Καρλ Μαρξ. Το Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας Τόμος Πρώτος. Η Λεγόμενη Πρωταρχική Συσσώρευση. Κεφάλαιο 24 ο :

Transcript

1 1 Καρλ Μαρξ Το Κεφάλαιο Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας Τόμος Πρώτος Η Λεγόμενη Πρωταρχική Συσσώρευση Κεφάλαιο 24 ο : ΥΠΟΚΕΦΑΛΑΙΑ 1. ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ 2. ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΓΗ ΤΟΥ. 3. ΑΙΜΑΤΗΡΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΜΕΝΟΥΣ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 15ου ΑΙΩΝΑ. ΝΟ- ΜΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΤΕΒΑΣΜΑ ΤΟΥ ΜΙΣΘΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. 4. ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΚΕΦΑΑΑΙΟΚΡΑΤΩΝ ΠΑΧΤΩΤΩΝ. 5. ΑΝΤΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙ- ΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΓΕΝΕΣΗ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΟΥ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΗ. ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ 7. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΑΑΙΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ. 1. ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ Είδαμε πώς το χρήμα [Money] μετατρέπεται σε κεφάλαιο [Capital], [Βλέπε: «Το Κεφάλαιο» στα Ελληνικά, Τόμος Α1, Μέρος 2 ο, Κεφάλαιο 4 ο, σελ ] πώς από το κεφάλαιο παράγεται υπεραξία και πώς από την υπεραξία παράγεται περισσότερο κεφάλαιο. [Βλέπε: Κεφάλαιο 22] Ωστόσο η συσσώρευση του κεφαλαίου προϋποθέτει την υπεραξία, η υπεραξία την κεφαλαιοκρατική παραγωγή, κι αυτή πάλι την ύπαρξη σχετικά μεγάλων μαζών κεφαλαίου και εργατικής δύναμης στα χέρια των εμπορευματοπαραγωγών. Έτσι όλη αυτή η κίνηση φαίνεται να περιστρέφεται σ ένα φαύλο κύκλο, από τον οποίο βγαίνουμε μόνο αν υποθέσουμε μια «πρωταρχική» συσσώρευση ( previous accumulation τη λέει ο Άνταμ Σμιθ), που προηγείται από την κεφαλαιοκρατική συσσώρευση, μια συσσώρευση που δεν είναι το αποτέλεσμα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αλλά η αφετηρία του. Η πρωταρχική αυτή συσσώρευση παίζει στην πολιτική οικονομία τον ίδιο περίπου ρόλο που παίζει το προπατορικό αμάρτημα στη θεολογία. Ο Αδάμ δάγκασε το μήλο κι έτσι έπεσε το κρίμα πάνω σ όλο το ανθρώπινο γένος. Για να εξηγήσουν την προέλευση της πρωταρχικής συσσώρευσης, τη διηγούνται σαν ανέκδοτο του παρελθόντος. Σε μια πολύ παλιά εποχή υπήρχαν, από τη μια μεριά μια επίλεκτη μερίδα ανθρώπων εργατικών, έξυπνων και προπάντων οικονόμων και, από την άλλη, τεμπέλικα χαμένα κορμιά που σπαταλούσαν σε γλέντια όλα όσα είχαν κι ακόμα παραπάνω. Είναι αλήθεια ότι ο μύθος του θεολογικού προπατορικού αμαρτήματος μας διηγιέται πως ο άνθρωπος καταδικάστηκε να βγάζει το ψωμί του με τον ιδρώτα του προσώπου του.. αντίθετα η ιστορία του οικονομικού προπατορικού αμαρτήματος μας αποκαλύπτει πως γίνεται και υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν καθόλου ανάγκη να το κάνουν αυτό. Ε- ξάλλου το ίδιο κάνει. Έτσι συνέβηκε, ώστε οι πρώτοι να συσσωρεύσουν πλούτο και οι δεύτεροι τελικά να μην έχουν τίποτ άλλο να πουλήσουν εκτός από το τομάρι τους. Κι από το προπατορικό αυτό αμάρτημα χρονολογείται η φτώχια της μεγάλης μάζας, που παρ όλη την εργασία της εξακολουθεί να μην έχει τίποτα άλλα να πουλήσει εκτός από τον ίδιο τον εαυτό της, και ο πλούτος των λίγων, που διαρκώς αυξάνει, παρ όλο που από πολύ-πολύ καιρό έχουν παύσει

2 2 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ να εργάζονται. Τέτοια άνοστα παραμύθια σερβίρει ακόμα λ.χ. ο κ. Θιέρσος [Adolphe Thiers] με επίσημη σοβαρότητα για την υπεράσπιση της propriété [ιδιοκτησίας] στους κάποτε τόσο πνευματώδεις Γάλλους. Μόλις όμως διακυβεύεται η υπόθεση της ιδιοκτησίας, γίνεται ιερή υποχρέωση να υποστηριχτεί η άποψη του παιδικού αλφαβηταρίου, σαν η μόνη που ανταποκρίνεται σ όλες τις ηλικίες και βαθμίδες ανάπτυξης. Όπως είναι γνωστό, στην πραγματική ιστορία τον πρώτο ρόλο τον παίζουν η κατάκτηση, η υποδούλωση, ο φόνος μετά ληστείας, με δύο λόγια η βία [Violence]. Στην ήπια όμως πολιτική οικονομία επικρατεί από ανέκαθεν το ειδύλλιο. Το δίκαιο και η εργασία ήταν από ανέκαθεν τα μοναδικά μέσα πλουτισμού, εξαιρώντας φυσικά κάθε φορά το «φετινό χρόνο». Στην πραγματικότητα οι μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης κάθε άλλα παρά ειδυλλιακές ήταν. Όπως τα μέσα παραγωγής [Means of production] και τα μέσα συντήρησης [Means of subsistence], έτσι και το χρήμα [Money, Currency] και εμπόρευμα [Commodity] δεν είναι καθόλου από μιας εξαρχής κεφάλαιο [Capital]. Χρειάζεται να μετατραπούν σε κεφάλαιο. Η μετατροπή όμως αυτή μπορεί να συντελεστεί μονάχα κάτω από ορισμένους όρους, που συνοψίζονται στα παρακάτω: πρέπει ν αντικριστούν και να ρθουν σ επαφή δύο λογικών, πολύ διαφορετικοί ο ένας από τον άλλο, κάτοχοι εμπορευμάτων: από τη μια μεριά, κάτοχοι χρήματος, μέσων παραγωγής και μέσων συντήρησης, που σκοπός τους είναι ν αξιοποιήσουν το ποσό αξίας που κατέχουν, αγοράζοντας ξένη εργατική δύναμη. από την άλλη, ελεύθεροι εργάτες, πουλητές της δικής τους εργατικής δύναμης κι επομένως πουλητές εργασίας. Ελεύθεροι εργάτες με τη διπλή έννοια, με την έννοια πως ούτε αυτοί οι ίδιοι ανήκουν άμεσα στα μέσα παραγωγής, όπως οι δούλοι, οι δουλοπάροικοι κ.λπ., και με την έννοια πως ούτε σ αυτούς ανήκουν τα μέσα παραγωγής, όπως γίνεται λ.χ. στους αγρότες που διαχειρίζονται μόνοι το νοικοκυριό τους κ.λπ., απεναντίας είναι ελεύθεροι, α- παλλαγμένοι απ αυτά, τα στερούνται. Με την πόλωση αυτή της αγοράς εμπορευμάτων δημιουργούνται οι βασικοί όροι της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η σχέση του κεφαλαίου προϋποθέτει το χωρισμό των εργατών από την ιδιοκτησία των όρων πραγματοποίησης της εργασίας. Από τη στιγμή που η κεφαλαιοκρατική παραγωγή στέκει πια στα δικά της τα πόδια, δε διατηρεί μόνο αυτό το χωρισμό, μα και τον αναπαράγει σε ολοένα αυξανόμενη κλίμακα. Επομένως, το προτσές που δημιουργεί τη σχέση του κεφαλαίου δεν μπορεί να είναι άλλο από προτσές χωρισμού του εργάτη από την ιδιοκτησία στους όρους της εργασίας του, ένα προτσές που, από τη μια μεριά, μετατρέπει σε κεφάλαιο τα μέσα συντήρησης και παραγωγής της κοινωνίας, και, από την άλλη, τους άμεσους παραγωγούς σε μισθωτούς εργάτες. Επομένως, η λεγόμενη πρωταρχική συσσώρευση [Primitive accumulation of capital] δεν είναι τίποτ άλλο παρά το ιστορικό προτσές χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής. Εμφανίζονται σαν «πρωταρχικό», γιατί αποτελεί την προϊστορία του κεφαλαίου και του αντίστοιχου του τρόπου παραγωγής. Η οικονομική διάρθρωση της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας πρόκυψε από την οικονομική διάρθρωση της φεουδαρχικής κοινωνίας. Η διάλυση της δεύτερης έχει απελευθερώσει τα στοιχεία της πρώτης. Ο άμεσος παραγωγός, ο εργάτης, απόχτησε τη δυνατότητα να διαθέτει το άτομό του μονάχα αφού είχε παύσει να ναι δεμένος με τη γη και να είναι δουλοπάροικος ή υποτελής σε ένα άλλο πρόσωπο. Για να γίνει ελεύθερος πουλητής εργατικής δύναμης που μεταφέρει το εμπόρευμά του παντού όπου βρίσκει αγοραστές, έπρεπε ακόμα να χει ξεφύγει από την κυριαρχία των συντεχνιών, των κανονισμών τους σχετικά με τους μαθητευόμενους και του καλφάδες και από τις άλλες περιοριστικές διατάξεις σχετικά με την εργασία. Έτσι η ιστορική κίνηση που μετατρέπει τους παράγωγους σε μισθωτούς εργάτες εμφανίζεται από τη μια σαν απελευθέρωση τους από, τις φεουδαρχικές υποχρεώσεις και από το συντεχνιακό εξαναγκασμό - και για τους αστούς ιστοριογράφους μας υπάρχει μονάχα αυτή η πλευρά. Από την άλλη όμως αυτοί οι νέοαπελευθερωμένοι γίνονται πουλητές του ίδιου του εαυτού τους μόνον αφού τους έχουν πρώτα ληστέψει όλα τα μέσα τους παραγωγής και τους έχουν αποστερήσει όλες τις εγγυήσεις για την ύπαρξη τους, που τους παραχωρούσαν οι παλιοί φεουδαρχικοί θεσμοί. και η ιστορία αυτής της απαλλοτρίωσης τους είναι γραμμένη στα χρονικά της ανθρωπότητας με γράμματα από αίμα και φωτιά. Οι βιομήχανοι κεφαλαιοκράτες, αυτοί οι νέοι κυρίαρχοι, ήταν με τη σειρά τους υποχρεωμένοι να εκτοπίσουν όχι μόνο τους συντεχνιακούς χειροτέχνες μαστόρους, μα και τους φεουδάρχες άρχοντες που κατείχαν τις πηγές του πλούτου. Από την πλευρά αυτή η άνοδος τους παρουσιάζεται σαν καρπός ενός νικηφόρου αγώνα ενάντια στη φεουδαρχική εξουσία και στα εξοργιστικά προνόμια της, καθώς κι ενάντια στις συντεχνίες και στα δεσμά πού είχαν βάλει οι συντεχνίες στην ελεύθερη ανάπτυξη της παραγωγής και στην ελεύθερη εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. οι ιππότες όμως της βιομηχανίας κατάφεραν να εκτοπίσουν τους ιππότες του ξίφους μόνο γιατί εκμεταλλεύτηκαν γεγονότα, για τα όποια ήταν τελείως αθώοι. Ανέβηκαν με μέσα εξίσου πρόστυχα με τα μέσα που ο ρωμαίος απελεύθερος είχε κάποτε μετατραπεί σε αφέντη του patronus [κυρίου] του. Η αφετηρία της εξέλιξης που παράγει και το μισθωτό εργάτη και τον κεφαλαιοκράτη ήταν η υποδούλωση του εργάτη. η εξέλιξη συνίστατο σε μια αλλαγή στη μορφή αυτής της υποδούλωσης, στη μετατροπή της φεουδαρχικής εκμετάλλευσης σε κεφαλαιοκρατική για να κατανοήσουμε την πορεία της δε χρειάζεται ν ανατρέξουμε τόσο πίσω. Μόλο πού τις πρώτες αρχές της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής τις βρίσκουμε κιόλας σποραδικά στο 14 ο και 15 ο αιώνα σε μερικές πόλεις της Μεσογείου, η κεφαλαιοκρατική εποχή χρονολογείται μόλις από το 16 ο αιώνα και δω. Εκεί πού κάνει την εμφάνιση της έχει συντελεστεί από καιρό η κατάργηση της δουλοπαροικίας κι από αρκετό καιρό έχει αρχίσει να σβήνει το πιο λαμπρό πού χει δώσει ο μεσαίωνας, η ύπαρξη κυρίαρχων πόλεων.

3 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 3 Στην ιστορία της πρωταρχικής συσσώρευσης εκείνο που άφησε εποχή είναι όλες οι ανατροπές που χρησίμευσαν σαν μοχλοί για τη σχηματιζόμενη τάξη των κεφαλαιοκρατών, ιδίως όμως οι στιγμές όπου ξαφνικά και με τη βία μεγάλες μάζες ανθρώπων αποσπούνται από τα μέσα ύπαρξης τους και πετιούνται στην αγορά εργασίας σαν προγραμμένοι προλετάριοι. Τη βάση του όλου προτσές την αποτελεί η απαλλοτρίωση του παραγωγού της υπαίθρου, του χωρικού, από τη γη του. Η ιστορία αυτής της απαλλοτρίωσης παίρνει διαφορετικές αποχρώσεις στις διάφορες χώρες και διατρέχει τις διάφορες φάσεις σε διαφορετική διαδοχική σειρά και σε διάφορες ιστορικές εποχές. Μόνο στην Αγγλία πήρε την κλασική της μορφή και γι αυτό την παίρνουμε σαν παράδειγμα ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΓΗ ΤΟΥ. Στην Αγγλία η δουλοπαροικία είχε ουσιαστικά εξαφανιστεί στα τέλη του 14 ου αιώνα. η τεράστια πλειοψηφία του πληθυσμού 190 αποτελούνταν τότε, κι ακόμα περισσότερο στο 15 ο αιώνα, από ελευθέρους αγρότες που διαχειρίζονταν οι ίδιοι το νοικοκυριό τους, ανεξάρτητα από το ποια εξωτερική φεουδαρχική ταμπέλα έκρυβε την ιδιοκτησία τους. στα μεγάλα αρχοντικά χτήματα ο bailiff (βάιλος, επιστάτης), που κι ο ίδιος παλιά ήταν δουλοπάροικος, είχε εκτοπιστεί από τον ελεύθερο παχτωτή. Οι μισθωτοί εργάτες της γεωργίας αποτελούνταν εν μέρει από αγρότες που αξιοποιούσαν τον ελεύθερο καιρό τους πιάνοντας δουλειά σε μεγάλους γαιοκτήμονες, εν μέρει από μια αυτοτελή, σχετικά και απόλυτα ολιγάριθμη τάξη καθαυτό μισθωτών εργατών. Στην ουσία και οι τελευταίοι ήταν ταυτόχρονα και αυτοτελείς αγρότες, γιατί, εκτός από το μισθό τους, τους παραχωρούσαν μαζί με τα σπίτια και χωράφια από 4 και πάνω στρέμματα. Επιπλέον, μαζί με τους καθαυτό αγρότες, χρησιμοποιούσαν και την κοινοτική γη όπου έβοσκαν τα ζώα τους και που ταυτόχρονα τους προμήθευε τα μέσα θέρμανσης, την ξυλεία, την τύρφη κ.λπ. 191 Σ' όλες τις χώρες της Ευρώπης τη φεουδαρχική παραγωγή τη χαρακτηρίζει το μοίρασμα της γης ανάμεσα σε όσο το δυνατό περισσότερους υποτελείς αγρότες. η δύναμη του φεουδάρχη άρχοντα, όπως και κάθε ηγεμόνα, Δε στηριζόταν στο μέγεθος των γαιοπροσόδων του, αλλά στον αριθμό των υπηκόων του, και ο αριθμός αυτός εξαρτιόταν από τον αριθμό των αγροτών που διαχειρίζονταν οι ίδιοι το νοικοκυριό τους. 192 Έτσι, μόλο πού το αγγλικό έδαφος υστέρα από την κατάχτηση των Νορμανδών είχε χωριστεί σε γιγάντιες βαρονίες, πού συχνά μια μόνο απ' αυτές περιλάβαινε 900 παλιές αγγλοσαξονικές λορδίες, ήταν κατάσπαρτο από μικρά αγροτικά νοικοκυριά, πού μόνο που και που διακόπτονταν από σχετικά μεγαλύτερα αρχοντικά τσιφλίκια. Οι σχέσεις -αυτές, μαζί με την ταυτόχρονη άνθιση των πόλεων, που χαρακτηρίζει το 15 ο αιώνα, -έκαναν δυνατό το λαϊκό εκείνο πλούτο πού τον περιγράφει τόσο εύγλωττα ο καγκελάριος Φόρτεσκιου στο Laudibus Legum Angliae, όμως απόκλειαν τον πλούτο του κεφαλαίου. 189 Στην Ιταλία, όπου ή κεφαλαιοκρατική παραγωγή αναπτύχθηκε νωρίτερα από άλλου, συντελέστηκε νωρίτερα και η διάλυση των σχέσεων δουλοπαροικίας. Στη χώρα αυτή ο δουλοπάροικος χειραφετήθηκε προτού εξασφαλίσει, κάποιο δικαίωμα χρησικτησίας στη γη. Γι αυτό η χειραφέτηση του τον μετάτρεπε αμέσως σε προγραμμένο προλετάριο, πού επιπλέον βρήκε έτοιμα τα καινούργια αφεντικά στις πόλεις που στο μεγαλύτερο τους μέρος κληρονομήθηκαν από τη ρωμαϊκή εποχή. Όταν η επανάσταση της παγκόσμιας αγοράς από το 15 ο αιώνα και δω κατάστρεψε την εμπορική υπεροχή της Βόρειας Ιταλίας, άρχισε μια κίνηση προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οι εργάτες των πόλεων διώχτηκαν κατά μάζες στην ύπαιθρο κι έβαλαν εκεί τις βάσεις μιας πρωτοφανούς ανόδου της ξηροκαλλιέργειας που διεξάγεται με το σύστημα της κηπουρικής. 190 «Οι μικροί ιδιοκτήτες γης, που καλλιεργούσαν με τα δικά τους χέρια τα δικά τους χωράφια και που ζούσαν μέσα σε μια μέτρια ευημερία,... αποτελούσαν τότε ένα πολύ σημαντικότερο κομμάτι του έθνους απ' ότι τώρα... Όχι λιγότεροι από ιδιοκτήτες γης, που μαζί με τις οικογένειες τους πρέπει ν' αποτελούσαν πάνω από το 1 / 7 του συνολικού πληθυσμού, ζούσαν από τη διαχείριση των δικών τους freehold στρεμμάτων (freehold θα πει τελείως ελεύθερη ιδιοκτησία). Το μέσο εισόδημα αυτών των μικρών γαιοκτητών... υπολογίζεται 60 ως 70 λίρες το στρέμμα. Υπολογίστηκε πώς ο αριθμός εκείνων που καλλιεργούσαν την ιδιόκτητη γη τους ήταν μεγαλύτερος από τον αριθμό των παχτωτών ξένης γης» (Macaulay: History of England 10 th Ed., London, 1854, Vol. 1, pp.333, 334). Στο τελευταίο ακόμα τρίτο του 17 ου αιώνα τα 4 / 5 των αγγλικών λαϊκών μαζών αποτελούνταν από αγρότες (στο ίδιο, σελ. 413). Παραθέτω περικοπές από τον Μάκωλαιη, γιατί, σαν συστηματικός πλαστογράφος της ιστορίας που είναι, «περιτέμνει» όσο μπορεί περισσότερο τα γεγονότα αυτού του είδους. 191 Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε πως ακόμα κι ο δουλοπάροικος δεν ήταν μόνο ιδιοκτήτης, έστω και φόρου υποτελής ιδιοκτήτης, των λουρίδων γης που άνηκαν στο σπίτι του, μα και συνιδιοκτήτης της κοινοτικής γης. «Ο αγρότης είναι εκεί (στη Σιλεσία) δουλοπάροικος». και όμως αυτοί οι serfs [δουλοπάροικοι] κατέχουν κοινοτικά χτήματα. «Δεν μπόρεσαν ακόμα να πείσουν τους σιλεσιανούς - να μοιράσουν τα κοινοτικά χτήματα, ενώ στη Νόυμαρκ ζήτημα είναι αν υπάρχει ένα χωριό, όπου να μην έχει γίνει με τη μεγαλύτερη επιτυχία αυτή η διανομή» Mirabeau: De la Monarchie Prussienne, London, 1788, Vol. II, pp 125, 126). 192 Η Ιαπωνία με την καθαρά φεουδαρχική της οργάνωση της γαιοκτησίας και με το αναπτυγμένο μικρό αγροτικό νοικοκυριό της προσφέρει μια εικόνα του ευρωπαϊκού μεσαίωνα πολύ πιο πιστή απ' όλα μαζί τα ιστορικά μας βιβλία, που τα χουν συνήθως υπαγορεύσει οι αστικές προκαταλήψεις. Είναι βέβαια πολύ εύκολο πράγμα να είναι κανείς «φιλελεύθερος» σε βάρος του μεσαίωνα.

