Ιατρική - Φαρμακολογία

Transcript

1 Κεφάλαιο 7 Ιατρική - Φαρμακολογία Διδακτικό σενάριο Διδακτικός χρόνος: 7 δ.π. Διδακτικοί στόχοι του κεφαλαίου Με την ολοκλήρωση του κεφαλαίου, επιδιώκεται οι μαθητές: 1. Να κατανοήσουν τον σχηματισμό και τη λειτουργία των ρηματικών επιθέτων σε τέος 2. Να κατανοήσουν και να διακρίνουν με ακρίβεια τύπους χρονικών σχέσεων των γεγονότων που αποτυπώνονται με διάφορους τρόπους στον λόγο 3. Να αναγνωρίζουν και να κλίνουν συνηρημένα επίθετα και ουσιαστικά σε ους 4. Να κατανοήσουν τον σχηματισμό τριγενών και δικατάληκτων επιθέτων 5. Να επαναλάβουν αντωνυμίες, να συστηματοποιήσουν και να μάθουν την κλίση της αναφορικής αντωνυμίας ὅς, ἥ, ὅ 6. Να αναγνωρίζουν και να χρησιμοποιούν την οριστική ενεστώτα των συνηρημένων ρημάτων 7. Να εξοικειωθούν με τη σύνταξη των ὥστε, πρίν + απαρέμφατο 8. Να εξασκηθούν στην ανάγνωση και την ορθογραφία Στο κεφάλαιο αυτό οι μαθητές έχουν την ευκαιρία να έλθουν σε επαφή με κείμενα των σημαντικότερων γιατρών του αρχαίου κόσμου (Ιπποκράτη, Γαληνού αλλά και του πολύ σημαντικού Σωρανού), και του σημαντικότερου συγγραφέα φαρμακολογικής πραγματείας (Διοσκουρίδη). Όλων τα έργα άσκησαν τεράστια επίδραση για σειρά αιώνων σε Ανατολή και Δύση. Το έργο του Στέφανου του Αθηναίου είναι επιπλέον πολύτιμο δείγμα για τις διδακτικές πρακτικές της Ύστερης Αρχαιότητας: ανάγνωση και συνεχής υπομνηματισμός αρχαίων κειμένων, διασάφηση δύσκολων σημείων και συζήτηση διαφορετικών απόψεων. Η μέθοδος αυτή συνηθιζόταν τόσο στις φιλοσοφικές σχολές, όσο και στην «πανεπιστημιακή» ιατρική εκπαίδευση, όπως δείχνει το συγκεκριμένο κείμενο. Τα κείμενα δεν αποτελούν μόνο τεκμήρια για το επίπεδο της ιατρικής και φαρμακολογικής επιστήμης, αλλά επιτρέπουν να εισχωρήσουμε στην καθημερινότητα των ανθρώπων: τα ατυχήματα στην καθημερινή ζωή, τα νευρολογικά προβλήματα ενός ασήμαντου κατά τα άλλα ανθρώπου, τα συμπτώματα της εγκυμοσύνης, η διατροφή και η περίθαλψη της εγκύου μας δείχνουν μια άγνωστη και σπάνια όψη της αρχαιότητας, καθώς βρίσκονται έξω από τα ενδιαφέροντα των πιο διαδεδομένων και γνωστών ειδών της αρχαιότητας που ευτύχησαν να σωθούν και μελετώνται σε σχολεία και πανεπιστήμια, δηλαδή της ποίησης, της ιστοριογραφίας, της φιλοσοφίας και της ρητορικής.

2 Δεν προσφέρονται όλα τα κείμενα εξίσου για διεξοδική μελέτη. Λόγω της γλώσσας, της έκτασης, του περιεχομένου και του φιλοσοφικού χαρακτήρα τους, ορισμένα κείμενα θα πρέπει να εξεταστούν με τρόπο που να τα κάνει περισσότερο εύληπτα, χωρίς οι μαθητές να επιβαρυνθούν με δυσκολίες που δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν. Τα κείμενα του Γαληνού (σσ ) και του Στέφανου του Αθηναίου (σ. 72) δεν προϋποτίθενται για την επίλυση των ασκήσεων, έτσι η μελέτη τους είναι προαιρετική. Συνιστάται όμως να μην αγνοηθούν, διότι προσφέρουν ευκαιρίες εξοικείωσης με το ύφος του φιλοσοφικού λόγου, ενώ είναι διδακτικά και από άλλες απόψεις. Γενικά το περιεχόμενο των κειμένων τα καθιστά πρόσφορα για συζήτηση. Με κατάλληλη προετοιμασία ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να μεριμνήσει ώστε ο απαραίτητος γλωσσικός σχολιασμός να ενταχθεί στο πλαίσιο μιας ενδιαφέρουσας συζήτησης που φαινομενικά θα ακολουθεί ελεύθερη πορεία και θα επικεντρώνεται στο περιεχόμενο, σε συγκρίσεις με τις γνώσεις και εμπειρίες των παιδιών (Σωρανός) ή σε αφηγηματολογικά ζητήματα (στο ιπποκρατικό κείμενο). Αφόρμηση Ξεκινούμε με τη μέθοδο της ιδεοθύελλας. Καταγράφουμε τα στοιχεία που δίνουν οι μαθητές όταν ακούνε τον όρο «αρχαία ιατρική». Αξιοποιούμε τα στοιχεία που θα δώσουν εμπλουτίζοντάς τα και με αυτά του εισαγωγικού σημειώματος. Αν το κρίνουμε σκόπιμο, εκτός από το εικονογραφικό υλικό της ενότητας, προσκομίζουμε και άλλο. 1. Ιπποκρατική συλλογή: Ἐπιδημίαι Τα αποσπάσματα των Επιδημιών ανήκουν πιθανότατα στα μέσα του 4 ου αιώνα π.χ. και πιθανότατα αναφέρονται σε περιστατικά που παρατηρήθηκαν σε περιοχές της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας. Ως ειδική αφόρμηση μπορούμε να συζητήσουμε τον τίτλο της συλλογής και να οδηγηθούμε από τη σύγχρονη στην αρχική αρχαιοελληνική σημασία. Η χρήση του όρου στον τίτλο της συγκεκριμένης συλλογής εξηγεί την εξέλιξή του! Παιδίον ὑπὸ οὐρέως ἐπλήγη τὴν γαστέρα καὶ τὸ ἦπαρ, ἀπέθανε τετάρτῃ τὸ δὲ πνεῦμα πυκινὸν εἶχε καὶ οὐ κατενόει καὶ πυρετὸς εἶχεν. Κατά την πρώτη επεξεργασία παρατηρούμε: - Ασύνδετο στην πρώτη περίοδο - Ελλειπτικότητα: τετάρτῃ (ενν. ἡμέρᾳ) - Διαφορετική σημασία του εἶχε: «είχε» και «διακατείχε». Το παιδίον στην πρώτη περίπτωση (τὸ δὲ πνεῦμα πυκινὸν εἶχε) είναι υποκείμενο, στη δεύτερη (καὶ πυρετὸς εἶχεν) εννοείται ως αντικείμενο. Το παράδειγμα δείχνει ότι η σύνταξη σε ένα κείμενο με μορφή σημείωσης δεν είναι πάντοτε ομαλή, αλλά συχνά διαμορφώνεται κατά το νοούμενον. Στη συνέχεια, και προκειμένου να δοθεί αφορμή για λεπτομερέστερη συζήτηση όλων των σημείων του κειμένου, μπορούμε να ρωτήσουμε αν ο συγγραφέας ακολουθεί τη σειρά των γεγονότων κατά την καταγραφή. (Θα διαπιστώσουμε ότι ο θάνατος αναφέρεται πριν την κανονική του σειρά: Η πρώτη περίοδος ασχολείται με τη γενική πορεία, η δεύτερη εστιάζει στα επιμέρους συμπτώματα).

