόταµου του Κλαδέου. Στην Αθήνα, η εικόνα του Ιλισού είχε παρασταθεί στα γλυπτά του δυτικού αετώµατος του Παρθενώνα. Κατά τους οµηρικούς χρόνους, οι Τρώες πρόσφεραν στον θεό Σκάµανδρο άλογα και ταύρους, που τα ρίχνανε ζωντανά µέσα στα νερά. Μεγάλοι ποταµοί στην Ασία, έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στους ασιατικούς θρύλους, µαρτυρώντας τον θρησκευτικό σεβασµό που ενέπνεαν στους κατοίκους των περιοχών αυτών. Οι Έλληνες απέδιδαν τον ίδιο θεϊκό χαρακτήρα σε πολλούς µεγάλους ξένους ποταµούς, όπως ο Νείλος, ο Φάσις, ο Ίστρος, ο Ηριδανός, που στις όχθες τους, τους είχε σπρώξει το πνεύµα της περιπέτειας, ή που τα ονόµατα τους είχαν φτάσει ως αυτούς, χάρη στις εµπορικές τους σχέσεις. 3

7 Εισαγωγή Εικόνα 1: Πάλη του Ηρακλή µε τον Αχελώο. Ευρωπαϊκή Πολιτική για το νερό και τα ποτάµια Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το νερό χρονολογείται, όπως και για τα περισσότερα λοιπά θέµατα περιβαλλοντικής πολιτικής, από τη δεκαετία του 1970, και, υπό την ευρεία έννοια, υπήρξαν δύο «κύµατα» νοµοθεσίας. Το πρώτο αποτελείται από ένα νοµοθετικό πλέγµα ποιοτικών στόχων και περιλαµβάνει την Οδηγία για τα επιφανειακά νερά, την Οδηγία για τα νερά κολύµβησης, την Οδηγία για τα νερά αλιείας, για τα οστρακοειδή και την Οδηγία για το πόσιµο νερό. Τα κύρια µέτρα ελέγχου εκποµπής ρυπών τέθηκαν από την Οδηγία για τις επικίνδυνες ουσίες και την Οδηγία για τα υπόγεια νερά. Επίσης, ένα πλέγµα Οδηγιών που σχετίζεται µε την Οδηγία για τις επικίνδυνες ουσίες εκδόθηκε στις αρχές της δεκαετίας του

8 Εισαγωγή Το 1988 στη Φρανκφούρτη, στην υπουργική σύνοδο σχετικά µε τα νερά, αναθεωρήθηκε η κείµενη νοµοθεσία και εντοπίστηκαν ορισµένες βελτιώσεις που θα µπορούσαν να γίνουν καθώς και κάποια κενά που θα µπορούσαν να καλυφθούν. Η διαδικασία αυτή κατέληξε στο δεύτερο «κύµα» νοµοθεσίας για το νερό, τα πρώτα αποτελέσµατα του οποίου ήταν η ψήφιση των Οδηγιών για την επεξεργασία των αστικών λυµάτων και για τα νιτρικά άλατα. Το 1994 η Επιτροπή παρουσίασε πρόταση για την οικολογική ποιότητα των νερών, ως περαιτέρω συµπλήρωµα της συνόδου στη Φρανκφούρτη. Στη συνέχεια, ακολούθησε πλήθος προτάσεων για την αναθεώρηση όλων των Οδηγιών που είχαν θεσπιστεί κατά τη διάρκεια του πρώτου κύµατος νοµοθεσίας. Ωστόσο, από ένα σηµείο και µετά κρίθηκε ότι είναι αναγκαίο να υπάρξει µια διαφορετική αντιµετώπιση της πραγµατικότητας, µια αντιµετώπιση που θα είναι συνθετική, σφαιρική και ολοκληρωµένη. Στο σηµείο αυτό ήρθε η κοινοτική Οδηγία 2000/60 (Water Framework Directive, WFD), η οποία αποκαλείται και Οδηγία Πλαίσιο για τα νερά. Στην περίπτωση της αειφόρου διαχείρισης των υδατικών πόρων, η Οδηγία 2000/60 θεωρείται αναµφισβήτητα σηµαντική και καινοτόµος. Αναλυτικότερα η Οδηγία: Προστατεύει όλα τα ύδατα: ποτάµια, λίµνες, παράκτια ύδατα και υπόγεια νερά. Θέτει ως στόχο την εξασφάλιση της «καλής κατάστασης» όλων των υδάτων µέχρι το ηµιουργεί σύστηµα διαχείρισης για τις λεκάνες απορροής των ποταµών και αναγνωρίζει ότι τα υδροφόρα συστήµατα δεν σταµατούν στα εθνικά σύνορα. Απαιτεί διασυνοριακή συνεργασία µεταξύ των χωρών και όλων των εµπλεκόµενων µερών. Εξασφαλίζει την ενεργό συµµετοχή όλων των φορέων, συµπεριλαµβανοµένων των µη κυβερνητικών οργανώσεων και των τοπικών κοινοτήτων, στις δραστηριότητες της διαχείρισης των υδάτων. Εξασφαλίζει µείωση και έλεγχο της ρύπανσης από όλες τις πηγές όπως η γεωργία, η βιοµηχανική δραστηριότητα, οι αστικές περιοχές κτλ. Απαιτεί πολιτικές τιµολόγησης του νερού και εξασφαλίζει ότι ο ρυπαίνων πληρώνει. Εξισορροπεί την ανάπτυξη µε τη προστασία του περιβάλλοντος. 5

9 Εισαγωγή Όσο αναφορά τα ποτάµια, η Οδηγία 2000/60 αναγκάζει όλα τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκή Ένωσης να προχωρήσουν σε ποιοτική αξιολόγηση της οικολογικής κατάστασης των ποταµών τους. Στα πλαίσια αυτής της αξιολόγησης απαιτείται εκτίµηση της κατάστασης των υδροµορφολογικών στοιχείων των ποταµών. Τα υδροµορφολογικά ποιοτικά στοιχεία, όπως ορίζονται από την Οδηγία, είναι: α) Το υδρολογικό καθεστώς (ποσότητα και δυναµικό νερού, σύνδεση µε τα υπόγεια ύδατα). β) Η συνέχεια του ποταµού. γ) Η µορφή των διαύλων, η διακύµανση του πλάτους και του βάθους του ποταµού, η ταχύτητα του ρεύµατος, οι συνθήκες υποστρώµατος, η δοµή και οι συνθήκες των παρόχθιων ζωνών (ΕU 2000). Σε τέσσερις ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία, Γερµανία, Αυστρία, Αγγλία) έχουν σχεδιαστεί προγράµµατα αξιολόγησης των υδροµορφολογικών χαρακτηριστικών των ποταµών, τα οποία εφαρµόζονται σε εθνικό επίπεδο και είναι συµβατά µε τις υποδείξεις της Οδηγίας 2000/60 (Balestrini & al. 2004). Ένα από τα παραπάνω προγράµµατα το RHS (River Habitat Survey) επιλέχτηκε ως µέθοδος αξιολόγησης των ποταµών σε πολλές χώρες της Ευρώπης (π.χ. Ιταλία, Πολωνία, Αγγλία κ.α.) στα πλαίσια του προγράµµατος της Ευρωπαϊκής ένωσης STAR (2004) που αφορά τη διαχείριση και προστασία των ποταµών. Η µέθοδος RHS (Raven & al. 1997) αναπτύχθηκε αρχικά στην Αγγλία µε σκοπό την διαχείριση, διατήρηση και αποκατάσταση των ποτάµιων οικοσυστηµάτων. Ακόµα, στην Οδηγία Πλαίσιο για τα νερά προτείνεται η χρησιµοποίηση βιολογικών δεικτών για την εκτίµηση της οικολογικής κατάστασης των ποταµών. Προτείνονται τέσσερα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία (Biological Quality Elements): φυτοπλαγκτόν, µακρόφυτα και φυτοβένθος, πανίδα βενθικών ασπόνδυλων, ιχθυοπανίδα. Στα πλαίσια πολλών προγραµµάτων, σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, έχουν σχεδιαστεί και ποικίλες µέθοδοι, στις οποίες συσχετίζονται οι αλλαγές που παρατηρούνται στις διάφορες βιοκοινότητες (π.χ. αλλαγές στην αφθονία και στην ποικιλότητα των βενθικών ασπόνδυλων, στη σύνθεση του φυτοπλαγκτού κ.α) µε τη ποιότητα των οικοσυστηµάτων και τις επιδράσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Ενδεικτικά αναφέρεται το πρόγραµµα ΕU AQEM (Hering & al. 2004), ένα πρόγραµµα αξιολόγησης της οικολογικής ποιότητας των ποταµών της Ευρώπης µε τη χρησιµοποίηση των βενθικών µακροασπόνδυλων. 6