4 4 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ Το προανστρέμματαουσμα της ανατροπής, που δημιούργησε τη βάση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, παίχτηκε στο τελευταίο τρίτο του 15 ου και στις πρώτες δεκαετίες του 16 ου αιώνα. με τη διάλυση των ακολουθιών των φεουδαρχών πού, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο σερ Τζέιμς Στιούαρτ, «γιόμιζαν παντού ανώφελα τα σπίτια και τις αυλές», εκσφενδονίστηκαν στην αγορά εργασίας μια μάζα προγραμμένοι προλετάριοι. Αν και η βασιλική εξουσία, που κι η ίδια ήταν προϊόν της αστικής ανάπτυξης, στην τάση της προς την απόλυτη κυριαρχία επιτάχυνε τη βίαιη διάλυση αυτών των ακολουθιών, δεν ήταν ωστόσο καθόλου η μόνη αιτία αυτής της διάλυσης. Μάλλον ο μεγάλος φεουδάρχης αφέντης, που βρισκόταν σε οξύτατη αντίθεση προς τη βασιλεία και το κοινοβούλιο, δημιούργησε ένα ασύγκριτα μεγαλύτερο προλεταριάτο με το βίαιο διώξιμο της αγροτιάς από τη γη, στην οποία η αγροτιά είχε το ίδιο μ' αυτόν φεουδαρχικό νομικό τίτλο ιδιοκτησίας, και με το σφετερισμό της κοινοτικής της γης. Η άμεση ώθηση γι' αυτό δόθηκε στην Αγγλία από την άνθιση της μανιφακτούρας μάλλινων υφασμάτων στη Φλάντρα και από την αντίστοιχη ανατίμηση του μαλλιού. Την παλιά φεουδαρχική αριστοκρατία την είχαν καταβροχθίσει οι μεγάλοι φεουδαρχικοί πόλεμοι, ενώ η καινούργια ήταν τέκνο της εποχής της, για την οποία το χρήμα είναι η εξουσία όλων των εξουσιών. Έτσι η μετατροπή των χωραφιών σε προβατοβοσκές έγινε το σύνθημα της. Ο Χάρισον στο έργο του Description of England, Prefixed to Holinshed s Chronicles περιγράφει πώς η απαλλοτρίωση των μικρών αγροτών καταστρέφει τη χώρα. What care our great encroachers! (Τί τους νοιάζει τους μεγάλους μας σφετεριστές;), οι κατοικίες των αγροτών και τα σπίτια των εργατών κατεδαφίστηκαν με τη βία ή αφέθηκαν να καταρρεύσουν. «Αν θελήσουμε λέει ο Χάρισον να συγκρίνουμε τα παλαιότερα εφόδια κάθε αρχοντικού χτήματος μετά σημερινά, θα δούμε ότι έχουν εξαφανιστεί αναρίθμητα σπίτια και μικρά αγροτικά νοικοκυριά, ότι η γη τρέφει πολύ λιγότερους ανθρώπους, ότι πολλές πόλεις έχουν ξεπέσει, μόλο που μερικές ανθίζουν καινούργιες... θα μπορούσα ν' αφηγηθώ πολλά για πόλεις και για χωριά που τα χουν καταστρέψει για να τα μετατρέψουν σε προβατοβοσκές και όπου μένουν όρθιοι μονάχα οι αρχοντικοί πύργοι». τα παράπονα εκείνων των παλιών χρονικών έχουν πάντα υπερβολές, ζωγραφίζουν όμως με την εντύπωση που προκάλεσε στους συγχρόνους τους η επανάσταση στις σχέσεις παραγωγής. Μια σύγκριση των συγγραμμάτων του καγκελαρίου Φόρτεσκιου και του Τόμας Μορ δείχνει παραστατικά το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στο 15 ο και το 16 ο αιώνα. Η αγγλική εργατική τάξη γκρεμίστηκε χωρίς ενδιάμεσα μεταβατικά στάδια από το χρυσό αιώνα της στο σιδερένιο, όπως λέει σωστά ο Θόρντον. Η νομοθεσία τρόμαξε μπρος σ αυτή την ανατροπή. Δε βρισκόταν ακόμα στο ύψος εκείνο του πολιτισμού, όπου ο Wealth of the Nation [«πλούτος του έθνους»], δηλ. η δημιουργία κεφαλαίου και η ανελέητη εκμετάλλευση και εξαθλίωση της λαϊκής μάζας θεωρούνται το ultima Thule [άκρον άωτον] κάθε κρατικής σοφίας. Ο Βάκων στην ιστορία του τού Ερρίκου Ζ' λέει: «Την εποχή εκείνη (1489) πολλαπλασιάζονταν τα παράπονα για τη μετατροπή των χωραφιών σε βοσκές (σε προβατοβοσκές κ.λπ.), που μπορούν εύκολα να τις επιβλέπουν λίγοι τσομπάνηδες. Επίσης χτήματα που δίνονταν με νοίκι για ισόβια χρήση ή για ένα χρόνο (όπου ζούσε ένα μεγάλο μέρος των yeomen [ελευθέρων γεωργών] προσαρτίστηκαν στ' αρχοντικά χτήματα. Το αποτέλεσμα ήταν ο ξεπεσμός του λαού, και η συνέπεια αυτού του ξεπεσμού η παρακμή πόλεων και εκκλησιών, η ελάττωση της δεκάτης... Αξιοθαύμαστη ήταν τότε η σοφία του βασιλιά και του κοινοβουλίου για τη θεραπεία αυτού του κακού... Πήραν μέτρα ενάντια σ' αυτό το σφετερισμό των κοινοτικών γαιών, που ερήμωνε τον τόπο από τον πληθυσμό του, (depopulating enclosures) και ενάντια στη μετατροπή τους σε βοσκές, που ακολούθησε κατά πόδας το σφετερισμό τους και που επίσης ερήμωνε τον τόπο από τον πληθυσμό του (depopulating pasture)». Ένας νόμος του Ερρίκου Ζ', 1489, κεφ. 19, απαγόρευε την καταστροφή όλων των αγροτικών σπιτιών, που είχαν τουλάχιστον 20 στρέμματα γη. Με την πράξη 25 του Ερρίκου Η' ανανεώνεται ο ίδιος νόμος. Η πράξη αυτή λέει ανάμεσα στ' άλλα πως «πολλές παχτώσεις και μεγάλα κοπάδια ζώων, ιδιαίτερα προβάτων, συγκεντρώνονται σε λίγα χέρια, πως έτσι η γαιοπρόσοδος αυξήθηκε πολύ, ενώ η γεωργία (tillage) ξέπεσε πολύ, πως κατεδαφίστηκαν εκκλησιές και σπίτια και πώς τεράστιες μάζες λαού έγιναν ανίκανες να συντηρούν τον εαυτό τους και τις οικογένειες τους». Γι αυτό ο νόμος διατάζει να ξαναχτιστούν τα καταστραμμένα αγροτικά νοικοκυριά, ορίζει τη σχέση ανάμεσα στη γη που καλλιεργείται με σιτηρά και στη γη που χρησιμοποιείται για βοσκή κ.λπ. Ένας νόμος του 1533 μέμφεται μερικούς ιδιοκτήτες που έχουν πρόβατα και περιορίζει τον αριθμό τους σε Έμειναν άκαρπα το παράπονο του λαού και 193 Στην «Ουτοπία» του ο Τόμας Μορ μιλάει για την παράδοξη χώρα, όπου τα «πρόβατα τρώνε τους ανθρώπους» (Utopia, μετάφραση Robinson, έκδ. Arbor, London, 1869, σελ. 41). 193α Ο Βάκων εξηγάει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε μια ελεύθερη και εύπορη αγροτιά και σ' ένα καλό πεζικό. «Για τη δύναμη και την ισχύ του βασιλείου ήταν εξαιρετικά σπουδαίο να χει παχτωμένα αγροκτήματα αρκετών διαστάσεων, για να διατηρεί μακριά από τη δυστυχία γέρους ανθρώπους και για να κατοχυρώσει μεγάλο μέρος του εδάφους του βασιλείου στην κυριότητα της yeomanry, δηλ. των ανθρώπων μέσης κατάστασης που βρίσκονται ανάμεσα στους ευγενείς και στους χωρικούς με ιδιόκτητα σπιτάκια χωρίς δική τους γη (cottagers) και τους παρακεντέδες... Γιατί γενική είναι η γνώμη των αρμόδιων στρατιωτικών... πως η κύρια δύναμη ενός στρατού συνίσταται στο πεζικό ή στους φαντάρους του. Για να συγκροτηθεί όμως ένα καλό πεζικό, απαιτούνται άνθρωποι, που να χουν μεγαλώσει όχι σε συνθήκες υποδούλωσης ή φτώχιας, αλλά σε συνθήκες ελευθερίας και μέσα σε κάποια ευπορία. Γι αυτό, αν ένα κράτος παραέχει ευγενείς και λεπτούς κυρίους, ενώ ο αγροτικός του πληθυσμός και οι καλλιεργητές του αποτελούνται μόνο από μεροκαματιάρηδες ή εργάτες γης αυτών των ευγενών και λεπτών κυρίων ή ακόμα από cottagers, δηλ. από σπιτωμένους ζητιάνους, μπορεί το κράτος αυτό να χει καλό ιππικό, ποτέ όμως δε θα χει καλό και γερό πεζικό... Αυτό το βλέπουμε στη Γαλλία και στην Ιταλία και σε μερικές άλλες χώρες στο εξωτερικό, όπου πραγματικά. όλος ο πληθυσμός αποτε-

5 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 5 η νομοθεσία ενάντια στην απαλλοτρίωση των μικρών παχτωτών και αγροτών που, αρχίζοντας από την εποχή του Ερρίκου Ζ', συνεχίστηκε επί 150 χρόνια. το μυστικό της αποτυχίας τους μας το φανερώνει χωρίς να το θέλει ο Βάκων. «Ο νόμος του Ερρίκου Ζ' λέει στα Essays, civil and moral, μέρος 20 ό ήταν βαθύς και αξιοθαύμαστος, γιατί δημιούργησε αγροτικά και γεωργικά νοικοκυριά ορισμένου μεγέθους, δηλ. καθόριζε μια τέτοια αναλογία γης γι αυτά, που τους έδινε τη δυνατότητα να φέρνουν στον κόσμο υπηκόους με αρκετό πλούτο και χωρίς να βρίσκονται σε κατάσταση υποδούλωσης και γιατί διατηρούσε το αλέτρι στο χέρι ιδιοκτητών και όχι μισθωτών». ( to keep the plough in the hands of owners and not hirelings ). 193α Αντίθετα, αυτό που απαιτούσε το κεφαλαιοκρατικό σύστημα ήταν να βρίσκονται οι λαϊκές μάζες σε κατάσταση δουλείας, να μετατραπούν σε μισθωτούς εργάτες και τα μέσα εργασίας τους να μετατραπούν σε κεφάλαιο. Στη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου η νομοθεσία προσπαθούσε να διασώσει και τα 4 στρέμματα γης των κατοικιών του μισθωτού εργάτη γης και του απαγόρεψε να δέχεται νοικάρηδες στο σπίτι του. Το 1627 ακόμα, επί βασιλείας Ιακώβου Α', ο Ρότζερ Κρόκερ από το Φροντ-Φρόντμιλλ καταδικάστηκε, γιατί έχτισε ένα σπίτι στο manor [τσιφλίκι] του Φρόντμιλλ χωρίς το μόνιμο συμπλήρωμα των 4 στρέμματα. Ακόμα και το 1638, επί Καρόλου Α', διορίστηκε μια βασιλική επιτροπή για να επιβάλει την εφαρμογή των παλιών νόμων, ιδίως του νόμου για τα 4 στρέμματα γης. Ακόμα και ο Κρόμγουελ απαγόρεψε σε αχτίνα 4 μιλίων γύρω από το Λονδίνο το χτίσιμο σπιτιών χωρίς να χουν το συμπλήρωμα των 4 στρέμματα γης. Ακόμα και στο πρώτο μισό του 18 ου αιώνα ακούονται παράπονα, όταν η κατοικία του εργάτη γης δεν έχει σαν συμπλήρωμα 1 ώς 2 στρέμματα γης. Σήμερα είναι ευτυχής αν η κατοικία του έχει ένα κηπάκι ή αν μακριά απ' αυτήν μπορεί να νοικιάσει μερικές σπιθαμές γη. «Οι γαιοκτήμονες και οι παχτωτές λέει ο Δρ Χάντερ ενεργούν εδώ χέρι-χέρι. Μερικά στρέμματα γης σαν συμπλήρωμα της κατοικίας του παραέκαναν τον εργάτη ανεξάρτητο» 194. Μια καινούργια φοβερή ώθηση δέχτηκε η βίαιη απαλλοτρίωση των λαϊκών μαζών το 16 ο αιώνα με τη μεταρρύθμιση και με την κολοσσιαία καταλήστευση των εκκλησιαστικών χτημάτων που την ακολούθησε. Τον καιρό της μεταρρύθμισης η καθολική εκκλησία ήταν φεουδαρχική ιδιοκτήτρια μεγάλου μέρους της αγγλικής γης. Η κατάργηση των μοναστηριών κ.λπ. μετάτρεψε σε προλετάριους τους κατοίκους τους. Τα ίδια τα εκκλησιαστικά χτήματα στο μεγαλύτερο μέρος τους τα χάρισαν σε άρπαγες ευνοουμένους του βασιλιά ή τα πούλησαν σε εξευτελιστική τιμή σε κερδοσκόπους, παχτωτές και κατοίκους των πόλεων, που έδιωχναν κατά μάζες τους πρώην κληρονομικούς υποτελείς αγρότες και συνένωναν τα νοικοκυριά τους. Το εγγυημένο με νόμο δικαίωμα των εξαθλιωμένων αγροτών να παίρνουν ένα μέρος της δεκάτης των εκκλησιών τους αφαιρέθηκε σιωπηρά. 195 Pauper ubique jacet [παντού υπάρχουν φτωχοί], αναφώνησε η βασίλισσα Ελισάβετ ύστερα από μια περιοδεία της στην Αγγλία. Τέλος, το 43 ο έτος της βασιλείας της αναγκάστηκαν ν' αναγνωρίσουν επίσημα την φτωχολογιά (Pauperism) με την καθιέρωση του φόρου για τους φτωχούς. «Οι πρωτεργάτες αυτού του νόμου ντράπηκαν να πουν ανοιχτά τους λόγους που τον επέβαλαν και παρά τα καθιερωμένα, τον δημοσίευσαν χωρίς καμιά preamble (προεισαγωγή). 196 Με το νόμο 4 του 16ου έτους της βασιλείας του Καρόλου Α' ο νόμος αυτός μετατράπηκε σε ταχτικό νόμο και πράγματι μόνο το 1834 πήρε μια καινούργια, πιο αυστηρή μορφή. 197 λείται τόσο πολύ από αριστοκράτες και εξαθλιωμένους αγρότες... που αναγκάζονται να χρησιμοποιούν για τα τάγματα του πεζικού τους έμμισθες συμμορίες από Ελβετούς κ.λπ. και αυτή είναι η αιτία που τα έθνη αυτά έχουν πολύ πληθυσμό και λίγους φαντάρους». (The Reign of Henry VII etc. Verbatim Reprint from Kennet s England published in 1719, London1870, p 308) 194 Δρ Χάντερ, στην Public Health, 7th Report 1864, London 1865, p «Η έκταση της γης που είχε απονεμηθεί (σύμφωνα με τους παλιούς νόμους) θα θεωρούνταν σήμερα πάρα πολλή για εργάτες και μάλλον θα ταν κατάλληλη για να τους μετατρέψει σε μικρούς παχτωτές (farmers)» (George Roberts: The Social History of the People of the Southern Counties of England in Past Centuries, London 1856, pp 184, 185) 195 «Το δικαίωμα των φτωχών να παίρνουν μερτικό από τη δεκάτη των εκκλησιών καθορίζεται από τα παλιά καταστατικά» (J. D. Tuckett: A History of the Past and Present State of the Labouring Population, London 1846, Vol. II, pp 804, 805) 196 William Cobbett: A History of Protestant Reformation, Το προτεσταντικό «πνεύμα» φαίνεται ανάμεσα στ' άλλα και από τα παρακάτω. Στη Νότια Αγγλία συγκεντρώθηκαν σε σύσκεψη κάμποσοι γαιοκτήμονες και εύποροι παχτωτές και διατύπωσαν 10 ερωτήματα σχετικά με τη σωστή ερμηνεία που έ- πρεπε να δοθεί, στο νόμο της Ελισάβετ για τους φτωχούς, τα ερωτήματα αυτά τα υπόβαλαν για γνωμοδότηση σ' ένα διάσημο νομικό της εποχής εκείνης, το λοχία Σνιγκ (αργότερα, επί Ιακώβου Α', έγινε δικαστής). Ένατη ερώτηση: «Μερικοί πλούσιοι παχτωτές της ενορίας έχουν επινοήσει ένα έξυπνο σχέδιο, με το οποίο μπορούν να παραμεριστούν όλες οι συγχύσεις σχετικά με την εφαρμογή του νόμου. Προτείνουν να χτιστεί μια φυλακή στην ενορία. Πρέπει να κόβεται το επίδομα από κάθε φτωχό που δε δέχεται να κλειστεί στην πιο πάνω φυλακή. Έπειτα πρέπει να γνωστοποιηθεί στη γύρω περιοχή πως αν κανένας είναι διατεθειμένος να μισθώσει τους φτωχούς αυτής της ενορίας πρέπει μια καθορισμένη μέρα να στείλει ενσφράγιστες προτάσεις που να αναφέρουν την κατώτατη τιμή με την οποία επιθυμεί να μισθώσει από μας τους φτωχούς. Οι πρωτεργάτες αυτού του σχεδίου υποθέτουν πως στις γειτονικές κομητείες υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν όρεξη να δουλέψουν και που δεν έχουν περιουσία ή πίστωση για ν' αποκτήσουν ένα παχτωμένο αγρόκτημα ή ένα καράβι, ώστε να μπορούν να ζούνε χωρίς να δουλεύουν ( so as to live without labour ). Οι άνθρωποι αυτοί θα μπορούσαν να ταν διατεθειμένοι να κάνουν πολύ επωφελείς προτάσεις στην ενορία. Αν που και που πέθαινε κανένας από τους φτωχούς που βρίσκεται κάτω από την προστασία του συμβαλλομένου, τότε η α- μαρτία θα βάρυνε το σπίτι του, γιατί η ενορία θα χε εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της απέναντι σ' αυτούς τους φτωχούς. Ωστόσο