3 Ὁ Κλεομένεος παῖς, χειμῶνος ἀρξάμενος, ἀπόσιτος ἄνευ πυρετοῦ ἐτρύχετο, καὶ ἤμει τὰ σιτία, καὶ φλέγμα. Δύο μῆνας ἀσιτίη παρηκολούθησε. Μπορούμε να ζητήσουμε: - Εντοπισμό των διαλεκτικών (ιωνικών) τύπων: Κλεομένεος, ἀσιτίη (αντί Κλεομένους, ἀσιτία) - Εντοπισμό των χρονικών προσδιορισμών (μπορεί να γίνει και στο προηγούμενο κείμενο), προσπάθεια διάκρισης ακριβούς σημασίας, ανάλογα με τη συντακτική μορφή του προσδιορισμού - Χρονική σειρά γεγονότων (αναφέρονται μάλλον με την πραγματική τους σειρά) Τὸ Νικάνορος πάθος ὁπότε ἐς ποτὸν ὁρμῷτο, φόβος τῆς αὐλητρίδος ὅτε ἀρχομένης αὐλεῖν ἀκούσειεν ἐν ξυμποσίῳ, ὑπὸ δειμάτων ὄχλοι μόλις ὑπομένειν ἔφη, ὅτε εἴη νύξ ἡμέρης δὲ ἀκούων οὐδὲν διετρέπετο. Τοιαῦτα παρείπετο συχνὸν χρόνον. Η διευκρίνιση γλωσσικών δυσκολιών είναι καλύτερα να συνδυαστεί με την απάντηση ερωτημάτων που θα θέσουμε και που καλύπτουν ποικίλες πτυχές του κειμένου. Διαφορές από προηγούμενες περιπτώσεις: - Υπάρχει επικεφαλίδα της καταχώρισης. - Μαθαίνουμε το όνομα του ασθενούς (επειδή είναι άνδρας, αν και δεν αναφέρεται το όνομα όλων των αρρένων ασθενών). - Επίκληση ισχυρισμού του ιδίου ασθενούς (ἔφη), προφορικό ιστορικό. Διαλεκτικοί τύποι: ξυμποσίῳ, ἡμέρης (συμποσίῳ, ἡμέρας: το ξὺν αντί σὺν είναι κυρίως αρχαίο αττικό, αλλά απαντά και σε ιωνικά κείμενα, όχι τόσο σε αρχαία όσο μεταγενέστερα, θεωρούμενος ιωνισμός). Τα γεγονότα αναφέρονται με τη χρονική τους σειρά; [Όχι, πρόκειται για επαναλαμβανόμενα συμπτώματα (πρβλ. συχνὸν χρόνον)] Στο σημείο αυτό μπορούμε να επισημάνουμε τη χρήση επαναληπτικής ευκτικής και τη σημασία των χρονικών συνδέσμων. Πώς είναι οργανωμένες οι πληροφορίες; [Χρονικός προσδιορισμός (συνήθως χρονική πρόταση) γεγονός] Το σημείο αυτό είναι πρόσφορο για πιο λεπτομερή συζήτηση του νοήματος. Μπορούμε να ζητήσουμε να δοθούν σε μορφή πίνακα τα στοιχεία (χρόνος/γεγονός). Με αυτή την αφορμή μπορούμε να συζητήσουμε τη λειτουργία των υπόλοιπων χρονικών προσδιορισμών. Ἡ παρθένος ἡ καλὴ ἡ τοῦ Νερίου ἦν μὲν εἰκοσαέτης, ὑπὸ δὲ γυναίου φίλης παιζούσης πλατέῃ τῇ χειρὶ ἐπλήγη κατὰ τὸ βρέγμα. Καὶ τότε μὲν ἐσκοτώθη καὶ ἄπνοος ἐγένετο, καὶ ὅτε ἐς οἶκον ἦλθεν αὐτίκα τὸ πῦρ εἶχε καὶ ἤλγει τὴν κεφαλήν, καὶ ἔρευθος ἀμφὶ πρόσωπον ἦν. Ἑβδομαίῃ ἐούσῃ ἀμφὶ τὸ οὖς τὸ δεξιὸν πύον ἐχώρησε δυσῶδες, ὑπέρυθρον, πλεῖον κυάθου καὶ ἔδοξεν ἄμεινον ἔχειν καὶ ἐκουφίσθη. Πάλιν ἐπετείνετο τῷ πυρετῷ καὶ κατεφέρετο καὶ ἄναυδος ἦν καὶ τοῦ προσώπου τὸ δεξιὸν μέρος εἵλκετο

4 καὶ δύσπνοος ἦν καὶ σπασμός τρομώδης ἦν καὶ γλῶσσα ἐπείχετο ὀφθαλμὸς καταπλήξ ἐνάτῃ ἔθανεν. Το κείμενο είναι εκτενέστερο και δυσκολότερο. Τι προκαλεί εντύπωση σε όσα γράφει ο γιατρός που συνέταξε την «καρτέλα» (κάρτα ασθενείας) αυτής της περίπτωσης; [Ξεφεύγει από το νηφάλιο, ουδέτερο ύφος των άλλων καταγραφών: η παρθένος χαρακτηρίζεται καλή, ενώ η κοπέλα που τη χτύπησε γύναιον!] Με ποια περίπτωση από τις προηγούμενες μπορεί να συγκριθεί; [Με την πρώτη: παρόμοια αιτία (χτύπημα), ίδια κατάληξη (θάνατος).] Τα γεγονότα περιγράφονται με τη χρονική τους σειρά; [Ναι] Η ασθένεια είχε σταθερή πορεία; [Όχι, καταγράφεται πρόσκαιρη βελτίωση και υποτροπή.] Με πόση ακρίβεια καταγράφονται τα συμπτώματα; [Μέχρι την πρόσκαιρη βελτίωση υπάρχει ακριβής χρονική ένδειξη. Τα συμπτώματα της υποτροπής απλώς απαριθμούνται συνοπτικά, με πιο ελλειπτικές προτάσεις.] Στο σημείο αυτό μπορούμε συζητώντας να προκαλέσουμε λεπτομερέστερη απαρίθμηση των συμπτωμάτων, έτσι ώστε σταδιακά να αποδοθεί το νόημα ολόκληρου του κειμένου και να συμπληρωθούν όλα τα κενά κατανόησης. Σημεία που μπορούν να σχολιασθούν ιδιαιτέρως ως προς την εξέλιξη της σημασίας των λέξεων/παραγώγων: παιζούσης: εδώ έχει τη σημασία «για αστείο, πάνω στο παιγνίδι» ἐσκοτώθη: της ήλθε σκοτοδίνη, έχασε τις αισθήσεις της πῦρ: πυρετός ἐκουφίσθη: ανακουφίστηκε (κατά λέξη: ένιωσε «ελάφρωμα») τρομώδης: ο τρόμος αρχικά είναι σωματικό σύμπτωμα, ρίγος ἐπείχετο: κατά λέξη «συγκρατιόταν». Η «εποχή» του χρόνου είναι η σταθερή κατάσταση του καιρού (μια σειρά χαρακτηριστικών που επιμένουν, δεν φεύγουν, για αρκετό διάστημα). Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 1 μπορούν να ανατεθούν οι ασκήσεις 1, 2 και 10. Υπενθύμιση Βασική άσκηση που αναθέτουμε κάθε φορά είναι η εξάσκηση στην ανάγνωση του κειμένου. Σε τακτά διαστήματα ορίζουμε, επίσης, σύντομο απόσπασμα/πρόταση του κειμένου για εκμάθηση ορθογραφίας. 2. Έλληνες γιατροί στη Ρώμη Σωρανός Θα πρέπει αρχικά να τονισθούν οι πληροφορίες της εισαγωγής για να φανεί πως ένας άγνωστος σε μας συγγραφέας, ο Σωρανός, υπήρξε διάσημος στην εποχή του. Για