10 Εισαγωγή Τέλος, για την αξιόπιστη αξιολόγηση της οικολογικής κατάστασης των ποταµών της Ευρώπης κρίνεται απαραίτητη από την Οδηγία (WFD) η συνεχής παρακολούθηση και καταγραφή των φυσικοχηµικών ιδιοτήτων των υδάτων και των επιπέδων ρύπανσης. 7

11 Εισαγωγή Αξία παρόχθιων οικοσυστηµάτων Οι παρόχθιες φυσικές περιοχές είναι από τα πρώτα περιβάλλοντα που καταστράφηκαν από τον άνθρωπο και σήµερα πλέον αποτελούν υπολείµµατα πολύ παλαιών οικοσυστηµάτων (Γεωργιάδης & al. 1994). Εκτεταµένες διευθετήσεις πραγµατοποιήθηκαν ήδη από τις αρχές του Μεσαίωνα και είχαν στόχο την προστασία των καλλιεργειών, των ζώων και των κατοίκων που ζούσαν σε πληµµυριζόµενες πεδιάδες. Η κατασκευή µεγάλων τεχνικών έργων (φραγµάτων), περιόρισε το νερό στα κατάντη και υπέβαλε άλλες περιοχές σε µόνιµη ή µεγάλης διάρκειας κατάκλυση. Επίσης, η µεταφορά και απόθεση φερτών υλικών, άλλαξε την υδρολογία των παρόχθιων περιοχών και οδήγησε σε αύξηση του βάθους του υπόγειου νερού. Αποτέλεσµα αυτών των επεµβάσεων ήταν πολύτιµοι βιότοποι και περιοχές υψηλής βιολογικής ποικιλότητας, όπως τα παρόχθια δάση, να επηρεαστούν από την έλλειψη νερού (Βιτώρης 2000). Τυπική παρόχθια βλάστηση απαντάται σήµερα σε λίγα µόνο ποτάµια, ένα πρόβληµα που εµφανίζεται εντονότερο στις χώρες της Μεσογείου. Η επέκταση των γεωργικών καλλιεργειών, η ανεξέλεγκτη βόσκηση, οι αυξηµένες απαιτήσεις για ξυλεία, οι παράνοµες υλοτοµίες και εκχερσώσεις έχουν περιορίσει τη φυσική βλάστηση, που συνόδευε τους ποταµούς, σε στενές γραµµικές λωρίδες στις όχθες τους (Yon & Tendron 1981, Hughes 2003). Εκτός από το επιστηµονικό, φυτογεωγραφικό και φυτοκοινωνιολογικό ενδιαφέρον των παρόχθιων οικοσυστηµάτων, δεν πρέπει να αγνοείται και η οικολογική-ζωτική σηµασία τους, που συνοπτικά αναφέρεται παρακάτω: Αποτελούν σηµαντική δεξαµενή γενετικής ποικιλότητας, λόγω της ανάπτυξης των φυτικών ειδών σε βιότοπους που εµφανίζουν µεγάλη διακύµανση αβιοτικών παραγόντων. Πρόκειται για φυσικούς σχηµατισµούς υψηλής παραγωγικότητας. Τα δένδρα των παραποτάµιων δασών είναι όλα είδη ταχείας ανάπτυξης και έχουν άφθονο φύλλωµα το οποίο αποσυντίθεται γρήγορα µε την πτώση του, σχηµατίζοντας έτσι εύφορα εδάφη. Η αποδοτικότητα των εδαφών ενισχύεται και από τη µεταφορά και απόθεση πολύτιµων θρεπτικών στοιχείων κατά τη διάρκεια των πληµµύρων (Yon & Tendron 1981, Hughes 2003). Τα παρόχθια δάση εµφανίζουν τη σύνθετη δοµή των οικοσυστηµάτων µε την υψηλότερη οργάνωση και αποτελούν ενδιαιτήµατα για πολλά είδη πανίδας, τα οποία συχνά είναι σπάνια ή απειλούνται µε εξαφάνιση. 8

12 Εισαγωγή Οι παρόχθιες δασικές συστάδες εξασφαλίζουν τη σταθερότητα της όχθης των ποταµών καθώς εµποδίζουν την έντονη διάβρωση που προκαλείται από τα γρήγορα ρεύµατα, µειώνοντας την ταχύτητα τους. Ακόµα, µειώνουν την επιφανειακή απορροή εξασφαλίζοντας έτσι την απορρόφηση των νερών µε αποτέλεσµα την ενίσχυση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. Η βλάστηση που παρεµβάλλεται µεταξύ της χέρσου και του νερού δρα σαν φίλτρο. Αυτή η λειτουργία αναχαιτίζει τη ρύπανση των νερών από νιτρικά, φωσφορικά, οργανικά υπολείµµατα και συνθετικούς ρύπους που προέρχονται από την απόπλυση των εδαφών. Τέλος, η αισθητική αξία των αλλουβιακών παραποτάµιων δασών, τα οποία τονίζουν την παρουσία ρεόντων υδάτων, είναι αναµφισβήτητη. Η ελκυστικότητα του τοπίου στο οποίο απαντούν, εκδηλώνεται από το είδος των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που ασκούνται εκεί (Γεωργιάδης & al. 1994). 9

13 Εισαγωγή Ποτάµια πολύπλοκα γεωφυσικά συγκροτήµατα Τα ποτάµια αποτελούν πολύπλοκα γεωφυσικά συγκροτήµατα, τα οποία παίρνουν διαφορετική µορφή, ανάλογα µε την τροφοδοσία τους σε νερό, τη µορφολογία του εδάφους από όπου περνούν, τη γεωλογική διαµόρφωση της κοίτης τους, την έκταση της λεκάνης απορροής και την ηλικία τους. Το νερό των ποταµών πραγµατοποιεί τρία µεγάλα έργα: διάβρωση, µεταφορά φερτών υλικών στα κατάντη και εναπόθεση αυτών καθ όλη τη διαδροµή του. Αυτή η τριπλή δράση συντελεί αποτελεσµατικά στην εξέλιξη του ποταµού. Από τη διάβρωση και το ξέπλυµα των πλαγιών της λεκάνης απορροής, της κοίτης και των όχθεων προέρχονται όλα τα στερεά (αιωρούµενα ή συρόµενα) και τα διαλυµένα υλικά που µεταφέρονται από έναν ποταµό. Ο βαθµός φυτοκάλυψης καθορίζει την ποσότητα και το είδος των φερτών υλικών. Κατά την πειραµατική αποδάσωση ενός ρέµατος, η ετήσια παραγωγή υλικού λόγω διάβρωσης αυξήθηκε από 6 έως 10 φορές. Ακόµα, έχει αποδειχτεί ότι µε την αύξηση της οργανικής ύλης του εδάφους (φυτική στρωµνή, δοµές των ριζών) µειώνεται η παραγωγή και µεταφορά στερεών υλών, ενώ αυξάνεται η παραγωγή και µεταφορά διαλυµένων υλικών. Η συγκέντρωση και το ποσό των µεταφερόµενων υλικών αυξάνει επίσης µε την παροχή. Αλλά και οι ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως οι υλοτοµίες, οι καλλιέργειες κ.τ.λ., επηρεάζουν αυξητικά την παραγωγή φερτών υλικών ή τη µεταφορά τους, όπως στην περίπτωση των φραγµάτων, όπου κατακρατούνται αυτά τα υλικά, µε επιπτώσεις τελικά και στο φράγµα αλλά και στους φυτικούς και ζωντανούς οργανισµούς ( Hughes 2003). Τα ελληνικά ποτάµια µεταφέρουν µεγάλες ποσότητες ιζηµάτων, ως αποτέλεσµα της χειµαρρώδους ροής τους και της µεγάλης διαβρωτικής τους δράσης. Το φαινόµενο αυτό ενισχύεται από την έντονη εδαφική διάβρωση, που οφείλεται στις δασικές πυρκαγιές και στις αποψιλώσεις που από αρχαιοτάτων χρόνων διαδραµατίζονται στον ελληνικό χώρο. Α. Κατά µήκος διαβάθµιση των ποταµών Σε όλα τα ποτάµια διακρίνουµε τρεις γεωµορφολογικές ενότητες: Άνω ρους, Μέσος ρους, Κάτω ρους (Eικ.2). Στη γεωλογία οι παραπάνω όροι απαντώνται συχνά και ως «νεαρός ποταµός», «ώριµος ποταµός», «γηραιός ποταµός» (Eικ. 6). 10