6 6 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ Αυτά τα άμεσα επακόλουθα της μεταρρύθμισης δεν ήταν τα διαρκέστερα. Η εκκλησιαστική ιδιοκτησία αποτελούσε το θρησκευτικό φρούριο των αρχαϊκών σχέσεων γαιοκτησίας. Με την πτώση της δεν μπορούσαν να κρατηθούν άλλο οι σχέσεις αυτές. 198 Ακόμα και στις τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα η yeomanry ήταν μια ανεξάρτητη αγροτιά, πιο πολυάριθμη από την τάξη των παχτωτών. Είχε αποτελέσει την κύρια δύναμη του Κρόμγουελ και, σύμφωνα ακόμα και με την ομολογία του Μάκολεη, βρισκόταν σε πλεονεκτική αντίθεση προς τους μεθύστακες μικροευγενείς της υπαίθρου και τους υπηρέτες τους, τους παπάδες του χωριού, που ένα απ' τα καθήκοντα τους ήταν να παντρεύουν την «ευνοούμενη υπηρέτρια» του αφέντη. Ακόμα κι οι ίδιοι οι μισθωτοί εργάτες γης ήταν συνιδιοκτήτες της κοινοτικής ιδιοκτησίας. Γύρω στα 1750 είχε πια εξαφανιστεί η yeomanry 199 και στις τελευταίες δεκαετίες του 18 ου αιώνα εξαφανίστηκε και το τελευταίο ίχνος κοινοτικής ιδιοκτησίας των αγροτών. Αφήνουμε κατά μέρος εδώ τα καθαρώς οικονομικά ελατήρια της ε- πανάστασης στη γεωργία. Μας ενδιαφέρουν μόνο οι βίαιοι μοχλοί της. Τον καιρό της παλινόρθωσης των Στούαρτ οι γαιοκτήμονες επέβαλαν με νόμο ένα σφετερισμό, που συντελέστηκε παντού και στην ηπειρωτική Ευρώπη χωρίς τις παραμικρότερες νομοθετικές περιστροφές. Κατάργησαν το φεουδαρχικό καθεστώς της γης, δηλ. απάλλαξαν τη γη από τις υποχρεώσεις προς το κράτος που δημιουργεί η κατοχή της, «αποζημίωσαν» το κράτος, επιβάλλοντας φόρους στην αγροτιά και στην υπόλοιπη μάζα του λαού, μετέτρεψαν αυθαίρετα σε σύγχρονη ατομική ιδιοκτησία τους χτήματα που πάνω τους είχαν μονάχα τίτλους φεουδαρχικούς και, τελικά, θέσπισαν τους νόμους εκείνους σχετικά με την εγκατάσταση ( laws of settlement ) που mutatis mutandis [τηρουμένων των αναλογιών] άσκησαν στους άγγλους γεωργούς την ίδια επίδραση που άσκησε το διάταγμα του Τάταρου Βόρι Γκοντουνόφ στη ρωσική αγροτιά. Η glorious Revolution (ένδοξη επανάσταση) μαζί με το Γουλιέλμο Γ της Οράγγης 200 έφερε στην εξουσία τους γαιοκτήμονες και κεφαλαιοκράτες κυνηγούς του κέρδους. Αυτοί εγκαινίασαν τη νέα εποχή, ασκώντας σε κολοσσιαία κλίμακα τη λήστευση των κρατικών γαιών που ως τότε γινόταν σε μέτριο βαθμό. Οι γαίες αυτές χαρίστηκαν, πουλήθηκαν σ' εξευτελιστικές τιμές ή και προσαρτήθηκαν σε ιδιωτικά χτήματα με άμεσο σφετερισμό. 201 Όλα αυτά φοβούμαστε πως ο σημερινός νόμος δεν επιτρέπει τέτοιου είδους μέτρα σύνεσης (Prudential measure), πρέπει όμως να γνωρίζετε πως οι υπόλοιποι freeholders [ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες αγρότες] τούτης της κομητείας καθώς και των γειτονικών κομητειών θα ταχθούν με το μέρος μας για να υποκινήσουν τους εκπροσώπους τους στην Κάτω Βουλή να προτείνουν ένα νόμο που να επιτρέπει τη φυλάκιση και την αναγκαστική εργασία των φτωχών, έτσι ώστε κάθε άτομο που αντιστέκεται στη φυλάκιση να μην έχει δικαίωμα να παίρνει επίδομα. Ελπίζουμε πως αυτό θα εμποδίσει όσους ζουν στη φτώχια να διεκδικούν επιδόματα» ( will prevent persons in distress from wanting relief ). (R. Blakey: The History of Political Literature from the Earliest Times, London 1855, Vol. II, pp 84, 85). Στη Σκωτία η κατάργηση της δουλοπαροικίας έγινε μερικούς αιώνες αργότερα από την Αγγλία. Ακόμα το 1698 ο Φλέτσερ από το Σάλτουν είπε στη Βουλή της Σκωτίας: «Ο αριθμός των ζητιάνων στη Σκωτία υπολογίζεται όχι μικρότερος από Το μόνο φάρμακο που έχω να προτείνω εγώ, ένας ρεπουμπλικάνος με αρχές, είναι να παλινορθωθεί η παλιά κατάσταση της δουλοπαροικίας και να κάνουμε σκλάβους όλους εκείνους που είναι ανίκανοι να φροντίζουν για την ύπαρξή τους». τα ίδια λέει και ο Ήντεν στο The State of the Poor, Βιβλίο Ι, κεφ. Ι, σελ. 60, 61 : «Ο παουπερισμός ( Pauperism ) χρονολογείται από τότε που ελευθερώθηκε ο αγρότης... Οι μανουφακτούρες και το εμπόριο είναι οι πραγματικοί γεννήτορες των φτωχών της χώρας μας». Όπως ο Σκώτος ρεπουμπλικάνος με αρχές, έτσι και ο Ήντεν γελιέται μόνο στο ότι τον αγρότη τον έκανε προλετάριο η φτώχια (πάουπερ) η κατάργηση της ιδιοκτησίας του στη γη του και όχι η κατάργηση της δουλοπαροικίας. Στη Γαλλία, όπου η απαλλοτρίωση συντελέστηκε με διαφορετικό τρόπο, στον αγγλικό νόμο για τους φτωχούς αντιστοιχεί ο κανονισμός του Μουλέν του 1571 και το διάταγμα του Αν και ο κ. Ρότζερς ήταν τότε καθηγητής της πολιτικής οικονομίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, την έδρα αυτή της προτεσταντικής ορθοδοξίας, στον πρόλογο του στην History of Agriculture τονίζει πως ο παουπερισμός της μάζας του λαού οφείλεται στη μεταρρύθμιση. 199 A Letter to Sir T. C. Bunbury, Brt.: On the High Price of Provisions. By a Suffolk Gentleman, Ipswich 1795, p 4. Ακόμα και ο φανατικός συνήγορος των μεγάλων παχτώσεων, ο συγγραφέας του Inquiry into the Connection between the Present Price of Provisions and the Size of Farms etc.", London 1773, p 193 λέει: «Με τη μεγαλύτερη ειλικρίνεια κλαίω την απώλεια της yeomanry μας, της ομάδας εκείνης των ανθρώπων, που πράγματι διατηρούσαν την ανεξαρτησία τούτου του έθνους. και λυπάμαι που βλέπω σήμερα τη γη τους στα χέρια λόρδων μονοπωλητών που τη δίνουν με νοίκι σε μικροπαχτωτές. Οι μικροπαχτωτές αυτοί παίρνουν τις παχτώσεις τους με τέτοιους όρους που μόλις και μετά βίας βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από τους υποτελείς αγρότες και που στην πρώτη κακοτυχιά μπορεί να διωχτούν». 200 Σχετικά με την ιδιωτική ηθική αυτού του αστού ήρωα μπορούμε να κρίνουμε από τα παρακάτω: «Οι μεγάλες δωρεές γης στη λαίδη Όρκνεϋ που έγιναν το 1695 στην Ιρλανδία αποτελούν πασίγνωστο δείγμα της αφοσίωσης του βασιλιά και της επιρροής της λαίδης... Οι πολύτιμες υπηρεσίες της λαίδης Όρκνεϋ φαίνεται πως ήταν foeda labiorum ministeria [βρώμικες υπηρεσίες των χειλιών]». (Στη Sloan Manuscript Collection του Βρετανικού Μουσείου, άριθ Ο τίτλος του χειρογράφου είναι: The Character and Behaviour of King William, Sunderland etc as represented in Original Letters to the Duke of Shrewsbury from Somers, Halifax, Oxford, Secretary Vernon etc. Είναι γεμάτο από αξιοπερίεργα). 201 «Η παράνομη εκποίηση χτημάτων του στέμματος, ενμέρει με την πούληση και εν μέρει με το χάρισμα τους, αποτελεί ένα σκανδαλώδες κεφάλαιο της αγγλικής ιστορίας... μια γιγάντια απάτη σε βάρος του έθνους (gigantic fraud on the nation) (E. W. Newman: Lectures on Political Economy, London 1851, pp 129, 130) Σχετικά με το πώς οι σημερινοί άγγλοι μεγαλογαιο-

7 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 7 έγιναν χωρίς και την παραμικρότερη τήρηση των νόμιμων τύπων. Η κρατική περιουσία, που την ιδιοποιήθηκαν με τέτοιες απάτες, μαζί με την καταλήστευση των εκκλησιαστικών χτημάτων, εφόσον δεν τα χασαν αργότερα στη διάρκεια της δημοκρατικής επανάστασης, αποτελεί τη βάση των σημερινών πριγκηπικών χτημάτων της αγγλικής ολιγαρχίας. 202 Οι αστοί κεφαλαιοκράτες ευνόησαν την επιχείρηση αυτή, ανάμεσα στ' άλλα για να μετατρέψουν τη γη σε συνηθισμένο αντικείμενο εμπορίου, για να επεκτείνουν την περιοχή της γεωργικής μεγαλοεπιχείρησης, για ν' αυξήσουν την προσφορά προγραμμένων προλετάριων από την ύπαιθρο κ.λπ. Επιπλέον η καινούργια αριστοκρατία της γης ήταν η φυσική σύμμαχος της νέας τραπεζοκρατίας, των μεγιστάνων του χρήματος, που μόλις είχαν βγει από το αυγό, και των μεγάλων επιχειρηματιών μανιφακτούρας, που τότε στηρίζονταν στους προστατευτικούς δασμούς. Στην περίπτωση αυτή η αγγλική αστική τάξη ενέργησε σωστά για τα συμφέροντα της, απαράλλαχτα όπως είχαν ενεργήσει οι σουηδοί αστοί που, αντίθετα, χέρι-χέρι με τον οικονομικό τους προμαχώνα, την αγροτιά, υποστήριξαν τους βασιλιάδες να ξαναπάρουν με τη βία στην κατοχή τους τις γαίες του στέμματος που είχε σφετεριστεί η ολιγαρχία (αρχίζοντας από το 1604, και αργότερα επί Καρόλου Ι' και Καρόλου ΙΑ'). Η κοινοτική ιδιοκτησία ολότελα διαφορετική από την κρατική ιδιοκτησία που μόλις εξετάσαμε ήταν αρχαίος γερμανικός θεσμός που εξακολουθούσε να υπάρχει κάτω από τη σκέπη της φεουδαρχίας. Είδαμε πως ο βίαιος σφετερισμός της, που συνοδεύεται συνήθως από τη μετατροπή των χωραφιών σε βοσκές, αρχίζει στα τέλη του 15 ου αιώνα και συνεχίζεται το 16 ο. Τότε όμως το προτσές αυτό συντελούνταν σαν ατομική πράξη βίας, που η νομοθεσία μάταια την καταπολεμούσε 150 ολόκληρα χρόνια. η πρόοδος του 18 ου αιώνα φανερώνεται στο γεγονός ότι ο ίδιος ο νόμος γίνεται το μέσο για την καταλήστευση της λαϊκής γης, μόλο που οι μεγάλοι παχτωτές χρησιμοποιούν παράλληλα και τις μικρές ανεξάρτητες ιδιωτικές τους μέθοδες. 203 Η κοινοβουλευτική μορφή αυτής της ληστείας, είναι η μορφή των Bills for Enclosures of Commons (νόμοι για την περίφραξη της κοινοτικής γης), μ' άλλα λόγια διατάγματα, με τα όποια οι γαιοκτήμονες δωρίζουν στον ίδιο τον εαυτό τους σαν ατομική τους ιδιοκτησία τη λαϊκή γη, δηλ. διατάγματα απαλλοτρίωσης του λαού. ο σερ Φ. Μ. Ήντεν ο ίδιος αντικρούει την κατεργάρικη δικολαβική συνηγορία του, όπου προσπαθεί να παρουσιάσει την κοινοτική ιδιοκτησία σαν ατομική ιδιοκτησία των μεγάλων γαιοκτημόνων που πήραν τη θέση των φεουδαρχών όταν ζητάει ο ίδιος «ένα γενικό νόμο της βουλής για την περίφραξη των κοινοτικών γαιών», δηλ. όταν ομολογεί πως είναι αναγκαίο ένα κοινοβουλευτικό πραξικόπημα για τη μετατροπή τους σε ατομική ιδιοκτησία, ενώ από την άλλη μεριά ζητάει από το νομοθετικό σώμα «αποζημίωση» για τους απαλλοτριωμένους φτωχούς. 204 Τον καιρό που στη θέση των ανεξάρτητων yeomen μπαίνουν οι tenants at-will, μικροί παχτωτές που νοικιάζουν τη γη για ένα χρόνο, δηλ. ένα πλήθος δουλοπρεπές κι εξαρτημένο από την αυθαιρεσία των λόρδων γαιοκτημόνων, τον ίδιο καιρό, παράλληλα με την καταλήστευση των κρατικών χτημάτων, συνετέλεσε ιδίως η συστηματικά διεξαγόμενη λεηλασία της κοινοτικής ιδιοκτησίας στο μεγάλωμα των μεγάλων εκείνων παχτωμένων αγροκτημάτων, που το 18 ο αιώνα τα ονόμαζαν «κεφαλαιακές φάρμες», 205 ή «φάρμες των εμπόρων», 206 και που «ελευθερώνουν» τον αγροτικό πληθυσμό και τον μετατρέπουν σε προλεταριάτο για τη βιομηχανία. Ωστόσο ο 18 ος αιώνας δεν καταλάβαινε ακόμα στον ίδιο βαθμό με το 19 ο αιώνα πώς ο εθνικός πλούτος είναι ταυτόσημος με τη λαϊκή φτώχια. Γι αυτό και στην οικονομική φιλολογία της εποχής εκείνης διεξάγεται η πιο έντονη πολεμική ενάντια στην Enclosures of Commons [περίφραξη της κοινοτικής γης]. από το τεράστιο σχετικό υλικό που έχω μπροστά μου παραθέτω μερικά αποσπάσματα, γιατί έτσι δίνεται μια ζωντανή εικόνα της κατάστασης. «Σε πολλές ενορίες του Χέρτφορντσαϊαρ γράφει ένας αγανακτισμένος κοντυλοφόρος 24 παχτωμένα αγροκτήματα, με στρέμματα γη κατά μέσον όρο το καθένα, συγχωνεύτηκαν σε 3». 207 «Στο Νόρθαμπτονσαϊαρ και στο Λίνκολνσαϊαρ πήρε μεγάλες διαστάσεις η περίφραξη των κοινοτικών γαιών και οι περισσότερες λορδίες που προέκυψαν χτήμονες απόχτησαν την ιδιοκτησία τους, βλέπε λεπτομέρειες στο Our old Nobility, By Noblesse Oblige, London [Σημ Φρ. Ένγκελς]. 202 Βλ. λχ. το λίβελλο του Β. Ε. Burke σχετικά με το δουκικό οίκο του Μπέντφορντ, που γόνος του είναι ο λόρδος Τζον Ράσελ, the tomtit of liberalism [ο βασιλίσκος του φιλελευθερισμού]. 203 «Οι παχτωτές απαγορεύουν στους κατοίκους των cottages να συντηρούν οποιοδήποτε άλλο ζωντανό όν, εκτός από τον εαυτό τους, με το πρόσχημα πώς αν συντηρούσαν ζώα ή πουλερικά θα κλεβαν ζωοτροφές από τους αχυρώνες. Επίσης λένε: κρατάτε τους κατοίκους των cottages φτωχούς και θα τους κρατάτε φιλόπονους. Η πραγματικότητα όμως είναι πως έτσι οι παχτωτές σφετερίζονται όλο το δικαίωμα στις κοινοτικές γαίες» ( A Political Inquiry into the Consequences of Enclosing Waste Lands, London 1785, p 75.). 204 Eden: The State of the Poor, Πρόλογος. 205 Capital Farms ( Two Letters on the Flour Trade and the Dearness of Corn. By a Person in Business, London 1767, pp 19, 20) 206 Merchant Farms ( An Inquiry into the Causes of the Present High Price of Provisions, London 1767, p 11, υποσημείωση). Το καλό αυτό σύγγραμμα που εκδόθηκε ανώνυμα το χει γράψει ο αιδ. Ναθανιέλ Φόρστερ. 207 Thomas Wright: A Short Address to the Public on the Monopoly of Large Farms", 1779, pp 2, 3.

8 8 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ από τις περιφράξεις μετατράπηκαν σε βοσκοτόπια. Η συνέπεια είναι σε πολλές λορδίες να μην καλλιεργούν σήμερα ούτε 50 στρέμματα, ενώ παλιά καλλιεργούσαν τα χαλάσματα πρώην κατοικιών, αχυρώνων, στάβλων κ.λπ.» είναι τα μοναδικά ίχνη των πρώην κατοίκων. «Σε πολλά μέρη από εκατό σπίτια και οικογένειες απόμειναν... 8 ή στις περισσότερες ενορίες, όπου η περίφραξη έγινε μόλις πριν 15 με 20 χρόνια, υπάρχουν πολύ λίγοι ιδιοκτήτες γης, σε σύγκριση με τον αριθμό που υπήρχε πρώτα, όταν η καλλιέργεια γινόταν σε απερίφρακτη γη. Δεν είναι ασυνήθιστο το φαινόμενο 4 ως 5 πλούσιοι κτηνοτρόφοι να σφετερίζονται ολόκληρες λορδίες, που μόλις είχαν περιφραχτεί και που προηγούμενα βρίσκονταν στα χέρια παχτωτών και ισάριθμων μικρότερων ιδιοκτητών και άλλων κατοίκων. Όλοι αυτοί διώχτηκαν μαζί με τις οικογένειες τους από τα χτήματα τους, μαζί με πολλές άλλες οικογένειες, που τις απασχολούσαν και τις συντηρούσαν αυτοί». 208 Η γη που προσαρτούσε ο γειτονικός λόρδος γαιοκτήμονας με το πρόσχημα της περίφραξης δεν ήταν μονάχα χέρσα γη, αλλά συχνά ήταν γη που την καλλιεργούσαν έναντι μιας ορισμένης πληρωμής στην κοινότητα ή γη που την καλλιεργούσαν από κοινού. «Μιλώ εδώ για την περίφραξη ανοιχτών ώς τότε αγρών και γαιών, που καλλιεργούνται κιόλας. Ακόμα και οι συγγραφείς που συνηγορούν υπέρ των περιφράξεων [enclosures] ομολογούν πως οι περιφράξεις δυναμώνουν το μονοπώλιο των μεγάλων παχτώσεων, υψώνουν τις τιμές των τροφίμων και ερημώνουν τον τόπο από τον πληθυσμό του... ακόμα και η περίφραξη χέρσων γαιών, όπως γίνεται σήμερα, στερεί το φτωχό από ένα μέρος των μέσων ύπαρξης του και μεγαλώνει παχτώσεις που είναι κιόλας πολύ μεγάλες». 209 «Αν λέει ο Δρ Πράις η γη περάσει στα χέρια λίγων μεγάλων παχτωτών, οι μικροί παχτωτές (που προηγούμενα τους χαρακτήρισε ο ίδιος σαν «ένα πλήθος μικροϊδιοκτήτες και μικροπαχτωτές, που συντηρούν τους εαυτούς τους και τις οικογένειες τους με το προϊόν της γης που καλλιεργούν, με πρόβατα, πουλερικά, γουρούνια κ.λπ. που τα στέλνουν να βοσκήσουν στην κοινοτική γη, κι έτσι αγοράζουν πολύ λίγα τρόφιμα») θα μετατραπούν σε ανθρώπους, που τα μέσα ύπαρξης τους είναι υποχρεωμένοι να τα κερδίζουν εργαζόμενοι για άλλους και που είναι υποχρεούμενοι να πηγαίνουν στην αγορά για το καθετί που χρειάζονται... Ίσως να συντελείται περισσότερη εργασία, γιατί χρησιμοποιείται περισσότερος εξαναγκασμός... οι πόλεις και οι μανιφακτούρες θα μεγαλώνουν γιατί διώχνονται προς αυτές περισσότεροι άνθρωποι που ζητούν εργασία. Αυτός είναι ο τρόπος που επενεργεί με φυσικότητα η συγκέντρωση των παχτώσεων, και μ' αυτό τον τρόπο επενέργησε πραγματικά εδώ και πολλά χρόνια σε τούτο το βασίλειο». 210 Το συνολικό αποτέλεσμα των περιφράξεων [enclosures] το συνοψίζει με τα παρακάτω λόγια: «Γενικά η κατάσταση των κατώτερων λαϊκών τάξεων χειροτέρεψε σχεδόν από κάθε άποψη, οι μικροί γαιοκτήμονες και παχτωτές υποβιβάστηκαν στην κατάσταση μεροκαματιάρηδων και μισθωτών, ενώ ταυτόχρονα σ' αυτή την κατάσταση έγινε πιο δύσκολο να βγάζουν το ψωμί τους». 211 Στην πραγματικότητα ο σφετερισμός της κοινοτικής γης και η επανάσταση στη γεωργία που τη συνοδεύει επενέργησαν με τόση οξύτητα πάνω στους εργάτες γεωργίας, που, συμφωνά με τον ίδιο τον Ήντεν, ανάμεσα στο 1765 και το 1780 ο μισθός τους άρχισε να πέφτει κάτω από το κατώτατο όριο και να συμπληρώνεται με επίσημη επιδότηση των φτωχών. ο μισθός τους, λέει, «μόλις αρκούσε πια για τις απόλυτες ανάγκες της ζωής». Ας ακούσουμε ακόμα μια στιγμή ένα συνήγορο των enclosures [περιφράξεων] και αντίπαλο του δρα Πράις. «Δεν είναι σωστό το συμπέρασμα ότι ερημώνεται ο τόπος από τον πληθυσμό επειδή δε βλέπουμε να σπαταλιέται άλλο η εργα- 208 Αιδ. Addington: Inquiry into the Reasons for and against Inclosing Open Fields, London 1772, pp σε πολλά σημεία. 209 Dr. R. Price: Observations on Reversionary Payments, published by W. Morgan, London, 1805, Vol. II, p 155. Διάβασε τους Φόρστερ, Άντινγκτον, Κεντ, Πράις και Τζέιμς Άντερσον και παράβαλε μ αυτούς την αξιοθρήνητη συκοφαντική φλυαρία του Μακ Κούλλοκ στον κατάλογό του: The Literature of Political Economy, London, Dr. R. Price: Observations etc., Vol. II, p Στο ίδιο, σελ Αυτό μας θυμίζει την αρχαία Ρώμη. «Οί γάρ πλούσιοι, τήσδε της άνεμήτου γής την πολλήν καταλαβόντες, και χρόνω θαρρούντες, ον τίνα σφάς έτι άφαιρήαεσθαι, τα τε αγχον σφίσιν, όσα τε ήν άλλα βραχέα πενήτων, τα μεν ώνούμενοι πειθοί, τα δε βία λαμβάνοντες, πεδία μακρά άντί χωρίων έ- γεώργουν ώνητοίς ες αυτά γεωργοίς και ποιμέσι χρώμενοι, του μή τους ελευθέρους ες τάς στρατείας από της γεωργίας περισπάν. φερούσης άμα και τήσδε της κτήοεως αύτοίς πολύ κέρδος εκ πολυπαιδίας θεραπόντων, ακινδύνως αυξομένων διά τάς άστρατείας. Από δε τούτων οι μεν δυνατοί πάμπαν επλούτουν, και το των θεραπόντων γένος ανά την χώραν επλήθυε. Τους δ' Ιταλιώτας όλιγότης και δυσανδρία κατελάμβανε, τρυχομένους πενία τε και έσφοραίς και οτρατείαις. Ει δε και σχο-λάσειαν από τούτων, επί αργίας διετίθεντο, της γής υπό των πλουσίων έχομένης, και γεωργοίς χρωμένων θεράπουσιν αντί ελευθέρων", [«Οί πλούσιοι είχαν ιδιοποιηθεί το μεγαλύτερο μέρος της αδιανέμητης γης. Και, επειδή λόγω των περιστάσεων πίστευαν πως δε θα τους έπαιρναν πια αυτή τη γη, αγόραζαν τα γειτονικά χωράφια των φτωχών, άλλα με την πειθώ, και άλλα πάλι τα παιρναν με τη βία, και έτσι καλλιεργούσαν πολύ εκτεταμένες γαίες αντί μεμονωμένα χωράφια. Στις γαίες αυτές χρησιμοποιούσαν δούλους γεωργούς, και βοσκούς, γιατί τους ελεύθερους ανθρώπους θα τους έπαιρναν από τη γεωργία για τις εκστρατείες. Η κατοχή των δούλων τους έφερνε συνάμα μεγάλο κέρδος, λόγω του ότι οι δούλοι έκαναν πολλά παιδιά και μπορούσαν να πολλαπλασιάζονται ακίνδυνα, επειδή ήταν απαλλαγμένοι από τη στρατιωτική υπηρεσία. Έτσι οι δυνατοί γίνονταν πάμπλουτοι κι όλος ο τόπος έβριθε από δούλους. Αντίθετα, οι Ιταλιώτες λιγόστευαν ολοένα και περισσότερο, επειδή κατατρύχονταν από τη φτώχια, από τις εισφορές και εκστρατείες. Μα κι όταν έρχονταν χρόνια ειρήνης ήταν καταδικασμένοι σε αργία, επειδή τη γη την κατείχαν οι πλούσιοι πού χρησιμοποιούσαν δούλους γεωργούς αντί ελευθέρους».] (Αππιανού : «Ρωμαϊκοί εμφύλιοι πόλεμοι» 1, 7). Το χωρίο αυτό αναφέρεται στην εποχή πριν από το νόμο του Λικίνιου. Η στρατιωτική υπηρεσία, που επιτάχυνε τόσο την καταστροφή των ρωμαίων πληβείων, ήταν επίσης ένα από τα κύρια μέσα που χρησιμοποίησε ο Κάρολος ο Μέγας για να προωθήσει εξαιρετικά τη μετατροπή των ελεύθερων γερμανών αγροτών σε υποτελείς και δουλοπάροικους.