5 πολλούς αιώνες παρέμεινε αυθεντία στο αντικείμενό του και ήταν πολύ πιο γνωστός από τους ποιητές και φιλοσόφους που μελετούμε σήμερα ως τους κορυφαίους εκπροσώπους της αρχαιότητας, και οι οποίοι καθορίζουν εν πολλοίς την εικόνα μας για τον αρχαίο πολιτισμό. Η περίπτωση αυτή είναι χαρακτηριστική για μεγάλο αριθμό συγγραφέων που το έργο τους κάποτε ξεπεράστηκε λόγω του περιεχομένου ή των απόψεών τους. Το κείμενο που επιλέγεται θα αποτελέσει μια «έκπληξη» για τους μαθητές και κάθε σύγχρονο αναγνώστη, καθώς θα βρουν σε αυτό πληροφορίες για συμπτώματα ή διαιτητικές οδηγίες που θα μπορούσαν να προέρχονται και από ένα σύγχρονο κείμενο, πληροφορίες που ίσως δεν ανέμεναν από την αρχαιότητα (ότι οι γιατροί συνιστούσαν στις εγκύους γυναίκες να πίνουν κρασί, ότι συνιστούσαν ήπια άσκηση στην οποία περιλαμβανόταν η χρήση σάκων πυγμαχίας αλλά και η εκφραστική ανάγνωση κλπ.). Το κείμενο θα πρέπει να δουλευτεί με τρόπο που να μη φανεί δύσκολο ή βαρετό. Δεν θα πρέπει να γίνει εξαντλητικός γλωσσικός σχολιασμός, αλλά η έμφαση να δοθεί σε επιλεγμένα σημεία που αποτελούν στόχο εκμάθησης. Μετά την ανάγνωση από τον/την καθηγητή/τρια και τους/τις μαθητές/τριες, θα πρέπει να συζητήσουμε κάθε παράγραφο ξεχωριστά. Θα διαβάζουμε το κείμενο ανά πρόταση δίνοντας τις απαραίτητες μόνο γλωσσικές πληροφορίες και διανθίζοντας τη συζήτηση με παρατηρήσεις, σχόλια και ερωτήσεις που θα καθιστούν το κείμενο όσο γίνεται πιο επίκαιρο. Τὸ πάθος τὸ συμβαῖνον ταῖς κυούσαις περὶ τὸν δεύτερον μῆνα κίσσα ὠνόμασται. Διαβάζοντας την πρόταση αυτή μπορούμε να ξεκινήσουμε μια ελεύθερη συζήτηση με τα παιδιά για το ποια φάση της εγκυμοσύνης θεωρείται πιο δύσκολη και για τις δυσκολίες των πρώτων μηνών. Μπορούμε να αναφερθούμε στις σύγχρονες αντιλήψεις για τα συμπτώματα της εγκυμοσύνης (λαϊκές παραδόσεις αλλά και καθημερινή εμπειρία και συζητήσεις για περιπτώσεις βουλιμίας, ναυτίας, εμετών). Γλωσσικά: πάθος: εδώ με την αρχική σημασία, αυτό που παθαίνει κανείς, η αδιαθεσία. περὶ τὸν δεύτερον μῆνα: ο προσδιορισμός δηλώνει όχι ακρίβεια, αλλά προσέγγιση (αυτό είναι εδώ το ζητούμενο, αφού η εμφάνιση των συμπτωμάτων ποικίλλει σε διάφορους ανθρώπους). Σημ.: Να διορθωθεί στο βιβλίο η λέξη μῆνα. Στη συνέχεια διατρέχουμε την υπόλοιπη παράγραφο που αναφέρεται στα συμπτώματα εξηγώντας ή παραφράζοντας το νόημα, χωρίς να χρονοτριβούμε σε λεπτομέρειες. Παρέπεται δὲ αὐταῖς ἀνατροπὴ στομάχου, ναυτία τε καὶ ἀνορεξία ποτὲ μὲν πρὸς πάντα, ποτὲ δὲ πρός τινα, καὶ τῶν ἀσυνήθων ὄρεξις, οἷον γῆς, ἀνθράκων, ἑλίκων ἀμπέλου καὶ ὀπώρας ἀώρου τε καὶ ὀξώδους ἐνίαις δὲ καὶ ἔμετος ἐκ διαστημάτων ἢ κατὰ πᾶσαν προσφορὰν τροφῆς, καὶ βάρος καὶ σκοτώματα καὶ ἀλγήματα κεφαλῆς, ὠχρότης τε καὶ κοιλίας σκληρία, ἐνίοτε καὶ πυρέτια λεπτά.

6 Μπορούμε, εναλλακτικά, αν το κρίνουμε σκόπιμο, να προκαλέσουμε συζήτηση γύρω από το περιεχόμενο (που θα οδηγήσει σε γλωσσικές διευκρινήσεις) με ερωτήσεις όπως: Η εγκυμοσύνη έχει σταθερά συμπτώματα; [Όχι, μπορεί μάλιστα να έχει και εντελώς αντίθετα μεταξύ τους, άλλοτε βουλιμία και άλλοτε ανορεξία.] Αναμένεται ότι το ενδιαφέρον θα ενταθεί με την αναφορά των «ἀσυνήθων», αλλά και με τη διαπίστωση της χρήσεων της λέξης σκοτώματα (έχουμε συναντήσει το ἐσκοτώθη με συναφή σημασία). Μπορούμε να επισημάνουμε την ποικιλία των όρων που χρησιμοποιούν οι γιατροί για τον πυρετό. Εδώ: πυρέτια. Σύντομη αναφορά μπορεί να γίνει στον σχηματισμό του παρέπεται και στη σημασία του («το ακολουθούν», «το συνοδεύουν», και με τροπή της σύνταξης «ακολουθείται», «συνοδεύεται» από ). Το αὐταῖς είναι αντικείμενο στο παρέπεται. Τῆς πρώτης οὖν συναισθήσεως γενομένης πρὸς μίαν ἡμέραν συστολὴν παραλαμβάνειν, μηδὲν εὐλαβούμενον, ὡς οἱ πολλοὶ λέγουσιν, ὅτι δυσὶν ζῴοις ὁσηνδήποτε δεῖ παραθεῖναι τροφήν. Τῆς πρώτης οὖν συναισθήσεως γενομένης. Ποια είναι η πρώτη συναίσθησις; Όταν νιώσει η γυναίκα τα συγκεκριμένα συμπτώματα; Συχνά αυτά συμπίπτουν με τη διάγνωση της ίδιας της εγκυμοσύνης! [«Μόλις γίνουν αντιληπτά τα πρώτα συμπτώματα (ενν. της κίσσας)»;] πρὸς μίαν ἡμέραν συστολὴν παραλαμβάνειν Διευκρινίζουμε γλωσσικά: συστολήν: συστολή, συρρίκνωση, μείωση, στέρηση, νηστεία πρός + αιτ. (για χρόνο), χρησιμοποιείται για 1. χρονικό όριο ή χρονική στιγμή κατά προσέγγιση, 2. εποχή/περίοδο/ηλικία παραλαμβάνειν: στην ιατρική συχνά με γενική σημασία, χρησιμοποιείται απαρέμφατο αντί προστακτικής (είναι γνωστό από το Κεφάλαιο 1 - Απόφθεγμα). Ποιος απευθύνεται σε ποιον; (Ο συγγραφέας απευθύνεται στον αναγνώστη-γιατρό). ὡς οἱ πολλοὶ λέγουσιν, ὅτι δυσὶν ζῴοις ὁσηνδήποτε δεῖ παραθεῖναι τροφήν Λέμε κι εμείς σήμερα σε μία έγκυο ότι «πρέπει να τρώει για δύο»; Το παραθεῖναι θα πρέπει απλώς να αναγνωρισθεί γραμματικά ως απαρεμφατικός τύπος, και να δοθεί το ρήμα. Τῇ δὲ ἑξῆς ἡμέρᾳ σὺν ἀλείμματι μὲν ἀποθεραπευτέαι, τροφὴν δὲ δοτέον ὀλίγην καὶ ποτὸν ὕδωρ, οὐ πολύ, ψυχρὸν δέ, εἰ σύνηθες Οι εκφράσεις αυτής της περιόδου (ἑξῆς / ἄλειμμα / ποτὸν ὕδωρ / εἰ σύνηθες) μπορούν να κατανοηθούν από τους μαθητές, έτσι ώστε να μη χρειαστεί να δώσουμε εμείς τη σημασία. Για τα ρηματικά επίθετα ἀποθεραπευτέαι, δοτέον μπορούμε να παραπέμψουμε σε παραδείγματα από την καθομιλουμένη (διδακτέα ύλη, μετεξεταστέος μαθητής) και με τη βοήθεια και των συμφραζομένων (κατευθυντήριες προτάσεις) να ζητήσουμε να προσδιορισθεί το νόημα.