14 Εισαγωγή Εικόνα 2: Οι τρεις γεωµορφολογικές ενότητες ενός ποταµού (Faber & al. 1989). Ο Άνω ρους (zone of erosion) ή «νεαρός ποταµός» (Εικ.2,6,7) αντιστοιχεί στο ορεινό τµήµα του ποταµού, όπου τα νερά κυλούν µε µεγάλη ταχύτητα. Οι ποταµοί πηγάζουν είτε από κάποιο παγετώνα που όταν λειώσει τα νερά του σχηµατίζουν ρυάκια (Eικ.3), είτε ξεκινούν από κοιλότητες που γεµίζουν νερό και σχηµατίζουν έλη, νερόλακκους ή λίµνες (Eικ.4). Άλλοι πάλι ποταµοί ξεκινάνε ως ορεινές πηγές (Eικ.5). Οι τελευταίες σχηµατίζονται από το νερό της βροχής το οποίο εγκλωβίζεται πάνω από αδιαπέραστα πετρώµατα κάτω από το έδαφος. Όπου τα αδιαπέραστα πετρώµατα πλησιάζουν την επιφάνεια του εδάφους δηµιουργείται µια ορεινή πηγή. Τις περισσότερες φορές επιµέρους ρυάκια που προέρχονται από διάφορες πηγές συγκλίνουν στο κυρίως ρεύµα του ποταµού (Eικ.2). Ο άνω ρους χαρακτηρίζεται από µεγάλες κλίσεις, απότοµες όχθες και στενές ζώνες παρόχθιας βλάστησης (Mitsch & Gosselink 2000). Η ορµητική ροή του νερού επιφέρει την έντονη διάβρωση και την απόσπαση εδαφικού υλικού. Λόγω της µεγάλης ταχύτητας του νερού, τα λεπτόκοκκα φερτά υλικά παρασύρονται και µεταφέρονται προς τα κατάντη, ενώ τα χονδρόκοκκα καθιζάνουν και εναποθέτονται. Γι αυτό στο πυθµένα της κοίτης και στις όχθες του ποταµού το ανόργανο υπόστρωµα χαρακτηρίζεται από ογκόλιθους, κροκάλες, χαλίκια ( 11

15 Εισαγωγή Εικόνα 3: Ποταµός που πηγάζει από παγετώνα. Εικόνα 4: Κοιλότητα νερού όπου πηγάζει ποταµός. Εικόνα 5: Ορεινή πηγή ποταµού. 12

16 Εισαγωγή Ο Μέσος ρους (zone of strorage and transport) ή «ώριµος ποταµός» (Εικ.2,6,7) αντιστοιχεί στο κέντρο των ποτάµιων κοιλάδων και χαρακτηρίζεται από µικρότερες κλίσεις και ελαφρά ελικοειδείς κοίτες (straight channels). Κατά µήκος του ποταµού σχηµατίζονται κοιλότητες (pools) και υψώµατα (riffles), ενώ η πλευρική διάβρωση και εναπόθεση υλικών δηµιουργεί στην πορεία της κοίτης καµπύλες. Εδώ η διάβρωση και η απόθεση βρίσκονται σε δυναµική ισορροπία και επικρατούν αµµώδη κυρίως εδάφη (Mitsch & Gosselink 2000). Το κύριο έργο ενός ποταµού είναι η εκβάθυνση της κοίτης του. Η διαπλάτυνση της κοίτης σε κοιλάδα γίνεται µε τη δράση του ποταµού αλλά και άλλων παραγόντων, όπως η βροχή, ο αέρας, ο παγετός, η βαρύτητα και η δραστηριότητα των φυτών και των ζώων. Με τον καιρό, η απλή κοίτη ενός ποταµού µετατρέπεται σε πλατιά κοιλάδα (Εικ.6). Η µορφή της κοιλάδας εξαρτάται, κυρίως, από την ταχύτητα ροής του ποταµού. Ένας γρήγορος ποταµός έχει την τάση να σχηµατίζει κοιλάδα µε απότοµες όχθες (κιβωτοειδής κοιλάδα), γιατί ο ρυθµός της διαβρώσεως που επιφέρει στον πυθµένα του (διάβρωση κατά βάθος) είναι ταχύτερος σε σύγκριση µε την διάβρωση που επιφέρει στις πλευρές του (διάβρωση κατά πλάτος). Ενώ διαµορφώνεται η κοιλάδα, η καταβύθιση ενός µέρους της µπορεί να δηµιουργήσει καταρράκτες ή λίµνη. Αντίθετα, η ανύψωση µέρους της κοιλάδας µπορεί να σταµατήσει τη ροή του ποταµού και να τον στρέψει προς άλλη κατεύθυνση. Αν το κλίµα γίνει υγρότερο, ο ποταµός µπορεί να γίνει ορµητικότερος. Αντίθετα, αν το κλίµα γίνει πιο ξηρό, η στάθµη του εδαφικού ύδατος θα χαµηλώσει και ο ποταµός µπορεί να µετατραπεί σε απλό ρυάκι. Μερικές ποτάµιες κοιλάδες έχουν την θλιβερή τύχη να πνίγονται στη θάλασσα, δηλαδή να γίνονται υποβρύχιες. Αυτό συµβαίνει στις περιοχές, όπου η παραλία κατέρχεται ή η θαλάσσια στάθµη ανέρχεται. Τότε, τα νερά της θάλασσας κατακλύζουν την πεδιάδα και σχηµατίζουν τα καλούµενα στόµια ή εκβολές του ποταµού (river mouth). Ο Κάτω ρους (zone of deposition) ή «γηραιός ποταµός» (Εικ.2,6,7) αντιστοιχεί στην έξοδο από την ποτάµια κοιλάδα. Εδώ οι κλίσεις είναι πολύ µικρές, ο ρους επιβραδύνεται και τα φερτά υλικά του ποταµού αποτίθενται (Mitsch & Gosselink 2000). Πρόκειται κυρίως για λεπτόκοκκα ανόργανα υλικά και γι αυτό επικρατούν κυρίως εδάφη πηλώδη και αργιλώδη. Στον κάτω ρου η κοίτη του ποταµού σχηµατίζει µαιάνδρους. Ο µηχανισµός σχηµατισµού και εξέλιξης των µαιάνδρων 13

17 Εισαγωγή είναι πολύπλοκος και συνδέει τα φαινόµενα της διάβρωσης και της ιζηµατογένεσης: Στη στροφή ενός ποταµού, το διάνυσµα της µέγιστης ταχύτητας κατευθύνεται προς τα έξω εξαιτίας της φυγόκεντρης δύναµής. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία, µετά από απότοµη διάβρωση, µιας κοίλης (εξωτερικής) όχθης. Στον πυθµένα του ποταµού, το νερό προωθείται προς το εξωτερικό του µαιάνδρου και παρασύρει µαζί του λεπτόκοκκα υλικά, αποσπώµενα απ την εξωτερική όχθη, τα οποία αποθέτει κατά παράλληλες ζώνες στον πυθµένα της εσωτερικής, κυρτής όχθη. Οι αποθέσεις αυτές φερτών υλικών ονοµάζονται παράλληλα φράγµατα. Με τον τρόπο αυτό οι µαίανδροι γίνονται όλο και περισσότερο έντονοι. Η διάβρωση της κοίλης (εξωτερικής) όχθης και η ιζηµατογένεση στην κυρτή (εσωτερική) όχθη αυξάνουν διαδοχικά την κυρτότητα των µαιάνδρων (Mitsch & Gosselink 2000, Ο Κάτω ρους τελειώνει στις εκβολές, όπου το ποτάµι συχνά διαιρείται και πάλι σε επιµέρους ρεύµατα (Εικ. 2). Στη περίπτωση αυτή, στις εκβολές ο ποταµός σχηµατίζει δέλτα τα οποία χαρακτηρίζονται από εκτεταµένους υγρότοπους και λιµνοθάλασσες, που είναι το αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης θάλασσας και ποταµού. Νεανική ηλικία 14

18 Εισαγωγή Πρώτη ώριµη ηλικία εύτερη ώριµη ηλικία Γεροντική ηλικία Εικόνα 6: Φάσεις εξελίξεως των ποταµών και των κοιλάδων τους. 15

19 Εισαγωγή Ζώνη 3 Ζώνη 2 Ζώνη 1 Σχετικός όγκος αποτιθέµενων αλλουβιακών ιζηµάτων Κοκκοµετρική διαβάθµιση υλικού πυθµένα Απορροή υδατορεύµατος Α ύ ξ η σ η Πλάτος καναλιού Μέση ταχύτητα ροής Λεκάνη αποστράγγισης (απορροής) Εικόνα 7: ιαγραµµατική απεικόνιση των γεωµορφολογικών µονάδων και της µεταβολής των ιδιοτήτων του ποταµού κατά µήκος της λεκάνης απορροής (Schumm 1977). έλτα ποταµών 16