9 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 9 σία ανθρώπων στους απερίφρακτους αγρούς... Αν ύστερα από τη μετατροπή των μικρών αγροτών σε ανθρώπους υποχρεωμένους να εργάζονται για άλλους ρευστοποιείται περισσότερη εργασία, πρόκειται για ένα όφελος που πρέπει να το επιθυμεί το έθνος (στο όποιο δεν ανήκουν φυσικά οι αγρότες που μετατράπηκαν σε εργάτες)... το προϊόν θα ναι μεγαλύτερο, αν χρησιμοποιηθεί σ' ένα αγρόκτημα η συνδυασμένη εργασία τους: έτσι δημιουργείται υπερπροϊόν για τις μανιφακτούρες και μ' αυτό τον τρόπο σε σχέση με την παραγόμενη ποσότητα σιτηρών αυξάνουν οι μανιφακτούρες, τα χρυσορυχεία αυτά του έθνους τούτου». 212 Τη στωική ψυχική ηρεμία με την οποία ο οικονομολόγος αντικρίζει την πιο θρασεία βεβήλωση του «ιερού δικαιώματος της ιδιοκτησίας» και την πιο βάναυση βιαιοπραγία σε βάρος ανθρώπων, όταν επιβάλλονται από την ανάγκη της δημιουργίας των βάσεων του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, μας τη δείχνει ανάμεσα στ' άλλα και ο «φιλάνθρωπος» Σερ Φ. Μ. Ήντεν, που επιπλέον συμπαθεί τους Τόρυ. Όλη η σειρά των ληστρικών πράξεων, φρικαλεοτήτων και βιαιοπραγιών σε βάρος του λαού, που συνοδεύουν τη βίαιη απαλλοτρίωση του από το τελευταίο τρίτο του 15 ου ως το τέλος του 18 ου αιώνα ωθούν τον Φ. Μ. Ήντεν μονάχα στο παρακάτω «βολικό» συμπέρασμα: «Έπρεπε ν' αποκατασταθεί η δέουσα (due) αναλογία ανάμεσα στους αγρούς και τις βοσκές. Ακόμα σ' όλη τη διάρκεια του 14 ου και στο μεγαλύτερο μέρος του 15 ου αιώνα ένα στρέμματα βοσκή αναλογούσε σε 2, 3 και 4 στρέμματα αγρό. Στα μέσα του 16 ου αιώνα η αναλογία άλλαξε σε 2 στρέμματα βοσκή και 2 στρέμματα αγρό αργότερα σε 2 στρέμματα βοσκή και 1 στρέμματα αγρό, ώσπου τελικά πρόκυψε η σωστή αναλογία: 3 στρέμματα βοσκή και 1 στρέμματα αγρός». Το 19 ο αιώνα χάθηκε φυσικά ακόμα και η ανάμνηση της σχέσης του γεωργού με την κοινοτική ιδιοκτησία. Χωρίς να μιλάμε καθόλου για κατοπινές εποχές. Πόσα φαρδίνια αποζημίωση πήρε αλήθεια ο γεωργικός πληθυσμός για τα στρέμματα κοινοτικής γης που του έχουν αρπάξει από το 1801 ως το 1831 και που οι λόρδοι γαιοκτήμονες τα χάρισαν μέσω του κοινοβουλίου στους λόρδους γαιοκτήμονες; Το τελευταίο μεγάλο προτσές απαλλοτρίωσης της γης των γεωργών είναι τέλος το λεγόμενο Clearing of Estates (αραίωμα των χτημάτων, στην πραγματικότητα σάρωμα των ανθρώπων απ' αυτά). Όλες οι αγγλικές μέθοδες που εξετάσαμε ως τώρα κορυφώνονται ατό «αραίωμα». Όπως είδαμε στο προηγούμενο μέρος, κατά την περιγραφή των σύγχρονων συνθηκών, σήμερα, που δεν υπάρχουν πια άλλοι ανεξάρτητοι αγρότες για σάρωμα, η υπόθεση φτάνει ως το «αραίωμα» των κατοικιών) έτσι που οι εργάτες γεωργίας να μην έχουν πια τον απαραίτητο χώρο για τη στέγαση τους πάνω στη γη που οι ίδιοι καλλιεργούν. Τί θα πει όμως στην κυριολεξία «Clearing of Estates», το μαθαίνουμε μόνο στη γη της επαγγελίας της σύγχρονης μυθιστοριογραφίας, στην Άνω Σκωτία. Εκεί το προτσές αυτό διακρίνεται για το συστηματικό χαρακτήρα του, για το μέγεθος της κλίμακας που συντελείται μονοκοπανιά (στην Ιρλανδία οι γαιοκτήμονες κατάφεραν να σαρώσουν ταυτόχρονα πολλά χωριά, στην Άνω Σκωτία πρόκειται για εδαφικές εκτάσεις που έ- χουν το μέγεθος γερμανικών δουκάτων), τέλος διακρίνεται για την ιδιαίτερη μορφή της σφετερισμένης γαιοκτησίας. Οι κέλτες της Άνω Σκοτίας αποτελούνταν από φυλές [clans] που η καθεμιά ήταν ιδιοκτήτρια του εδάφους όπου κατοικούσε. Ο εκπρόσωπος της φυλής, ο αρχηγός του, ή ο «μεγάλος άνθρωπος», ήταν μόνο υψηλώ ονόματι ιδιοκτήτης τούτου του εδάφους, ακριβώς όπως η βασίλισσα της Αγγλίας είναι υψηλώ ονόματι ιδιοκτήτρια όλου του εθνικού εδάφους. Όταν η αγγλική κυβέρνηση κατάφερε να καταστείλει τους εσωτερικούς πολέμους αυτών των «μεγάλων ανθρώπων» και τις συνεχείς επιδρομές τους στις πεδιάδες της Κάτω Σκωτίας, οι αρχηγοί των φυλών δεν παράτησαν καθόλου το παλιό ληστρικό επάγγελμα τους, άλλαξαν μόνο τη μορφή του. Μετέτρεψαν αυθαίρετα το υψηλώ ονόματι δικαίωμα τους ιδιοκτησίας σε δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας κι επειδή συνάντησαν αντίσταση από μέρους των ανθρώπων της φυλής που οι αρχηγοί αυτοί δεν τους χρειάζονταν πια για να χύνουν το αίμα τους γι' αυτούς αποφάσισαν να τους διώξουν, χρησιμοποιώντας ανοιχτή βία. Ο καθηγητής Νιούμαν λέει: «Ένας βασιλιάς της Αγγλίας θα μπορούσε πάνω στην ίδια βάση να ισχυριστεί πως έχει το δικαίωμα να ρίξει τους υπηκόους του στη θάλασσα.». 213 Την επανάσταση αυτή, που άρχισε στη Σκοτία υστέρα από την τελευταία εξέγερση του μνηστήρα του θρόνου, μπορούμε να την παρακολουθήσουμε στις πρώτες της φάσεις στα έργα του σερ Τζέιμς Στιούαρτ 214 και του Τζέιμς Άντερσεν. 215 Το 18 ο αιώνα μαζί με το διώξιμο των γαέλων από τη γη τους απαγορεύτηκε η μετανάστευση, για να τους στεί- 212 An inquiry into the Connection between the Present Price of Provisions etc. pp 124, 129. Τις ίδιες σκέψεις με αντίθετες ό- μως τάσεις βρίσκουμε και σ' έναν άλλο συγγραφέα: «Οι εργάτες διώχνονται απ' τα σπίτια τους κι αναγκάζονται να γυρεύουν δουλειά στις πόλεις μα το αποτέλεσμα είναι μεγαλύτερη πληθώρα κι έτσι αυξάνει το κεφάλαιο» ( The Perils of the Nation, 2 nd Ed., London 18443, p XIV). 213 A King of England might as well claim to drive all his subjects into the sea. (F. W. Newman: Lectures on Political Economy, London, 1851, p 132) 214 Ο Στιούαρτ λέει: «Οι γαιοπρόσοδοι αυτών των γαιών (κάνει το λάθος και μεταφέρει την οικονομική αυτή κατηγορία στο φόρο που πλήρωναν οι taskmen [υποτελείς] στον αρχηγό του κλαν) είναι τελείως ασήμαντες σε σύγκριση με το μέγεθος τους, όσο όμως για τον αριθμό των προσώπων που διατρέφει ένα παχτωμένο χτήμα, θα δούμε ίσως πως στα υψίπεδα της Σκωτίας ένα κομμάτι γης διατρέφει δέκα φορές περισσότερους ανθρώπους απ' όσους διατρέφει γη ίσης αξίας στις πιο πλούσιες επαρχίες» (Works etc, ed. by General Sir James Steuart, his son, London 1801, Vol. I, chapter XVI, p 104). 215 James Anderson: Observations on the Means of exciting a Spirit of National Industry etc. Edinburgh 1777.

10 10 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ λουν με τη βία στη Γλασκόβη και σ' άλλες βιομηχανικές πόλεις. 216 Σαν παράδειγμα της μεθόδου που επικρατούσε το 19 ο αιώνα 217 αρκούν εδώ τ' «αραιώματα» της δούκισσας του Σάδερλαντ. Η γυναίκα αυτή που ήταν οικονομολογικά καταρτισμένη αποφάσισε αμέσως μετά την άνοδο της στην εξουσία να θεραπεύσει ριζικά τα οικονομικά της και να μετατρέψει σε προβατοβοσκή ολόκληρη την κομητεία που ο πληθυσμός της, εξαιτίας προηγουμένων παρόμοιων μέτρων, είχε κιόλας περιοριστεί σε Από το 1814 ως το 1820 αυτοί οι κάτοικοι, κάπου 3000 οικογένειες, διώχτηκαν και ξεπατώθηκαν συστηματικά. Καταστράφηκαν και κάηκαν όλα τους τα χωριά κι όλα τους τα χωράφια μετατράπηκαν σε βοσκές. Βρετανοί στρατιώτες στάλθηκαν για να εκτελέσουν την απόφαση και συγκρούστηκαν με τους αυτόχθονες. Μια γριά κάηκε στις φλόγες της καλύβας της που αρνήθηκε να την εγκαταλείψει. Έτσι η κυρία Σάδερλαντ ιδιοποιήθηκε στρέμματα γη, που από αμνημόνευτους χρόνους άνηκε στη φυλή. Στους διωγμένους αυτόχθονες έδωσαν συνολικά στρέμματα στην παραλιακή περιοχή, 2 στρέμματα κατά οικογένεια. Αυτά τα στρέμματα έμεναν ως τότε χέρσα, και δεν απόδιδαν καθόλου εισόδημα στους ιδιοκτήτες τους. Τα ευγενικά αισθήματα της δούκισσας προχώρησαν τόσο, που τα νοίκιασε προς 2 σελίνια και 6 πένες γαιοπρόσοδο το στρέμματα στους ανθρώπους της φυλής που επί αιώνες συνέχεια έχυναν το αίμα τους για την οικογένεια της. Όλη η αρπαγμένη γη της φυλής μοιράστηκε σε 29 μεγάλες παχτώσεις για προβατοβοσκή, που η καθεμιά κατοικούνταν από μια και μόνη οικογένεια, που αποτελούνταν συνήθως από άγγλους εργάτες παχτωτών. Το 1825 οι γαέλοι είχαν κιόλας αντικατασταθεί από πρόβατα. Οι αυτόχθονες (aborigines) που είχαν πεταχτεί στην παραλιακή περιοχή προσπαθούσαν να ζήσουν από την αλιεία. Μετατράπηκαν σε αμφίβια και ζούσαν, όπως λέει ένας άγγλος συγγραφέας, μισό στην ξηρά και μισό στο νερό, και παρ' όλα αυτά κάλυπταν μονάχα τις μισές ανάγκες τους. 218 Οι γενναίοι γαέλοι όμως έμελλαν να πληρώσουν ακόμα πιο ακριβά τη βουνίσια ρομαντική ειδωλολατρία τους για τους «μεγάλους ανθρώπους» της φυλής. η μυρωδιά των ψαριών έφτασε ως τη μύτη των μεγάλων ανθρώπων. Μυρίστηκαν κέρδη και νοίκιασαν την παραλία στους μεγάλους ιχθυέμπορους του Λονδίνου. οι γαέλοι διώχτηκαν για δεύτερη φορά. 219 Τελικά όμως ένα μέρος των προβατοβοσκών μετατρέπεται με τη σειρά του σε περιοχή για κυνήγι, Είναι γνωστό πως στην Αγγλία δεν υπάρχουν καθαυτό δάση. Τα θηράματα στα πάρκα των μεγάλων είναι συνταγματικά κατοικίδια ζώα, παχιά σαν τους aldermen. [μέλη του δημοτικού συμβουλίου] του Λονδίνου. Γι αυτό η Σκωτία είναι το τελευταίο άσυλο αυτού του «ευγενικού πάθους». «Στις ορεινές περιοχές λέει ο Σόμερς το 1848 έχουν επεκταθεί πολύ τα δασωμένα μέρη. από τη μια μεριά του Γκέικ υπάρχει το νέο δάσος του Γκλένφεσι και από την άλλη το νέο δάσος του Αρ- 216 Το 1860 με τη βία απαλλοτριωμένοι αγρότες εξήχθηκαν με ψεύτικες υποσχέσεις στον Καναδά. Μερικοί κατάφυγαν στα βουνά και στα γειτονικά νησιά. Καταδιώχτηκαν από αστυνομικούς, ήρθαν στα χέρια μαζί τους και ξέφυγαν. 217 «Στα υψίπεδα λέει το 1814 ο Μπούχαναν, ο σχολιαστής του Α. Σμιθ ανατρέπονται καθημερινά με τη βία οι παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας... ο λόρδος γαιοκτήμονας, χωρίς να παίρνει υπόψη του τους κληρονομικούς παχτωτές (πρόκειται πάλι για μια ε- σφαλμένα χρησιμοποιούμενη κατηγορία) προσφέρει τη γη στον πλειοδοτούντα, κι αν τούτος είναι κάποιος βελτιωτής (improver) εφαρμόζει άμεσα ένα καινούργιο σύστημα καλλιέργειας. Η γη, που παλιά ήταν κατάσπαρτη από μικρούς αγρότες, κατοικούνταν ανάλογα με το προϊόν της. Με το νέο σύστημα της βελτιωμένης καλλιέργειας και των αυξημένων γαιοπροσόδων παίρνεται όσο το δυνατό μεγαλύτερο προϊόν με όσο το δυνατό μικρότερα έξοδα και γι αυτό το σκοπό απομακρύνονται τα χέρια που έχουν γίνει τώρα άχρηστα... οι διωγμένοι από την πατρική τους γη προσπαθούν να βρουν πόρους ύπαρξης στις βιομηχανικές πόλεις κλπ.» (David Buchanan: Observations on etc. A. Smith s Wealth of Nations», Edinburgh 1814, Vo. IV, p 144.) «Οι Σκώτοι μεγιστάνες έχουν απαλλοτριώσει οικογένειες όπως θα ξεπάτωναν ζιζάνια. Μεταχειρίστηκαν τα χωριά και τον πληθυσμό τους όπως μεταχειρίζονται οι Ινδοί τις σπηλιές των άγριων ζώων, όταν είναι κυριευμένοι από το αίσθημα της εκδίκησης... τον άνθρωπο τον πουλάνε για μια προβιά ή για ένα μπούτι κριαριού ή και για λιγότερα ακόμα... Κατά την εισβολή των Μογγόλων στις βόρειες επαρχίες της Κίνας υποβλήθηκε στο συμβούλιο των Μογγόλων η πρόταση να ξεπατώσουν τους κατοίκους και να μετατρέψουν τη γη τους σε βοσκές. Την πρόταση αυτή την έχουν εφαρμόσει πολλοί λόρδοι γαιοκτήμονες της Άνω Σκωτίας στη δική τους τη χώρα ενάντια στους δικούς τους συμπατριώτες». (George Ensor: An Inquiry concerning the Population of Nations, London 1818, pp 215, 216). 218 Όταν η σημερινή δούκισσα του Σάδερλαντ υποδέχτηκε στο Λονδίνο με μεγάλη επίδειξη πολυτέλειας την κυρία Μπήτσερ- Στόου, συγγραφέα του έργου Uncle Tom s Cabin [«Η καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά»], για να κάνει επίδειξη της συμπάθειας της προς τους Μαύρους δούλους της αμερικάνικης δημοκρατίας πράγμα που μαζί με τις άλλες συναριστοκράτισσές της α- πόφυγε για ευνόητους λόγους να το κάνει τον καιρό του αμερικάνικου εμφυλίου πολέμου, όταν κάθε «ευγενική» αγγλική καρδιά χτυπούσε για τους δουλοκτήτες περιέγραψα στη New York Tribune την κατάσταση των δούλων των Σάδερλαντ (ένα μέρος του άρθρου μου το αναδημοσίεψε ο Κέρυ στο The Slave Trade, Philadelphia 1853, pp 201, 203. Το άρθρο μου δημοσιεύτηκε σε μια εφημερίδα της Σκωτίας και προκάλεσε μια έντονη πολεμική ανάμεσα στην εφημερίδα και στους συνηγόρους των Σάδερλαντ. 219 Ενδιαφέροντα πράγματα σχετικά μ αυτό το ιχθυεμπόρου υπάρχουν στο Portfolio, New Series του κ. Ντέιβιντ Ούρκχαρτ. Ο Νάσσαου Ου. Σήνιορ στο σύγγραμμά του, που εκδόθηκε ύστερα από το θάνατο του και που το αναφέραμε πιο πάνω, χαρακτηρίζει «τη διαδικασία στο Σάδερλαντσαϊαρ σαν ένα από τα πιο ευεργετικά αραιώματα (clearing) που έγιναν από αμνημόνευτους χρόνους» ( Journals, Conversations and Essays relating to Ireland, London 1868). 219α. Τα deer forests (πάρκα ή άλση για κυνήγι) της Σκωτίας δεν έχουν ούτε ένα δέντρο. Διώχνουν τα πρόβατα και φέρνουν τα ελάφια στα γυμνά βουνά, κι αυτό το λένε deer forest. Δηλαδή δεν επιδιώκουν ούτε καν την αναδάσωση!

11 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 11 ντβέρικη. Στην ίδια γραμμή υπάρχει το Μπλακ Μάουντ, μια τεράστια ερημιά που δημιουργήθηκε τελευταία. Από την Α- νατολή ως τη Δύση, από τα πέριξ του Άμπερντην ως τα βράχια του Ομπάν εκτείνεται τώρα μια συνεχής γραμμή δάσους, ενώ στ' άλλα μέρη της ορεινής περιοχής υπάρχουν τα καινούργια δάση του Λόκ Αρκέιγκ, Γκλένγκαρυ, Γκλένμοριστον κ.λπ... Με τη μετατροπή της γης τους σε προβατοβοσκές... οι γαέλοι [Scottish Gaels] διώχτηκαν σε λιγότερο γόνιμα εδάφη. Τώρα αρχίζουν τα θηράματα να παίρνουν, τη θέση των προβάτων και έτσι σπρώχνουν τους γαέλους σε ακόμα πιο καταθλιπτική φτώχια... Τα άλση. για κυνήγι 219α και ο λαός δεν μπορούν να υπάρχουν το ένα δίπλα στ άλλο. Το ένα από τα δύο πρέπει οπωσδήποτε ν' αδειάσει τη γωνιά. Αφήστε και στην επόμενη 25ετία τα άλση για κυνήγι ν' αυξηθούν σε α- ριθμό και έκταση όπως έχουν αυξηθεί στην προηγούμενη 25ετία, και δε θα βρείτε κανένα γαέλο να ζει στην πατρική του γη. Η κίνηση αυτή που παρατηρείται ανάμεσα στους ιδιοκτήτες των ορεινών περιοχών οφείλεται ενμέρει στη μόδα, στην αριστοκρατική λόξα, στο πάθος του κυνηγίου κ.λπ., ενμέρει όμως εμπορεύονται το κυνήγι, αποβλέποντας αποκλειστικά στο κέρδος. Γιατί είναι γεγονός πως ένα κομμάτι ορεινή γη όταν μετατραπεί σε άλσος για κυνήγι σε πολλές περιπτώσεις είναι ασύγκριτα πιο κερδοφόρο παρά σαν προβατοβοσκή... Ο ερασιτέχνης κυνηγός που ζητάει μια περιοχή για κυνήγι περιορίζει την προσφορά του μόνο ανάλογα με το βαλάντιο του... Στα ορεινά μέρη έχουν ενσκήψει βάσανα όχι λιγότερο φριχτά από τα βάσανα που είχε προκαλέσει στην Αγγλία η πολιτική των Νορμανδών βασιλιάδων. Στ' αγρίμια παραχώρησαν μεγαλύτερο πεδίο κίνησης, ενώ τους ανθρώπους τους στρίμωχναν σε στενό και διαρκώς στενότερο χώρο... Αφαιρούν από το λαό τη μια ελευθερία ύστερ' από την άλλη... Και η καταπίεση εξακολουθεί ν' αυξάνει καθημερινά. οι ιδιοκτήτες επιδιώκουν το αραίωμα και το διώξιμο του λαού σαν σταθερή αρχή, σαν τεχνική αγροτική ανάγκη, ακριβώς όπως σαρώνονται τα δέντρα και οι θάμνοι στις παρθένες περιοχές της Αμερικής και της Αυστραλίας και όλη η επιχείρηση ακολουθεί την ήρεμη, εμπορική πορεία της» Robert Somers: Letters from the Highlands: or, the Famine of 1847, London 1848, pp 12 28, σε πολλά σημεία. Τα γράμματα αυτά δημοσιεύτηκαν αρχικά στους «Times». Φυσικά, οι άγγλοι οικονομολόγοι εξήγησαν την πείνα των γαέλων το 1847 με τον υπερπληθυσμό τους. Πάντως, κατά τους οικονομολόγους, οι γαέλοι «ασκούσαν πίεση» πάνω στα μέσα διατροφής τους. Το Clearing of Estates ή, όπως το λεγαν στη Γερμανία, το Bauernlegen [άρπαγμα της ιδιοκτησίας των αγροτών από τους μεγαλογαιοχτήμονες], εκδηλώθηκε στη Γερμανία ιδιαίτερα υστέρα από τον Τριακονταετή πόλεμο και προκαλούσε ακόμα το 1790 αγροτικές εξεγέρσεις στο εκλεκτοράτο της Σαξονίας. Επικρατούσε κυρίως στην Ανατολική Γερμανία. στις περισσότερες επαρχίες της Πρωσίας μόλις ο Φρειδερίκος Β' εξασφάλισε το δικαίωμα ιδιοκτησίας στους αγρότες. Ύστερα από την κατάχτηση της Σιλεσίας υποχρέωσε τους γαιοκτήμονες να ξαναχτίσουν τις καλύβες των αγροτών, τους αχυρώνες κ.λπ., να ξαναπροικίσουν τ' αγροτικά νοικοκυριά με ζώα και σύνεργα. Ο Φρειδερίκος Β' χρειαζόταν στρατιώτες για το στρατό του και φορολογουμένους για το κρατικό του ταμείο. Εξάλλου, για το πόσο ευχάριστη ζωή έκανε ο αγρότης μέσα στα δημοσιονομικά χάλια του Φρειδερίκου και στο κυβερνητικό του κράμα δεσποτισμού, γραφειοκρατίας και φεουδαρχίας, το βλέπουμε από το παρακάτω χωρίο του θαυμαστή του Μιραμπό: «Το λινάρι, λοιπόν, είναι μια από τις μεγάλες πηγές πλούτου του καλλιεργητή στις βορεινές περιοχές της Γερμανίας. Δυστυχώς για το ανθρώπινο γένος, είναι απλώς βοηθητικός πόρος ενάντια στην αθλιότητα και όχι μέσο ευημερίας. Οι άμεσοι φόροι, οι αγγαρείες και οι κάθε λογής άλλες υποχρεωτικές υπηρεσίες τσακίζουν το γερμανό καλλιεργητή που πληρώνει ακόμα και έμμεσους φόρους για το καθετί που αγοράζει... και σαν ολοκλήρωση της καταστροφής του δεν του επιτρέπεται να πουλάει τα προϊόντα του εκεί που θέλει και όπως θέλει. επίσης δεν τολμάει ν αγοράζει αυτά που χρειάζεται από τους εμπόρους που θα μπορούσαν να του τα προμηθεύσουν πιο φτηνά. Όλες αυτές οι αιτίες τον καταστρέφουν σιγά-σιγά, και χωρίς την κλωστική δε θα ταν σε θέση να πληρώνει τους άμεσους φόρους τη μέρα της πληρωμής. Η κλωστική του προσφέρει μια βοηθητική πηγή, απασχολώντας με ωφέλιμο τρόπο τη γυναίκα του, τα παιδιά του, τις κοπελιές και τα κοπέλια του. Και όμως, παρ' όλους τους βοηθητικούς αυτούς πόρους, τί επίμοχθη ζωή! Το καλοκαίρι δουλεύει σαν κατάδικος στο όργωμα και στη συγκομιδή. Πλαγιάζει στις 9 το βράδυ και σηκώνεται στις 2 το πρωί για να προλάβει τις δουλειές του. Το χειμώνα θα πρεπε ν α- ναπληρώσει τις δυνάμεις του με περισσότερη ανάπαυση, Δε θα τού φτανε όμως το γέννημα για το ψωμί και για το σπόρο, αν ή- ταν υποχρεωμένος να εκποιήσει, να ξεπουλήσει τα τρόφιμα του για να πληρώσει τους φόρους. Για να βουλώσει λοιπόν αυτή την τρύπα είναι υποχρεωμένος να κλώθει... και μάλιστα να κλώθει με τη μεγαλύτερη ένταση. Έτσι ο αγρότης το χειμώνα πλαγιάζει τα μεσάνυχτα ή στη 1 και σηκώνεται στις 5 η 6 το πρωί, ή πάλι πλαγιάζει στις 9 και σηκώνεται στις 2, κι αυτό γίνεται όλες τις μέρες της ζωής του, εκτός από τις Κυριακές. Αυτή η υπερβολική ξαγρύπνια και εργασία φθείρει τον άνθρωπο και γι αυτό στα χωριά οι άνδρες και οι γυναίκες γερνούν πολύ πιο γρήγορα παρά στις πόλεις» ((Mirabeau: De la Monarchie Prussienne, Londres 1788, τομ. III, σελ. 212 κ. ε.). Προσθήκη ατή 2η έκδοση. Τον Απρίλη του 1866, 18 χρόνια ύστερα από τη δημοσίευση του προαναφερθέντος συγγράμματος του Ρόμπερτ Σόμερς, ο καθηγητής Λέον Λεβί έκανε μια διάλεξη στη Society of Arts [Εταιρία των Τεχνών] σχετικά με τη μετατροπή των προβατοβοσκών σε πάρκα για κυνήγι, όπου περιέγραψε την πρόοδο της ερήμωσης στην ορεινή Σκωτία. Ανάμεσα στ' άλλα λέει: «Η ερήμωση από τον πληθυσμό και η μετατροπή της γης σε σκέτες προβατοβοσκές πρόσφεραν το πιο εύκολο μέσο για την αποκόμιση εισοδημάτων χωρίς έξοδα... Η αντικατάσταση της προβατοβοσκής με άλση για κυνήγι [deer forests] είναι συνηθισμένο φαινόμενο στις ορεινές περιοχές. Τα πρόβατα διώχνονται από τ αγρίμια, όπως προηγούμενα διώχνανε τους ανθρώπους για να κάνουν τόπο στα πρόβατα... Μπορεί κανείς να πάει από τα χτήματα του κόμητα Ντάλχαουζι στο Φόρφαρσαϊαρ ως του Τζον ο-γκρότ χωρίς να βγει καθόλου από τη δασωμένη περιοχή. Σε πολλές απ' αυτές τις περιοχές έχουν πολιτογραφηθεί η αλεπού, ο αγριόγατος, το κουνάβι, η ικτίς, η νυφίτσα και ο λαγός των Άλπεων. τελευταία βρήκαν το δρόμο τους προς τα κει το κουνέλι, η βερβερίτσα και ο αρουραίος. Τεράστιες εκτάσεις γης, που στη στατιστική της Σκωτίας φιγούραραν σαν εξαιρετικά γόνιμες και εκτεταμένες βοσκές, έχουν αποκλειστεί τώρα από κάθε καλλιέργεια και βελτίωση και έχουν διατεθεί αποκλειστικά στη διασκέδαση του κυνηγίου λίγων προσώπων και αυτή η διασκέδαση βαστάει μια μικρή μόνο περίοδο του χρόνου». Το «Εκόνομιστ» του Λονδίνου της 2 του Ιούνη 1866 γράφει: «Την περασμένη εβδομάδα μια σκοτσέζικη εφημερίδα ανάμεσα

12 12 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ Η λεηλασία των εκκλησιαστικών χτημάτων, η καταχρηστική εκποίηση των κρατικών γαιών, η κλοπή της κοινοτικής ιδιοκτησίας, η σφετεριστική μετατροπή της φεουδαρχικής ιδιοκτησίας και της. ιδιοκτησίας των φυλών σε σύγχρονη ατομική ιδιοκτησία, μετατροπή που έγινε με την πιο ανελέητη τρομοκρατία, όλα αυτά ήταν ισάριθμες ειδυλλιακές μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης. Κατάχτησαν το πεδίο για την κεφαλαιοκρατική γεωργία, προσάρτησαν τη γη στο κεφάλαιο και δημιούργησαν για τη βιομηχανία των πόλεων την αναγκαία προσφορά προγραμμένου προλεταριάτου. 3. ΑΙΜΑΤΗΡΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΜΕΝΟΥΣ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 15 ου ΑΙΩΝΑ. ΝΟΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΑΤΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΙΣΘΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. Όσοι διώχτηκαν με τη διάλυση των φεουδαρχικών ακολουθιών και με την απότομη, βίαιη απαλλοτρίωση της γης τους, το προγραμμένο αυτό προλεταριάτο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε ν απορροφηθεί από τη γεννώμενη μανιφακτούρα τόσο γρήγορα, όσο γρήγορα δημιουργήθηκε. Από την άλλη μεριά, οι απότομα εκσφενδονισμένοι από τη συνηθισμένη τροχιά της ζωής τους άνθρωποι δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν εξίσου απότομα στην πειθαρχία της νέας κατάστασης τους. Μετατράπηκαν μαζικά σε διακονιάρηδες, ληστές, αλήτες, εν μέρει από κλίση και στις περισσότερες περιπτώσεις από την ανάγκη των πραγμάτων. Γι αυτό, στα τέλη του 15 ου και στη διάρκεια όλου του 16 ου αιώνα σ' όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης εκδίδονται αιματηροί νόμοι ενάντια στην αλητεία. Οι πατέρες της σημερινής εργατικής τάξης ήταν οι πρώτοι που τιμωρήθηκαν, γιατί τους μετέτρεψαν με τη βία σε αλήτες και πάουπερ. Η νομοθεσία τους μεταχειριζόταν σαν «εθελοντές» εγκληματίες, ξεκινώντας από την προϋπόθεση πως εξαρτιόταν από την καλή τους θέληση να εξακολουθούν να ζουν στις παλιές συνθήκες που δεν υπήρχαν πια. Η νομοθεσία αυτή άρχισε στην Αγγλία επί Ερρίκου Ζ'. Ερρίκος Η' 1530: Στους γέρους και ανίκανους για εργασία ζητιάνους δίνεται άδεια επαιτείας. Αντίθετα, οι σωματικά γεροί αλήτες μαστιγώνονται και φυλακίζονται. Σύμφωνα με το νόμο τους δένουν πίσω απ ένα κάρο και τους μαστιγώνουν ως που να τρέξει αίμα από το κορμί τους, έπειτα τους βάζουν και ορκίζονται πως θα επιστρέψουν στον τόπο που γεννήθηκαν, ή εκεί όπου κατοικούσαν τα τελευταία τρία χρόνια, για «να δουλέψουν» (to put himself to labour). Τί φριχτή ειρωνεία! με το νόμο 27 του Ερρίκου Η' επαναλαμβάνεται αυτός ο νόμος, μόνο που γίνεται αυστηρότερος με συμπληρωματικές διατάξεις. Όταν συλληφθεί κανείς για δεύτερη φορά ν' αλητεύει, το μαστίγωμα επαναλαμβάνεται και του κόβουν το μισό αφτί. σε περίπτωση όμως νέας υποτροπής χαρακτηρίζεται μεγάλος εγκληματίας και εχθρός της κοινωνίας και εκτελείται. Εδουάρδος Στ': Ένας νόμος του πρώτου έτους της βασιλείας του, 1547, ορίζει πώς, αν κάποιος αρνιέται να εργαστεί, πρέπει να δίνεται σκλάβος στο πρόσωπο που τον κατάγγειλε σαν αργόσχολο. Ο αφέντης πρέπει να τρέφει το σκλάβο του με ψωμί και νερό, με αδύνατα ποτά και με ό,τι απορρίμματα κρεάτων κρίνει αυτός κατάλληλα. Έχει το δικαίωμα να τον βάζει να κάνει οποιαδήποτε εργασία, όσο αηδιαστική κι αν είναι, μαστιγώνοντας κι αλυσοδένοντας τον. Αν ο σκλάβος λείψει 15 μέρες, πρέπει να καταδικαστεί σε ισόβια σκλαβιά και με πυρακτωμένο σίδερο να χαραχτεί στο μέτωπο ή στο μάγουλο του το γράμμα «S» [First letter of word Slave], αν φύγει για τρίτη φορά, εκτελείται σαν ένοχος εσχάτης προδοσίας. Ο αφέντης του μπορεί να τον πουλήσει, να τον κληροδοτήσει και να τον εκμισθώσει σαν δούλο, απαράλλαχτα όπως και κάθε άλλο κινητό αγαθό ή ζώο. Οι σκλάβοι εκτελούνται επίσης, αν επιχειρήσουν κάτι ενάντια στον αφέντη τους. Οι ειρηνοδίκες έχουν υποχρέωση, μόλις πληροφορηθούν ότι δραπέτευσαν σκλάβοι, να ψάχνουν να τους βρουν. Αν αποδειχτεί πως ένας τους αλήτεψε τρεις μέρες, πρέπει να μεταφερθεί στον τόπο που στα άλλα νέα ανέφερε και τα παρακάτω:,,μια από τις καλύτερες φάρμες για πρόβατα του Σάδερλαντσαϊαρ, για την οποία πρόσφεραν τελευταία, όταν έληξε το συμβόλαιο πάχτωσης νοίκι 1200 λίρες στ. το χρόνο, μετατρέπεται σε άλσος για κυνήγι!". Τα φεουδαρχικά ένστιχτα δρουν... όπως τον καιρό που ο Νορμανδός κατακτητής... κατάστρεψε 36 χωριά για να δημιουργήσει το New Forest (Νέο δάσος)... Δυο εκατομμύρια στρέμματα που περιλαβαίνουν μερικές από τις πιο γόνιμες εκτάσεις της Σκωτίας, ερημώθηκαν τελείως. Το φυσικό χορτάρι του Γκλέν Τιλτ ήταν από τα πιο θρεφτικά της κομητείας Πέρθ. Η περιοχή κυνηγίου του Μπεν Όλντερ ήταν το καλύτερο λιβάδι στην εκτεταμένη περιοχή του Μπάντενοκ. Ένα μέρος του δάσους του Μπλακ Μάουντ ήταν η πιο λαμπρή βοσκή της Σκωτίας για μαυροκέφαλα πρόβατα. Μιαν εικόνα για την έκταση της γης, που έχει ερημωθεί για να μετατραπεί σε χώρο κυνηγετικής διασκέδασης, μπορεί ν αποκτήσει κανείς από το γεγονός ότι περιλαβαίνει μια περιοχή πολύ μεγαλύτερη απ' όλη την κομητεία Περθ. Την απώλεια της χώρας σε παραγωγικές πηγές εξαιτίας αυτής της βίαιης ερήμωσης μπορούμε να την ε- κτιμήσουμε αν πάρουμε υπόψη πως η γη του δάσους Μπεν Όλντερ μπορούσε να θρέψει πρόβατα και πως αποτελεί μονάχα το ] / 3() της συνολικής κυνηγετικής περιοχής της Σκωτίας Όλη αυτή η κυνηγετική περιοχή είναι τελείως μη παραγωγική... θα μπορούσαν μια χαρά να την είχαν βουλιάξει χωρίς ζημιά στα κύματα της Βόρειας θάλασσας. Το στιβαρό χέρι του νόμου έπρεπε να βάλει τέλος σ' αυτές τις αυτοσχέδιες ερημιές».

13 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 13 γεννήθηκε, να του χαράξουν με καυτό σίδερο το σημάδι «V» στο στήθος και να χρησιμοποιείται αλυσοδεμένος σε δουλειές του δρόμου ή και σε άλλες εργασίες. Αν ο αλήτης δηλώσει ψεύτικο τόπο γέννησης, για τιμωρία του γίνεται ισόβιος σκλάβος του τόπου αυτού, των κατοίκων ή της συντεχνίας του και στιγματίζεται με το γράμμα «S». Ο καθένας έχει, το δικαίωμα να παίρνει τα παιδιά των αλητών και να τα χρησιμοποιεί σαν μαθητευόμενους, τους νέους ως 24 χρονών και τα κορίτσια ως 20. Αν δραπετεύσουν, υποχρεώνονται ως αύτη την ηλικία να είναι σκλάβοι των μαστόρων τους που έχουν το δικαίωμα να τους αλυσοδένουν, να τους μαστιγώνουν κ.λπ. κατά βούληση. Κάθε μάστορας έχει το δικαίωμα να περνάει ένα σιδερένιο χαλκά στο λαιμό, στα χέρια ή στα πόδια του σκλάβου του, για να μπορεί να τον γνωρίζει πιο εύκολα, και για να τον κρατάει πιο σίγουρα. 221 Το τελευταίο μέρος τούτου, του νόμου προβλέπει πως ορισμένοι φτωχοί πρέπει να χρησιμοποιούνται από τον τόπο ή από πρόσωπα που τους ταΐζουν, τους ποτίζουν και τους βρίσκουν δουλειά. Τέτοιου είδους σκλάβοι των ενοριών διατηρήθηκαν στην Αγγλία ως τα μέσα του 19 ου αιώνα με το όνομα roundsmen (περιφερόμενοι). Νόμος της Ελισάβετ, 1572: οι ζητιάνοι που δεν έχουν άδεια επαιτείας και είναι πάνω από 14 χρονών μαστιγώνονται σκληρά και καυτηριάζονται στο αριστερό αφτί, αν δεν υπάρχει κανένας που να θέλει να τους πάρει στην υπηρεσία του για δυο χρόνια. σε περίπτωση υποτροπής, κι αν είναι πάνω από 18 χρονών, εκτελούνται, αν δεν υπάρχει κανένας που να θέλει να τους πάρει στην υπηρεσία του για δυο χρόνια. σε περίπτωση όμως νέας υποτροπής, εκτελούνται χωρίς οίκτο σαν ένοχοι εσχάτης προδοσίας. Παρόμοιες διατάξεις περιέχει ο νόμος 18, κεφ. 13, της Ελισάβετ και ο νόμος του α Ιάκωβος Α': Ένας άνθρωπος που περιπλανιέται και ζητιανεύει θεωρείται αλήτης και μπαγαπόντης. Οι ειρηνοδίκες των Petty Sessions [τοπικών δικαστηρίων] είναι εξουσιοδοτημένοι να διατάζουν τη δημόσια μαστίγωση του και να τον κλείνουν 6 μήνες στη φυλακή στην πρώτη επ αυτοφώρω σύλληψη του και δυο χρόνια στη δεύτερη σύλληψη του. στη διάρκεια της φυλάκισης του πρέπει να μαστιγώνεται όσες φορές και όσο κρίνουν οι ειρηνοδίκες... Τους αδιόρθωτους και επικίνδυνους αλήτες πρέπει να τους χαράζουν με καυτό σίδερο το γράμμα R [First letter of word Rogue = αλήτης] στον αριστερό ώμο και να τους στέλνουν σε καταναγκαστικά έργα, κι αν τους ξαναπιάσουν επ αυτοφώρω να ζητιανεύουν να τους εκτελούν χωρίς οίκτο. Οι διατάξεις αυτές των νόμων ίσχυαν ως τις αρχές του 18 ου αιώνα και α- κυρώθηκαν μόνο με το νόμο 12 της Άννας, κεφ. 23. Παρόμοιοι νόμοι υπήρχαν και στη Γαλλία, όπου στα μέσα του 17ου αιώνα είχε ιδρυθεί στο Παρίσι ένα βασίλειο αλητών (royaume des truands). Στις αρχές ακόμα της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΣτ' (ordonnance) [διάταγμα] της 13 του Ιούλη 1777) κάθε σωματικά υγιής άνθρωπος από 16 ως 60 χρονών στέλνονταν στα κάτεργα, αν δεν είχε μέσα συντήρησης και δεν ασκούσε κανένα επάγγελμα. Τα ίδια θέσπιζε για τις Κάτω Χώρες ο νόμος του Καρόλου Ε' που εκδόθηκε τον Οχτώβρη του 1537, το πρώτο διάταγμα των κρατών και των πόλεων της Ολλανδίας της 19 του Μάρτη 1614, το Plakat [ Διακήρυξη ] των Ενωμένων Επαρχιών της 25 του Ιούνη 1649 κ.λπ. Έτσι ο αγροτικός πληθυσμός, 221 Ο συγγραφέας του «An Essay on Trade and Commerce» 1770, παρατηρεί: «Επί βασιλείας Εδουάρδου Στ' φαίνεται πως οι εγγλέζοι καταπιάστηκαν πράγματι στα σοβαρά να ενθαρρύνουν τις μανιφακτούρες και την απασχόληση των φτωχών. Αυτό το βλέπουμε από ένα αξιοσημείωτο νόμο που λέει πως πρέπει να στιγματίζονται όλοι οι αλήτες» κ.λπ. («An Essay on Trade and Commerce», London 1770, σελ. Β). 221α Ο Τόμας Μορ στο έργο του «Ουτοπία» λέει: «Έτσι συμβαίνει ένας άπληστος και αχόρταγος πλεονέχτης, πραγματική πανούκλα της γενέτειρας του, να μαζεύει χιλιάδες στρέμματα γη που την περιφράζει με παλούκια ή με φράχτη, ή να κατατρέχει με τη βία είτε με ανομίες τους ιδιοκτήτες τους σε τέτοιο βαθμό, άστε ν' αναγκάζονται να τα ξεπουλάνε όλα. με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με το καλό ή με το στανιό, εξαναγκάζονται να φύγουν φτωχές, απλοϊκές, κακόμοιρες ψυχές! Άνδρες, γυναίκες, ανδρόγυνα, ορφανά από πατέρα παιδιά, χήρες, μανάδες που μοιρολογούν. με τα βυζανιάρικά τους, μαζί μ' όλο τους το νοικοκυριό" φτωχά σε μέσα μα πολλές οι "ψυχές, επειδή η γεωργία χρειαζόταν πολλά χέρια. Σέρνονται λέω και τραβάνε μακριά από τις συνηθισμένες εστίες τους, χωρίς να βρίσκουν που να ξαποστάσουν. Κάτω από άλλες συνθήκες θα τους ανακούφιζε κάπως η πούληση όλων των οικιακών τους σκευών, αν και δεν είναι μεγάλης αξίας. Πεταγμένοι όμως ξαφνικά στους πέντε δρόμους είναι υποχρεωμένοι να τα ξεπουλάνε σ εξευτελιστικές τιμές. Κι αφού περιπλανηθούν ως που να χουν φάει και την τελευταία δεκάρα, τί άλλο, γιε μου, μπορούν να κάνουν εκτός από το να κλέβουν, για να καταντήσουν έπειτα στην κρεμάλα, σύμφωνα μ' όλους τους νόμιμους τύπους, ή ν' αρχίσουν να διακονεύουν; Μα και τότε τους ρίχνουν στη φυλακή σαν αλήτες, γιατί περιπλανιούνται χωρίς να εργάζονται, αυτούς που κανένας δε θέλει να τους πάρει στη δούλεψη του, μ' όσο ζήλο κι αν προσφέρονται για δουλειά». Απ' αυτούς τους φτωχούς πρόσφυγες, για τους οποίους ο Τόμας Μορ λέει πως τους εξανάγκασαν να τραπούν προς την κλοπή, «εκτελέστηκαν επί βασιλείας Ερρίκου Η' μεγάλοι και μικροί κλέφτες» (Holinshed: «Description of England», τόμ. Ι, σελ. 186). στα χρόνια της Ελισάβετ «απαγχονίζαμε στη σειρά αλήτες και δεν περνούσε χρόνος που να μην κρεμάγανε στο ένα ή στο άλλο μέρος 300 ή 400 ανθρώπους» (Strype: «Annals of the Reformation and Establishment of Religion and other Various Occurrences in the Church of England during Queen Elisabeth's Happy Reign», 2η έκδοση, 1725, τόμ. II). Σύμφωνα με τον ίδιο αυτόν Στράιπ μέσα σ' ένα μόνο χρόνο στο Σόμερσετσαϊρ εκτελέστηκαν 40 άνθρωποι, στιγματίστηκαν 35, μαστιγώθηκαν 37 και απελευθερώθηκαν 183 «αδιόρθωτοι κατεργάρηδες». Κι ωστόσο, λέει αυτός ο φιλάνθρωπος, «ο μεγάλος αυτός αριθμός των κατηγορουμένων δεν περιλαβαίνει ούτε το '/ 5 των ποινικών εγκληματιών, χάρη στην αμέλεια των ειρηνοδικών και την ηλίθια συμπόνια του λαού». και προσθέτει: «Δε βρίσκονταν καθόλου σε καλύτερη κατάσταση από το Σόμερσετσαϊρ οι άλλες κομητείες της Αγγλίας, πολλές μάλιστα βρίσκονταν σε χειρότερα χάλια».

14 14 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ που με τη βία τον απαλλοτρίωσαν, τον κυνήγησαν και τον μετέτρεψαν σε αλήτες, υποτάχθηκε με τερατώδικους τρομοκρατικούς νόμους, με μαστιγώσεις, με στιγματισμούς και με βασανιστήρια σε μια πειθαρχία τέτοια που απαιτείτο σύστημα της μισθωτής εργασίας. Δε φτάνει που οι όροι της εργασίας εμφανίζονται στον ένα πόλο σαν κεφάλαιο, ενώ στον αντίθετο πόλο υπάρχουν μόνο άνθρωποι που δεν έχουν τίποτα να πουλήσουν εκτός από την εργατική τους δύναμη. Δε φτάνει επίσης που εξαναγκάζονται άνθρωποι να πουλούν θεληματικά τον εαυτό τους. Στην παραπέρα πορεία της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής αναπτύσσεται μια εργατική τάξη, που από αγωγή, παράδοση και συνήθεια αναγνωρίζει σαν αυτονόητους φυσικούς, νόμους τις απαιτήσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Η οργάνωση του διαμορφωμένου κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής σπάει κάθε αντίσταση, η διαρκής δημιουργία ενός σχετικού υπερπληθυσμού κρατάει σε μια τροχιά, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες αξιοποίησης του κεφαλαίου, το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης εργασίας, επομένως και το μισθό εργασίας, ο βουβός εξαναγκασμός των οικονομικών σχέσεων επισφραγίζει την κυριαρχία του κεφαλαιοκράτη πάνω στον εργάτη. Είναι αλήθεια πως εξακολουθεί να χρησιμοποιείται εξωοικονομική, άμεση βία, μόνο όμως σαν εξαίρεση. Για τη συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων ο εργάτης μπορεί ν αφεθεί στην επενέργεια των «φυσικών νόμων της παραγωγής», δηλ. στην εξάρτηση του από το κεφάλαιο, εξάρτηση που ξεπηδάει από τους ίδιους τους όρους της παραγωγής που την εγγυούνται και τη διαιωνίζουν. Διαφορετικά έχει το ζήτημα τον καιρό της ιστορικής γένεσης της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η κεφαλαιοκρατία που γεννιόταν χρειάζεται και χρησιμοποιεί την κρατική εξουσία για να «ρυθμίζει» το μισθό της εργασίας, δηλ. για να τον στριμώχνει μέσα στα όρια που ευνοούν την παραγωγή κέρδους, για να παρατείνει την εργάσιμη ήμερα, και για να κρατάει τον ίδιο τον εργάτη σε κανονικό βαθμό εξάρτησης. Αυτό είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης. Η τάξη των μισθωτών εργατών που γεννήθηκε στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα αποτελούσε τότε και στον επόμενο αιώνα μονάχα ένα πολύ μικρό κομμάτι του λαού, που η θέση του προστατευόταν πολύ από το αυτοτελές αγροτικό νοικοκυριό στο χωριό και από τη συντεχνιακή οργάνωση της πόλης. Και στο χωριό και στην πόλη το αφεντικό και ο εργάτης βρίσκονταν από κοινωνική άποψη ο ένας κοντά στον άλλο. Η υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο ήταν μονάχα τυπική, δηλ. ο ίδιος ο τρόπος παραγωγής δεν είχε ακόμα ειδικά κεφαλαιοκρατικό χαρακτήρα. το μεταβλητό στοιχείο του κεφαλαίου ξεπερνούσε πολύ το σταθερό μέρος του κεφαλαίου. Γι αυτό και η ζήτηση μισθωτής εργασίας αύξανε γρήγορα κάθε φορά που αύξανε η συσσώρευση, ενώ η προσφορά μισθωτής εργασίας ακλουθούσε μόνον αργά. Μεγάλο μέρος του εθνικού προϊόντος, που αργότερα μετατράπηκε σε κοντύλι συσσώρευσης του κεφαλαίου, πήγαινε ακόμα τότε στο κοντύλι κατανάλωσης του εργάτη. Η νομοθεσία, η σχετική με τη μισθωτή εργασία, που μιας εξαρχής απόβλεπε στην εκμετάλλευση του εργάτη και που στην παραπέρα εξέλιξη της είναι πάντα εξίσου εχθρική απέναντι του, 222 εγκαινιάζεται στην Αγγλία το 1349 με το Statute of Labourers [Καταστατικό για τους εργάτες] του Εδουάρδου Γ. Στη Γαλλία, στο Καταστατικό αυτό αντιστοιχεί η ordonnance [διάταγμα] του 1350 που εκδόθηκε εξ ονόματος του βασιλιά Ιωάννη. Η αγγλική και γαλλική νομοθεσία βαδίζουν παράλληλα και είναι ταυτόσημες στο περιεχόμενο. Εφόσον τα Καταστατικά για τους εργάτες επιδιώκουν να επιβάλουν την παράταση της εργάσιμης ημέρας, δεν επανέρχομαι σ' αυτά, επειδή το σημείο αυτό το εξέτασα προηγούμενα (στο 8 ο κεφάλαιο, 5). Το Statute of Labourers είχε εκδοθεί υστέρα από επίμονη αίτηση της Βουλής των Κοινοτήτων. «Παλιότερα λέει με αφέλεια ένας Τόρυ οι φτωχοί ζητούσαν τόσο μεγάλο μεροκάματο, που έβαζαν σε κίνδυνο τη βιομηχανία και τον πλούτο. Τώρα ο μισθός τους είναι τόσο χαμηλός, που απειλεί επίσης τη βιομηχανία και τον πλούτο, όμως αλλιώτικα και ίσως πιο επικίνδυνα από τότε». 223 Είχε καθοριστεί με νόμο ένα μισθολόγιο για την πόλη και το χωριό, για τη δουλειά με το κομμάτι και τη δουλειά με την ήμερα. Οι εργάτες των χωριών καθορίζεται να μισθώνονται για ολόκληρο το χρόνο, και οι εργάτες της πόλης «στην ανοιχτή αγορά». Απαγορεύεται με ποινές φυλάκισης να πληρώνεται μεγαλύτερος μισθός από το μισθό που προβλέπει το Καταστατικό, όμως τιμωρείται πιο βαριά το πρόσωπο που εισπράττει μεγαλύτερο μισθό παρά το πρόσωπο που τον πληρώνει. Έτσι ακόμα και με τα άρθρα 18 και 19 του Καταστατικού της Ελισάβετ για τους μαθητευόμενους επιβάλλεται δέκα μέρες φυλάκιση σε κείνον που πληρώνει μεγαλύτερο μεροκάματο, ενώ επιβάλλεται είκοσι μία μέρες φυλάκιση σε κείνον που το εισπράττει. Ένα Καταστατικό του 1360 καθόριζε ακόμα πιο αυστηρές ποινές και εξουσιοδοτούσε μάλιστα το αφεντικό να υποχρεώνει τους εργάτες με φυσικό εξαναγκασμό να δουλεύουν με βάση το επίσημο μισθολόγιο. Όλες οι ενώσεις, τα συμβόλαια, οι όρκοι κ.λπ. που συνέδεαν αμοιβαία τους χτίστες και τους μαραγκούς οικοδομών ακυρώνονταν. Από το 14 ο αιώνα ως το 1825, το χρόνο που καταργήθηκαν οι νόμοι ενάντια στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, τιμωρούνταν σαν βαρύ έγκλημα η οργάνωση εργατών. Το πνεύμα του Καταστατικού του 1349 για τους εργάτες καθώς και το πνεύμα όλων των νόμων που ακολούθη- 222 «Κάθε φορά που η νομοθεσία επιχειρεί να ρυθμίσει τις διαφορές ανάμεσα στ αφεντικά (masters) και στους εργάτες τους, συμβουλάτορές της είναι πάντα τ' αφεντικά», λέει ο Α. Σμιθ. «L' esprit des lois, c' est la propriéte» [«Το πνεύμα των νόμων είναι η ιδιοκτησία» ], λέει ο Λενγκέ. 223 «Sophisms of Free Trade. By a Barrister», London 1850, σελ Και προσθέτει με πονηριά: «Ήμασταν πάντα πρόθυμοι να επέμβουμε υπέρ του επιχειρηματία. Δεν μπορεί να γίνει τίποτα και υπέρ του εργάτη;» [σελ. 236].

15 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 15 σαν φαίνεται πεντακάθαρα στο ζήτημα ότι, ναι μεν το κράτος υπαγορεύει ένα ανώτατο όριο μισθού, δεν καθορίζει όμως καθόλου ένα κατώτατο όριό του. Όπως είναι γνωστό, το 16 ο αιώνα είχε χειροτερέψει πολύ η κατάσταση των εργατών. Το μεροκάματο σε χρήμα α- νέβαινε, όχι όμως στην ίδια αναλογία που υποτιμούνταν το χρήμα και όχι αντίστοιχα με την ύψωση των τιμών των εμπορευμάτων. Στην πραγματικότητα λοιπόν έπεφτε το μεροκάματο. Και όμως εξακολουθούσαν να ισχύουν οι νόμοι που απέβλεπαν στην ελάττωση του και ταυτόχρονα συνεχίζονται τα κοψίματα των αφτιών και ο στιγματισμός με καυτό σίδερο εκείνων «που κανένας δεν ήθελε να τους πάρει στη δούλεψη του». Με το Καταστατικό 5, κεφ. 3, της Ελισάβετ για τους μαθητευόμενους εξουσιοδοτήθηκαν οι ειρηνοδίκες να καθορίζουν ορισμένους μισθούς και να τους τροποποιούν ανάλογα με τις εποχές του έτους και τις τιμές των εμπορευμάτων. Ο Ιάκωβος Α' επέκτεινε αυτή τη ρύθμιση της εργασίας και στους υφαντές, τους κλώστες και σ' όλες τις άλλες κατηγορίες εργατών, 224 και ο Γεώργιος Β' επέκτεινε σ' όλες τις μανιφακτούρες τους νόμους που απαγόρευαν την οργάνωση των εργατών. Στην καθαυτό περίοδο της μανιφακτούρας ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής είχε δυναμώσει αρκετά ώστε να κάνει και ακατόρθωτη και περιττή τη ρύθμιση με νόμο του μισθού εργασίας, όμως για κάθε ενδεχόμενο δε ήθελαν να στερηθούν τα όπλα του παλιού οπλοστασίου. Και ο νόμος 8 ακόμα του Γεωργίου Β' απαγόρευε στους καλφάδες ραφτάδες του Λονδίνου και των περιχώρων του να παίρνουν περισσότερα από 2 σελίνια και 7 1 / 2 πένες μεροκάματο, εκτός από τις περιπτώσεις γενικού πένθους. Και ο νόμος 13 ακόμα του Γεωργίου Γ', κεφ. 68, ανάθετε στους ειρηνοδίκες τη ρύθμιση των μεροκάματων των μεταξοϋφαντουργών. Και το 1796 ακόμα χρειάστηκαν δυο αποφάσεις ανώτατων δικαστηρίων για ν' αποφασίσουν αν οι αποφάνσεις των ειρηνοδικών σχετικά με τα μεροκάματα ισχύουν και για τους μη γεωργικούς εργάτες. Και το 1799 ακόμα ένας νόμος της βουλής καθόριζε πως ο μισθός των ανθρακωρύχων της Σκωτίας ρυθμίζεται από ένα Καταστατικό της Ελισάβετ και από δυο σκωτικούς νόμους του 1661 και Πόσο πολύ είχαν αλλάξει στο μεταξύ τα πράγματα, το αποδείχνει ένα γεγονός πρωτάκουστο για την αγγλική Κάτω Βουλή. Στη βουλή αυτή, όπου εδώ και πάνω από 400 χρόνια έφτιαχναν νόμους σχετικά με το ανώτατο όριο που οπωσδήποτε δεν πρέπει να το ξεπερνά ο μισθός της εργασίας, ο Ουάιτμπρεντ πρότεινε το 1796 να καθοριστεί με νόμο ένα κατώτατο όριο μισθού για τους μεροκαματιάρηδες της γεωργίας. Ο Πητ αντιτάχθηκε, παραδέχτηκε όμως πως «ή κατάσταση των φτωχών είναι φριχτή (cruel)». Τέλος, το 1813 καταργήθηκαν οι νόμοι που ρύθμιζαν τους μισθούς. οι νόμοι αυτοί αποτελούσαν μια γελοία ανωμαλία από τότε που ο κεφαλαιοκράτης ρύθμιζε με την ατομική του νομοθεσία τη δουλειά στο εργοστάσιο και κανόνιζε να συμπληρώνεται από το φόρο για τους φτωχούς ο μισθός του εργάτη γης, ώστε να φτάνει το απαραίτητο κατώτατο όριο. Οι διατάξεις των Καταστατικών εργασίας σχετικά με τα συμβόλαια ανάμεσα σ' αφεντικά και μισθωτούς εργάτες, σχετικά με τους όρους καταγγελίας των συμβολαίων αυτών κ.λπ., διατάξεις που επιτρέπουν μόνο μήνυση στα πολιτικά δικαστήρια ενάντια στον παραβάτη του συμβολαίου, όταν ο παραβάτης αυτός είναι αφεντικό, ενώ προβλέπουν παραπομπή στα ποινικά δικαστήρια, όταν ο παραβάτης είναι εργάτης, οι διατάξεις αυτές ισχύουν μέχρι στιγμής απόλυτα. Οι απάνθρωποι νόμοι ενάντια στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι έπεσαν το 1825 μπρος στην απειλητική στάση που πήρε το προλεταριάτο. και όμως έπεσαν μόνο εν μέρει. Μόλις το 1859 εξαφανίστηκαν μερικά ωραία υπολείμματα των παλιών Καταστατικών. Τέλος, ο νόμος που ψήφισε η βουλή στις 29 του Ιούνη 1871 εξαφάνιζε στα λόγια και το τελευταίο ίχνος αυτής της ταξικής νομοθεσίας, δίνοντας νομική αναγνώριση στα τρέιντγιουνιον [εργατικά συνδικάτα]. Όμως ένας νόμος της βουλής της ίδιας ημερομηνίας (an act to amend the criminal law relating to violence, threats and molestation [ένας νόμος για τη συμπλήρωση της ποινικής νομοθεσίας σχετικά με τη χρησιμοποίηση βίας, απειλών και ενόχλησης]) στην ουσία αποκατάσταινε την παλιά κατάσταση πραγμάτων με καινούργια μορφή. με την κοινοβουλευτική αυτή ταχυδακτυλουργία όλα τα μέσα που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι εργάτες σε περίπτωση απεργίας ή λοκάουτ (απεργία των συνασπισμένων εργοστασιαρχών με ταυτόχρονο κλείσιμο των εργοστασίων τους) αφαιρέθηκαν από το κοινό δίκαιο και υπάχθηκαν σε μια έκτακτη νομοθεσία που η ερμηνεία της πέρασε στους ίδιους 224 Από μια διάταξη του Καταστατικού 2, κεφ. 6, του Ιακώβου Α' βλέπουμε πως ορισμένοι υφαντουργοί επιχειρηματίες, που ήταν ταυτόχρονα και ειρηνοδίκες, ανάλαβαν να υπαγορεύουν επίσημα το μισθολόγιο στα δικά τους εργαστήρια. Στη Γερμανία τα Καταστατικά για την ελάττωση των μεροκαμάτων έγιναν συχνό φαινόμενο, ιδίως υστέρα από τον Τριακονταετή πόλεμο. «Πολύ οχληρή ήταν για τους γαιοκτήμονες η έλλειψη υπηρετών και εργατών στην ερημωμένη από ανθρώπους ύπαιθρο. Σ' όλους τους κατοίκους των χωριών είχε απαγορευτεί να νοικιάζουν δωμάτια σε ανύπανδρους άνδρες και γυναίκες, όλους αυτούς τους ένοικους έπρεπε να τους δηλώνουν στις αρχές και να ρίχνονται στις φυλακές σε περίπτωση που θ αρνιούνταν να γίνουν υπηρέτες, κι αν ακόμα συντηρούνταν από άλλη δουλειά, λ.χ. αν δούλευαν μεροκαματιάρηδες σε αγρότες ή κι ακόμα αν εμπορεύονταν σιτηρά (Kaiserliche Privilegien und Sanktionen für Schlesien, Ι, 125). Ένα ολόκληρο αιώνα τα διατάγματα των ηγεμόνων δεν παύουν να είναι γεμάτα πικρά παράπονα για το μοχθηρό και θρασύ συρφετό που δε θέλει να υποταχθεί στους αυστηρούς όρους και να αρκεστεί στο νόμιμο μισθό. Στους μεμονωμένους γαιοκτήμονες απαγορεύεται να πληρώνουν περισσότερα απ όσα έχει καθορίσει το μισθολόγιο των αρχών της περιοχής. Και όμως οι όροι δουλειάς υστέρα από τον πόλεμο ήταν που και που ακόμα πιο καλοί απ ό,τι ήταν 100 χρόνια αργότερα. Ακόμα το 1652 στη Σιλεσία οι υπηρέτες τρώγανε δυο φορές την εβδομάδα κρέας, ενώ στον αιώνα μας στην ίδια Σιλεσία υπήρχαν περιφέρειες που τρώγανε κρέας μόνο τρεις φορές το χρόνο. Επίσης και το μεροκάματο ύστερα από τον πόλεμο ήταν μεγαλύτερο απ ό,τι ήταν στους αιώνες που ακολούθησαν» (G. Freytag: [«Neue Bilder aus dem Leben des deutschen Volkes», Leipzig 1862, pp. 34, 85]).

16 16 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ τους εργοστασιάρχες με την ιδιότητα τους σαν ειρηνοδίκες. Δυο χρόνια πρωτύτερα στην ίδια Κάτω Βουλή ο ίδιος κύριος Γλάδστον πρότεινε με το γνωστό έντιμο τρόπο ένα νομοσχέδιο για την κατάργηση όλων των έκτακτων ποινικών νόμων που στρέφονταν ενάντια στην εργατική τάξη. Το νομοσχέδιο όμως αυτό δεν μπόρεσε να προχωρήσει πέρα από τη δεύτερη ανάγνωση κι έτσι τράβηξαν την υπόθεση σε μάκρος, ώσπου τελικά το «μεγάλο φιλελεύθερο κόμμα», συμμαχώντας με τους Τόρυ, απόχτησε το σθένος να ταχθεί κατηγορηματικά ενάντια στο ίδιο εκείνο προλεταριάτο που είχε ανεβάσει το κόμμα αυτό στην εξουσία. Κι επειδή δεν ικανοποιήθηκε μ αυτήν την προδοσία, το «μεγάλο φιλελεύθερο κόμμα» επέτρεψε στους άγγλους δικαστές, που πάντα εξυπηρετούσαν δουλικά τις κυρίαρχες τάξεις, να ξεθάψουν τους παλιωμένους νόμους σχετικά με τη «συνωμοσία» και να τους εφαρμόσουν ενάντια στα εργατικά σωματεία. Έτσι βλέπουμε πως μόνο δυστροπώντας και κάτω από την πίεση των μαζών η αγγλική βουλή παραιτήθηκε από τους νόμους ενάντια στις απεργίες και τα τρέιντγιουνιον, αφού προηγούμενα η ίδια βουλή επί πέντε αιώνες συνέχεια με ξετσίπωτο κυνισμό έπαιζε το ρόλο ενός μόνιμου τρέιντγιουνιον των κεφαλαιοκρατών ενάντια στους εργάτες. Αμέσως από την αρχή κιόλας της επαναστατικής θύελλας η γαλλική αστική τάξη τόλμησε να ξαναφαιρέσει από τους εργάτες το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι που μόλις το είχαν καταχτήσει. με το διάταγμα της 14 του Ιούνη 1791 χαρακτήρισε όλες τις εργατικές ενώσεις σαν «επιβουλή ενάντια στην ελευθερία και τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου», επιβουλή που τιμωρούνταν με 500 λίβρες [φράγκα] πρόστιμο και ένα χρόνο στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων του ενεργού πολίτη. 225 Ο νόμος αυτός, που την πάλη του ανταγωνισμού ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία τη στριμώχνει με κρατικά αστυνομικά μέτρα μέσα στα όρια που βολεύουν το κεφάλαιο, επέζησε των επαναστάσεων και των δυναστικών αλλαγών. Ακόμα και η κυβέρνηση της τρομοκρατίας τον άφησε άθιχτο. Μόλις τελευταία αφαιρέθηκε από τον Code Penal [Ποινικό κώδικα]. Δεν υπάρχει τίποτα πιο χαρακτηριστικό από την πρόφαση που χρησιμοποιήθηκε γι' αυτό το αστικό πραξικόπημα. «Αν και θα πρεπε λέει ο εισηγητής του νόμου Λε Σαπελιέ ο μισθός εργασίας να ναι λίγο ανώτερος απ ό,τι είναι σήμερα, ώστε αυτός που τον παίρνει ν' απαλλαχτεί απ εκείνη την απόλυτη εξάρτηση που δημιουργεί η στέρηση των αναγκαίων μέσων συντήρησης και που είναι σχεδόν ίδια με την εξάρτηση της δουλείας», ωστόσο δεν επιτρέπεται στους εργάτες να συνεννοούνται μεταξύ τους για τα συμφέροντα τους, να δρουν από κοινού και να μετριάζουν έτσι την «απόλυτη τους εξάρτηση που είναι σχεδόν δουλεία», γιατί έτσι παραβιάζουν «την ελευθερία των ci-devant maitres [πρώην μαστόρων] τους και σημερινών επιχειρηματιών» (την ελευθερία να κρατούν τους εργάτες στη δουλεία!) και γιατί μια ένωση ενάντια στη δεσποτεία των πρώην μαστόρων των συντεχνιών αποτελεί μαντέψτε το! επανασύσταση των συντεχνιών που τις έχει καταργήσει το γαλλικό Σύνταγμα! ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΚΕΦΑΑΑΙΟΚΡΑΤΩΝ ΠΑΧΤΩΤΩΝ. Αφού εξετάσαμε τη βίαιη δημιουργία προγραμμένων προλετάριων, την αιματηρή πειθαρχία, που τους μετατρέπει σε μισθωτούς εργάτες, τη βρώμικη δράση των αρχών και του κράτους, που, αυξάνοντας με αστυνομικά μέτρα το βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας, αυξάνουν τη συσσώρευση του κεφαλαίου, μπαίνει το ερώτημα, από που προήλθαν αρχικά οι κεφαλαιοκράτες; Επειδή η απαλλοτρίωση του αγροτικού πληθυσμού δημιουργεί άμεσα μόνο μεγάλους γαιοκτήμονες. Όσο για τη γένεση του παχτωτή, μπορούμε σα να λέμε να την παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα ψηλαφώντας την, γιατί πρόκειται για ένα σιγανό προτσές που ξετυλίγεται στη διάρκεια πολλών αιώνων. Οι ίδιοι οι δουλοπάροικοι, που δίπλα τους υπήρχαν και ελεύθεροι, μικροκτηματίες, βρίσκονταν σε πολύ διαφορετική περιουσιακή κατάσταση ο ένας από τον άλλο και γι' αυτό το λόγο χειραφετήθηκαν κάτω από πολύ διαφορετικές οικονομικές συνθήκες. Στην Αγγλία η πρώτη μορφή του παχτωτή είναι ο βάιλος, που κι ο ίδιος ήταν δουλοπάροικος. Η θέση του είναι ί- δια με τη θέση του αρχαίου ρωμαίου villicus [επιστάτη], μόνο που είχε μικρότερη σφαίρα δράσης. στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα αντικατασταίνεται από έναν παχτωτή, που ο λόρδος γαιοκτήμονας τον εφοδιάζει με σπόρο, ζώα και γεωργικά εργαλεία. Η κατάσταση του δε διαφέρει και πολύ από την κατάσταση του αγρότη. Μόνο που εκμεταλλεύε- 225 Το άρθρο 1 αυτού του νόμου λέει: «Επειδή μια από τις βάσεις του γαλλικού Συντάγματος είναι η κατάργηση κάθε λογής σωματείων των πολιτών της ίδιας τάξης και του ίδιου επαγγέλματος, απαγορεύεται η επανασύσταση τους με οποιοδήποτε πρόσχημα και οποιαδήποτε μορφή». το άρθρο 4 λέει: «Αν... πολίτες που ανήκουν στο ίδιο επάγγελμα, κλάδο και χειροτεχνία συσκέφτονται. με σκοπό τη συμφωνία ν' αρνηθούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες του επαγγέλματος τους ή της εργασίας τους ή να τις προσφέρουν μόνο με μια καθορισμένη τιμή, οι συσκέψεις και οι συμφωνίες αυτές χαρακτηρίζονται αντισυνταγματικές και επίβουλες ε- νάντια στην ελευθερία και τα δικαιώματα του άνθρωπου κ.λπ.», επομένως χαρακτηρίζονται σαν έγκλημα κατά του κράτους, απαράλλαχτα όπως χαρακτηρίζονται στα παλιά Καταστατικά για τους εργάτες («Revolutions de Paris», Paris 1791, τόμ. VIII, σελ. 523). 226 Buchez et Roux: «Histoire Parlementaire», τόμ. Χ, σελ; , σε πολλά σημεία.

17 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 17 ται περισσότερη μισθωτή εργασία. Σε λίγο γίνεται metayer [μισακάρης], μισοπαχτωτής. Διαθέτει ένα μέρος του απαραίτητου για την καλλιέργεια κεφαλαίου και ο γαιοκτήμονας διαθέτει το υπόλοιπο. Το συνολικό προϊόν το μοιράζονται οι δυο τους σε αναλογία καθορισμένη με συμβόλαιο. Στην Αγγλία η μορφή αυτή εξαφανίζεται γρήγορα για να κάνει τόπο στη μορφή του καθαυτό παχτωτή, που αξιοποιεί το δικό του κεφάλαιο, χρησιμοποιώντας μισθωτούς εργάτες, και που πληρώνει στο λόρδο γαιοκτήμονα σε χρήμα ή σε είδος ένα μέρος του υπερπροϊόντος σαν γαιοπρόσοδο. Στο 15 ο αιώνα, όσο ο ανεξάρτητος αγρότης και ο εργάτης γεωργίας, που παράλληλα με τη δουλειά που έκανε σαν μισθωτός είχε και δικό του αυτοτελές νοικοκυριό, πλουταίνουν με τη δική τους εργασία, μένουν μέτριες και η οικονομική κατάσταση του παχτωτή και η σφαίρα παραγωγής του. Η επανάσταση στη γεωργία στο τελευταίο τρίτο του 15 ου αιώνα, που συνεχίζεται σχεδόν σ' όλη τη διάρκεια του 16 ου αιώνα (εξόν βέβαια από τις τελευταίες του δεκαετίες), κάνει τον παχτωτή πιο πλούσιο τόσο γρήγορα, όσο γρήγορα κάνει πιο φτωχό τον αγροτικό πληθυσμό. 227 Ο σφετερισμός κοινοτικών βοσκοτόπων κ.λπ. δίνει τη δυνατότητα στον παχτωτή ν αυξήσει πολύ και σχεδόν ανέξοδα τον αριθμό των ζώων του, ενώ τα ζώα του προσφέρουν αφθονότερα τα μέσα λίπανσης για την καλλιέργεια του εδάφους. Το 16 ο αιώνα προστίθεται σ' όλα αυτά ένα στοιχείο αποφασιστικής σημασίας. Τότε τα συμβόλαια πάχτωσης της γης ήταν μακροπρόθεσμα, συχνά κλείνονταν για 99 χρόνια. Η συνεχιζόμενη πτώση της αξίας των ευγενών μετάλλων, επομένως και του χρήματος, έφερνε χρυσούς καρπούς στους παχτωτές. Αν αφήσουμε κατά μέρος όλους τους άλλους όρους που αναφέραμε πιο πάνω, ελάττωνε πριν απ όλα το μισθό της εργασίας. Ένα μέρος αυτού του μισθού προσθέτονταν στο κέρδος του παχτωτή. Η διαρκής άνοδος των τιμών των σιτηρών, του μαλλιού, του κρέατος, με δυο λόγια όλων των γεωργικών προϊόντων, αύξανε το χρηματικό κεφάλαιο του παχτωτή χωρίς δική του συμβολή, ενώ η γαιοπρόσοδος που ήταν υποχρεωμένος να πληρώνει ήταν συμφωνημένη με βάση την παλιά αξία του χρήματος. 228 Έτσι πλούταινε ταυτόχρονα και σε βάρος των μισθωτών εργατών του και σε βάρος του γαιοκτήμονα του. Δεν είναι λοιπόν παράξενο αν η Αγγλία στα τέλη του 16 ου αιώνα είχε μια τάξη, πλούσιων, για τις τοτινές συνθήκες, «κεφαλαιοκρατών παχτωτών» «Παχτωτές λέει ο Χάρρισον στο έργο του «Description of England» που παλιά δυσκολεύονταν να πληρώνουν 4 λίρες στερλίνες γαιοπρόσοδο πληρώνουν τώρα 40, 50 και 100 λίρες στερλίνες κι ωστόσο έχουν τη γνώμη πως δεν πήγαν καλά οι δουλειές τους, αν με τη λήξη του συμβολαίου ενοικίασης της γης δεν έχουν βάλει στην μπάντα ένα χρηματικό ποσό αντίστοιχο προς 6 7 ετών γαιοπρόσοδο». 228 Σχετικά με την επίδραση της υποτίμησης του χρήματος το 16 ο αιώνα στις διάφορες τάξεις της κοινωνίας βλ. A Compendious or Briefe Examination of Certayne Ordinary Complaints of Diverse of our Countrymen in these our Days, By W. S., Gentleman (London 1851). το γεγονός ότι το σύγγραμμα αυτό είναι γραμμένο με τη μορφή διαλόγου συνετέλεσε ώστε για πολύν καιρό ν αποδίδεται στον Σαίξπηρ και ακόμα το 1751 το είχαν εκδώσει σαν έργο του Σαίξπηρ. Συγγραφέας του είναι ο Οΰίλλιαμ Σταφφορντ. Σ ένα σημείο ο Ιππότης (knight) αναπτύσσει τις παρακάτω σκέψεις: Ιππότης: «Εσείς, γείτονα μου αγρότη, εσείς, κύριε μπακάλη, κι εσείς, κύριε μάστορα χαλκωματά, καθώς κι εσείς οι άλλοι χειροτέχνες, ξέρετε να κάνετε καλά τη δουλειά σας. Γιατί, αν όλα τα πράγματα είναι σήμερα πιο ακριβά απ ό,τι ήταν προηγούμενα, αυτό γίνεται επειδή εσείς αυξάνετε τις τιμές των εμπορευμάτων και της εργασίας σας, που τα ξαναπουλάτε. Εμείς όμως δεν έχουμε τίποτα να πουλήσουμε, ώστε να μπορούμε ν' ανεβάσουμε την τιμή του για να ισοφαρίσουμε τα πράγματα που μαστε υποχρεωμένοι ν' αγοράζουμε». Σ' ένα άλλο σημείο ο Ιππότης ρωτάει το δόκτορα: «Συγγνώμη, τί λογής ομάδες ανθρώπων εννοείτε; Και πρώτο, ποιοι κατά τη γνώμη σας δε θα υποστούν εδώ καμιά ζημιά;» Δόκτορας: «Εννοώ όλους εκείνους που ζουν από την πούληση και την αγορά, γιατί όπως αγοράζουν ακριβά, πουλάνε μετά ακριβά». Ιππότης: «Ποια είναι η επόμενη ομάδα, που, όπως λέτε, θα κερδίσει;» Δόκτορας: «Να, όλοι όσοι έχουν παχτώσεις ή φάρμες που τις εκμεταλλεύονται (δηλ. τις καλλιεργούν) μόνοι τους και πληρώνουν γαιοπρόσοδο με βάση το παλιό συμβόλαιο, γιατί, ενώ πληρώνουν το νοίκι της γης με την παλιά τιμή, πουλάνε με την καινούργια αυτό σημαίνει πως πληρώνουν πολύ λίγο για τη γη τους και πως πουλάνε ακριβά ό,τι φυτρώνει πάνω της..» Ιππότης: «Ποια είναι η ομάδα που, όπως λέτε, χάνει περισσότερα απ όσα κερδίζει;» Δόκτορας: «Είναι όλοι οι ευγενείς, οι κύριοι (noblemen, gentlemen) και όλοι οι άλλοι που ζουν είτε από μια σταθερή πρόσοδο είτε από ένα επίδομα, ή όσοι δεν καλλιεργούν οι ίδιοι τη γη τους, ή όσοι δεν ασχολούνται με αγοραπωλησίες». 229 Στη Γαλλία ο régisseur [επιμελητής, διαχειριστής χτήματος], ο επιστάτης και εισπράχτορας των δοσιμάτων στο φεουδάρχη αφέντη των αρχών του μεσαίωνα γίνεται γρήγορα homme d' affaires [επιχειρηματίας] που με εκβιασμούς, απάτες κ.λπ. εξελίσσεται σε κεφαλαιοκράτη. Αυτοί οι régisseurs ήταν κάποτε πολύ καθώς πρέπει άνθρωποι. Λογου χάρη: «Το λογαριασμό αυτό τον υποβάλλει ο κύριος Ζακ ντε Τοραίς, ιππότης καστελάνος του πύργου του Μπεζανσόν, στον κύριο που κρατάει στη Ντιζόν τους λογαριασμούς του κυρίου δούκα και κόμητα της Βουργουνδίας σχετικά με τις πρόσοδες που ανήκουν στην πιο πάνω πυργοδεσποτεία από τις 25 του Δεκέμβρη 1359 ως τις 28 του Δεκέμβρη 1360» (Alexis Monteil: «Traite des Matériaux Manuscrits etc.», τόμ. Ι, σελ 234). Όπως σ' όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής, έτσι και δω βλέπουμε πως η μερίδα του λέοντος περιέρχεται στο μεσάζοντα. Στον οικονομικό τομέα λ.χ. την κρέμα των επιχειρήσεων την ξαφρίζουν οι άνθρωποι του χρήματος, οι χρηματιστές, οι έμποροι, οι μικρομπακάληδες. στο αστικό δίκαιο ο δικηγόρος απομυζάει τις δυο αντίπαλες μερίδες. στην πολιτική. ο βουλευτής έχει περισσότερη σημασία από τον εκλογέα, ο υπουργός περισσότερη από τον ηγεμόνα. στη θρησκεία ο θεός απωθείται στο βάθος της σκηνής από το «μεσάζοντα» κι αυτός με τη σειρά του από τους παπάδες, που με τη σειρά τους πάλι είναι οι αναπόφευκτοι μεσάζοντες ανάμεσα στον καλό ποιμένα και στο ποίμνιο του. Όπως στην Αγγλία, έτσι και στη Γαλλία οι μεγάλες φεουδαρχικές περιοχές ήταν χωρισμένες σε απειράριθμα μικρά νοικοκυριά, μα σε συνθήκες ασύγκριτα πιο δυσμενείς για τον αγροτικό πληθυσμό. Το 14 ο αιώνα κάναν την εμφάνιση τους οι παχτώσεις, οι farms [φάρμες] ή terriers, ό-

18 18 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ 5. ΑΝΤΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Η αλματική και διαρκώς ανανεωνόμενη απαλλοτρίωση και εκδίωξη του αγροτικού πληθυσμού από τη γη του προμήθευε, όπως είδαμε, ολοένα στη βιομηχανία της πόλης μάζες από προλετάριους που βρίσκονταν ολότελα έξω από τις συντεχνιακές σχέσεις. Πρόκειται για μια ευτυχή σύμπτωση, που έκανε το γέρο Α. Άντερσον (δεν πρέπει να τον συγχέουμε με τον Τζέιμς Άντερσον) στην ιστορία του τού εμπορίου να πιστεύει πως πρόκειται για άμεση επέμβαση της θείας πρόνοιας. Πρέπει να σταθούμε ακόμα μια στιγμή στο στοιχείο αυτό της πρωταρχικής συσσώρευσης. στο αραίωμα του ανεξάρτητου αγροτικού πληθυσμού, που διαχειρίζεται δικά του αυτοτελή νοικοκυριά, δεν αντιστοιχούσε μόνο η πύκνωση του βιομηχανικού προλεταριάτου, ακριβώς όπως ο Ζοφρουά Σαιντ Ιλέρ εξηγεί τη συμπύκνωση της παγκόσμιας ύλης σε ένα σημείο με το αραίωμα της σε άλλο. 230 Παρά το μειωμένο αριθμό των καλλιεργητών της η γη έδινε το ίδιο με προηγούμενα ή και περισσότερο προϊόν, επειδή η επανάσταση στις σχέσεις ιδιοκτησίας της γης συνοδευόταν από βελτίωση των μεθόδων καλλιέργειας, από μεγαλύτερη συνεργασία, από τη συγκέντρωση των μέσων παραγωγής κ.λπ., και επειδή οι μισθωτοί εργάτες της υπαίθρου όχι μόνο υποχρεώνονταν να δουλεύουν πιο ε- ντατικά, 231 μα περιοριζόταν επίσης όλο και περισσότερο το πεδίο παραγωγής όπου εργάζονταν για τον ίδιο τον εαυτό τους. Έτσι, μαζί με το μέρος εκείνο του αγροτικού πληθυσμού που ελευθερώνεται, ελευθερώνονται και τα προηγούμενα μέσα διατροφής του. Μετατρέπονται τώρα σε υλικά στοιχεία του μεταβλητού κεφαλαίου. Ο πεταμένος στους πέντε δρόμους χωρικός είναι υποχρεωμένος να εξαγοράζει την αξία τους, με τη μορφή του μισθού εργασίας, από τον καινούργιο του αφέντη, το βιομήχανο κεφαλαιοκράτη. Ό,τι συνέβηκε με τα μέσα συντήρησης, συνέβηκε και με τις ντόπιες πρώτες ύλες που προμηθεύεται η βιομηχανία από τη γεωργία. Μετατράπηκαν σε στοιχείο του σταθερού κεφαλαίου. Ας υποθέσουμε λ.χ. πώς ένα μέρος των αγροτών της Βεστφαλίας, που τον καιρό του Φρειδερίκου Β' έκλωθαν όλοι τους λινάρι, χωρίς βέβαια να ζουν πλουσιοπάροχα, απαλλοτριώνονται με τη βία και διώχνονται από τη γη τους, ενώ το υπόλοιπο μέρος αυτών των αγροτών που μένουν μετατρέπονται σε μεροκαματιάρηδες μεγαλοπαχτωτών. Ταυτόχρονα χτίζονται μεγάλα κλωστήρια και υφαντήρια λινών, όπου οι «ελευθερωμένοι» δουλεύουν με μισθό. Το λινάρι έχει ακριβώς την ίδια όψη που χε και προηγούμενα. Δεν έχει αλλάξει ούτε μια ίνα του, και όμως στο σώμα του έχει μπει μια καινούργια κοινωνική ψυχή. Αποτελεί τώρα μέρος του σταθερού κεφαλαίου των κατόχων της μανιφακτούρας. Εκεί που πρώτα ήταν μοιρασμένο σε ένα άπειρο πλήθος μικροπαραγωγών, που το καλλιεργούσαν και το έκλωθαν οι ίδιοι κατά μικρές ποσότητες μαζί με τις οικογένειες τους, είναι τώρα συγκεντρωμένο στα χέρια ενός κεφαλαιοκράτη που βάζει άλλους να κλώθουν και να υφαίνουν για λογαριασμό του. Πρώτα η πρόσθετη εργασία που ξοδεύεται στο λινοκλωστήριο πραγματοποιούνταν με τη μορφή πρόσθετου εισοδήματος αναρίθμητων αγροτικών οικογενειών ή επίσης, τον καιρό του Φρειδερίκου Β', με τη μορφή φόρων που εισπράττονταν pour le roi de Prusse [επί λέξει = για το βασιλιά της Πρωσίας. Με τη μεταφορική έννοια = χωρίς λόγο, άσκοπα]. Τώρα πραγματοποιείται με τη μορφή κέρδους λίγων κεφαλαιοκρατών. Τ' αδράχτια κι οι αργαλειοί, που πρωτύτερα ήταν σκορπισμένοι στην ύπαιθρο, έχουν τώρα συγκεντρωθεί σε λίγες μεγάλες καζέρνες δουλειάς, όπως και οι εργάτες, όπως και οι πρώτες ύλες. και τ' α- δράχτια, και οι αργαλειοί, και οι πρώτες ύλες, από μέσα που εξασφάλιζαν μιαν ανεξάρτητη ύπαρξη στους κλώστες και στους υφαντές, έχουν μετατραπεί από τη στιγμή αυτή σε μέσα για να τους εξουσιάζουν 232 και για ν απομυζούν από αυτούς απλήρωτη εργασία. Από την εξωτερική όψη τόσο των μεγάλων μανιφακτούρων, όσο και των μεγάλων παχτωμένων αγροκτημάτων δεν μπορεί να δει κανείς ότι συμπήχθηκαν από πολλές μικρές παραγωγικές μονάδες και ότι συγκροτήθηκαν με την απαλλοτρίωση πολλών μικρών ανεξάρτητων παραγωγών. και όμως ο μη προκατειλημμένος παρατηρητής δε γελιέται. Τον καιρό του Μιραμπό, αυτού του λιονταριού της επανάστασης, οι μεγάλες μανιφακτούρες ονομάζονταν ακόμα manufactures réunies, ενωμένα εργαστήρια, όπως μιλάνε για ενωμένα χωράφια. «Προσέπως λέγονταν. O αριθμός τους αύξανε διαρκώς και ξεπέρασε σημαντικά τις Πλήρωναν γαιοπρόσοδο σε χρήμα ή σε είδος που ποίκιλλε από το '/ 12 ως το 1 / 5 του προϊόντος. τα terriers ήταν τιμάρια ή υποτιμάρια κ.λπ. (fiefs, arrière-fiefs), ανάλογα με την αξία και την έκταση των χτημάτων, από τα όποια μερικά είχαν μονάχα λίγα arpents [1 arpent περίπου 5 στρέμματα] γη. Όλοι οι κάτοχοι αυτών των terriers είχαν δικαστική δικαιοδοσία κάποιου βαθμού πάνω στους κατοίκους που έμεναν στην περιοχή τους. Υπήρχαν τέσσερις τέτοιοι βαθμοί. Καταλαβαίνουμε την πίεση που ασκούνταν πάνω στο λαό της υπαίθρου απ όλους αυτούς τους μικροτυράννους. Ο Μοντέιγ λέει πως στη Γαλλία υπήρχαν τότε δικαστήρια, τη στιγμή που σήμερα επαρκούν 4000 δικαστήρια (μαζί με τα ειρηνοδικεία). 230 Στο έργο του «Notions de Philosophie Naturelle», Paris Ένα σημείο που το τονίζει ο σερ Τζέιμς Στιούαρτ. 232 «Θα σας επιτρέψω λέει ο κεφαλαιοκράτης να χετε την τιμή να με υπηρετείτε, με τον όρο ότι θα μου δίνετε το λίγο που σας μένει για τον κόπο που κάνω να σας διοικώ» (J. J. Rousseau; «Discours sur 1' Economie Politique» [Genève 1756, σελ. 70]).

19 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 19 χουν λέει ο Μιραμπό μονάχα τις μεγάλες μανιφακτούρες, όπου εργάζονται εκατοντάδες άνθρωποι κάτω από τις προσταγές ενός διευθυντή και που συνήθως τις λένε ενωμένες μανιφακτούρες (manufactures réunies). Αντίθετα, μόλις και δίνουν κάποια προσοχή στα εργαστήρια εκείνα, όπου είναι σκόρπιος μεγάλος αριθμός εργατών και όπου ο καθένας εργάζεται για δικό του λογαριασμό. τα εργαστήρια αυτά τα παραμερίζουν τελείως στο βάθος της σκηνής. Πρόκειται για μια πολύ μεγάλη πλάνη, γιατί αυτά μόνο αποτελούν ένα πραγματικά σημαντικό συστατικό του λαϊκού πλούτου... το ενωμένο εργοστάσιο (fabrique réunie) θα πλουταίνει θαυμάσια έναν ή δυο επιχειρηματίες, οι εργάτες όμως είναι απλώς καλύτερα ή χειρότερα αμειβόμενοι μεροκαματιάρηδες και δέ συμμετέχουν καθόλου στην ευημερία του επιχειρηματία. Αντίθετα, στο ξέχωρο εργοστάσιο (fabrique séparée) κανένας δέ γίνεται πλούσιος, όμως πλήθος εργάτες ευπορούν... Ο αριθμός των φίλεργων και οικονόμων εργατών θ' αυξάνει, γιατί στο συνετό τρόπο ζωής και στη δράση βλέπουν το μέσο να καλυτερέψουν ουσιαστικά την κατάσταση τους, και όχι στο να πετύχουν μια μικρή αύξηση του μεροκάματου, που ποτέ δεν μπορεί ν' αποτελεί κάτι το σημαντικό για το μέλλον, μα το πολύ-πολύ να δώσει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να ζουν κάπως καλύτερα μεροδούλι-μεροφάι. Οι ξέχωρες ατομικές μανιφακτούρες, που συνήθως συνδυάζονται μ' ένα μικρό α- γροτικό νοικοκυριό, είναι οι ελεύθερες». 233 Η απαλλοτρίωση και η εκδίωξη από το χωριό μεγάλου μέρους του αγροτικοί) πληθυσμού όχι μονάχα ελευθερώνουν για το βιομηχανικό κεφάλαιο τους εργάτες μαζί με τα μέσα συντήρησης και τις πρώτες ύλες τους, αλλά δημιουργούν και την εσωτερική αγορά. Πράγματι, τα ίδια γεγονότα, που μετατρέπουν τους μικροαγρότες σε μισθωτούς εργάτες και τα μέσα τους συντήρησης και εργασίας σε υλικά στοιχεία του κεφαλαίου, δημιουργούν ταυτόχρονα την εσωτερική αγορά για το κεφάλαιο. Πρωτύτερα η αγροτική οικογένεια μόνη παρήγε και επεξεργαζόταν τα μέσα συντήρησης και τις πρώτες ύλες, που μετά στο μεγαλύτερο τους μέρος τα κατανάλωνε η ίδια. Τώρα αυτές οι πρώτες ύλες κι αυτά τα μέσα συντήρησης έγιναν εμπορεύματα. Τα πουλάει ο μεγαλοπαχτωτής που βρίσκει αγορά γι' αυτά στις μανιφακτούρες. Το νήμα, το πανί, τα χοντροειδή μάλλινα υφάσματα πράγματα που οι πρώτες τους ύλες βρίσκονταν μέσα στα πλαίσια κάθε αγροτικής οικογένειας και που τα κλωθε και τα ύφαινε για δική της χρήση μετατρέπονται τώρα σε είδη μανιφακτούρας, που έχουν για αγοραπωλησία τους ίσα, ίσα τις αγροτικές περιοχές. Η πολυάριθμη σκόρπια πελατεία, που ως τώρα εξυπηρετούνταν από ένα πλήθος μικροπαραγωγών που εργάζονταν για δικό τους λογαριασμό, συγκεντρώνεται τώρα σε μια μεγάλη αγορά που την εφοδιάζει το βιομηχανικό κεφάλαιο. 234 Έτσι, χέρι-χέρι με την απαλλοτρίωση άλλοτε αυτοτελών αγροτών και με το χωρισμό τους από τα μέσα τους παραγωγής προχωρεί και η καταστροφή της αγροτικής οικοτεχνίας που ασκούνταν σαν πάρεργο, το προτσές του χωρισμού της μανιφακτούρας από τη γεωργία. και μονάχα η καταστροφή της αγροτικής οικοτεχνίας μπορεί να δώσει στην εσωτερική αγορά μιας χώρας την έκταση και τη σταθερότητα που απαιτεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής. Ωστόσο, η καθαυτό περίοδος της μανιφακτούρας δε φέρνει κανένα ριζικό μετασχηματισμό. Ας θυμηθούμε πως μανιφακτούρα μόνο πολύ κομματιαστά καταχτάει την εθνική παραγωγή και στηρίζεται πάντα σαν σε πλατιά βάση της (Hintergrund) στη χειροτεχνία των πόλεων και στην αγροτική οικοτεχνία που ασκείται σαν πάρεργο. Αν την καταστρέφει με τη μια της μορφή σε μερικούς κλάδους και σε ορισμένα σημεία, προκαλεί ξανά τη γέννηση της σε άλλα σημεία, γιατί τη χρειάζεται για την επεξεργασία των πρώτων της υλών ίσαμε ένα ορισμένο βαθμό. Γι αυτό το λόγο δημιουργεί μια καινούργια τάξη μικροαγροτών που ασκούν σαν δευτερεύον επάγγελμα την καλλιέργεια της γης, ενώ τη βιομηχανική εργασία, που το προϊόν της το πουλάνε άμεσα ή έμμεσα μέσω του εμπόρου στη μανιφακτούρα, την ασκούν σαν κύριο επάγγελμα. Αυτή είναι μια από τις αιτίες αν και όχι η κύρια αιτία ενός φαινομένου που μπερδεύει αρχικά το μελετητή της αγγλικής ιστορίας. Από το τελευταίο τρίτο του 15 ου αιώνα και δω βρίσκει συνεχώς να γίνονται παράπονα, που διακόπτονται μόνο κατά ορισμένα διαλείμματα, για την αναπτυσσόμενη κεφαλαιοκρατική οικονομία στο χωριό και για την προοδευτική καταστροφή της αγροτιάς. Από την άλλη μεριά όμως ξαναβρίσκει πάντα την ίδια αγροτιά να υπάρχει, αν και σε μειωμένο αριθμό και σε διαρκώς χειρότερες συνθήκες. 235 Ο κύριος λόγος είναι: η Αγγλία είναι κατά προτίμηση πότε σιτοπαραγωγός, πότε κτηνοτρόφος σε εναλλασσόμενες περίοδες, και ανάλογα με τις περίοδες αυτές κυμαίνονται οι διαστάσεις του αγροτικού νοικοκυριού. Μόνο η μεγάλη βιομηχανία με τις μηχανές της προσφέρει τη σταθερή βάση της κεφαλαιοκρατικής γεωργίας, απαλλοτριώνει ριζικά την τεράστια πλειο- 233 Mirabeau: «De la Monarchie Prussienne», Londres 1788, τόμ. III, σελ , σε πολλά σημεία. Το γεγονός ότι ο Μιραμπό θεωρεί τα σκόρπια εργαστήρια και πιο οικονομικά και πιο παραγωγικά από τα «ενωμένα», ενώ στα δεύτερα βλέπει μονάχα τεχνητά φυτά θερμοκηπίου που αναπτύσσονται χάρη στη φροντίδα των κυβερνήσεων, το γεγονός αυτό εξηγιέται με την τοτινή κατάσταση που παρουσίαζαν πολλές μανιφακτούρες της ηπειρωτικής Ευρώπης. 234 «Είκοσι λίβρες μαλλί, που μετατρέπονται σιγά-σιγά σε ρούχα για να καλύψουν τις ανάγκες μιας εργατικής οικογένειας για ένα χρόνο, και που μετατρέπονται με τη δική της εργασία στα διάκενα ανάμεσα στις άλλες δουλειές της είναι κάτι που δεν προκαλεί την προσοχή. Φέρτε όμως το μαλλί στην αγορά, στείλτε το στο εργοστάσιο, έπειτα στο μεσίτη, υστέρα στον έμπορο και τότε έχετε μεγάλες εμπορικές πράξεις και χρησιμοποιούμενο ονομαστικό κεφάλαιο που φτάνει το εικοσαπλάσιο της αξίας του μαλλιού... Έτσι εκμεταλλεύονται την εργαζόμενη τάξη για να συντηρούν έναν εξαθλιωμένο εργοστασιακό πληθυσμό, μια παρασιτική τάξη από μαγαζάτορες και ένα πλασματικό εμπορικό, χρηματικό και χρηματιστικό, σύστημα» (David Urquhart: «Familiars Words», London 1855, σελ. 120). 235 Εξαίρεση αποτελεί εδώ η περίοδος του Κρόμγουελ. Όσο υπήρχε η δημοκρατία όλα τα στρώματα του αγροτικού πληθυσμού ανυψώνονταν από τον ξεπεσμό στον όποιο είχαν κυλήσει στην περίοδο των Τούντορ.

20 20 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ ψηφία του αγροτικού πληθυσμού και ολοκληρώνει το χωρισμό ανάμεσα στη γεωργία και στην αγροτική οικοτεχνία» ξεπατώνοντας τις ρίζες της την κλωστική και την υφαντική. 236 Μα γι αυτό ακριβώς η μεγάλη βιομηχανία είναι ε- κείνη που καταχτάει όλη την εσωτερική αγορά για το βιομηχανικό κεφάλαιο ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΗ. Η γένεση του βιομηχάνου 238 κεφαλαιοκράτη δε συντελέστηκε με τον ίδιο βαθμιαίο τρόπο, όπως και του παχτωτή. Χωρίς αμφιβολία, κάμποσοι μικροί συντεχνιακοί μαστόροι κι ακόμα περισσότεροι ανεξάρτητοι μικροί χειροτέχνες ή ακόμα και μισθωτοί εργάτες μετατράπηκαν αρχικά σε μικρούς κεφαλαιοκράτες, και έπειτα, με τη βαθμιαία πιο εκτεταμένη εκμετάλλευση μισθωτής εργασίας και με αντίστοιχη συσσώρευση, σε κεφαλαιοκράτες sans phrase [απερίφραστα]. Στην περίοδο της παιδικής ηλικίας της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής τα πράγματα γίνονταν όπως στην περίοδο της παιδικής ηλικίας των μεσαιωνικών πόλεων, όπου το ζήτημα, ποιος από τους φυγάδες δουλοπάροικους πρέπει να γίνει μάστορας και ποιος υπηρέτης, κρινόταν συνήθως από την ημερομηνία της φυγής τους, αν ήταν παλιά ή πρόσφατη. Ωστόσο η ασυνήθιστη βραδύτητα αυτής της μεθόδου δεν ανταποκρινόταν καθόλου στις εμπορικές ανάγκες της καινούργιας παγκόσμιας αγοράς, που την είχαν δημιουργήσει οι μεγάλες ανακαλύψεις του τέλους του 15 ου αιώνα. Ο μεσαίωνας όμως άφησε κληρονομιά δυο διαφορετικές μορφές του κεφαλαίου, που ωριμάζουν στους πιο διαφορετικούς κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς και που πριν από την εποχή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής θεωρούνται κεφάλαιο quand meme [παρ' όλα αυτά] το τοκογλυφικό και το εμπορικό κεφάλαιο. «Σήμερα όλος ο πλούτος της κοινωνίας περνάει πρώτα στα χέρια του κεφαλαιοκράτη... αυτός πληρώνει τη γαιοπρόσοδο στο γαιοκτήμονα, το μεροκάματο στον εργάτη, και στους εισπράχτορες των φόρων και της δεκάτης τις απαιτήσεις τους και κρατάει για τον εαυτό του ένα μεγάλο, στην πραγματικότητα το μεγαλύτερο και διαρκώς αυξανόμενο μέρος του χρονιάτικου προϊόντος της εργασίας. Ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να θεωρείται σήμερα κάτοχος από πρώτο χέρι όλου του κοινωνικού πλούτου, αν και κανένας νόμος δεν του έχει δώσει δικαίωμα πάνω σ' αυτή την ιδιοκτησία... Η αλλαγή αύτη στην ιδιοκτησία επιτεύχθηκε με την είσπραξη τόκου για κεφάλαιο... και είναι αρκετά αξιοσημείωτο ότι οι νομοθέτες όλης της Ευρώπης θέλησαν να εμποδίσουν το γεγονός αυτό με νόμους ενάντια στην τοκογλυφία... Η εξουσία του κεφαλαιοκράτη πάνω σ' όλο τον πλούτο της χώρας είναι πλέρια επανάσταση στο δίκαιο της ιδιοκτησίας, όμως ποιος νόμος, η ποιοι νόμοι δημιούργησαν αυτή την εξουσία;». 239 Ο συγγραφέας θα πρεπε ν' αποκριθεί στον εαυτό του πώς οι επαναστάσεις δε γίνονται με νόμους. Το φεουδαρχικό καθεστώς στο χωριό και το συντεχνιακό στις πόλεις εμπόδιζαν το χρηματικό κεφάλαιο που σχηματίστηκε με την τοκογλυφία και με το εμπόριο να μετατραπεί σε βιομηχανικό κεφάλαιο. 240 Οι φραγμοί αυτοί 236 Ο Τάκετ ξέρει πως από τις καθαυτό μανιφακτούρες και από την καταστροφή της αγροτικής ή οικιακής χειροτεχνίας ξεπηδάει με την εισαγωγή των μηχανών η μεγάλη εριουργία (Tuckett: «A History of the Past and Present State of the Labouring Population», London 1846, τόμ, Ι, σελ. 144). «Το αλέτρι, και ο ζυγός ήταν εφευρέσεις θεών και απασχόληση ηρώων: μήπως ο αργαλειός, το αδράχτι και το ροδάνι έχουν λιγότερο ευγενική καταγωγή; Χωρίζετε το ροδάνι από το αλέτρι, το αδράχτι από το ζυγό, κι αποχτάτε εργοστάσια και πτωχοκομεία, πίστη και κρίσεις, δυο εχθρικά έθνη, ένα αγροτικό και ένα εμπορικό» (David Urquhart: «Familiar Words», London, 1855, σελ. 122). Έρχεται όμως τώρα ο Κέρυ και, ασφαλώς όχι άδικα, κατηγορεί την Αγγλία πως πασχίζει να μετατρέψει σε αποκλειστικά αγροτική κάθε άλλη χώρα, έτσι που εργοστασιάρχης της να είναι η Αγγλία. Ισχυρίζεται πως μ' αυτό τον τρόπο καταστράφηκε η Τουρκία, επειδή «στους κατόχους και καλλιεργητές της γης δεν έχει επιτραπεί ποτέ (από την Αγγλία) να δυναμώσουν ίδιοι με τη φυσική συμμαχία του αλετριού και του αργαλειού, του σφυριού και της σβάρνας» («The Slave Trade», σελ. 125). Κατά τη γνώμη του Κέρυ ο ίδιος ο Ούρκχαρτ είναι ένας από τους κύριους παράγοντες της καταστροφής της Τουρκίας, όπου εκπροσωπώντας τα αγγλικά συμφέροντα προπαγάνδιζε το ελεύθερο εμπόριο. το πιο ωραίο είναι πως ο Κέρυ, που ανάμεσα στ' άλλα είναι και μεγάλος ρωσόδουλος, θέλει με το προστατευτικό σύστημα να εμποδίσει εκείνο το προτσές χωρισμού που επιταχύνεται απ αυτό το σύστημα. 237 Οι φιλάνθρωποι άγγλοι οικονομολόγοι, σαν τους Μιλλ, Ρότζερ, Γκόλντουίν Σμιθ, Φάουσεττ κ.λπ., και οι φιλελεύθεροι εργοστασιάρχες, σαν τους Τζον Μπράιτ και Κονς, ρωτάνε τους άγγλους γαιοκτήμονες αριστοκράτες, όπως ρωτούσε ο θεός τον Κάιν για τον αδερφό του Άβελ, τί απόγιναν οι χιλιάδες μας freeholders [ελεύθεροι αγρότες]; Μα από που έχετε βγει εσείς οι ίδιοι; Από την καταστροφή εκείνων των freeholders. Γιατί δε ρωτάτε παραπέρα τί απόγιναν οι ανεξάρτητοι υφαντουργοί, κλωστές, χειροτέχνες; 238 Ο όρος «βιομήχανος» χρησιμοποιείται εδώ σε αντίθεση προς τον όρο «αγροτικός». με την έννοια των οικονομικών «κατηγοριών» ο παχτωτής είναι το ίδιο βιομήχανος κεφαλαιοκράτης όπως και ο εργοστασιάρχης. 239 The Natural and Artificial Right of Property Contrasted, London 1832, σελ. 98, 99. Συγγραφέας αυτού του ανώνυμου έργου είναι ο Θ. Χότζκιν. 240 Ακόμα και το 1794 οι μικροί υφαντουργοί του Λητζ έστειλαν μια αντιπροσωπεία στη βουλή για να ζητήσουν την ψήφιση ενός