7 Ταῖς δὲ ἑξῆς ἡμέραις, πρὸ τοῦ ἀλείμματος, προκαταψᾶν αὐτῶν τὸ σῶμα δι ὀθονίων τρυφερῶν ἄχρι συμμέτρου φοινιγμοῦ. Σημ.: Στο βιβλίο η λέξη ὀθωνίων να διορθωθεί σε ὀθονίων. Η πρόταση αυτή μπορεί να αναλυθεί με τη βοήθεια των παρακάτω ερωτήσεων που θα επιτρέψουν την τμηματική κατανόησή της: - Ποιες εκφράσεις δηλώνουν χρόνο; Ποια είναι η ακριβής σημασία τους; - Ποια είναι η κύρια πρόταση; Ποιο είναι το ρήμα; μετὰ δὲ τὰς πρώτας ἡμέρας λουτρῷ χρῆσθαι ζεστοτέρῳ καὶ οἰναρίῳ συμμέτρῳ καὶ κινήσεσι ταῖς δι αἰώρας, φορείῳ τὸ πρῶτον καὶ καθέδρᾳ, κἄπειτα ζευκτῷ, καὶ περιπάτοις ἀναφωνήσεσίν τε καὶ ἀναγνώσεσιν μετὰ πλάσματος καὶ γυμνασίοις τοῖς δι ὀρχήσεως κωρύκου τε καὶ σφαίρας καὶ τρίψεως. Ποιες εκφράσεις δηλώνουν χρόνο; Ποια είναι η ακριβής σημασία τους; [μετὰ τὰς πρώτας ἡμέρας, κἄπειτα: εκφράζουν κάτι που θα γίνει σε μεταγενέστερο χρόνο σε σύγκριση με αυτό που λέχθηκε ακριβώς πριν.] Ποιο είναι το ρήμα; Πώς συντάσσεται και ποια είναι η σημασία του; [χρῆσθαι: απαρέμφατο σε θέση ρήματος, με σημασία προστακτικής. Δέχεται αντικείμενο σε δοτική.] Διαπιστώνουμε ότι η απόδοσή του δεν είναι πάντοτε εύκολη. Η γενική σημασία «χρησιμοποιώ» πρέπει να προσαρμόζεται ανάλογα με το αντικείμενο (που βρίσκεται πάντοτε σε δοτική): «πρέπει να τη βάζουμε να κάνει ένα πιο ζεστό λουτρό, να πίνει λίγο κρασάκι και να κινείται ελαφρά» Για τη σημασία του κωρύκου και της τρίψεως μπορούμε να παραπέμψουμε στην εικόνα. Καὶ ἐπιθέμασι προσέτι χρηστέον, ἐξ ὧν εἰσι φοίνικες ξηροὶ προβρεχθέντες ἢ ἑψηθέντες ἐν οἴνῳ αὐστηρῷ ἢ ὀξυκράτῳ, καὶ μῆλα καὶ κυδώνια παραπλησίως ἑφθά, κατ ἰδίαν ἢ μετὰ τῆς πρὸς τοὺς φοίνικας συμπλοκῆς. Εδώ για ποιο πράγμα γίνεται λόγος; [Οι μαθητές μπορεί να απαντήσουν για τροφές, θα πρέπει επομένως να στρέψουμε την προσοχή τους στο ἐπιθέμασι και να αναζητήσουμε τη σημασία στα συνθετικά του.] Ο τύπος χρηστέον τι είδους λέξη είναι και από πού προέρχεται; [ρηματικό επίθετο, χρῶμαι] Μάλιστα δὲ προνοητέον τοῦ διατάσσειν τροφὰς εὐστομάχους, εὐδιοικήτους τε καὶ δυσφθάρτους, οἷον ᾠὸν ἁπαλὸν καὶ χόνδρον δι ὕδατος ψυχροῦ ἢ ὀξυκράτου ἢ μετὰ πυρήνων ῥόας, ἢ ἀλφίτων πόλτον ψαθαρώτατον, καὶ μάλιστα τὸν διὰ τῆς ὀρύζης, καὶ τῶν πτηνῶν τὰ μὴ καταπίμελα, ψαθαρωτέραν δὲ ἔχοντα τὴν σάρκαν καθάπερ φάσσαν, πέρδικα, νήσσας ἀγρίας, κίχλας, κοσσύφους, περιστεράς, ὄρνεις κατοικητηρίους, καὶ τούτων μάλιστα τὰ στήθη καὶ τῶν ἀγριμαίων κρέας λάγειον ἢ δορκάδειον, τῶν δὲ ἄλλων τὰ ἐρίφεια, καὶ τῶν τρυφερῶν χοιρείων ῥύγχη, πόδας, ὦτα, κοιλίας, μήτρας τῶν δὲ ἀπὸ θαλάττης ὁμοίως τὰ στερεόσαρκα τούτων δέ εἰσι τρίγλαι, κάραβοι, καρίδες, σφόνδυλοι, λαχάνων δὲ σέριν ὠμὴν τε καὶ ἑφθήν, ἀσπάραγον ἄγριον. Τῶν δὲ ἀπὸ

8 ταμείου ἐλαίας κολυμβάδας, κυδώνια, καὶ τούτων μάλιστα τὸ ὀπτόν, τὸ μὲν γὰρ ὠμὸν δυσκατέργαστον. Την παράγραφο αυτή μπορούμε να την εξετάσουμε χωρίς νέα ανάγνωση από εμάς και τους μαθητές. Διαβάζουμε και παραφράζουμε απευθείας κάθε φράση, ζητώντας εισηγήσεις από τους μαθητές για την απόδοση λέξεων που εύκολα μπορούν να εξευρεθούν ή δίνοντας απευθείας τις λέξεις που δεν είναι γνωστές ή δεν μπορούν να κατανοηθούν με βάση τη ρίζα τους. Την ίδια μέθοδο θα ακολουθήσουμε και στις επόμενες παραγράφους μέχρι το τέλος του κειμένου. Αξίζει να επιμείνουμε στη σημασία του ταμεῖον. Εἰ δὲ ἑφθὸν αὐτό τις βούλοιτο λαβεῖν, ἐπιδιακείμενον αὐτὸ καλάμοις ἑψητέον ἢ κρεμαστέον διά τινος, ὥστε μὴ τοῦ ὕδατος ἅπτεσθαι, διὰ δὲ τῆς ἀτμῶν φορᾶς λαβεῖν τὴν ἕψησιν. Δοτέον δὲ καὶ ἄπιον ἢ μέσπιλον ἢ σταφυλὴν τὴν ἀπὸ κύθρας ἢ κρεμαστήν πνευματοῖ γὰρ ἡ πρόσφατος καὶ ἀμύγδαλα. εἰ βούλοιτο: η ευκτική εδώ χρησιμοποιείται για κάτι που λέγεται ως μια σκέψη για κάτι ενδεχόμενο, αλλά όχι πολύ πιθανόν. Ζητούμε αναγνώριση ρηματικών επιθέτων. [ἑφθόν, ἑψητέον, κρεμαστέον, δοτέον] Προνοητέον δὲ ὅπως μηδὲν ᾖ τῶν προσφερομένων κεκαρυκευμένον τὸ γὰρ ποικίλον καὶ περίεργον τῆς ἀρτύσεως βραδυπεψίας καὶ διαφθορὰς σιτίων ποιεῖ. διαφθορά: στην ιατρική χρησιμοποιείται γενικά για τη στομαχική διαταραχή. Γαληνός Το κείμενο έχει φιλοσοφικό χαρακτήρα. Τόσο το περιεχόμενο όσο και η γλώσσα μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές δυσκολίες. Για τον λόγο αυτό η ανάγνωσή του στην αρχή μπορεί να προκαλέσει σύγχυση. Η ανάγνωση ενός κειμένου που δεν θα κατανοηθεί ίσως σε ικανοποιητικό βαθμό θα έχει αρνητικά αποτελέσματα, δυστυχώς αρκετά γνωστά σε όλους! Καλύτερη είναι η βαθμιαία προσπέλαση, αφού μάλιστα πρόκειται για κείμενο με αυστηρά λογική δομή. Θα μπορούσε να διαβαστεί μία-μία πρόταση και απευθείας να εξετάζεται το νόημά της, έτσι ώστε ήδη από την πρώτη εντύπωση να φανεί ότι δεν είναι απρόσιτο. Έχει ιδιαίτερη σημασία να διευκρινίζεται το ακριβές νόημα κάθε λέξης πριν προχωρήσουμε στη συνέχεια του κειμένου, διότι εμφανίζονται λέξεις που δεν είναι άγνωστες, αλλά έχουν ειδική ή τεχνική σημασία. Τί ἐστιν ἰατρική; «Τι είναι ιατρική;» Ὅροις μὲν ἐχρήσαντο οἱ λογικοί ὑπογραφαῖς δὲ οἱ ἐμπειρικοί τὸ δὲ περὶ τούτων ζητεῖν φιλοσόφοις μόνον ἁρμόζει. Εξηγούμε: ὅροις, λογικοί, ὑπογραφαῖς, ἐμπειρικοί Αναγνωρίζουμε τον τύπο ἐχρήσαντο και τη σύνταξή του (έχει εμφανισθεί στο προηγούμενο κείμενο ο ενεστώτας και το ρηματικό επίθετο χρηστέος).