20 Εισαγωγή Τα δέλτα είναι χαρακτηριστικές µορφές απόθεσης υλικών στην περιοχή των εκβολών και σχηµατίζονται στο µεταβατικό περιβάλλον λιµνών και θαλασσών. Όλοι οι ποταµοί δεν σχηµατίζουν δέλτα και αυτό διότι δεν συνυπάρχουν ταυτόχρονα όλες οι ευνοϊκές διεργασίες, τόσο στο χώρο της ξηράς όσο και στο χώρο των εκβολών, που οδηγούν στον σχηµατισµό του. Η ανάπτυξη των δέλτα εξαρτάται επίσης από το µέγεθος και την µορφή των λεκανών απορροής των ποταµών και από τις κλιµατικές συνθήκες. Η πρωταρχική λειτουργία του δέλτα είναι η ιζηµατογενής απόθεση υλικών και η βαθµιαία επέκταση της ξηράς προς τη θάλασσα. Με αυτή την προέκταση της ξηράς εξασφαλίζεται η βιολογική διαδοχή από την ξηρά προς τη θάλασσα µε όλες τις ενδιάµεσες βαθµίδες βιοτόπων που δηµιουργεί το δέλτα. Οι ιδιαίτερες οικολογικές µονάδες που συνθέτουν ένα δέλτα είναι κυρίως οι φυτοκοινωνίες των αµµοθίνων και των αλοφύτων, τα παραποτάµια δάση, οι υγρόφιλες φυτοκοινωνίες των βάλτων του γλυκού νερού και των καναλιών, οι καλλιεργούµενες εκτάσεις και η βλάστηση της ευρύτερης περιοχής η οποία περιβάλλει το δέλτα. Η γενική µορφή ενός θεωρητικού πρότυπου δέλτα της µεσογειακής περιοχής, όπου απεικονίζεται η εξάπλωση των χαρακτηριστικών φυτοκοινωνιολογικών µονάδων βλάστησης που αναπτύσσονται σ αυτό, δόθηκε από τον Sziij (1981,1983, Εικ. 8). 17

21 Εισαγωγή Εικόνα 8: Οργάνωση πρότυπου δέλτα της Μεσογειακής περιοχής (Sziij 1981,1983). Στην Ελλάδα, οι ποταµοί που δρουν στο δυτικό τµήµα της χώρας και εκβάλουν στο Ιόνιο πέλαγος, έχουν µεγαλύτερη ικανότητα σχηµατισµού δέλτα από τους ποταµούς που εκβάλουν στο Αιγαίο πέλαγος. Το έντονο ανάγλυφο και οι υψηλότερες βροχοπτώσεις στη δυτική Ελλάδα και στην Πίνδο ευνοούν τη διάβρωση και τη µεταφορά υλικού προς τις εκβολές των ποταµών στο Ιόνιο πέλαγος. Αντίθετα, οι λιγότερες βροχοπτώσεις γύρω από το Αιγαίο και την ανατολική ηπειρωτική Ελλάδα, σε συνδυασµό µε την ύπαρξη µεγάλων πεδιάδων και κοιλάδων µειώνουν πολύ τη µεταφορική ικανότητα των ποταµών στις εκβολές. Οι περισσότερες από τις σηµερινές µορφές δέλτα της Ελλάδας έχουν δηµιουργηθεί κατά την διάρκεια του Ολόκαινου. Έχουν προσδιοριστεί τέσσερις κύριοι µορφοδυναµικοί τύποι δέλτα στον ελλαδικό χώρο (Ψιλοβίκος & Χαχαµίδου 1987, Εικ. 9). - Ακτινωτός/ Ριπιδιοειδης τύπος δέλτα: σχηµατίζει συµπαγείς, ηµικυκλικές µορφές απόθεσης χονδροκλαστικού ποτάµιου υλικού, το οποίο διασχίζεται από ένα ακτινωτό δίκτυο διωρύγων (βεντάλια). Αποτελεί έναν τύπο δέλτα στον οποίο κυριαρχούν οι ποτάµιες δραστηριότητες. 18

22 Εισαγωγή -Τύπος δέλτα Πέλµατος Πτηνού: σχηµατίζει ακανόνιστες µορφές απόθεσης υλικού, που χαρακτηρίζονται από προωθηµένες µέσα στη θάλασσα ποτάµιες διώρυγες (κοίτες) σε σχήµα πέλµατος πτηνού. Το υλικό κατά µήκος των διωρύγων αυτών είναι ποτάµιο µεσόκοκκο, ενώ µεταξύ των διωρύγων είναι ποταµοθαλάσσιο λεπτόκοκκο. Αποτελεί ένα τύπο δέλτα στον οποίο κυριαρχούν ποτάµιες διεργασίες, ευνοϊκές για το σχηµατισµό πολύπλοκων υγροτόπων (λιµνοθάλασσες, έλη κ.λπ.). - Λοβοειδής τύπος δέλτα: σχηµατίζει λοβοειδείς µορφές απόθεσης που διασχίζονται από ένα δίκτυο πολυάριθµων δευτερογενών διωρύγων. Οι διώρυγες αυτές µπορούν να δηµιουργήσουν ένα δίκτυο από ακανόνιστες µικρές προεξοχές γύρω από τους λοβούς. Ο λοβοειδής τύπος δέλτα αποτελείται από ποταµοθαλάσσιο υλικό που µεταφέρεται και αποτίθεται τόσο από τη δράση των ποταµών όσο και από τη δράση της θάλασσας (κύµατα, ρεύµατα, παλίρροιες). Ευνοεί την ανάπτυξη σχεδόν όλων των µορφών υγροτόπων. - Τοξοειδής τύπος δέλτα: έχει παρόµοια βασική µορφή µε το λοβοειδή, αλλά οριοθετείται εξωτερικά από εγκάρσια προς τις διώρυγες παράκτια φράγµατα. Το υλικό είναι ποτάµιο κλαστικό στο εσωτερικό και στις διώρυγες διασποράς και παράκτιο στα φράγµατα, στις λιµνοθάλασσες και στις ακτές. Οι παράκτιες θαλάσσιες δραστηριότητες των κυµάτων και των ρευµάτων είναι οι κύριοι παράγοντες που συµβάλουν στον σχηµατισµό και στην ανάπτυξη των τοξοειδών δέλτα. Στις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες επικρατούν πλάγιοι άνεµοι και τα κύµατα προσπίπτουν στα δέλτα πλαγίως από την ανοικτή θάλασσα, σχηµατίζονται οι τοξοειδείς πλάγιοι τύποι δέλτα. 19

23 Εισαγωγή Εικόνα 9: Κύριοι µορφοδυναµικοί τύποι ελληνικών Ολοκαινικών δέλτα (Ψιλοβίκος & Χαχαµίδου 1987). Β. Κατά πλάτος ανάπτυξη των ποταµών Παραπλεύρως του κυρίως ρεύµατος δηµιουργείται µια µεγάλη ποικιλία από σχηµατισµούς (φυσικές δοµές) σε ποτάµια βέβαια που δεν έχουν υποστεί επεµβάσεις. Όλοι αυτοί οι σχηµατισµοί οφείλονται στη δυναµικότητα του ποτάµιου συστήµατος το οποίο υφίσταται συνέχεια αλλαγές µέσα στο χρόνο (χρονική διάσταση του ποταµού). Αυτές οι αλλαγές αφορούν τη µεταφορά και επανατοποθέτηση ιζηµάτων και τις υπερχειλίσεις των ποταµών, εποχιακά ή περιοδικά, που καλύπτουν και πληµµυρίζουν παραποτάµιες εκτάσεις. Αυτές οι αλλαγές διαβρώνουν όχθες, επηρεάζουν παράπλευρα ρέµατα (ή κανάλια) που είναι συνδεδεµένα µε την κυρίως κοίτη του ποταµού, δηµιουργούν εναλλακτικές διαδροµές φτιάχνοντας καινούριες και διακόπτοντας παλαιότερες, οι οποίες µετακινούνται πλευρικά, δηµιουργώντας στάσιµα νερά (ποταµολίµνες). Πληµµύρα είναι το φαινόµενο κατά το οποίο ποσότητα νερού βγαίνει έξω από την κύρια κοίτη του ποταµού. Όταν ο ποταµός δεχθεί µια ασυνήθιστη ποσότητα 20