9 Ἰατρική ἐστι κατὰ μὲν Ἱπποκράτην πρόσθεσις καὶ ἀφαίρεσις, πρόσθεσις μὲν τῶν ἐλλειπόντων, ἀφαίρεσις δὲ τῶν πλεοναζόντων ἐπὶ ἀνθρωπείων σωμάτων. Είναι φυσικό να ξεκινά από τον Ιπποκράτη, τον πατέρα της ιατρικής επιστήμης και αδιαμφισβήτητη αυθεντία. Η μετοχή ἐλλειπόντων από ποιο ρήμα βγαίνει; Είναι απλό ή σύνθετο; Ποια είναι τα συνθετικά του; [ἐν+λείπω] Η άποψη αναφέρεται στην αντίληψη του Ιπποκράτη για την ισορροπία των στοιχείων στον οργανισμό (βλ. μεθεπόμενη ενότητα). Μια τέτοια προσέγγιση φαίνεται να βρίσκεται σε συμφωνία με τη σύγχρονη επιστήμη που έχει εντοπίσει πλήθος στοιχείων που πρέπει να περιέχονται στον οργανισμό σε κατάλληλη ποσότητα. Οἱ δὲ νεώτεροι οὕτως ὡρίσαντο ἰατρική ἐστιν ἐπιστήμη, ὑγιείας μὲν τηρητική, νόσων δὲ ἀπαλλακτική, οὐκ ὀρθῶς. Εξηγούμε τον σχηματισμό του τύπου ὡρίσαντο και διευκρινίζουμε ότι, αν και ο τύπος είναι της Μέσης Φωνής, έχει ενεργητική διάθεση, οπότε το αποδίδουμε ενεργητικά (όρισαν, καθόρισαν). Η σημασία του τηρητική (που διατηρεί), μπορεί να συλληφθεί ευκολότερα μέσω της αντίθεσης προς το ἀπαλλακτική. Επισημαίνουμε την ελλειπτική φράση οὐκ ὀρθῶς, που επιτάσσεται χωρίς να διακόπτει την πρόταση. Πρώτα παραθέτει αυτούσια την άποψη, και σε ένα επόμενο στάδιο δηλώνει την προσωπική του αξιολόγηση. Γιατί όμως αναφέρει μια άποψη με την οποία δε συμφωνεί; [Σημασία έχει όχι να δηλώσει τη δική του άποψη δογματικά, αλλά να συζητήσει με επιχειρήματα τις διάφορες απόψεις. Η επιστημονική συζήτηση επιζητεί να καλύψει το ζήτημα από όλες τις πλευρές, να συζητήσει όλες τις απόψεις και να επιλέξει μετά από ορθολογική εξέταση την καλύτερη. Έτσι, η απόρριψη της άποψης τεκμηριώνεται αμέσως με ένα συλλογισμό.] Οὐ γὰρ αὐτὴ ταῦτα ἐνεργεῖ, ἀλλ ἐξ ὧν ἐνεργεῖ ταῦτα ἀποτελεῖται καὶ οὐκ ἀεί. Ἕτερον γάρ τί ἐστιν ἡ τέχνη καὶ ἕτερον τὸ τέλος αὐτῆς. Εδώ η προσοχή πρέπει να στραφεί στους φιλοσοφικούς όρους τέλος (σκοπός) και ἀποτελεῖται (εκπληρώνονται, πραγματοποιούνται, υλοποιούνται, επιτυγχάνουν το «τέλος», φθάνουν στον προορισμό τους). Για την κατανόηση της άποψης επιβάλλεται να δώσουμε έμφαση στη διάκριση των εννοιών του μέσου και του σκοπού. Οὕτως οὖν καὶ κυβερνητικὴ καὶ τοξικὴ οὐκ ἀπὸ τῶν τελῶν ὁρίζονται οὐ γὰρ ἀεὶ τούτου τυγχάνουσιν, ἀλλ ἐξ ὧν συνεστήκασι καὶ δι ὧν ἐνεργοῦσιν, ἵνα τῶν τελῶν περιγίγνωνται, κἂν μὴ περιγίγνωνται. Το οὖν (ή το γοῦν) εισάγει παράδειγμα.

10 συνεστήκασι: «συνίστανται», «αποτελούνται» περιγίγνομαι τοῦ τέλους: «επιτυγχάνω τον στόχο μου» κἂν μὴ περιγίγνωνται: «κι αν ακόμα δεν τον επιτύχουν» (εναντιωματική πρόταση). Δοκεῖ δὲ τῶν μετὰ Ἱπποκράτην οὗτος ὁ ὅρος ὀρθῶς ἔχειν Ἡροφίλου, ὅτι ἰατρική ἐστιν ἐπιστήμη ὑγιεινῶν καὶ νοσωδῶν καὶ οὐδετέρων. ἐπιστήμη: Θα πρέπει να τονιστεί εδώ ότι αρχικά σημαίνει «γνώση», αλλά τώρα έχει αποκτήσει τη μεταγενέστερη τεχνική σημασία (βλ. διάκριση παρακάτω από γνῶσιν)! ὑγιεινῶν καὶ νοσωδῶν καὶ οὐδετέρων Μπορούμε να ξεκινήσουμε με την ερώτηση: τι ονομάζουμε ὑγιεινόν, και να καταλήξουμε ζητώντας την ακριβή σημασία του οὐδετέρων με αφετηρία τα συμφραζόμενα: «αυτών που φέρνουν υγεία, αυτών που φέρνουν ασθένεια, και αυτών που δεν φέρνουν ούτε το ένα ούτε το άλλο». Τῶν τριῶν γὰρ τούτων γνῶσιν ἔχει, ὑγιεινῶν μὲν τῶν κατασκευαζόντων τὰ ἐν ἀνθρώπῳ οὕτως ἔχειν, ἐξ ὧν εὖ ἡρμοσμένων πρὸς ἄλληλα τὸ ὑγιαίνειν συνίσταται, νοσωδῶν δὲ τῶν τὴν ὑγιεινὴν ἁρμονίαν διαλυόντων. ἐξ ὧν εὖ ἡρμοσμένων πρὸς ἄλληλα : «Αυτά που είναι συνταιριασμένα όμορφα μεταξύ τους, βρίσκονται σε αρμονία». Παραπομπή στα κείμενα του Πλουτάρχου και του Σαλούστιου, Ρωμαίου φιλοσόφου, για την έννοια της αρμονίας. Οὐδέτερα δέ ἐστιν ἅπαντα τὰ προσφερόμενα ἐν ταῖς νόσοις βοηθήματα καὶ ἡ ὕλη αὐτῶν. Ταῦτα γὰρ πρὶν ἤ παραληφθῆναι ὑπὸ τοῦ ἰατροῦ, οὐδέτερά ἐστιν, οὔτε ὑγιεινὰ οὔτε νοσώδη. Παράδειγμα για να γίνει κατανοητή η άποψη: ένα αντιβιοτικό δεν θα κάνει τίποτε στον υγιή, δεν είναι από μόνο του απαραίτητο για την κατάσταση της υγείας. Χορηγείται απλώς για να καταπολεμήσει την ασθένεια. Ή το ιώδιο που βάζουμε σε μια πληγή δεν χρειάζεται να το βάζει ένας υγιής Επισημαίνουμε την απαρεμφατική χρονική πρόταση πρὶν ἤ + απαρέμφατο και την παρόμοια περίπτωση του ὥστε + απαρέμφατο. Βλ. παραπάνω στον Σωρανό: ὥστε μὴ τοῦ ὕδατος ἅπτεσθαι, αλλά και Μύθων και λόγων στέφανος Εν. 8: ὥστε εἶναι τὸν μὲν οὐρανὸν ὑπὲρ κεφαλῆς,, χαλκοῦν, τὴν δὲ γῆν ὑποκάτω σιδηρᾶν. Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 2 μπορούν να ανατεθούν οι ασκήσεις 3 και Το φαρμακολογικό λεξικό του Διοσκουρίδη Τα κείμενα που ακολουθούν (σελ ) ανήκουν στο είδος της λεξικογραφίας. Πρόκειται για κείμενα καθαρά πληροφοριακού τύπου και, συνεπώς, ο λόγος είναι σύντομος, με τον μέγιστο βαθμό συμπύκνωσης και οικονομίας. Χαρακτηρίζεται από απλότητα της έκφρασης, και δεν υπάρχουν συλλογισμοί αφού η πρόθεση του συγγραφέα δεν είναι να πείσει, αλλά να πληροφορήσει τον αναγνώστη.

11 Μπορεί να γίνει σύγκριση με τα προηγούμενα κείμενα από αυτές τις απόψεις. Ειδικότερα, μπορεί να γίνει διάκριση αφηγηματικού, περιγραφικού, επιχειρηματολογικού και πληροφοριακού/αναφορικού κειμένου. Για μια λεπτομερέστερη και συστηματική αποτύπωση των τύπων του λόγου και των γλωσσικών χαρακτηριστικών που επικρατούν στο καθένα βλ. C.S. Smith, Modes of Discourse, Cambridge Επίσης μπορούν να γίνουν συγκρίσεις με κειμενικά είδη που έχουν εξετασθεί στο μάθημα των Νέων Ελληνικών. Κύμινον τὸ ἥμερον. Εὐστόμαχον, καὶ τούτου μᾶλλον τὸ αἰθιοπικόν, ὅπερ Ἱπποκράτης βασιλικὸν ἐκάλεσεν. Δευτερεύει δὲ τὸ Αἰγύπτιον, εἶτα τὸ λοιπόν. Φύεται δὲ ἐν Γαλατίᾳ καὶ Σπανίᾳ καὶ ἐν Κιλικίᾳ καὶ ἐν πλείστοις ἄλλοις τόποις. Δύναμιν ἔχει θερμαντικήν, ξηραντικήν, στυπτικήν, ἁρμόζουσαν πρὸς στρόφους καὶ ἐμπνευματώσεις ἐγκλυζόμενον ἑφθὸν σὺν ἐλαίῳ. Δίδοται δὲ καὶ ὀρθοπνοϊκοῖς σὺν ὀξυκράτῳ, θηριοδήκτοις δὲ σὺν οἴνῳ ἐπέχει δὲ καὶ ῥοῦν γυναικεῖον καὶ τὰς ἐκ μυκτήρων αἱμορραγίας τρέπει δὲ καὶ χρῶτα ἐπὶ τὸ ὠχρότερον πινόμενόν τε καὶ ἐγχριόμενον. Το κείμενο είναι σχετικά εύληπτο. Μετά την ανάγνωση από τον/τη φιλόλογο και ένα μαθητή μπορούμε να ζητήσουμε να χωρισθεί σε μέρη. α. Κύμινον τὸ ἥμερον = Λήμμα. β. Το υπόλοιπο είναι το κυρίως λήμμα, και χωρίζεται εύκολα σε τρία μέρη: βασική ιδιότητα και είδη τόπος όπου ευδοκιμεί χρήσεις (κάπως ανορθόδοξη η πρόταξη της βασικής ιδιότητας, μπορεί όμως ίσως να δικαιολογηθεί από την πρόθεση ταξινόμησης με ευκαιρία την ιδιότητα αυτή). Εὐστόμαχον, καὶ τούτου μᾶλλον τὸ αἰθιοπικόν, ὅπερ Ἱπποκράτης βασιλικὸν ἐκάλεσεν. Δευτερεύει δὲ τὸ Αἰγύπτιον, εἶτα τὸ λοιπόν. Επίκληση στην αυθεντία του Ιπποκράτη. Από τα συμφραζόμενα μπορεί να κατανοηθεί και να αποδοθεί καταλλήλως το δευτερεύει και το λοιπόν. Το τούτου είναι μια ενδιαφέρουσα περίπτωση γενικής διαιρετικής. Χρησιμοποιείται ο ενικός γιατί εδώ έχει περιληπτική σημασία (αναφέρεται στο σύνολο των ποικιλιών του φυτού.) ὅπερ: θυμίζουμε ότι έχουμε συναντήσει ως τώρα τις σύνθετες λέξεις με το μόριο περ ὥσπερ, καθάπερ, ἐπείπερ, καίπερ, και το ὅπερ (σε κείμενο όμως που ίσως δεν έχει διδαχθεί): ὥσπερ ἄρκον τῷ κορκόμῳ κατέχει σε δεδεμένον (Περίπλους, κεφ. 3, σ. 55) οὐκ εὔχυλος δὲ ὥσπερ οἱ ἄλλοι (Περίπλους, κεφ. 6, σ. 35) εἶτα ἀναφύει τὸ ἐλλεῖπον, ὥσπερ οὖν τῆς φύσεως τοῦτο αὐτῷ ἐν τῷ λιμῷ παρασκευαζούσης ἕτοιμον τὸ δεῖπνον (Περίπλους, κεφ. 6, σ. 37) ψαθαρωτέραν δὲ ἔχοντα τὴν σάρκαν καθάπερ φάσσαν (Περίπλους, κεφ. 7, σ. 64) καθάπερ τὸν κόσμον καὶ ἥλιον καὶ σελήνην (Περίπλους, κεφ. 6, σ. 32) ἐπείπερ ἡ ὀγδόη τῶν ἁγίων Θεοφανείων ἡμέρα ἦν (Μύθων καὶ λόγων στέφανος, εν. 8, σ. 91) καίπερ ὁρῶν τοὺς Πέρσας τεταγμένους ὡς ἐς μάχην ἦν (Μύθων καὶ λόγων στέφανος, εν. 5, σ. 54)

12 οἱ τριήραρχοι εἶδον τοὺς Ἀθηναίους ἐσκεδασμένους κατὰ τὴν Χερρόνησον, ὅπερ ἐποίουν πολὺ μᾶλλον καθ ἑκάστην ἡμέραν ἦν (Μύθων καὶ λόγων στέφανος, εν. 9, σ. 103) Αναγνωρίζουμε τα συνθετικά. Το περ όταν συνοδεύει ή ενώνεται με συνδέσμους και αναφορικές αντωνυμίες ή επιρρήματα προσδίδει μια χροιά ακρίβειας και βεβαιότητας στη δήλωση που εισάγεται με τον σύνδεσμο ή το αναφορικό. Η αίσθηση της βεβαιότητας προκύπτει εν μέρει από τη συσχέτιση με κάτι που είναι γνωστό. Έτσι, στο χωρίο που εξετάζουμε είναι σαν να υπονοεί ο ομιλητής «είναι αυτό ακριβώς που» (υπονοώντας ότι είναι γνωστή η ονομασία που παραδίδει ο Ιπποκράτης και ότι αυτή η υπενθύμιση θα είναι βοηθητική για τον αναγνώστη). Φύεται δὲ ἐν Γαλατίᾳ καὶ Σπανίᾳ καὶ ἐν Κιλικίᾳ καὶ ἐν πλείστοις ἄλλοις τόποις. πλείστοις (χωρίς άρθρο) όπως συχνά και στα Νέα Ελληνικά (και ιδίως στην κυπριακή ομιλία) με τη σημασία «σε πάρα πολλούς», με το οριστικό άρθρο αντίθετα σημαίνει «στους περισσότερους». Δύναμιν ἔχει θερμαντικήν, ξηραντικήν, στυπτικήν, ἁρμόζουσαν πρὸς στρόφους καὶ ἐμπνευματώσεις ἐγκλυζόμενον ἑφθὸν σὺν ἐλαίῳ. Δίδοται δὲ καὶ ὀρθοπνοϊκοῖς σὺν ὀξυκράτῳ, θηριοδήκτοις δὲ σὺν οἴνῳ ἐπέχει δὲ καὶ ῥοῦν γυναικεῖον καὶ τὰς ἐκ μυκτήρων αἱμορραγίας τρέπει δὲ καὶ χρῶτα ἐπὶ τὸ ὠχρότερον πινόμενόν τε καὶ ἐγχριόμενον. ἐπέχει = σταματά Μπορούμε να σχολιάσουμε τη θέση των μετοχών ἐγκλυζόμενον, πινόμενον και ἐγχριόμενον: αφού αναφερθεί η ιδιότητα του φυτού, στη συνέχεια αναφέρεται ο τρόπος χορήγησης. Η πρόταση μπορεί να αποδοθεί «αν χορηγηθεί ως κλύσμα, αν καταποθεί ή γίνει επάλειψη» ή πιο απλά «ως κλύσμα», «όταν το πιει κανείς» κ.ο.κ. Ἀκτῆ. Δισσή ἡ μὲν γάρ τίς ἐστι δενδρώδης, κλάδους καλαμοειδεῖς ἔχουσα, στρογγύλους, ὑπολεύκους, εὐμήκεις. Τὰ δὲ φύλλα τρία ἢ τέσσαρα ἐκ διαστημάτων περὶ τὴν ῥάβδον, καρύᾳ βασιλικῇ ὅμοια, βαρύοσμα δὲ καὶ μικρότερα. Τὸ δὲ ἕτερον αὐτῆς χαμαιάκτη καλεῖται, ὑφ ὧν δὲ ἕλειος ἀκτῆ. Δισσή: Σχολιάζουμε σημασιολογικά (αττ. τύπος διττή) και συντακτικά (ως κατηγορούμενο στην ελλειπτική πρόταση). Διακρίνουμε την άρθρωση του κειμένου (ἡ μὲν γάρ τις- τὸ δὲ ἕτερον αὐτῆς) και συζητούμε την απόδοση. Στα Νέα Ελληνικά διαθέτουμε πιο τυποποιημένες εκφράσεις «το ένα είδος της το άλλο», χωρίς χρήση συνδέσμων ή κατά λέξη απόδοση των γάρ, τις, αὐτῆς κλπ.). Το γὰρ απλώς εισάγει την επεξήγηση, περαιτέρω ανάλυση (ισοδυναμεί με τη χρήση άνω και κάτω στιγμής και την αλλαγή παραγράφου σε ένα σύγχρονο κείμενο). Η αοριστολογική σημασία του τις εμπεριέχεται στην έννοια «ένα», με το οποίο προσδιορίζεται το «είδος» και που είναι αρκετά αόριστη καθώς δεν προσδιορίζει περαιτέρω το υποκείμενο. Το αὐτῆς στα Νέα Ελληνικά προϋποθέτει ένα ουσιαστικό («το άλλο είδος της»). Μπορεί η γενική να