24 Εισαγωγή νερού, το νερό που περισσεύει θα υπερκαλύψει τις όχθες και θα ρέει σε δικά του όρια. Η διαδροµή που ακολουθεί η ροή του ποταµού που έχει πληµµυρίσει, εδώ και χιλιάδες χρόνια είναι η ίδια. Αυτή λοιπόν η περιοχή από όπου περνά το περισσευούµενο νερό µετατρέπεται σε εύφορη περιοχή. Οι πληµµύρες χαρακτηρίζονται και περιγράφονται από τα διαστήµατα επανάληψης, πόσο συχνά δηλαδή συµβαίνουν στην συγκεκριµένη περιοχή, την περίοδο αιχµής και το ύψος του νερού κατά την διάρκεια της πληµµύρας. Οι πληµµύρες χειροτερεύουν όταν τα διαστήµατα επανάληψης µικραίνουν και οι περίοδοι αιχµής γίνονται συχνότερες ( Η κατά πλάτος διαβάθµιση του υποστρώµατος ταυτίζεται µε τη κατά µήκος διαβάθµιση του. Στην κατώτερη υποπαράκτια ζώνη του ποταµού εναποθέτονται τα βαρύτερα και µεγαλύτερα υλικά (χαλίκια, κροκάλες), χονδρόκοκκα υλικά που συναντάµε κυρίως στον άνω ρου. Στην ανώτερη υποπαράκτια και παρυδάτια ζώνη έχουµε αµµώδες υπόστρωµα και τέλος στα εξωτερικά όρια των παρόχθιων ζωνών επικρατούν αργιλώδη υποστρώµατα τα οποία επικρατούν αντίστοιχα στο µέσω και κάτω ρου (Garbiener 1980). Παρόχθια βλάστηση Κατά τους Yon and Tendron (1981), η γεωγραφική εξάπλωση των παρόχθιων δασικών ειδών, δηλαδή η βιογεωγραφική περιοχή στην οποία εµφανίζονται (Εικ.10) είναι πολύτιµο εργαλείο στην κατανόηση της εµφάνισης των δασικών παρόχθιων αυτών οικοσυστηµάτων κατά µήκος των ποταµών της Ευρώπης. 21

25 Εισαγωγή Σύµφωνα µε τους παραπάνω συγγραφείς, για τη φτελιά (Ulmus sp) υπάρχουν προβλήµατα ταξινόµησης και αναγνώρισης. Ορισµένα είδη όπως η Populus alba και ακόµη ο φράξος (Fraxinus angustifolia), έχουν φυτευτεί έξω από τη φυσική τους εξάπλωση. Η Populus alba είναι αυτόχθονο είδος σε όλη την Ευρωπαϊκή µεσογειακή περιοχή και στα χαµηλότερα µέρη των µεγάλων ποταµών της Κεντρικής Ευρώπης (Ρήνος, ούναβης, Έλβας κ.τ.λ.). Αντίθετα, σύµφωνα µε τον Elleberg (1986) η Populus nigra είναι ενδηµικό της νοτιοανατολικής µεσευρώπης. Η Alnus incana δεν απαντά δυτικότερα της γραµµής µεταξύ της Κοπεγχάγης και των Νότιων Άλπεων, ή προς νότια στη Μη-Αλπική Ιταλία, Ελλάδα και Τουρκία. Το είδος Alnus glutinosa δεν εµφανίζεται στη βόρεια Σκανδιναβία, αλλά εκπροσωπείται επαρκώς στις µεσογειακές χώρες µε εξαίρεση τη νότια Ισπανία και την Πορτογαλία. Στην Κορσική συνοδεύεται από την Alnus cordata και στα ανατολικά όρια της µεσογειακής λεκάνης από την Alnus orientalis. Ο Fraxinus excelsior απαντάται στην κεντρική και δυτική Ευρώπη και στη νότια Σκανδιναβία. Νοτιότερα το είδος αυτό αντικαθίσταται από τον Fraxinus angustifolia. Το Quercus robur φύεται σε µια εκτεταµένη περιοχή, από το νότιο τµήµα της Σκανδιναβίας, όπου καταλαµβάνει ένα µικρό µέρος στα κράσπεδα του αλλουβιακού δάσους, ως το βόρειο της Ιβηρικής Χερσονήσου και καλύπτει µια περιοχή όµοια µε αυτή του Ulmus minor. To είδος αυτό της φτελιάς δεν απαντάται στην Κορσική ή στην νότια Ελλάδα. Το είδος Ulmus procera εµφανίζεται στην Τουρκία όπως και στην Ελλάδα. ιάφορα είδη του γένους Salix αναπτύσσονται σχεδόν σε όλες τις ποτάµιες κοιλάδες της Ευρώπης από τη Σκανδιναβία έως τη Μεσόγειο και από τις Ακτές του Ατλαντικού έως την κεντρική και ανατολική Ευρώπη (Hughes 2003). 22

26 Εισαγωγή Εικόνα 10 : Φυσική γεωγραφική περιοχή εξάπλωσης σηµαντικών ειδών αλλουβιακής βλάστησης στην Ευρώπη (Yon & al. 1981). Ο Elleberg (1986) κατατάσσει διάφορες φυτοκοινωνίες και το έδαφος ως παρόχθιο δάσος, εφόσον µια φορά τουλάχιστον πληµµυρίζουν. Ο Ντάφης (1993) µε τον όρο «υγροτοπικά δάση» χαρακτηρίζει εκείνα που το έδαφος τους κατακλύζεται ή είναι κορεσµένο µε επιφανειακά ή υπόγεια νερά σε τέτοια συχνότητα και διάρκεια, ώστε κάτω από φυσικές συνθήκες να στηρίζει ξυλώδη είδη, προσαρµοσµένα σε ανεπαρκώς αεριζόµενα εδάφη ή σε κορεσµένα µε νερό εδάφη. Το νερό και η παρόχθια βλάστηση βρίσκονται σε αµοιβαία αλληλεπίδραση. Αυτή εκδηλώνεται µε διπλό τρόπο. Πρώτον, µε τη στάθµη του υπόγειου ύδατος η οποία εξαρτάται από το επίπεδο του νερού στο ποτάµι. Όταν αυξάνει η στάθµη του 23

27 Εισαγωγή ποταµού, ανεβαίνει συνακόλουθα και η στάθµη του υπόγειου ύδατος στο παρόχθιο δάσος. Κατά δεύτερο τρόπο εκδηλώνεται µε της πληµµυρικές παροχές του ποταµού. Μικρές παροχές οδηγούν σε µικρές πληµµύρες, µεγάλες παροχές δηµιουργούν µια εικόνα καταστροφής όταν τα νερά υποχωρούν. Σηµαντικός ρυθµιστικός παράγοντας των παρόχθιων οικοσυστηµάτων είναι η υδροπερίοδος, δηλαδή η διάρκεια, η συχνότητα και η εποχή της πληµµύρας. Η υδροπερίοδος εξαρτάται από το κλίµα, την τοπογραφία, την κλίση, τη λεκάνη απορροής, το έδαφος και τη γεωλογία της περιοχής (Βιτώρης 2000, Hughes 2003). Η πληµµύρα µεταφέρει θρεπτικά συστατικά και αποκλείει την εξάπλωση άλλων φυτικών ειδών, που δεν επιβιώνουν σε συνθήκες κατάκλυσης. Τα είδη µε την µεγαλύτερη αντοχή σε πληµµύρα αποικίζουν τις χαµηλότερες θέσεις, ενώ τα λιγότερο ανθεκτικά προτιµούν πιο υπερυψωµένες (ξηρές) θέσεις. Οι κυρίαρχες φυτοκοινωνίες που απαντώνται σ αυτές τις περιοχές είναι αρκετά πολύπλοκες, λόγω των πιέσεων που δέχονται και λόγω των σηµαντικών διαφορών στα µικροπεριβάλλοντα που δηµιουργούνται. Οι πιέσεις που δέχονται τα διάφορα φυτικά είδη, προέρχονται κυρίως από την έλλειψη οξυγόνου για το µεταβολισµό των ριζών. Η εναλλαγή αερίων µεταξύ του εδάφους και του αέρα µειώνεται δραστικά καθώς οι πόροι που είναι γεµάτοι µε αέρα έχουν περιορισθεί, µε αποτέλεσµα η ανταλλαγή αερίων να γίνεται µόνο µέσω της µοριακής διάχυσης στο νερό του εδάφους. Εκτός από τον παράγοντα οξυγόνο στο νερό και άλλοι πολυάριθµοι παράγοντες επηρεάζουν την αντοχή των διαφόρων ειδών σε συνθήκες κατάκλυσης, όπως η υδροπερίοδος, το βάθος του νερού, οι εδαφικοί παράγοντες και το αναπτυξιακό στάδιο (Βιτώρης 2000). Για παράδειγµα τα πρώιµα στάδια της ζωής ενός δένδρου είναι ευαίσθητα στην υδροπερίοδο. Λίγα δενδρύλλια είναι ανθεκτικά στην πληµµύρα στη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου και λίγοι σπόροι µπορούν να φυτρώσουν βυθισµένοι στο νερό. Στα ώριµα στάδια της ανάπτυξης του δάσους, τα δένδρα είναι λιγότερο ευαίσθητα στις εποχιακές ή ετήσιες διακυµάνσεις της υδροπεριόδου (Harms et al. 1980). Η µεγαλύτερη διάρκεια της υδροπεριόδου µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα τη νέκρωση των δένδρων και την αντικατάσταση του δάσους από έλος. Η ζώνωση των φυτοκοινοτήτων σε σταθερούς γεωµορφολογικά υγροτόπους είναι µια λειτουργία της υδροπεριόδου παρά της διαδοχής (Lugo et al. 1990). 24

28 Εισαγωγή Η υδροπερίοδος και η στάθµη του υπόγειου ύδατος σε συνδυασµό µε την κατά πλάτος διαβάθµιση του υποστρώµατος καθορίζουν την κατά πλάτος διαδοχή των µονάδων βλάστησης στις όχθες των ποταµών (Εικ. 11). Στα εξωτερικά όρια των παρόχθιων ζωνών, σε αργιλώδη εδάφη, κυριαρχούν τα είδη σκληρού ξύλου. Στο χώρο αυτό δηλαδή επικρατούν είδη όπως η φτελιά, ο φράξος, το σφενδάµι ακόµα και η δρυς. Τα είδη σκληρού ξύλου αντέχουν σε υψηλή στάθµη υπόγειου ύδατος και αυξάνουν αργά. Η ζώνη του σκληρού ξύλου πληµµυρίζει συνήθως µετά από παροχές αιχµής. Η παρυδάτια ζώνη κατακλύζεται πιο συχνά και ονοµάζεται ζώνη του µαλακού ξύλου. Οι ιτιές, οι λεύκες και τα σκλήθρα είναι τυπικά είδη της ζώνης αυτής. Τα είδη αυτά ευδοκιµούν σε αµµώδη και αµµοαργιλώδη εδάφη και αντέχουν για µεγαλύτερο διάστηµα σε συνθήκες έλλειψης οξυγόνου στο περιβάλλον των ριζών τους (Yon & Tendron 1981, Hughes 2003). Οι ιτιές για παράδειγµα έχουν προσαρµοστεί στις συνθήκες αυτές (Hughes 2003). Όταν η κατάκλυση διατηρείται για διάστηµα εβδοµάδων ή και µεγαλύτερο των δύο µηνών, εκπτύσσουν ρίζες στο επίπεδο του νερού. Λόγω αυτής της προσαρµογής µπορούν να εισδύουν έως και µέσα στο νερό και να ωφελούνται από τα θρεπτικά συστατικά. Η ιτιά ανθίζει νωρίς τον Απρίλη και η ωρίµανση των σπερµάτων συµπίπτει µε την άνοδο της στάθµης των ποταµών. Η διασπορά γίνεται µε τον αέρα και στη συνέχεια τα σπέρµατα µεταφέρονται µε το νερό στις νεοδηµιουργηθείσες αµµώδεις όχθες, όπου η πληµµύρα έχει αποθέσει λεπτόκοκκο υλικό και θρεπτικά συστατικά. Με τον ίδιο τρόπο συµπεριφέρονται και οι λεύκες. Τα πρώτα στάδια της αποίκισης στα νεοσχηµατισθέντα εδάφη τα αφήνουν στις ιτιές. Αφού οι ιτιές έχουν προετοιµάσει το έδαφος αρκετά και η διάρκεια των πληµµύρων έχει µειωθεί, εισέρχονται στη ζώνη των ειδών µαλακού ξύλου οι λεύκες. Το πλεονέκτηµα τους έγκειται στην γρήγορη ανάπτυξη. Ξεπερνούν γρήγορα τις ιτιές και τα σκλήθρα και η κόµη τους κυριαρχεί στη ζώνη του µαλακού ξύλου. Η γρήγορη αυτή ανάπτυξη οφείλεται στη µεγάλη επιφάνεια των φύλλων τους. Το τρίτο σηµαντικό είδος της ζώνης αυτής είναι το σκλήθρο. Το νερό και ο άνεµος είναι οι κύριοι παράγοντες διασποράς. Ο αέρας και η δράση του κύµατος συγκεντρώνουν τα σπέρµατα κατά µήκος της άκρης της όχθης, όπου η καλή παροχή νερού και ο µικρός ανταγωνισµός από τα φυτά δίνουν στα σκλήθρα µια καλή 25

29 Εισαγωγή ευκαιρία εγκατάστασης. Το σκλήθρο µπορεί να δηµιουργήσει µόνο αµιγείς συστάδες ή σε αραιή µίξη µε τα δύο προηγούµενα είδη (ιτιά και λεύκη). Λόγω της ικανότητας του να συµβιώνει µε ακτινοµύκητες έχει την ικανότητα να εκµεταλλεύεται το άζωτο της ατµόσφαιρας. Σ αυτή την ιδιαιτερότητα τους χρωστούν τα σκλήθρα την ικανότητα ανταγωνισµού απέναντι σε άλλα είδη. Λόγω αυτής της συµβίωσης τα σκλήθρα δεν µπορούν να αντέξουν για πολύ σε συνθήκες παρατεταµένης κατάκλυσης (Βιτώρης 2000). Μέσα στη ζώνη µαλακού ξύλου παρατηρείται µια τοποδιαδοχή της βλάστησης. Οι εξωτερικές θέσεις καλύπτονται από βλάστηση Populus alba, η οποία δηµιουργεί υψηλά δάση-στοές µε την άφθονη παρουσία αναρριχητικών ειδών. Στις εσωτερικότερες θέσεις κυριαρχούν τα Salix sp., Alnus sp. ενώ κατά θέσεις µπορεί να αναπτύσσονται και πλατάνια (Platanus orientalis) (Εικ. 12). Αυτή η διαδοχή της βλάστησης στο εσωτερικό της ζώνης µαλακού ξύλου είναι αποτέλεσµα του διαφορετικού υδρολογικού καθεστώτος (το ύψος της υπόγειας στάθµης και η διάρκεια της πληµµύρας, µεταβάλλονται µε την απόσταση από το ποτάµι) και της διαφορετικής κοκκοµετρικής σύστασης του εδάφους (αύξηση των λεπτόκοκκων υλικών στις υψηλότερες θέσεις) (Βιτώρης 2000, Huhges 2003). Σύµφωνα µε τους Kárpáti & Kárpáti (1961) τα δάση λευκής λεύκης (Populus alba) ανήκουν στην ένωση Populetum albae. Τα δάση αυτά µπορούν σε χρόνια να εξελιχθούν σε δάση σκληρού ξύλου δρυός φράξου-φτελιάς. Η µεσογειακή αυτή φυτοκοινωνική ένωση Populetum albae, αντιστοιχεί τόσο ζωνολογικά όσο και σταθµολογικά στις µεσευρωπαϊκές υποµεσογειακές ενώσεις Querco-Ulmetum. Οι σταθµοί αυτοί πληµµυρίζουν µόνο σε µεγάλες παροχές του χειµώνα ή της άνοιξης. Το αλλουβιακό έδαφος αποτελείται από καθαρή άµµο. Η Populus alba δηµιουργεί κατά θέσεις αµιγείς ή µικτές συστάδες µε Ulmus procera, Quercus robur, Alnus glutinosa και σποραδικά Platanus orientalis, Salix alba. Στην ανώτερη υποπαράκτια ζώνη σε αµµοαργιλώδη κορεσµένα µε νερό εδάφη αναπτύσσονται διάφορες φυτοκοινωνίες ελοφύτων. Στα χαµηλότερα σηµεία των όχθων αποτίθενται χονδρόκοκκα υλικά (χαλίκια) και η επίδραση και η δύναµη του νερού είναι τόσο µεγάλη, που τα φυτά δεν µπορούν να επιβιώσουν για µεγάλο χρονικό διάστηµα. Εδώ κυρίως αναπτύσσονται διάφορα µονοετή ποώδη είδη (Yon & Tendron 1981). 26

30 Εισαγωγή Σε πιο ανυψωµένες θέσεις, ανάµεσα στη ζώνη των ελοφύτων και στη ζώνη του µαλακού ξύλου, όπου η δυναµική του ποταµού είναι πιο ήπια, αναπτύσσονται θαµνώδεις ιτιές. Στις χαµηλές θέσεις των όχθων που πληµµυρίζουν συχνά, δεν σχηµατίζονται ώριµα εδάφη, λόγω της συνεχούς µεταφοράς και εναπόθεσης φερτών υλικών. Πρόκειται για ασταθείς θέσεις που µετασχηµατίζονται αλλάζουν ή καταστρέφονται εντελώς από πληµµυρικά νερά πριν σταθεροποιηθούν. Αντίθετα, καθώς αποµακρυνόµαστε από το ποτάµι η εδαφογένεση είναι αποτελεσµατικότερη. Αυτό οφείλεται στη µείωση της έντασης και της συχνότητας των πληµµύρων, στη µείωση του εδαφικού ph και της περιεκτικότητας σε ασβέστιο αλλά και στην αύξηση της χουµοποίησης, της σύστασης του εδάφους σε άργιλο, της θερµοκρασίας και της βιολογικής δραστηριότητας. Η δυναµική χουµοποίηση αρχίζει όταν το έδαφος αποικίζεται κυρίως από ιτιές και σκλήθρα. Η δενδρώδης βλάστηση επιβραδύνει τη ροή του νερού της πληµµύρας, σταθεροποιεί την επιφάνεια των αναβαθµίδων και διευκολύνει την εναπόθεση και την καθίζηση λεπτόκοκκων υλικών. Η παρουσία του σκλήθρου βελτιώνει τη γονιµότητα του εδάφους µε την προσθήκη αζώτου. Σταδιακά, πραγµατοποιείται ανύψωση της επιφάνειας του εδάφους, λόγω των αποθέσεων, οι υπερυψωµένες τώρα παρόχθιες περιοχές πληµµυρίζουν πιο αραιά και έχουµε την εµφάνιση ειδών λιγότερο ανθεκτικών στην πληµµύρα και ειδών σκληρού ξύλου. Κατά τον Malanson (1993) σε όχθες µε µεγάλες µορφολογικές (υψοµετρικές) διαφοροποιήσεις εµφανίζονται εντονότερες διαφορές στην έκφραση της βλάστησης. Το µικροκλίµα επηρεάζει την εµφάνιση της βλάστησης αλλά και αυτό σχετίζεται µε την τοπογραφία. Η δυναµική του ποταµού όµως καθορίζει την τοπογραφία της παρόχθιας ζώνης. 27

31 Εισαγωγή Στάθµη αιχµής Υψηλή στάθµη Μέση καλοκαιρινή στάθµη Χαµηλή στάθµη Χαλίκι Νερό Μονοετή Καλαµώνες Ζώνη χωρίς ξυλώδη Θάµνοι ιτίας Άµµος άσος ιτίας Ζώνη µαλακού ξύλου άσος σκλήθρου Άργιλος άσος φράξου Ζώνη σκληρού ξύλου άσος πλατύφυλλων εκτός της πληµµυρικής ζώνης Εικόνα 11: Κατά πλάτος διαδοχή των µονάδων βλάστησης στις όχθες των ποταµών (Yon & Tendron 1981). 28

32 Εισαγωγή Εικόνα 12: Τοποδιαδοχή της βλάστησης στη ζώνης µαλακού ξύλου στις όχθες του ποταµού Στρυµόνα (Βιτώρης 2000). 29

33 Περιοχές µελέτης 30

34 Περιοχές µελέτης Γενικά Η Ελλάδα είναι µικρή σε έκταση χώρα ( km 2 ) µε έντονο ανάγλυφο, περιορισµένη ενδοχώρα και µεγάλο ανάπτυγµα ακτών. Ο έντονος οριζόντιος και κατακόρυφος διαµελισµός σε συνδυασµό µε τη δοµή και τη διάταξη των πετρωµάτων, ευθύνονται για τη δηµιουργία πολλών µικρών υδατορεµάτων µε χειµαρρική κυρίως ροή, επιφανειακή απορροή µικρής διάρκειας, αυξηµένη κατείσδυση και συχνά πληµµυρικά φαινόµενα. Αποτέλεσµα της ιδιόµορφης αυτής γεωµορφολογικής διάρθρωσης του ελλαδικού χώρου είναι και η πολυδιάσπαση του χώρου σε µικρές λεκάνες απορροής, µε µικρούς ποταµούς (ΥΠ.ΑΝ 2003). Ονοµάζουµε Υδρολογική Λεκάνη (Λεκάνη Απορροής) το γεωγραφικό τοµέα που αποστραγγίζεται από ένα υδρογραφικό δίκτυο, δηλαδή από ένα ρεύµα νερού µε το σύνολο των παραποτάµων του, από τις πηγές ως τη θάλασσα. Η λεκάνη απορροής οριοθετείται και διακρίνεται από τις γειτονικές λεκάνες απορροής από µία γραµµή που καθορίζει την κατανοµή των υδάτων, τον υδροκρίτη, ενώ η επιφάνεια της και η ποσότητα του υετού καθορίζουν εν µέρει τον όγκο των συλλεγόµενων νερών και την παροχή των ρευµάτων που την τροφοδοτoύν ( Ο Σκουλικίδης (1993) διέκρινε τρεις οµάδες ποταµών στον ελλαδικό χώρο (Εικ.13). Για τη διάκριση αυτή χρησιµοποιήθηκαν ως ταξινοµικά κριτήρια το µέγεθος και το µέσο υψόµετρο της λεκάνης απορροή καθώς και γεωλογικά, υδρολογικά και χηµικά στοιχεία. Έτσι, τα ποτάµια της Ελλάδας διακρίθηκαν στις παρακάτω τρεις οµάδες: Ποτάµια της βορειοανατολικής Ελλάδας: µεσαίο µέγεθος λεκάνης απορροής ( km 2 ), µέση τιµή υψοµέτρου ( m), κυριαρχία πυριτικών πετρωµάτων. Ποτάµια της κεντρικής και βόρειας Ελλάδας: µεγάλο µέγεθος λεκάνης απορροής ( km 2 ), µέση τιµή υψοµέτρου ( m), κυριαρχία πυριτικών πετρωµάτων. Ποτάµια της δυτικής Ελλάδας: µεσαίο µέγεθος λεκάνης απορροής ( km 2 ), µέση τιµή υψοµέτρου ( m), κυριαρχία ασβεστολιθικών πετρωµάτων. H παραπάνω οµαδοποίηση των ελληνικών ποταµών είναι αυτή που ακολουθήθηκε και στα πλαίσια του προγράµµατος AQUEM στην Ελλάδα (Hering & al. 2004). 31

35 Περιοχές µελέτης Εικόνα 13: Οι τρεις οµάδες ποταµών της Ελλάδας και οι σταθµοί των δειγµατοληψιών του προγράµµατος AQUEM. Επιπλέον, ο ελλαδικός χώρος διαιρείται συµβατικά σε 14 υδατικά διαµερίσµατα. Κάθε υδατικό διαµέρισµα είναι ένα σύνολο λεκανών απορροής µε κατά το δυνατόν όµοιες υδρολογικές υδρογεωλογικές συνθήκες. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα υδατικά διαµερίσµατα, µε τον Κωδικό Αριθµό τους (Κ.Α.), στα οποία ανήκουν οι λεκάνες απορροής των ποταµών που µελετήθηκαν καθώς και οι νοµοί που περιλαµβάνει το κάθε διαµέρισµα. Οι νοµοί κάθε διαµερίσµατος διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: (α) σε αυτούς των οποίων η έκταση περιλαµβάνεται ολόκληρη στο υδατικό διαµέρισµα, (β) σε αυτούς των οποίων το µεγαλύτερο µέρος της έκτασης τους (>50%) περιλαµβάνεται στο υδατικό διαµέρισµα, και (γ) σε αυτούς των οποίων περιλαµβάνεται το µικρότερο µέρος της έκτασης τους (<50%). Οι τρεις αυτές κατηγορίες αντιστοιχούν στις στήλες 3, 4 και 6. Στις στήλες 5 και 7 αναφέρεται σε ποιά άλλα διαµερίσµατα περιλαµβάνεται µέρος του νοµού (ΥΠ.ΑΝ 2003). ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Υδατικά ιαµερίσµατα που ανήκουν οι λεκάνες απορροής των 32

36 Περιοχές µελέτης Κ.Α. ποταµών που µελετηθήκαν (ΥΠ.ΑΝ 2003). Υδατικο ιαµέρισµα Νοµοί που περιλαµβάνονται ολόκληροι Νοµοί που περιλαµβάνονται κατά >50% Άλλα Υ.. Νοµοί που περιλαµβάνονται κατά <50% Αρκαδίας 03 υτικής 01 Μεσσηνίας Ηλείας 02 Αχαΐας 02 Πελοποννήσου Λακωνίας Βόρειας Πελοποννήσου Ανατολικής Πελοποννήσου Ζακύνθου Κεφαλληνίας Αχαΐας Κορινθίας Αργολίδας Αρκαδίας Λακωνίας 01 03,06* Αργολίδας Ηλείας Αττικής Κορινθίας Άλλα Υ *,07* 02,06* 04 υτικής Στερεας Ελλάδας Ευρυτανίας Λευκάδας Αιτωλοακαρνανίας 05 Άρτας Καρδίτσας Τρικάλων Φθιώτιδας Φωκίδας 05 08* 08*,09* 07*,08* 07* 05 Ηπείρου Θεσπρωτία Κερκύρας Άρτα Ιωαννίνων * 06: Αττικής, 07: Ανατολ. Στερεάς Ελλάδας, 08: Θεσσαλίας, 09: υτικής Μακεδονίας 04 09* Αιτωλοακαρνανίας Γρεβενών 04 08*,09* Για κάθε υδατικό διαµέρισµα στο οποίο ανήκουν οι ποταµοί µελέτης, δίνονται τα γενικά αβιοτικά χαρακτηριστικά όπως: έκταση, όρια, γεωµορφολογία, γεωλογία, κλίµα. Για κάθε ένα ποταµό χωριστά, δίνονται επίσης όλα τα αβιοτικά χαρακτηριστικά, δηλαδή πηγές, µήκος διαδροµής, εκβολές, γεωλογία, έδαφος, κλίµα. Το κλίµα είναι ένας από τους σπουδαιότερους παράγοντες για τη χλωρίδα και τη βλάστηση µιας περιοχής. Στοιχεία που προσδιορίζουν το κλίµα µιας περιοχής είναι η θερµοκρασία, η υγρασία, οι βροχοπτώσεις, και η κατανοµή τους κατά τη διάρκεια του έτους. Οι κλιµατικοί παράγοντες όσο και οι µεταβολές τους επιδρούν άµεσα ή έµµεσα στη γεωγραφική κατανοµή ενός είδους, στη φυσιολογία του αλλά και σε άλλες βιολογικές διεργασίες όπως η άνθιση και η καρποφορία. Β Ηπειρωτική Ελλάδα Α. Υδατικό διαµέρισµα υτικής Στερεάς Ελλάδας Γενικά Το υδατικό διαµέρισµα της υτικής Στερεάς Ελλάδας έκτασης km 2 καταλαµβάνεται σε µεγάλο ποσοστό από την οροσειρά της Νότιας Πίνδου, τους ορεογραφικούς άξονες της Γκιώνας, της Οίτης, των Βαρδουσίων, του Τυµφρηστού, 33

37 Περιοχές µελέτης των Αγράφων κ.τ.λ. στα ανατολικά και διαβρέχεται νότια από τον Κορινθιακό και Πατραϊκό κόλπο και δυτικά από τον Αµβρακικό κόλπο και το Ιόνιο Πέλαγος. Το ανάγλυφο του διαµερίσµατος γενικά είναι ορεινό µε υψηλές βουνοκορφές, µε απότοµες κλιτύες και µε βαθιές χαραδροκοιλάδες. Οι πεδινές εκτάσεις που διαµορφώνονται είναι σχετικά µικρές. Η γεωµορφολογική εικόνα της περιοχής συντίθεται από πολλές γεωµορφολoγικές µονάδες, ως συνέπεια της δράσης των ενδογενών και εξωγενών παραγόντων, µε χαρακτηριστικό γνώρισµα τη βορειοδυτική-νοτιοανατολική διεύθυνση και την παρουσία µεγάλου αριθµού επιπέδων διάβρωσης σε διάφορα υψόµετρα καθώς και µιας µεγάλης ποικιλίας καρστικών µορφών, από τις πλέον απλές έως τις πλέον εξελιγµένες, λόγω των ανθρακικών πετρωµάτων. Το τεκτονικό βύθισµα Τριχωνίδας-Λυσιµαχίας-Αγρινίου έχει διεύθυνση κάθετη ως προς τις κύριες µορφολογικές µονάδες της περιοχής. Το µέσο ετήσιο ύψος βροχής κυµαίνεται από mm για τις περιοχές της νότιας Αιτωλοακαρνανίας, mm για τις περιοχές της δυτικής-κεντρικής Αιτ/νίας και µέρους της Ευρυτανίας και πάνω από 1300 mm για τα υψηλότερα όρη της Ευρυτανίας. Ως προς την εξατµισοδιαπνοή, η περιοχή της δυτικής Στερεάς Ελλάδας, µε µέση ετήσια θερµοκρασία αέρα 17 0 C περίπου και µε διατιθέµενο προς εξάτµιση νερό, παρουσιάζει ετήσια πραγµατική εξατµισοδιαπνοή της τάξεως των 650mm που αποτελεί την υψηλότερη τιµή για τον Ελλαδικό χώρο (ΥΠ.ΑΝ 2003). Ι. Αχελώος ( Ασπροπόταµος) Ποταµός της δυτικής Ελλάδας, πηγάζει από το όρος Λάκµος και εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος (Εικ.14). Το µήκος του φτάνει τα 200km, και είναι ο δεύτερος σε µήκος ποταµός της χώρας. Την ονοµασία του σε Ασπροπόταµο την οφείλει στη λευκή λάσπη και τις κροκάλες που µεταφέρονται από την ορεινή ζώνη προς τις κοιλάδες και πεδιάδες. Η λεκάνη απορροής του καλύπτει έκταση 5.572km 2, το ύψος της µέσης ετήσιας βροχόπτωσης είναι 1.620mm, ο µέσος ετήσιος όγκος υετού Χ 10 6 m 3, ή δε µέση ετήσια απορροή του εκτιµάται σε Χ10 6 m 3 νερού. Τροφοδοτείται από τα νερά των ρευµάτων και των ποταµών Άσπρος, Λεπενίτσα, Ξεροπλατάνια, Κοµναϊτικό, Βασκαριώτη, Βασαλάκα, Καπραλία, Νέγκρη, Κούτσουρο, Καλή Πηγή, 34

38 Περιοχές µελέτης Παφρώνη, Βατακιάδα, Καµπουργιανίτικο, Πλατανιάς, Αγραφιώτης, Μέγδοβα, Ίναχο και µέσω της διώρυγας ιµήκου δέχεται τα πλεονάζοντα νερά των λιµνών Τριχωνίδας και Λυσιµαχίας (ΥΓ ) Ο Αχελώος σχηµατίζει στις εκβολές του δέλτα λοβοειδούς τύπου (Ψιλοβίκος & Χαχαµίδου 1987). Χάρη στη δράση του ποταµού Αχελώου αλλά και του Εύηνου δηµιουργήθηκε το σύστηµα των λιµνοθαλασσών Μεσολογγίου και Αιτωλικού. Οι εκβολές του Αχελώου και οι λιµνοθάλασσες αποτελούν ένα µοναδικό οικοσύστηµα µε σηµαντική οικολογική αξία και προστατεύονται από τη συνθήκη RAMSAR. Ιδιαιτερότητα εµφανίζει η χλωρίδα και η πανίδα της περιοχής λόγω της µεγάλης έκτασης και ποικιλίας των υγροτόπων. Γεωλογία Έδαφος Η περιοχή της λεκάνης απορροής του Αχελώου από γεωτεκτονική άποψη ανήκει στην οµάδα των Εξωτερικών ζωνών που σχηµατίστηκαν κατά τις Αλπικές πτυχώσεις. Την περιοχή διασχίζουν τρεις γεωτεκτονικές ζώνες: H ζώνη Ωλονού-Πίνδου Η ζώνη Γαβρόβου-Τριπόλεως, δυτικά της ζώνης Πίνδου. Η Αδριατικοϊόνιος ζώνη, στο κεντρικό και δυτικό τµήµα, ως νεώτερη. Οι τρεις αυτές ζώνες χαρακτηρίζονται από ανθρακικούς, ως επί το πλείστον, σχηµατισµούς Τριαδικής έως και Ηωκαινικής ηλικίας αλλά και από φλυσχικά πετρώµατα σηµαντικού πάχους, τριαδικά λατυποπαγή, σχιστοκερατολίθους (Παράρτηµα: Εικ. 1). Η ζώνη Ωλονού-Πίνδου καλύπτει το ανατολικό και περισσότερο ορεινό τµήµα της λεκάνης που αντιστοιχεί κυρίως στο µέσω και άνω ρου του ποταµού. Περιλαµβάνει ανθρακικά και κλαστικά ιζήµατα ως τριαδικούς λεπτοπλακώδεις ασβεστολίθους µε ενστρώσεις κερατολίθων και αργιλικών σχιστολίθων µικρού επιφανειακού ανοίγµατος και ορατού πάχους. Περιλαµβάνει ακόµα, ιουρασικούς ασβεστολίθους και σχιστολίθους σε εναλλαγές, ιουρασικούς σχιστοκερατολίθους, πλακώδεις κρητιδικούς ασβεστολίθους και περιορισµένες εµφανίσεις φλύσχη. Νοτιότερα παρατηρούνται νεώτερα πλειοκαινικά ιζήµατα από µάργες, µαργαϊκούς ασβεστολίθους και κροκαλοπαγή περιορισµένης έκτασης και πάχους καθώς και τεταρτογενείς αποθέσεις (θαλάσσια ιζήµατα, λιµνοθαλάσσια και λιµναία ιζήµατα του Πλειστοκαίνου και του Ολοκαίνου) Η ζώνη Γαβρόβου-Τριπόλεως 35