13 χρησιμοποιηθεί ελεύθερα ανάλογα με τη θέση και τη συχνότητα που θα χρησιμοποιήσουμε το «είδος» στην απόδοση. ὑφ ὧν = ὑπό τινων Η συνέχεια του κειμένου δεν αναμένεται να προκαλέσει δυσκολίες. Δύναμις δὲ ἡ αὐτὴ ἀμφοτέρων καὶ χρῆσις, ψυκτική, ὑδραγωγός, κακοστόμαχος μέντοι. Ἑψόμενα δὲ τὰ φύλλα ὡς λάχανα καθαίρει φλέγμα καὶ χολήν. Καὶ ἡ ῥίζα αὐτῆς ἑψηθεῖσα σὺν οἴνῳ βοηθεῖ ἐχιδνοδήκτοις πινομένη. Καὶ ὁ καρπὸς δὲ σὺν οἴνῳ τὰ αὐτὰ ποιεῖ, μελαίνει δὲ καὶ τρίχας ἐγχριόμενος. Καὶ ποδαγρικοῖς βοηθεῖ μετὰ στέατος ταυρείου ἢ τραγείου καταπλασσόμενα. Δύναμις δὲ ἡ αὐτὴ ἀμφοτέρων καὶ χρῆσις Μπορούμε να αναλύσουμε συντακτικά τους όρους της πρότασης. Πρόκειται για σύνθετη πρόταση, με δύο υποκείμενα, κοινό παραλειπόμενο ρήμα και κοινό κατηγορούμενο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει εδώ η γενική (δύναμις καὶ χρῆσις ἀμφοτέρων), η οποία στη μια περίπτωση εκφράζει υποκειμενική σχέση (δύνανται ἀμφότεραι), ενώ στην άλλη αντικειμενική (χρῶνται ἀμφοτέραις). καθαίρει: Ζητούμε να αναγνωρισθεί η αττική σύνταξη (λ.χ μπορούμε να ρωτήσουμε «Υπάρχει κάτι αξιοσημείωτο στη σύνταξη;»). Το ρήμα παράγεται από το επίθετο καθαρός. Ποια παράγωγα ουσιαστικά χρησιμοποιούνται και σήμερα; Κάθαρση, καθαρμός, κάθαρμα (ό,τι απορρίπτεται κατά τον καθαρισμό, το σκουπίδι, επίσης αυτός που εκδιώκεται για να εξαλειφθεί ένα μίασμα, ο φαρμακός). καθαίρει, μελαίνει Γιατί ενώ τα επίθετα έχουν α (καθαρός, μέλας, -ανος) τα ρήματα έχουν αι; [Λόγω της επένθεσης του j: καθαρ-j-ω, μελαν-j-ω, το οποίο αποβάλλεται και με αναπληρωματική έκταση (αντέκταση) το α τρέπεται σε αι. Ο ενεστώτας και ο παρατατικός σχηματίζονται με τον τρόπο αυτό, οι άλλοι χρόνοι διατηρούν το θέμα αναλλοίωτο.] Η εξήγηση μπορεί να δοθεί με τη βοήθεια του πίνακα της γραμματικής για τον σχηματισμό και την κλίση των ρημάτων. Προετοιμάζει τα παιδιά για την καλύτερη κατανόηση του σχηματισμού των χρόνων των ρημάτων. Με αφορμή τη διπλή εμφάνιση του ρ. βοηθῶ επισημαίνουμε τη σύνταξη των ρημάτων που δείχνουν φιλική ή εχθρική διάθεση με δοτική. Δραστηριότητες 1. Αναζήτησε σύγχρονη βιβλιογραφία για τις ιδιότητες των δύο φυτών και πληροφορίες για τη χρήση τους στη λαϊκή ιατρική. 2. Αναζήτησε στοιχεία και για άλλα φυτά που παρουσιάζονται στο φαρμακολογικό λεξικό του Διοσκουρίδη και παρουσίασέ τα στην τάξη σου. 3. Μελέτησε τα κείμενα στις σελ του Ανθολογίου Αρχαίας Κυπριακής Γραμματείας, ΥΑΠ 2011), όπου παρουσιάζονται οι ιδιότητες διαφόρων φυτών (ραπάνια, κύπερη, τσουκνίδα, ηλιοτρόπιο) και αναζήτησε και άλλα φυτά με

14 θεραπευτικές ιδιότητες. Ετοίμασε μία σχετική αφίσα (ή ηλεκτρονική παρουσίαση) με εικόνες των φυτών και συνοδευτικά κείμενα. Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 3 μπορούν να ανατεθούν οι ασκήσεις 5, 6 και Η ιατρική παράδοση στην ύστερη αρχαιότητα: Στέφανος Αθηναίος Το κείμενο αναφέρεται στην αποκατάσταση της ισορροπίας των χυμών. Όταν κάποιος πλεονάζει, θα πρέπει να αφαιρείται. «Φαρμακεύειν θέρεος μᾶλλον τὰς ἄνω, χειμῶνος δὲ τὰς κάτω». Κοιλίας δεῖ σε νοῆσαι «τὰς μὲν ἄνω» τὸν στόμαχον καὶ τὴν γαστέρα, «τὰς δὲ κάτω» κοιλίας δεῖ σε νοῆσαι ἔντερα. Ἐνταῦθα ὁ Ἱπποκράτης παραδίδωσιν ἡμῖν, ἐν ποίοις τόποις συνίστανται οἱ χυμοὶ παρὰ τὴν διάφορον ὥραν. Καί φησιν, ὅτι ἐν τῷ θέρει γεννᾶται ἡ χολή, αὕτη δὲ ἡ χολὴ κούφη οὖσα καὶ λεπτομερὴς ἐπιπολαίως φέρεται καὶ ἐν τοῖς ἄνω μέρεσιν πλεονάζει, καὶ δεῖ ἐν τῷ θέρει, ἐπειδὴ ἄνω ἐστὶν ἡ χολή, καὶ τὴν κάθαρσιν ἄνωθεν ποιεῖσθαι ἐν μέντοι τῷ χειμῶνι φλέγμα γεννᾶται, καὶ ἐπειδὴ τοῦτο βαρὺ ὂν κάτω βρίθει, δεῖ καὶ τὴν κάθαρσιν κάτω ποιεῖσθαι. Kαὶ αὕτη ἐστὶν ἡ ἐπιπόλαιος ἐξήγησις καὶ ἐλαφρά. Λέγουσι δὲ καὶ τὴν ἄλλην ἐξήγησιν, τὸ ἀληθὲς ἔχουσαν. Δεῖ τὴν κάθαρσιν ποιεῖσθαι πρὸς τὴν ῥοπὴν καὶ φορὰν καὶ ὁρμὴν τοῦ ἐμφύτου θερμοῦ. Ἐν μὲν γὰρ τῷ θέρει ἄνω φέρεται τὸ ἔμφυτον θερμὸν δίκην τῶν φρεατιαίων ὑδάτων. Καὶ δεῖ τὴν κάθαρσιν ἐπὶ τὰ ἄνω ποιεῖσθαι, ἵνα συνεργήσῃ καὶ συμβοηθήσῃ τὸ ἔμφυτον θερμόν. Δομή Η πρώτη φράση είναι το παράθεμα από το πρωτότυπο κείμενο που μελετάται. Η δεύτερη παράγραφος είναι η γλωσσική εξομάλυνση. Η τρίτη είναι η ερμηνεία. «Φαρμακεύειν θέρεος μᾶλλον τὰς ἄνω, χειμῶνος δὲ τὰς κάτω». Σχολιάζουμε τη χρήση της γενικής ως χρονικού προσδιορισμού (με τη βοήθεια παραδειγμάτων που ήδη συναντήσαμε). Τι δηλώνει; [Φυσικό χρονικό διάστημα (εποχή, φάση της ημέρας) εντός του οποίου συμβαίνει κάτι.] Ζητούμε να προσδιορισθεί η σημασία του φαρμακεύειν («αντιμετωπίζω με φάρμακα», «ακολουθώ φαρμακευτική αγωγή»). Θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί η ετυμολογία και τα συμφραζόμενα. Αντίθετα, η νεοελληνική εξέλιξη της σημασίας παρεμφερών ρημάτων στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να απορριφθεί (φαρμακώνω, δηλητηριάζω). Κοιλίας δεῖ σε νοῆσαι «τὰς μὲν ἄνω» τὸν στόμαχον καὶ τὴν γαστέρα, «τὰς δὲ κάτω» κοιλίας δεῖ σε νοῆσαι ἔντερα.

15 δεῖ νοῆσαι: με έναν όρο; [Νοητέον έχει ήδη εμφανισθεί στο κεφάλαιο το προνοητέον.] Σε ποιον απευθύνεται ο συγγραφέας; [Στον αναγνώστη, γι αυτό χρησιμοποιεί ενικό αριθμό. Το κείμενο δεν είναι αυτούσιο το χειρόγραφο από το οποίο δίδασκε, αλλά είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες της έκδοσης και κυκλοφορίας του.] Στη συνέχεια διαβάζουμε κάθε πρόταση και παραφράζουμε το νόημα, σταματώντας στα σημεία που προτιμούμε να ρωτήσουμε πρώτα την τάξη. Ἐνταῦθα ὁ Ἱπποκράτης παραδίδωσιν ἡμῖν, ἐν ποίοις τόποις συνίστανται οἱ χυμοὶ παρὰ τὴν διάφορον ὥραν. Το παραδίδωσιν απλώς μεταφράζεται «Εδώ ο Ιπποκράτης μας παραδίδει». Το συνίστανται καλό είναι να το ζητήσουμε (σε αντίθεση με το κείμενο του Γαληνού, όπου δηλώνει κατάσταση «αποτελείται», εδώ δηλώνει ενέργεια «σχηματίζεται, δημιουργείται»). παρὰ τὴν διάφορον ὥραν: Με βάση τα συμφραζόμενα μπορεί να κατανοηθεί και η χρήση αυτή του παρά + αιτιατική (με χρονική σημασία, για να δηλώσει ακρίβεια στο συγκεκριμένο παράδειγμα ενυπάρχει και η έννοια της αναφοράς, πάλι με αυστηρή ακρίβεια: «σε συμφωνία με τις διάφορες εποχές»). Είναι επίσης σκόπιμο να αναγνωρίσουμε τη δευτερεύουσα πρόταση ως πλάγια ερωτηματική, και ενδεχομένως τη συντακτική της θέση στην πρόταση, ως άμεσο αντικείμενο του ρήματος παραδίδωσιν. Καί φησιν, ὅτι ἐν τῷ θέρει γεννᾶται ἡ χολή, αὕτη δὲ ἡ χολὴ κούφη οὖσα καὶ λεπτομερὴς ἐπιπολαίως φέρεται καὶ ἐν τοῖς ἄνω μέρεσιν πλεονάζει, καὶ δεῖ ἐν τῷ θέρει, ἐπειδὴ ἄνω ἐστὶν ἡ χολή, καὶ τὴν κάθαρσιν ἄνωθεν ποιεῖσθαι ἐν μέντοι τῷ χειμῶνι φλέγμα γεννᾶται, καὶ ἐπειδὴ τοῦτο βαρὺ ὂν κάτω βρίθει, δεῖ καὶ τὴν κάθαρσιν κάτω ποιεῖσθαι. Θα πρέπει να δώσουμε προσοχή στην κατανόηση της λειτουργίας των μετοχών οὖσα και ὂν («όντας», «καθώς είναι»). Μπορούμε, για διευκόλυνση της τάξης, να σπάσουμε την απόδοση σε μικρότερες προτάσεις. («Λέει ότι γεννιέται το καλοκαίρι. Αυτή η χολή, καθώς είναι ελαφριά και αραιή, κινείται προς την επιφάνεια και μαζεύεται στα ψηλότερα σημεία. Το καλοκαίρι [λοιπόν] πρέπει, επειδή η χολή βρίσκεται ψηλά, και η κάθαρση να γίνει από πάνω [δηλ. να προκαλέσουμε εμετό]. Το χειμώνα όμως γεννιέται φλέγμα. Και επειδή αυτό είναι βαρύ και πέφτει προς τα κάτω, πρέπει και η κάθαρση να γίνει από κάτω [δηλ. να κάνουμε κλύσμα]»). Kαὶ αὕτη ἐστὶν ἡ ἐπιπόλαιος ἐξήγησις καὶ ἐλαφρά. Μας κάνει εντύπωση ότι χρησιμοποιεί το επίθετο ἐπιπόλαιος που έχει ήδη χρησιμοποιηθεί κατά την ιατρική ανάλυση. Λέγουσι δὲ καὶ τὴν ἄλλην ἐξήγησιν, τὸ ἀληθὲς ἔχουσαν. Η φράση είναι ένα καλό παράδειγμα για εξάσκηση στην ελεύθερη μετάφραση, προκειμένου να αποδοθεί με ακρίβεια το νόημα σε δόκιμο νεοελληνικό λόγο. Π.χ.: «Δίνουν/προτείνουν και την [εξής] άλλη εξήγηση/ερμηνεία, που είναι ορθή/που

16 ανταποκρίνεται στην αλήθεια/που αληθεύει». (Αντίθετα δεν μπορούμε να πούμε «λέω μια εξήγηση» και «έχω την αλήθεια». Χρησιμοποιούμε το ρήμα «περιέχω», αλλά συνήθως με τη σημασία ότι κάτι «περιέχει μέρος» της αλήθειας, όχι ότι αληθεύει ολοκληρωτικά). Δεῖ τὴν κάθαρσιν ποιεῖσθαι πρὸς τὴν ῥοπὴν καὶ φορὰν καὶ ὁρμὴν τοῦ ἐμφύτου θερμοῦ. Ἐν μὲν γὰρ τῷ θέρει ἄνω φέρεται τὸ ἔμφυτον θερμὸν δίκην τῶν φρεατιαίων ὑδάτων. Καὶ δεῖ τὴν κάθαρσιν ἐπὶ τὰ ἄνω ποιεῖσθαι, ἵνα συνεργήσῃ καὶ συμβοηθήσῃ τὸ ἔμφυτον θερμόν. Η παράγραφος αυτή αναφέρεται μόνο στη θερινή παθολογία, έχει παραλειφθεί η συνέχεια που ορίζει πώς πρέπει να γίνεται η κάθαρσις το χειμώνα. Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 4 μπορούν να ανατεθούν οι ασκήσεις 8 και 9. Σημ.: Η ενότητα 4 δεν προϋποτίθεται για τη διδασκαλία ασκήσεων. Οι ασκήσεις 8 και 9 θα μπορούσαν να ανατεθούν σε οποιοδήποτε άλλο σημείο της διδασκαλίας του κεφ. 6, αλλά για καθαρά πρακτικούς λόγους, τέθηκαν εδώ. Δραστηριότητες 1. Ο όρκος του Ιπποκράτη εκφράζει την ιατρική δεοντολογία του αρχαιοελληνικού κόσμου. Μελέτησε τον όρκο του Ιπποκράτη (σελ. 61) και κατάγραψε τα βασικά στοιχεία αυτής της δεοντολογίας. Ισχύουν και σήμερα; 2. Η ιατρική στην αρχαία Κύπρο αναπτύχθηκε λόγω του φυτικού και ορυκτού της πλούτου. Συγκέντρωσε πληροφορίες για τα φυτά της Κύπρου με φαρμακευτικές ιδιότητες, για τον ορυκτό πλούτο και την αξιοποίησή του στην ιατρική (ιατρικά εργαλεία, φάρμακα κλπ.) και ετοίμασε μια παρουσίαση του σχετικού υλικού στη μορφή που προτιμάς (αφίσα, ηλεκτρονική παρουσίαση ή άλλη). Πληροφορίες μπορείς να αντλήσεις από τις σελ του βιβλίου σου, όπου υπάρχει και σχετική βιβλιογραφία. 3. Αναζήτησε πληροφορίες για τα Ασκληπιεία και παρουσίασέ τις σε έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή.