Συνέντευξη µε τον κ. Μαργαρίτη Μιχαήλ (Μ.Μ.) και τον κ. Μαργαρίτη Εµµανουήλ (Μ.Ε.) Ν. Ρεθύµνης, Μέλαµπες, Πολιτιστικός Σύλλογος 5 Ιουλίου 2004

Transcript

1 Συνέντευξη µε τον κ. Μαργαρίτη Μιχαήλ (Μ.Μ.) και τον κ. Μαργαρίτη Εµµανουήλ (Μ.Ε.) Ν. Ρεθύµνης, Μέλαµπες, Πολιτιστικός Σύλλογος 5 Ιουλίου 2004 Ερευνητές συµµετέχοντες στη συνέντευξη: Θεοδοσοπούλου Ειρήνη, Σπυρόπουλος Σπυρίδων CD 1 Ερ. Είµαστε 5 Ιουλίου στο χωριό Μέλαµπες και έχουµε την χαρά και τη τιµή να συνοµιλούµε µε τον κύριο Μαργαρίτη Μιχάλη και τον κύριο Μαργαρίτη Μανώλη. Κύριε Μιχάλη θα θέλαµε να ξεκινήσουµε λίγο να µας πείτε την ιστορία του χωριού όσον αφορά την µουσική παράδοση µέχρι τη γενιά τη δική σας. Γιατί έχω ακούσει ότι είναι ένα σηµαντικό χωριό, όσο αφορά τους λυράρηδες και τη µουσική τους. Μ.Μ. Θα σας πω ένα πράµα. Αποτελούσε εξαίρεση στην τεχνική απ τα παλιά τα χρόνια. Όχι ότι η Κρήτη δεν έχει άλλα χωριά που χουνε βγάλει ανθρώπους αξιόλογους στη µουσική αλλά αποτελούσε εξαίρεση και στην τεχνική του οργάνου και στο τραγούδι. Φοβερή εξαίρεση, η οποία δηλαδή ολόκληρη την παραδέχονται, την παραδέχονται και τώρα. Ε, τώρα δεν µπορώ να πω ότι οι Μέλαµπες είναι το πρώτο µουσικό χωριό της Κρήτης, γιατί αν πάρουµε τη Σητεία, έχει βγάλει Καλογερίδη, έχει βγάλει Ερ. ερµιτζογιάννη. Μ.Μ. ερµιτζογιάννη, έχει βγάλει το Ρέθυµνο Ροδινούς, έχει βγάλει τον Γιάννη τον Μ.Ε. Μπαξεβάνηδες Μ.Μ. Μπαξεβάνηδες, έχει βγάλει Λαγούς, έχει βγάλει Καρεκλάδες, δεν µπορώ να πω δηλαδή, αλλά θα σου πω ένα πράµα. Αυτός ο τόπος έχει κάποιο έτσι φυσικό αυτό ας πούµε από τη φύση, που βγάνει καλούς µερακλήδες. Τώρα κατά πόσο βαθµολογούνται, αυτό είναι αλλωνών ιστορία, δεν είναι Εγώ λέω όµως. Ερ. Κύριε Μιχάλη, εσείς όταν ήσασταν µικρός ποιοι λυράρηδες εδώ παίζανε; 1

2 Μ.Μ. Όταν εγώ ήµουνε µικρός, πολύ µικρός Ερ. Παιδάκι. Μ.Μ. Παιδάκι, έκανε ο πατέρας µας καφενείο, µε τον Μανώλη. Και ήτονε τότε στην ακµή έπαιζενε ο Πολυζώης Τολινός. Επαίζανε πολλοί εδώ, αλλά ο πρώτος ας πούµε από πλευράς µουσικότητας και µελωδίας ήτανε ο Χατζηδάκης ο Βαγγέλης. Μετά στην πορεία ας πούµε όσο µεγάλωνα εγώ, ήτονε ο άλλος ο µπλια µεγάλος από µένα ο Τυροκοµάκης ο Ηλίας, ο οποίος ήτανε πολύ φοβερός και αυτός, εξελίσσονταν δηλαδή κανονικά αυτός, αυτός εξελίσσονταν την εποχή του Σκορδαλού. Όταν έβγαλε τον πρώτο δίσκο ο Σκορδαλός αυτός σε τρεις ηµέρες τον έπαιζε καλύτερα από τον Σκορδαλό, ο Ηλίας. Αλλά ωστόσο σκοτώθηκε τότε στον Εµφύλιο, πήγε στο αντάρτικο, σκοτώθηκε. Και τελείωσε εκεί η ιστορία. Αυτούς δηλαδή από αυτούς εγαλουχήθηκα εγώ Αυτή τη µουσική δηλαδή εγώ την πήρα από αυτούς. Και τον Ροδινό βέβαια, και τον Ροδινό διότι, µόλις ήρθα σε ηλικία που µπορούσα να κάµω κάποια κριτική, έβαλα του Ροδινού το δίσκο και µπορώ να σου πω ότι, απάνω µου, Χατζηδάκη Ροδινό, επάτησα εγώ. Σκορδαλό παίζω, µπορώ να παίξω µπορώ να σου πω όλους τους σκοπούς του Σκορδαλού, ανεξάρτητα όµως, µπορώ να παίξω του Κλάδου, µπορώ να παίξω και του άλφα και του βήτα. Αυτό όµως δεν λέει, πού πάτησα εγώ. Εγώ πάτησα Ροδινό - Χατζηδάκη. Τελείωσε. Ερ. Το µεγαλύτερο δηλαδή όνοµα στο χωριό σας ήτανε ο Χατζηδάκης; Μ.Μ. Χατζηδάκης, ανεπανάληπτος. Μ.Ε. Ναι. Ναι. Ερ. Και στο λαούτο; Μ.Μ. Ανεπανάληπτος. Τότε δεν επαίζανε λαούτο, όταν λέµε τώρα την εποχή που ήµουν εγώ µικρός, ένα µαντολινάκι κρατούσανε, χτυπούσανε εκεί, ίσα- ίσα το ίσον, ας το πούµε έτσι. Αυτός ήτονε δεξιοτέχνης, αυτός βέβαια. Πάνω σε αυτούς δηλαδή πάτησα εγώ, εγώ προσωπικά. Οι άλλοι τώρα, ο καθένας Ερ. Αναφέρατε και κάποιον µε βιολί. Μ.Μ. Τον ανέφερα µε το βιολί αλλά εγώ τον είδα δυο φορές κι έπαιξε στη ζωή µου. Ήταν γέρος αυτός. Ερ. Πώς τον λέγανε; 2

3 Μ.Μ. Τσούρδαλης Νίκος. Αλλά εγώ δεν επήρα από αυτόν. εν τον θυµάµαι πρώτα - πρώτα. Τον άκουγα, τον είδα δυο φορές και έπαιξε αλλά ήµουν πιτσιρικάς τον καιρό εκείνο, παιδάκι. Ερ. Ναι. Ερ. Μόνο αυτό το βιολί υπήρχε εδώ στην περιοχή; Μ.Μ. Όχι. Υπήρχε και άλλο. Μ.Ε. Όχι, υπήρχε κι άλλο αλλά ξεχάσαµε να τα γράψουµε, θα τα πούµε µετά. Ξεχάσαµε δυο ονόµατα ακόµα που µου ήρθαν στο µυαλό, θα πούµε µετά. Ερ. Όχι, πέστε τα τώρα. Μ.Ε. Ο ένας ήτανε µαντολίνο ο Κουκάκης ο Ανδροκλής, ο άλλος ήτονε ο αδερφός µας ο µακαρίτης ο Κωστής ο οποίος έπαιζε και βιολί, καλό βιολί, άριστο βιολί και έπαιζε µαζί µε τον Χατζηδάκη λύρα ο Χατζηδάκης, βιολί ο Κώστας, έπαιζε µαντολίνο φοβερό, και έπαιζε και λύρα. Ερ. Παίζανε ταυτόχρονα; Μ.Ε. Παίξανε ταυτόχρονα πολλές φορές. Ερ. Λύρα και βιολί; Μ.Ε. Ναι. Αλλά δεν ήτανε ποτέ δεν έπαιζε σε γλέντια, έπαιζε έτσι για την παρέα του, για την πλάκα του. εν ήτανε Μ.Μ Το όργανο το έπαιζε για δική του ευχαρίστηση. Μ.Ε. Για δική του ευχαρίστηση, δεν ήτανε, απλώς έτσι, καµιά φορά κάνανε παρέες στο χωριό, ο Χατζηδάκης λύρα, ο Κώστας µε βιολί. Ερ. Ο αδερφός σας πώς και έµαθε βιολί; Μ.Ε. Αυτός το έπαθε µόνος του. Και το διατηρώ ακόµα εγώ. Ερ. Ήτανε µεγαλύτερος από σας; Μ.Ε. Από µένα δώδεκα χρόνια. Μ.Μ. Ποιο δώδεκα χρόνια; Πιο µεγάλος. Μ.Ε. Έπαιζε φοβερό βιολί και πολύ καλή λύρα. Και µαντολίνο. Το µαντολίνο του άµα ακούσεις, έχω κασέτα ν ακούσεις το µαντολίνο του να µείνεις. Αλλά δεν έπαιξε ποτέ του σε γλέντι. εν επήγε να παίξει σε γλέντι. εν έπαιζε σε γλέντι. Στις παρέες, τις καντάδες, παίξαµε µαζί, έπαιζε βιολί µε τον Χατζηδάκη µαζί. Ερ. Από πού το είχε αγορασµένο το βιολί του; 3

4 Μ.Ε. Αυτό το είχε πάρει από την Αθήνα τότε που πήγε στην Ανώτατη Εµπορική. Ύστερα χάλασε το παρέτησε, το βρήκα κάπου, γιατί έχω και τη µανία να φυλάγω αντικείµενα σ αποθήκες και το φύλαξα και κάποια στιγµή πήγα και το φτιαξα. Το χω, διατηρείται ακόµα. Ερ. Πώς εξηγείτε την παρουσία του βιολιού εδώ σ αυτό το χωριό; Μ.Ε. εν νοµίζω πως Μ.Μ. Ο Τσούρδαλης Μ.Ε. Ο Τσούρδαλης το πρωτόφερε εδώ το βιολί και πιστεύω ότι κάπου το άκουσε προς τα Χανιά ή προς τη Σητεία, δεν µπορώ να ξέρω ακριβώς, αλλά Για τον αδερφό µας, αυτός ήτανε στην Αθήνα και έπαιζε ευρωπα κά στο βιολί, έπαιζε απ όλα αλλά έπαιζε και τα Κρητικά. Αυτός δηλαδή δεν µπορώ να πω ότι παρουσιάστηκε στις Μέλαµπες το βιολί από αυτόνε, αυτός τον είχε το βιολί για δική του ευχαρίστηση και ύστερα σε παρέα έφερνε το βιολί να παίξει και παίζανε. Αλλά πρέπει από τον Τσούρδαλη. Τώρα ο Τσούρδαλης από πού πώς του ρθε να πάρει βιολί και να παίζει βιολί δεν το ξέρω. Μ.Μ. Ήτονε µεγάλος στην ηλικία Μ.Ε. Ναι και δεν το ξέρω. Μ.Μ. Αυτός µπορεί να ήτονε στα Χανιά και είδε το βιολί, τ άρεσε, το πήρε Ερ. Ο Τσούρδαλης καταγότανε από τις Μέλαµπες; Μ.Ε. Ναι, από εδώ, από εδώ. Αδερφός του Αντώνη του Τσουρδαλάκη, του Αντώνη, του Μανώλη Ναι. Τρεις που είναι. Ερ. Αν ζούσε σήµερα πόσων χρόνων θα ήτανε; Μ.Ε. Εκατόν είκοσι, εκατόν δέκα χρονών το λιγότερο, αν ζούσε. Παραπάνω. Ερ. Ασκοµαντούρα παίζανε, είχατε παρατηρήσει κανέναν; Μ.Ε. Όχι. Μ.Μ πρέπει να τανε. εν θυµάµαι ακριβώς. Περίπου 110 χρονών θα πρεπε να τανε αν ζούσε. Ερ. Ναι. Χαµπιόλι εδώ παίζανε; Μ.Ε. Παίζανε, ναι, και ασκοµαντούρα. Ερ. Παίζανε; 4

5 Μ.Μ. Είχαµε έναν και έπαιζε ασκοµαντούρα, τον Γιωργάκη. Το Σταυρακογιωργάκη. Μ.Ε. Ναι, ε Μ.Μ. Αυτός ελεγόντανε Μαµαλάκης Γιώργης. Πήρε από τον πατέρα του Σταύρο, Σταυρογιωργάκης, Σταυρακογιωργάκης. Ερ. Μόνος του έπαιζε ή µε κάποιο άλλο όργανο; Μ.Μ. Μόνος του, µόνος του. Γι αυτό είπα Και έπαιζε και µοναχός του και έκανε καλή παρέα. Ερ. Έπαιζε ποτέ Είχατε ακούσει ποτέ στην ευρύτερη περιοχή, στο Ρέθυµνο να παίζουνε λύρα µε ασκοµαντούρα; Μ.Μ. Το εκείνον εκεί, πώς τον λένε, τον ξεχνάω. Μ.Ε. Ναι, αλλά σε γλέντια δεν τον έχω δει εγώ ποτέ. Να παίζει λύρα και λαούτο µαζί ε! αυτό, λύρα και ασκοµαντούρα µαζί. εν το έχω δει ποτέ µου, δεν έτυχε να το δω. Ερ. Ποιον, τον Μπαξεβάνη λες; Μ.Μ. Όχι, όχι. Ερ. Όχι τον Γιάννη, τον Μπαξέ από τα Βορίζα; Μ.Ε. Ναι, ναι, τον Βοριζανό, αυτό λέω. Ναι, αλλά όχι σε γλέντι να παίζει, λύρα και ασκοµαντούρα εγώ δεν το έχω δει τουλάχιστον. Μ.Μ. Ούτε εγώ το χω δει. Ερ. Μάλιστα. Πάµε στην οικογένεια σας. Ποιοι παίζανε; Μ.Μ. Όλοι, εγώ, ο Μανώλης, ο Κώστας. Ερ. Πιο πριν, παππούς σας; Μ.Μ. Ο πατέρας µου και έπαιζενε κι ο παππούς του αυτουνού απ τους Λυρατζανούς λύρα, ο Λυρατζογιάννης ήτονε πρώτος του µπάρµπας, και έπαιζε και αυτός. Κι έπαιζε κι ο Λυρατζονικολής έπαιζε µαντολίνο, του Αντώνη ο πατέρας. Και έπαιζε και ο πατέρας του λύρα, ο Λυρατζογιάννης. Από εκεί πήραµε κι εµείς, δηλαδή ξέρω γω; Μ.Ε. Και από κει πήραν οι νεότεροι Τσουρδαλάκηδες. Μ.Μ. Και οι νεότεροι Τσουρδαλάκηδες από κει πήρανε Μ.Ε. Ναι, γιατί είναι η ίδια οικογένεια. 5

6 Μ.Μ. και οι Μπεργαρίδες, ο Μύρος και τα αδέρφια του από κει πήρανε και ο Λυρατζοαντώνης κι η παρέα του πήρανε από εκεί κι εµείς επήραµε απ εκεί, απ την ίδια ράτσα. Ερ. Σε ποια χρονιά ξεκινάτε να πιάνετε όργανο; Μ.Μ. Εµένα τώρα για να µε ρωτήσεις, από όταν άνοιξα τα µάτια µου, και πρωτόδα τη λύρα την είχα στα χέρια µου. Ο πατέρα µου είχε τρεις λύρες φτιαγµένες. Ερ. Ο ίδιος τις έχει φτιάξει; Μ.Μ. Ναι ο ίδιος τις είχε φτιάξει. Είχε τρεις λύρες, επειδή είχε τρεις γιους είχε του καθενούς µια. Αλλά ύστερα που έπιασα εγώ τη λύρα κι άρχιζα και έπαιζα δεν ξεκόλουνα από τη λύρα, έπρεπε να µάθω γράµµατα. Ο πατέρας µας ήτανε πανέξυπνος άνθρωπος. «εν θ αγγίζεις στη λύρα», µου λέει, «Μιχάλη. Εγώ την κρέµασα στο ντουλάπα και κρεµασµένες περιποιηµένες, δεν θ αγγίζεις στη λύρα». Κι εγώ στα κλεφτά, ύστερα. Πάλι επέµενε αυτός. Αυτός αν πιάσει στη λύρα, σου λέει «Εγώ», µου λέει «θα σε στείλω να µάθεις γράµµατα και µετά µου λέει θα παίξεις και τη λύρα». Και πάω και αγοράζω µία λύρα από το µακαρίτη τον Ηλία. Μ.Ε. Οκτώ οκάδες κριθάρι. Ερ. Οκτώ; Μ.Ε. Οκτώ οκάδες κριθάρι. Μ.Μ. Την πήρα και την έκρυβα εγώ στο σπίτι. Μ.Ε. Έχω φάει ραβδί εγώ απ εκείνη την λύρα! Μ.Μ. Να κατεβώ από κάτω το σπίτι µας ήτονε διώροφο, απάνω ήτανε καφενείο, από δίπλα ήταν το σπίτι και από κάτω είχαµε φάµπρικα, ο πατέρας µου. Και επήγα εκειά στη φάµπρικα Μ.Ε. Ελαιουργείο παλιό, φάµπρικα Μ.Μ. Τέλος πάντων εγώ είχα φοβερό µεράκι στη λύρα. Ερ. Σε ποια ηλικία επήγατε και αγοράσατε λύρα; Μ.Μ. Τότε πρέπει να µουνε Μ.Ε. Εφτά κι εφτά, δεκατεσσάρων χρονών, περίπου, δεν την αγόρασες; Μ.Μ. Όχι, όχι. Αυτή πρέπει να την πήρα εγώ, έκανε ο Μαρκάκης, έκανε το τσαγκάρικο, ήτονε ο Ηλίας στο τσαγκάρικο, πρέπει να ήτανε το 38 όντε 6

7 τη γόρασα εν θυµούµαι, ούτε θυµούµαι τι την έκανα ύστερα, ούτε ξέρω ίντα γίνηκε η λύρα αυτή, δεν ξέρω. Ερ. Ήσασταν δηλαδή περίπου εννιά - δέκα ετών; Μ.Μ. Όταν την γόρασα; Ερ. Ναι, όταν την αγοράσατε. Μ.Μ. Ναι, µα τη λύρα την έπαιζα πλια µπρος. Τεσσάρων πέντε χρονών. Ερ. Μάλιστα. Ερ. Από τον Ηλία, τον Μαρκάκη; Μ.Μ. Τον Τυροκοµάκη. Ερ. Τον Τυροκοµάκη. Αυτός κατασκεύαζε όργανα; Μ.Μ. Όχι, όχι, όχι. Αυτός την είχε τη λύρα, ύστερα πήρε µια καλύτερη και πούλησε την παλιά. Ερ. Και παίζατε στα κρυφά µε τη λύρα αυτή; Μ.Μ. Στα κρυφά, στα κρυφά. Ερ. Μέχρι πότε; Μ.Μ. Σκοτώνεται ο πατέρας µου το 41 και από κεια κι ύστερα επήρα εγώ Ερ. ηλαδή δεν σας πρόλαβε ο πατέρας σας να σας δει µε τη λύρα, να παίζετε. Μ.Μ. Να κάνω γω παρέα; Όχι, όχι. Από κεια κι ύστερα γω, ήτονε η µάνα µας, ένας καλοκάγαθος άνθρωπος, δεν ήθελε να µας ποτέ δεν µας είπε πράµα και ότι ο καθείς έκανε. Μ.Ε. Επούλησε όµως τη λύρα. Επούλησε τη λύρα Ερ. Ο κύριος Μιχάλης; Μ.Ε. Ο πατέρας µας ε! η µάνα µας. Ερ. Τη λύρα που είχε αγοράσει ο Μ.Ε. Μια λύρα του πατέρα µου, µια που είχε µείνει. εν ξέρω οι άλλες τι γινήκανε, δεν ξέρω ο Μιχάλης, γιατί εγώ δεν τσι θυµούµαι γιατί ήµουν τεσσάρων, τριών χρονών. Μ.Μ. Τρεις λύρες είχε. Μ.Ε. Τρεις λύρες είχε, τι γινήκανε οι άλλες δεν το ξέρω. Μ.Μ. Επήρε τη µία ο Νικολής ο Παπαδοµιχελάκης, ο Καρτερονικολής, επήρε την άλλη ο Μ.Ε. Μερτάκης. 7

8 Μ.Μ. Ο Μερτάκης και η µια έµεινε. Μ.Ε. Και η µια έµεινε. Και την παίζανε αυτή. Αλλά στην κατοχή σε τρεις µήνες µέσα σκοτωθήκανε δυο αδέρφια της µάνας µου και ο πατέρας µας. Αυτοί παίζανε λύρα και ο Μιχάλης και ο Κωστής παίζανε λύρα. Κοπέλια δεν είχανε και µεγάλη αίσθηση του πένθους τότε και λέει στον αδερφό της, «άµε να πουλήσεις τη λύρα», να φύγει από το σπίτι να µην την έχω όλη µέρα στα αυτιά µου. Και την πούλησε. Και µετά από τριάντα χρόνια τη βρήκα εγώ και την ξαναπήρα πίσω. Βρήκα και την πήρα. Ερ. Την ίδια λύρα; Μ.Ε. Την ίδια λύρα. Ναι, την ίδια γράφει απάνω το όνοµα του αδερφού µας. Αυτή ήταν του Κώστα η λύρα. Μ.Μ. Του καθενός έγραφε το όνοµα απάνω η λύρα. Μ.Ε. Του µακαρίτη του Κώστα ήταν το 1929 φτιαγµένη. Μ.Μ φτιαγµένη Μ.Ε. Και γράφει απάνω το όνοµα του, όπως ήτανε παλιά γραµµένη. Ας είναι, τη βρήκα εγώ µε µεγάλες προσπάθειες, την ξαναπήρα, τήνε καθάρισα και την έχω σπίτι. Την έχω εγώ σαν ενθύµιο ίσαµε να ζω. Και µε µία ευχή: όποιο παιδί από την οικογένειά µας µάθει όργανο θα την πάρει, όχι δικό µου, όποιο παιδί την µάθει, από την οικογένειά µας, τση αδερφή µας, του αδερφού µας του Μιχάλη, οποιανού και να ναι. Αλλιώς, θα την πάρω όταν φύγω. Μ.Μ. Έχω ένα ανιψιό ο οποίος είναι ωραίος µπουζουξής Μ.Ε. Ναι, αλλά δεν έµαθε λύρα, παίζει µπουζούκι. Μ.Μ. Έµαθε µπουζούκι Ερ. Πότε ξεκινάτε να παίζετε εσείς σε γλέντι πρώτη φορά; Ερ. Κύριε Μιχάλη. Μ.Μ. Εγώ µέσα στην κατοχή εγώ σε γλέντι δεν έπαιξα. Τα γλέντια τότες ξέρεις ήταν σαν το κρυφό σχολειό, ούτε να παντρευτεί κανείς, ήτανε οι Γερµανοί παέ και δεν έπαιξα εγώ. Στην κατοχή έπαιζε ο Ηλίας. Μ.Ε. Και ο Αδάµης, και ο Ευθύµιος επαίζανε και ο Φωτάκης. Μ.Μ. Ναι. Εγώ δεν έπαιξα στην κατοχή. Μετά την κατοχή αµέσως άρχισα και έκανα παρέες. Παρέες έκανα και πλια µπρος, προτού να παίξω λύρα 8

9 επήγαινα στις παρέες, δεν έλειπα εγώ από µικρός. Παίζανε λύρα και άντε να µε θωρρείς µπάστακα. Ιδίως όταν επαίζανε αυτοί που σου λέω, οι ο Χατζηδάκης απού µε είχενε ενθουσιάσει, τι να σου πω τώρα, είχενε µια µουσικότητα που σε έκανε Ή να περνάνε καντάδα και να κοιµούµαι εγώ στο σπίτι και να ακούσω τη λύρα να σηκωθώ απάνω µε τον αδερφό µας, που πέθανε, ήτονε µεγάλος αυτός, δεν έχουµε πιο µεγάλος από µένα και κάνανε παρέα µε τον Χατζηδάκη κι έπαιζε το µαντολίνο που λέγαµε. Ερ. Λίγο πιο δυνατά αν θέλετε γιατί φοβάµαι ότι µπορεί να µην ακούγεται επειδή χτυπάνε απ έξω. Μ.Μ. Ναι, και έπαιζε το βιολί που λες και εκεί πέρα στην παρέα και ερχότανε στο σπίτι µας. Ξέρεις τότε παρέες δεν τσι κάνανε, θέλανε να σταµατήσουνε να ξεκουραστούν και έπιναν τη ρακί, ήτονε άγιος ο κόσµος τότε, ήτονε άλλος κόσµος, ένας όµορφος κόσµος. Να βλέπεις τώρα να γροικά τέτοια ώρα, να γροικάς τέτοιο τραγούδι, να ανοίξουν τα παραθύρια και να λένε «παιδιά ελάτε µέσα να σας κεράσουµε µια ρακί». Εγώ όµως και να µην είχαν έρθει στο σπίτι µας, από την ώρα που άκουγα τη λύρα εξύπνουνε, δεν άκουγα απ έξω, δεν µπα να έχει χιονίζει, δεν µπα να βρέχει, είχα µια ταράτσα, ανέβαινα στην ταράτσα, να ακούω τη λύρα µέχρι να σβήσει από το αυτί µου, να µην την ακούω πια. Αυτό δηλαδή είναι µεγάλο. Ερ. Μάλιστα. Και παίζετε πού πρώτη φορά, µπροστά σε κόσµο; Μ.Μ. Εγώ έπαιξα σ ένα γάµο ενός µπάρµπα µου, για πρώτη φορά. Ερ. Στο χωριό εδώ; Μ.Μ. Εδώ στο χωριό. Ο πρώτος γάµος απού έπαιξα εγώ σε γάµο. Ερ. Με ποιο λαούτο; Μ.Μ. Ήτονε µε τον Κυριακάκη τον Νικολή. Μ.Ε. Του Νικολή. Μ.Μ. Στου Νικολή του Τρουλινοµανώλη από την Άγια Γαλήνη. Μ.Ε. Α! Α! Μ.Μ. Όταν έπαιρνε την θεια µου την Ελένη. Αυτός ήτονε ο πρώτος γάµος. Είχα φτιάξει µοναχός µου µια λύρα από ασπροµπουρνέ. Είχα µια ασπροµπουρνέ στο εκεί κάτω πώς λέγεται µωρέ στο Ρουµπαγέρο Μ.Ε. Στου Ντουκάκη του Νικολή µέσα. 9

10 Μ.Μ. Και πήγαµε και την έκοψα εγώ και πήγα µε τον Ντουκάκη. Ο Ντουκάκης ήτονε µαραγκός, επιπλοποιός δηλαδή. Ερ. Εδώ στις Μέλαµπες; Μ.Μ. Εδώ στις Μέλαµπες. Πήγα εκειά και την σκαρώσαµε µαζί. Φτιάξαµε τη λύρα και την πρωτόπαιξα στο γάµο. Ερ. Εκείνος είχε ξαναφτιάξει λύρες; Μ.Μ. Αυτός ναι, έφτιαχνε λύρες. Μ.Ε. Και λύρες και λαούτα έφτιαχνε. Ερ. Και πουλούσε; Μ.Ε. Ναι, άµα του ζητούσανε. Μ.Μ. Πήρα εγώ από αυτόν ύστερα. Ερ. Και η πληρωµή ήτανε σε είδος ή σε χρήµα; Μ.Μ. Η πληρωµή τότε, λάδι, συνήθως, λάδι. Το λάδι ήτανε ο πρώτος Τα λεφτά µας εµάς τότε ήτονε το λάδι. Και στου Σταγάκη έκαµα εγώ την άλλη λύρα. Με λάδι την πλήρωσα. Ερ. Μετά την κατοχή ο γάµος, έτσι; Μ.Μ. Μετά την κατοχή, µετά. Στην κατοχή εγώ µέσα δεν έπαιξα σε κανένα δηµόσιο ας το πούµε, έτσι. Έπαιξα σε παρέα αλλά ξέρεις, «πάρε Μιχάλη την λύρα». Παιδί ήµουν κι εγώ, µη νοµίζεις, κι ο Γκαζάκης εµένα µε θώραγε ότι, µ ήβλεπε αυτός και µου έλεγε «Μιχαλιό θα παίξεις τώρα, εσύ»; Είχα εγώ τον αέρα της παρέας γιατί πήγαινα στις παρέες και δεν µε διώχνανε. Εβάλαν τραγούδι. Από αυτούς τους ανθρώπους επήρα εγώ ό,τι πήρα. Από εκειά κι ύστερα όλους τους προσέχαµε, προς Θεού. Τον Σκορδαλό δεν θα προσέξω; Τον Μουντάκη δεν θα προσέξω; Είναι δυνατόν; Αλλά από πού πήρα εγώ τα µαθήµατα, τα πήρα εγώ από αυτούς. Μ.Ε. Μα δεν έχει καµία σχέση η λύρα σου ούτε µε του Σκορδαλού, ούτε µε του Μουντάκη. Μ.Μ. Ναι. Επήρα αυτό το δρόµο. Μ.Ε. Εσένα η λύρα σου, το παίξιµο σου έχει Χατζηδάκη παιξίµατα. Μα µόνο αυτός τα χε, µόνο αυτός τα κράτησε. Ερ. Ο Χατζηδάκης σας άκουσε; Μ.Μ. Βέβαια, έζησε χρόνια, και έπαιζα εγώ στσι γάµους και έπαιζα. 10

11 Ερ. Τι σας έλεγε; Μ.Μ. Τον εκαλούσανε πουθενά µόλις είχανε να τόνε καλέσουνε, να παίξει δυο σκοπούς και µετά να πει «Μιχαλιό, τη λύρα». Να µου δώσει εµένα τη λύρα. Ερ. Και συνεχίζατε εσείς, ας πούµε, για ώρα; Μ.Μ. Ναι, σε όλο το γλέντι. Το βγανα εγώ το γλέντι. Ερ. Και εκείνος τι έκανε, καθότανε δίπλα; Μ.Μ. Καθότανε εκεί, µπάστακας. Ερ. Μπάστακας. Μ.Μ. Μπάστακας. «Μπράβο Μιχαλιό», µου έλεγε. Πάρα πολύ ωραία. Αυτό. Ερ. Σας πληρώνανε τότε; Μ.Μ. Τίποτα. Μ.Ε. Ακόµα χρωστεί τσι κόρδες. Μ.Μ. Πέρα από τσι κόρδες Μ.Ε. Βερεσέ. Μ.Μ. Παίρναµε λεφτά να τσι πληρώσοµε. Γι αυτό δεν το ήθελα το επάγγελµα. Μ.Ε. εν το ήθελε κανείς. Μ.Μ. Όχι, δεν καθίζω εγώ εδώ πέρα να ποθάνω τση πείνας. Μ.Ε. Η µάνα µας, µας έλεγε µια µαντινάδα, να την µάθει κι ο κόσµος, «του λυρατζή, του κυνηγού και του ψαρά το πιάτο, εφτά φορές είναι αδειανό και µια φορά γεµάτο». Τότε δεν παίρνανε λεφτά τα όργανα. Μ.Μ. Μετά τα όργανα παίρνανε λεφτά. Μ.Ε. Τώρα παίρνουνε εκατοµµύρια. Τότες δεν δίνανε φράγκο. Και καθότανε όλη µέρα, όλη νύχτα, συγνώµη, στο χωµατένιο δωµάτιο, γιατί χωµατένια ήτανε και το πρωί πήγαινες σπίτι και πρέπει να πάρεις ένα µαχαίρι να βγάλεις τα χώµατα από τη µύτη σου ή από τα ρούχα σου. εν έβγαιναν αλλιώς. Ερ. Να µας πείτε και εσείς ποιο ήτανε το ξεκίνηµα το δικό σας; Μ.Ε. εν το θυµούµαι καθόλου πότε ξεκίνησα. εν θυµούµαι καθόλου πότε ξεκίνησα. Θυµούµαι, τώρα ο Μιχάλης την είχε φτιάξει τη λύρα, ο µακαρίτης ο πατέρας µας την είχε φτιάξει από σφάκα, από δω από το τσιγαρέτο, δεν κατέω από ποιον. 11

12 Ερ. Από πού; Μ.Ε. Από µια σφάκα. εν κατέω ποιος την έφτιαξε. Εγώ την βρήκα στο σπίτι. Μ.Μ. Αυτή τη λύρα την είχε φτιάξει ο πατέρας µου από σφάκα και τση είχε βάλει κόρδες, αυτός ήτονε πραγµατικά πανέξυπνος και από τρίχα αλόγου, κόρδες από τρίχα αλόγου. Τι έκαµε λοιπόν; Έπιασενε την ψιλή κόρδα, τη Μι, και έβαλε δυο κλωστές, δυο τρίχες. Μ.Ε. υο κλωστές. Μ.Μ. Στην άλλη έβαλε τρεις. Στην άλλη έβαλε τέσσερις και είχανε άλλη φωνή η κάθε κόρδα. Λοιπόν. Είχαµε τώρα ένα λυράκι, που λέει ο Μανώλης, και θυµούµαι λοιπόν και δεν είχαµε ρετσίνι, αυτό που βάνουνε στο τόξο και βάλαµε ακονιζέ, είναι ένα φυτό και είναι Μ.Ε. Είναι ένα φυτό, αδρέ το λένε και είναι άγριο και έχει πάνω κόλα, όπως το λιβάνι. Μ.Μ. εν θα ξεχάσω τον ήχο της λύρας αυτής. Μ.Ε. Βέβαια, άµα έβαζες ακονιζέ δυο φορές γινότανε το δοξάρι ολοπράσινο, γινότανε άχρηστο. Και το δοξάρι γινότανε από αθάνατο. Μ.Μ. Αθάνατο και από άλογα Μ.Ε. Φυτική και από ζω κή Μ.Μ. Αλλά έπρεπε να πάρεις από το άλογο την ουρά και Μ.Ε. Έπεφτε και κανένα µπεντάκι καµιά φορά. Ερ. Μετά την κατοχή ξεκινάτε; Μ.Ε. Μετά την κατοχή. Εγώ ήµουνα στην κατοχή µικρός, τεσσάρων χρονών. Ερ. Περίπου πότε; Μ.Ε. Το 45 πες. Ερ. Επηρεαστήκατε που βλέπατε τον αδερφό να παίζει; Μ.Ε. Βέβαια, βέβαια. Μετά την κατοχή. Μ.Μ. 47, 48. Μ.Ε. εν θυµάµαι τη χρονολογία. Εµένα µε επηρέασε πάρα πολύ και ο Χατζηδάκης, εµένα τα ακούσµατά µου είναι απ τον Χατζηδάκη, από το Μιχάλη, βασικό, από τον µακαρίτη τον Κώστα βέβαια, από τον Αντώνη τον Λυρατζάκη. Τότε ας πούµε οι ακµάζοντες, και οι άλλοι και οι Φωτάδηκες, αλλά τούτοι ήτανε οι πιο καλοί. 12

13 Ερ. Πόσων χρονών πιάνετε εσείς να παίζετε; Μ.Ε. Σε γλέντια έπαιζα από οκτώ χρονών. Σε γλέντια έτσι άρχισα και έπαιζα οκτώ χρονών. Κάτι καλά κακά δεν µπορώ να πω ότι έπαιζα λύρα, λόγω του ότι ήµουνα πιτσιρικάς µε βολοσέρνανε σε παρέα. Παντρευότανε εδώ, ο Μιχάλης έπαιζε ήτονε δυο γάµοι, ο ένας στου Μποκογιάννη Ερ. Στο; Μ.Ε. Στου Μποκογιάννη το γάµο και ο Αντώνης έπαιζε στου άλλου το γάµο. Και εµένα µε πήρε µια παρέα καµιά εικοσαρέ άτοµα µεγάλη, γερόντοι, µαζί µε τον Νίκο µε το µαντολίνο που λέγαµε προηγουµένως, τον πατέρα του λαουτιέρη να κάνοµε καντάδα. Εγώ έπινα πιοτό, µου παίρνανε λουκούµια και σοκολάτες και µου τση βάνανε στα στήθια. Και ξηµερωθήκαµε και το πρωί σµίξαµε σε µια παρέα, η µία παρέα του γάµου και εµείς στο δρόµο, πιτσιρικάς εγώ και στένει ο Αντώνης τη λύρα, «εσταθείτε στο γύρο να περάσουνε οι νέοι». Και περάσαµε εµείς, µια µεγάλη παρέα, για µένα ήτανε ανέβασµα στον ουρανό. εν έπαιζα λύρα, να το πούµε ετσά. Ό,τι εµπόρου να παίξω, αλλά λόγω του µικρού τση ηλικίας µου δεν µε παρεξηγούσανε δα. Ερ. Πώς µαθαίνατε τους σκοπούς; Μ.Ε. Μόνο µε το αυτί. Ερ. ηλαδή το ακούγατε από κάποιον Μ.Ε. Μόνο µε το αυτί. Ερ. Και πηγαίνατε σπίτι, πιάνατε τη λύρα και το παίζατε; Μ.Ε. εν είχαµε ούτε γραµµόφωνο, δεν υπήρχε µαγνητόφωνο τότε. Ούτε γραµµόφωνο είχαµε ούτε εύκολο ν αγοράσεις δίσκους. Απλώς το παιζε ο Χατζηδάκης, ο Μιχάλης, ο τ άκουγα και το έπαιζα. Εµείς τα µάθαµε µόνο µε το αυτί. Ερ Να ρωτήσω πόση ώρα σας έκανε να βγάλετε ένα σκοπό στη λύρα, από τη στιγµή που καθόσασταν και το παλεύατε; Μ.Ε. Κοίταξε εξαρτάται. Ερ. Για πέστε µας λίγο πόση ώρα σας έπαιρνε να το βγάλετε; Μ.Ε. Αυτό εξαρτάται, εγώ προσωπικά πιστεύω ότι στον καθένα είναι χωριστό. Όταν ακούσω ένα σκοπό, δεν τον παίζω. Τον άκουσα, µπαίνει στο µυαλό 13

14 µου µέσα σιγά - σιγά και µετά από πέντε µέρες µπορεί να έρθει µόνος του. Να βγει έξω. Οπότε τόνε παίζω. Τότε τόνε παίζω. Αλλιώς να κάθοµαι µ ένα δίσκο να ακούσω τι παίζει και να παίζω τι παίζει ποτέ δεν το έχω κάνει και δεν θα το κάνω. Ερ. Πιτσιρικάς που ακούγατε τον αδερφό σας, τι κάνατε, όταν γυρνάγατε σπίτι; Μ.Ε. Άκου, άκου. Έπαιζε τον σκοπό. Μετά από µια µέρα, µετά από δυο, µου βγαινε µόνος του, να τόνε σφυρίξω, να τον τραγουδήσω, κι έπιανα τη λύρα να τόνε παίξω, καλά κακά, όπου έκανα όπου νόµιζα, µπορεί να κάνω κι ακόµα λάθος, αλλά όπου νόµιζα ότι έκανα λάθος ξανά παρακολουθούσα πώς ξαναπαίζει και µετά το ξανάπαιζα. εν δεν υπήρχε διδαχή. Ερ. Τον διορθώνατε; Μ.Μ. Και τώρα τόνε διορθώνω. Ναι. Ερ. Και τώρα τον διορθώνετε; Μ.Ε. Ναι, ναι, ναι, πολλές φορές. Και τώρα, ναι, και τώρα πολλές φορές και τώρα. «Αυτό το παίζεις στραβά, αυτό το παίζεις στραβά», µου λέει. «Αυτό το παίζεις στραβά». Μ.Μ. Μην Μ.Ε. Όχι, όχι, αυτό είναι γεγονός, πολλές φορές. Ερ. Και εσείς κύριε Μανώλη, όταν σας λέει κάποια διόρθωση ο κύριος Μιχάλης, εσείς την υιοθετείτε, δηλαδή συµφωνείτε ή Μ.Ε. Την ακούω, ακούω αυτό που λέει. Καµιά φορά δεν µου αρέσει, του λέω «όχι, δεν είναι ετσά». Μπορεί να του φέρω αντίρρηση αλλά τις πιο πολλές φορές ακούω τι λέει. Στάσου, καλά λέει, στραβά το πήρα. Ερ. Τι µπορεί να πει, δηλαδή; Μ.Ε. Ένα γύρισµα, να φέρουµε ένα παράδειγµα, εµείς δεν ξέρουµε νότες, αλλά θα πω κάτι, πες ότι έπρεπε να παίξω Ντο και έπαιξα Λα, έτσι; Και θα µου το διορθώσει. Αν πράγµατι στο αυτί µου είναι σωστό αυτό που λέει, και τσι πολλές φορές είναι τσι πολλές φορές είναι σωστό. Ερ. Θα το κρατήσετε όµως; Μ.Ε. Τσι περισσότερες φορές, είναι σωστό. Το πρόβληµα είναι ένα. Ότι για να αφοµοιώσεις ακριβώς επειδή δεν υπάρχει η παρτιτούρα, έτσα θα το πω, δεν 14

15 κατέω πώς το λένε, έτσα τση γροικώ, αν σου δώσω σε σένα τώρα ένα γραµµένο κοµµάτι θα το παίξεις στο πιάνο. εν πα να µην το έχεις ακούσει ποτές σου, θα το παίξεις. Εµάς δεν είναι το ίδιο. Πρέπει να τ ακούσω, να τ ακούσω σωστά, αν έχω την ικανότητα, να το αφοµοιώσω σωστά και να το παίξω. Γι αυτό είµαι και εγώ ενάντια σ αυτούς που παίρνουνε ένα κοµµάτι από κάποιον, ας πούµε ένα παράδειγµα. Ήτονε ο Σκορδαλός που ήτονε µεγάλοι δασκάλοι, δεν ξεκινώ από αυτούς. Και παίρνει ένας λυράρης ένα κοµµάτι και αρχίνει να του βάζει δικά του πράγµατα µέσα. εν γίνονται αυτά τα πράγµατα, για µένα. εν είναι σωστά. Θα το παίξεις όπως το παίζει αυτός, αν µπορείς. Αν θέλεις εσύ, αν έχεις την ικανότητα, κάµε δικό σου κοµµάτι. Φτιάξε ένα δικό σου. Αφού προσθέτεις του δασκάλου, δεν µπορείς να κάµεις ένα δικό σου; εν µπορείς να κάµεις ένα δικό σου; Μην του προσθέτεις. Εκεί είµαι εντελώς αντίθετος. Και όταν παίζω προσπαθώ να παίξω όπως το παίζει ο άλλος, αν όχι µε τον ίδιο τρόπο ακριβώς, να έχει το ίδιο νόηµα. Αυτός που το ακούει από κάτω να λέει αυτό που παίζεις τώρα είναι του Σκορδαλού, τον τάδε σκοπό. εν παίζει ανακατεµένα. Αυτή είναι η αρχή µου και αυτό θα είναι το τέλος µου. εν το αλλάζω. Ερ. Όταν λέτε ανακατωµένο; Μ.Μ. Ας πούµε παίζει Τα παιδιά του Πειραιά έτσι Ερ. Όχι, όχι να το φέρουµε στο κρητικό. Μ.Ε. Πιο κατανοητό είναι. Παίζουµε Τα παιδιά του Πειραιά, µπορώ εγώ να το παίξω µε άλλο τρόπο (Τραγουδάει λίγο το τραγούδι Τα παιδιά του Πειραιά) Μπορώ να το παίξω διαφορετικά; Τότε θα φτιάξω ένα δικό µου κοµµάτι. Αυτό εννοώ ανακατεµένο. Ερ. Λίγο το ανακατεµένο στα κρητικά τι εννοείτε; Μ.Ε. Μπερδεµένο. Να ξέρεις ότι η λέξη είναι στη µουσική. Ερ. Είναι λάθος, δεν ξέρω αν έχω κάτι στο µυαλό µου, είναι λάθος δηλαδή κανείς να παίξει κάποια συρτά του Ροδινού και να τα ταιριάξει µε συρτά του Σκορδαλού; Εκεί πάει το «ανακατεµένα»; 15

16 Μ.Ε. Όχι, όχι. Να παίξεις κοµµάτια του Ροδινού και να βάλεις µε δικό σου τρόπο µέσα δικές σου κατασκευές οι οποίες δεν ισχύουνε. Ερ. Μάλιστα. Μ.Ε. Αυτό εννοώ, δεν εννοώ, αν θα τελειώσεις τα κοµµάτια του Ροδινού και µπεις στον Σκορδαλό ή στον Μουντάκη, ή στον καθένα, αυτό είναι άλλο. Άλλη υπόθεση. Ερ. Αυτό είναι καλό; Μ.Ε. Βεβαίως είναι καλό, να µπορείς να συνδέεις µουσικές, δηλαδή να µπορεί να πηγαίνεις στο δρόµο που πρέπει. Πρέπει να µείνεις στο δρόµο, να µην φύγεις ένα δρόµο δεν ξέρω να σας τις πω και µε Να φύγεις από τον ένα δρόµο από τη Λα και να πεταχτείς στη Σι για να µπεις σ ένα σκοπό, γιατί κτυπάει στα αυτιά ανάποδα. Αν µπορείς να το συνδέσεις σωστά, τα συνδέεις όλα, οποιανού θε να είναι δεν έχει σηµασία. Το κοµµάτι όµως που παίζεις του Ροδινού ή του Σκορδαλού ή του Μουντάκη ή οποιανού είναι να το παίξεις ατόφιο. Το τελείωσες; Σύνδεσε το µε του Κλάδου. Σύνδεσε το µε όποιο άλλο θέλεις. Αυτό είναι σωστό και καλό, για µένα πιστεύω ότι είναι και ικανότητα να το κάνεις αυτό. Πρέπει να είναι ικανότητα µεγάλη για να το κάµεις. Ερ. Εσείς όταν κάνατε µια σειρά από συρτά, όταν παίζετε, υπάρχουνε συγκεκριµένες ακολουθίες, συγκεκριµένα συρτά που θα πάτε; Μ.Ε. Ναι, ναι. Εχθές έπαιξα για παράδειγµα ένα κοµµάτι του Σκορδαλού και µετά µπήκαµε στου Κλάδου, να το πω έτσι. Μπήκαµε στου Κλάδου. Αλλά χωρίς να φεύγουµε από τον ρυθµό, από τον ρυθµό τον γνήσιο, δηλαδή το ακουστικό, εκτός του χρόνου. εν φύγαµε από µια νότα η οποία δεν έχει σχέση µε την πρώτη. Φύγαµε από την ίδια νότα στον επόµενο σκοπό. Αν δεν ταιριάζει έτσι Ερ. Επήγατε στου Κλάδου, µπορούσατε να πάτε και σε άλλον; Μ.Ε. Ναι. Στου Καλογρίδη, οπουδήποτε αλλά φτάνει να µπεις από πού θα µπεις εκεί. Ποιο δρόµο θα ακολουθήσεις να µπεις εκεί µέσα χωρίς να ακουστεί παραφωνία από κάτω. Ερ. Αν σας ακούσουµε δέκα φορές να παίζετε σε δέκα διαφορετικές περιπτώσεις, µία φορά εδώ στις Μέλαµπες, µία φορά στο Ρέθυµνο 16

17 Μ.Ε. Παντού είναι το ίδιο. Παντού θα ναι το ίδιο. Ερ. Θα συνδέσετε τα ίδια πράγµατα; Μ.Ε. Αυτό το προσέχω πάντα. Αυτό είναι αδυναµία µου και το προσέχω πάντα, πώς θα µπω, µπορώ να παίξω τριών διαφορετικών λυράρηδων, ή τεσσάρων δεν ξέρω τι, σε ένα συρτό απάνω, αλλά όλα θα ξεκινούν από µια αρχή και θα πηγαίνουνε σ ένα τέλος και θα µπαίνει η αρχή από το τέλος του αλλουνού και όχι από µέση. Ερ. Ναι. Και κάτι άλλο. Όταν εσείς παίζετε µια σειρά από συρτά πάντα θα περιµένουµε τα ίδια συρτά να ακολουθούν ας πούµε το Μόνο εκείνος π αγαπά; Μ.Ε. Αν αρχίξω Μόνο εκείνος π αγαπά θα µπω σ έναν συγκεκριµένο σκοπό, επειδή τον έχω στο µυαλό µου και µου ταιριάζει, έτσι; Μπορώ όµως να µπω και σε ένα άλλον. Και σ έναν άλλον Την άλλη φορά µπορεί να µ ακούσεις να µπω και σ έναν άλλον σκοπό, αλλά χωρίς να αλλάξει αυτό που είπα προ ολίγου, το τέλος του ενός να µπει στην αρχή του άλλου. Ερ. Από τον Πρώτο, ας πούµε, όταν παίζετε τον Πρώτο, µετά πού το πάτε; Έχετε δυο τρεις εναλλακτικές να το γυρίσετε κάπου αλλού; Μ.Ε. έκα. Ερ. έκα; Μ.Ε. έκα. Μια φορά θα παίξω το Πρώτο συρτό µε έναν άλλον, την άλλη φορά θα παίξω Πρώτο συρτό που παραγγέλνουνε συνήθως, «Πρώτο συρτό, παίξε Πρώτο συρτό», την µια φορά θα παίξω ένα κοµµάτι µετά τον Πρώτο συρτό, την άλλη θα παίξω ένα άλλο κοµµάτι. Την άλλη φορά θα παίξω ένα άλλο για να αλλάξει γενικά η αίσθηση ότι η µουσική δεν είναι πάντα η ίδια, το ίδιο κοµµάτι. Ερ. Υπάρχει κάποιο άλλο στοιχείο που σας επηρεάζει στο να επιλέξετε πού θα πάτε, ποια πόρτα θα ανοίξετε, υπάρχει κάποιο άλλο στοιχείο, ένας χορευτής ας πούµε, ο τόπος ; Μ.Ε. Υπάρχει. Αν βλέπεις ένα χορευτή ο οποίος αρχινάς και παίζεις ένα σκοπό, ο οποίος είναι αργός, ένα παράδειγµα, έτσι; Και ένας χορευτής είναι σβέλτος, παίζει µεγάλη σηµασία αυτό στο χορό απάνω. Αυτός είναι σβέλτος και λες, θέλει ένα χορό αργό ή ένα γρήγορο θα φύγεις και θα πας σ έναν εµείς 17

18 τους λέµε «όρσους», ναι αυτή είναι η λέξη µας εµάς, «όρσους», δηλαδή ένα πιο δυνατό, έναν πιο δυνατό σκοπό, γιατί αυτός είναι δυνατός χορευτής και όταν είναι δυνατός χορευτής δεν κοιτάς ούτε τα πόδια του καθόλου, µόνο παίζει η λύρα µόνη της. Όταν είναι ένας µπάσος χορευτής, σφίγγεσαι και λες πώς θα το κρατήσω εδώ να µη χάσει το χορό. Όταν όµως θα πας λοιπόν σε ένα κοµµάτι που δεν έχει καµία σχέση µε τι ήθελες εσύ να ακολουθήσεις, εγώ ήθελα να ακολουθήσω ένα άλλο, που µου αρέσει ξέρω γω ηχητικά. Όταν έχω όµως έναν χορευτή ο οποίος έχει άλλη νοοτροπία, θα το αλλάξω. Θα φύγω από το δικό µου από το τι θέλω εγώ, αλλά πάντα, πάντα µε σειρά. Ερ. Κύριε Μιχάλη, εσείς τι έχετε να πείτε γι αυτό; Μ.Μ. Εγώ λέω το εξής ότι όπως ένας ειρµός απού έρχεται και εξαρτάται σε ποια κατάσταση είσαι, ο ίδιος ο οργανοπαίκτης, δηλαδή είναι στιγµές που σου ρχονται τα πάντα να παίξεις. Έρχονται στιγµές απού µπερδεύεσαι και ψάχνεις να βρεις τι θα παίξεις, δεν είσαι διόλου στην ίδια κατάσταση αλλά το βασικότερο όπως το πε κι ο Μανώλης είναι το εξής. Κατ αρχήν δεν µπορείς να παίξεις να σαι σε µια διασκέδαση στο σύλλογο, έρχεται σου παραγγέλνει ο Μανώλης, που παραγγέλνει ο Νίκος, ο Γιάννης, παραγγέλνετε εσείς, δεν µπορείς να παίζεις τον ίδιο σκοπό, όλη νύχτα. Γιατί ξέρεις, αρχίζει πλέον και γίνεται βαρετό στ αυτί, πρέπει να αλλάξεις. Μ.Ε. Και προπαντός στου οργανοπαίχτη. Μ.Μ. Βέβαια, πρέπει να αλλάξεις σκοπούς. Τώρα εκεί το πώς θα συµπεριφερθείς, αυτό είναι θέµα πλέον προσωπικό του οργανοπαίκτη. Ερ. Και τι γίνεται σ αυτές τις περιπτώσεις; Αν έρχεται ο ένας ο άλλος, ο τρίτος, ο τέταρτος Μ.Ε. Θα σας πω µια ιστορία γι αυτό. Μ.Μ. Υπάρχουνε σκοποί, υπάρχουνε σκοποί χιλιάδες, οι καλύτεροι για µένα, βέβαια, το καλύτερο είναι να ξέρεις εκτός αν σου κάµει και παραγγελία, αν σου πει «θα µου παίξεις τώρα τον Άνεµο» και πάλι θα φύγεις από εκειά. Μ.Ε. Και πάλι όµως θα φύγεις από κει. Μ.Μ. Είσαι υποχρεωµένος να τον αρχίσεις, θα αρχίσεις από αυτόν, αλλά θα φύγεις, δεν µπορεί να παίζεις ένα σκοπό συνέχεια, µπορεί να στο έχουνε πει 18

19 πέντε, δέκα. Αν όµως εµένα φερ ειπείν δεν µου λέει, δεν µου κάνει παραγγελία, «παίξε συρτό», συρτοί είναι χίλιοι, εγώ αρχίζω από όπου θέλω, δεν έχω κάνα πρόβληµα. Αρχίζω να παίζω, βλέπω πως δεν του καλοπάει στα πόδια, θα παίξω άλλο σκοπό και θα τόνε πάρω κάποια στιγµή. εν µπορείς όµως ο οργανοπαίκτης δεν µπορεί να ακολουθεί τον καθένα τι ξέρει. Χίλιοι χορεύουνε, χίλιους χορούς κατέχουνε. Ο οργανοπαίκτης πρέπει να παίζει στο ρυθµό του, ο άλλος χορεύει, δεν χορεύει, ό,τι θέλει ας κάνει. Μ.Ε. Καλά, πολλές φορές όµως αναγκαζόµασταν, πολλές φορές αναγκαζόµασταν Μ.Μ. Όταν όµως τύχει, όπως είπε κι ο Μανώλης και θέλω να καταλήξω, ένας µερακλής και παίζεις ένας σκοπό ο οποίος είναι µπάσος Μ.Ε. Αργός Μ.Μ. είσαι υποχρεωµένος να το γυρίσεις να τόνε πας εκειά που ξέρεις ότι θα χορέψει αυτός. Θα παίξεις «όρσες», τότε χορεύει αυτός, ας πούµε Μ.Ε. Εγώ έχω συγκεκριµένους χορευτές ένα παράδειγµα λέω, στις παρέες µου, γενικά σε αυτά και αρχινώ και παίζω, µου παραγγέλνει ο Νίκος «παίξε µου τον Πρώτο συρτό», και αρχίζω τον Πρώτο συρτό, ένας από την παρέα, ο Λουλούδης ο Γιάννης, εν πάσει περιπτώσει, θα έρθει και η σειρά του και µου τυχαίνουνε πολλοί τέτοιοι ξέρω πού θα πάω. Αφήνω να τελειώσει ο προηγούµενος απ αυτόν, µόλις τελειώσει ο προηγούµενος και αλλάξει να πάει ο Γιάννης µπροστά πάω εγώ αλλού, σε άλλο σκοπό. Εκείνο που έχει βάση σε µένα όµως είναι πώς θα ανεβώ εκεί χωρίς να αλλάξω τη µουσική, χωρίς να ακουστεί παραφωνία και λέω από µέσα µου τώρα θα µπω εκεί, µόλις πιάσει ο Γιάννης. Μ.Μ. Είναι και το άλλο πράµα, είναι και το άλλο πράµα. Μ.Ε. Και αρχινά ο Γιάννης και ανεβαίνει στα ταβάνια. Μ.Μ. Είναι και το άλλο πράµα Μανώλη. Από την ώρα που θα πιάσει ο χορευτής να χορέψει και κάµει τρία ζάλα ξέρεις ίντα ναι. Και αυτός που κάνει τα ζάλα, ας µην τόνε γνωρίζεις. Ξέρεις. Τα τρία του ζάλα σου λένε ότι έπιασε στη δουλειά Μ.Ε. Αυτό που λέω εγώ Μιχάλη είναι το εξής 19

20 Μ.Μ. Άντε γεια µας. Ερ. Στην υγειά σας. Μ.Ε. Πολλές φορές αναγκάζοµεσταν να διορθώσοµε την χορευτή. Μ.Μ. εν µπορείς. Μ.Ε. Όχι, όχι. Άσε µε να τελειώσω να µου πεις αν έχω δίκιο. Πολλές φορές λοιπόν πιάνουν και χορεύουν, αν θες πεντοζάλη, αν θες συρτό, ό,τι να ναι. Ο πρώτος χορευτής είναι καλός. εύτερη είναι µία γυναίκα που την χορεύει από υποχρέωση, την κρατάει αλλά η γυναίκα δεν πάνε τα πόδια της καλά. Ο χορευτής λοιπόν κάποια στιγµή µπερδεύεται και αλλάζει το βήµα του. Εγώ νιώθω την υποχρέωση να µπω στα δικά του πόδια και το µόνο που θα κάνω είναι να κοιτάξω τσι λαουτιέρηδες, ν αλλάξω επί τόπου. εν ακούγεται από κάτω, αλλά πρέπει να µπω στα πόδια του χορευτή, αυτουνού που χορεύει, όχι αυτουνού που δεν χορεύει. ηλαδή πολλές φορές σου δηµιουργείται αυτό το πρόβληµα. Ας πούµε ένα πεντοζάλη, και ενώ έχεις αρχίσει αυτό το ρυθµό, αυτοί πάνε ανάποδα, δεν µπορείς να συνεχίσεις. Άλλα χορεύουνε, άλλα παίζεις. Αναγκάζεσαι λοιπόν να µπεις στον δικό τωνε ρυθµό. Μια φορά, δυο, αν τόνε χάσουνε, λες ας τον να χορεύει ό,τι θέλει. Λες ύστερα ότι δεν σε νοιάζει, δεν ξέρουνε, δεν χορεύουνε. Ερ. Ένα σκοπό πόση ώρα τον κρατάτε συνήθως; Μ.Ε. Εξαρτάται, αυτό είναι, αυτό είναι Οι επαγγελµατίες λυράρηδες τόνε κρατάνε δέκα λεπτά και σου λέει σκόλασε να µπει ο άλλος, να πάρω λεφτά. Ο λυράρης που παίζει για την παρέα, µπορεί να τόνε κρατήξει ένα τέταρτο, είκοσι λεπτά. Μ.Μ. Εξαρτάται. Μ.Ε. Ό,τι κέφι έχει η παρέα του. Ερ. Τον ίδιο σκοπό, έτσι; Μ.Ε. Όχι τον ίδιο σκοπό, µπορείς να αλλάξεις δέκα σκοπούς αλλά τον χορό, δεν τον σταµατάς. Ερ. Όχι, εγώ λέω ένα σκοπό, πόσες φορές τον παίζετε; Μ.Ε. Μπορείς να πεις µία µαντινάδα, ή να πεις δυο, ή να µην πεις καµιά και να αρχίσεις ένα σκοπό και µετά τον αλλάζεις και να µπεις σ έναν άλλον. Αυτό 20

21 δεν έχει πολύ µέτρο. Αν αρχίσεις µια µαντινάδα θα τήνε τελειώσεις στον σκοπό αυτό, να τελειώσεις την µαντινάδα στον ίδιο σκοπό. Ερ. Μπορείτε να πείτε και καµιά µαντινάδα σε ένα σκοπό, να παίξετε µόνο το σκοπό και αµέσως µετά να πας σε άλλο σκοπό για να πείτε µια µαντινάδα; Μ.Μ. Πολλές φορές. Ερ. Γίνεται και αυτό; Μ.Μ. Ναι, ναι. Μ.Ε. ηλαδή, συγνώµη, για να το καταλάβω. Παίζεις ένα σκοπό. Ερ. Παίζεις ένα σκοπό. Μ.Ε. Αρχινά µια µαντινάδα. Ερ. Όχι. εν λες τίποτα. Μ.Ε. Και φεύγεις και πας σε ένα άλλο. Πολλές φορές, το ίδιο συνέχεια. εν τραγουδάµε και συνέχεια, γιατί κανονικά ο χορευτής δεν θέλει πολύ µπλα - µπλά. Γιατί το µπλα - µπλα τους πιο πολλούς φεύγει ο χρόνος, χάνεται ο χρόνος. Αλλάζει την είναι λίγοι οι λυράρηδες που τραγουδούνε και πέφτουν µε τον ίδιο χρόνο και δεν µπερδεύουν τον χορευτή. Οι πιο πολλοί, να µην σου λέω ονόµατα, γιατί θα µπερδευτούµε, αρχινά να τραγουδεί και παίρνει έξω από το σπίτι του, όχι από το χορό. Μ.Μ. Για να τραγουδήσεις πρέπει να είσαι 100% σίγουρος. Συντονισµένος µε το όργανο. Ερ. Είδαµε ότι βάλατε µια οµάδα ανθρώπων να τραγουδάνε. Το κάνατε αυτό εδώ στο χωριό; Συνηθιζότανε; Μ.Ε. Όταν χορεύανε; Μ.Μ. Όχι, όχι. Μ.Ε. Όταν παίζανε παλιά, για να το καταλάβεις, όταν παίζαµε παλιά στη µέση του και παίζαµε πεντοζάλια, τραγουδούσανε όλοι. Λέγανε όλοι µαντινάδες απ έξω. Γύρω γύρω, όλοι οι χορευτές, όλοι µαντινάδες. Όταν παίζαµε χωρίς µηχανήµατα λέω. Τώρα που έχουµε τα µηχανήµατα, εγώ οµάδα δεν θέλω να τραγουδεί. Η οµάδα θα µπερδέψει το χορό. Τέρµα τελείωσε, όσο καλή και να ναι. Η οµάδα θα µπερδέψει το χορό, γιατί έχω το µυαλό µου στη ρακί, ο άλλος έχει το µυαλό του. Αρχινά και ο άλλος χορεύει. Μ.Μ. Εχθές ακόµα 21

22 Ερ. Εσείς κύριε Μιχάλη εσείς τι πιστεύετε, θέλετε να τραγουδούν άλλοι όταν εσείς παίζετε λύρα; Μ.Μ. Εγώ όταν παίζω και χορεύουνε, δεν θέλω να τραγουδεί κανείς, άνθρωπος. Γιατί αυτός που θα θέλει να τραγουδήσει θα πρέπει να είναι τόσο εξασκηµένος, πεπειραµένος παρά εγώ, αλλά ελάχιστοι, απού θα πρέπει να µην φύγει, δέκατο, έφυγα δέκατο, κάνει τη λύρα, ίντα θα κάνουµε; Μ.Ε. Αρχινά το συρτό να χορεύει και όταν τραγουδά νταν κάνει το πόδι του να πάει εκεί. «Αµάν». Στο πόδι του πρέπει να πάει το αµάν και όχι στον αέρα, όχι επειδή θέλεις να δείξεις την φωνή σου. Το «αµάν» πρέπει να είναι στο πόδι του. «Αµάν». Το δεύτερο «αµάν» πρέπει να γυρίσει πάλι στο πόδι του και είναι µεγάλη υπόθεση. εν τραγουδάνε στο χορό. Μ.Μ. Ο άλλος είναι στο κέφι Μ.Ε. Ο άλλος είναι στο κέφι και πολλές φορές δεν χορεύουνε Μ.Μ. Και αρχίζουνε και πιάνει το µικρόφωνο και για µια εγώ χαλά το κέφι µου. Εγώ θωρρείς και κάθοµαι και δεν βγάνω άχνα και δεν µιλάω, εντάξει, αλλά ίντα να του πεις, δεν µπορείς να του πεις πράµα. Και αναγκάζεσαι και το δέχεσαι. Μ.Ε. Εµείς λέµε τι πρέπει και πώς το δεχόµαστε. Μ.Μ. Αυτό είναι απαράδεκτο για µένα. Τι πρέπει και πως το δεχόµαστε. Μ.Ε. εν µπορείς να µιλήσεις, θα τον ανεχθείς και πολύ - πολύ θα πεις του λαουτιέρη, ο Μιχάλης δηλαδή θα πει του Μανώλη, «παίζε» µην φύγεις εσύ δηλαδή από τον χρόνο τουλάχιστον, έφυγε αυτός, µη φύγεις κι εσύ, δεν µπορείς να κάνεις τίποτα άλλο. Άµα του πεις φύγε τώρα κτυπάει άσχηµα. Μ.Μ. Εγώ να παίζω και να τραγουδώ είναι η χαρά µου, αλλιώς δεν µπορώ. Αλλιώς είναι να κάνουµε µια παρέα πιάσουµε τα όργανα και να πεις την µαντινάδα ο Σπύρος, και λέει άλλη η Ειρήνη και λέει ο καθένας µια µαντινάδα. Εντάξει. Τότε εγώ εντάξει εγώ θα ακολουθήσω θα τόνε προσέξω, όσο µπορώ. Στο χορό, είναι άλλο πράµα, όταν χορεύουνε οι άλλοι δεν µπορείς. Στον χορό είναι άλλο πράµα. Είναι φοβερή, φοβερή, φοβερή ιστορία. Ερ. Όταν χορεύουνε συνηθίζεται να λένε µαντινάδα και να σας πούµε «άλλαξε Μιχάλη τον σκοπό»; 22

23 Μ.Μ. Ναι. Πολλές φορές. Ναι. Ερ. Θυµάστε καµιά τέτοια περίπτωση; Μ.Ε. Μα τελειώνουµε πρώτα την µαντινάδα και µετά αλλάζω σκοπό. Ερ. Όχι εσείς. Να πει ο χορευτής µαντινάδα για να αλλάξετε εσείς το σκοπό. Μ.Ε. Όχι, όχι. Ερ. Να πει, «άλλαξε Μανώλη το σκοπό και έχω πολλά σεκλέτια». Μ.Μ. Όχι, όχι. Μ.Ε. Την ώρα που χορεύει να µου πει «παίξε µου το τάδε», ένα παράδειγµα θα φέρω να µην λέµε σκοπούς γιατί ποιο σκοπό να πούµε. Παίζουµε ένα σκοπό του Κλάδου έτσι µου ήρθε εµένα να παίξω του Κλάδου. Και µου λέει κάποιος θέλω να µου παίξεις του Σκορδαλού τον Άνεµο. Μ.Μ. Αυτό µπορεί να στο πει. Μ.Ε. Αν λέω µαντινάδα θα την τελειώσω. Άµα τελειώσω την µαντινάδα γυρίζω σιγά - σιγά να µπω στο χορό που θέλει αυτός. Αλλά να αρχίζει αυτός να τραγουδεί από κάτω για να αλλάξω εγώ σκοπό, ποτέ. Ερ. Μας είχατε πει προηγουµένως ότι µε µαντινάδες που είχανε ανταλλάξει κάποιοι γίνανε και σκοτωµοί. Μ.Ε. Ο Μιχάλης ξέρει µιαν περίπτωση. Μ.Μ. εν είναι µία, µον είναι πολλές. Μ.Ε. Εγώ ξέρω µια περίπτωση µόνο που παρεξηγήθηκα εγώ. Εγώ, εδώ καθόµουνα και έπαιζα και είπα του Χαριτάκη τώρα, µα θα το κλείσει τώρα που θα πω τη µαντινάδα του Χαριτάκη, θα το κλείσεις. Ερ. Ας µας πείτε άλλη µαντινάδα, δεν χρειάζεται Μ.Ε. Όχι, όχι. Θα σας την πω και αυτή για να καταλάβεις. Όχι θα σου πω. Έρχεται κάποιος και µου λέει µια µαντινάδα. Μου βάνει και µένα έτσι καλαµπουρίστικη και την ειπώ. Άνθρωποι από κάτω παρεξηγηθήκανε. Και λέω «βρε παιδιά, την είπα τώρα καλώς ή κακώς, συγνώµη» «Σαν την κριαροκεφαλή την κακοτσουδισµένη Έτσα ν του γέρου το φιλί µην σιβαστείς καηµένη». Κάποιοι είχανε πρόβληµα και νοµίζανε πως το πα επίτηδες και εγώ δεν ήξερα ούτε το πρόβληµα ούτε την µαντινάδα, όµως αυτό µου έτυχε µια 23

24 φορά στη ζωή µου, µου έτυχε. Και από τότε προσέχω πολύ και τσι µαντινάδες που θα πω και ποιος µε κοιτάει και ποιος δεν µε κοιτάει. Ερ. ηλαδή; Μ.Ε. Αν από κάτω µε κοιτάνε ανθρώποι θα κοιτάξω να προσέξω να µην πω µαντινάδα και να χτυπάει σε αυτούς και να νοµίζουνε ότι το λέω επίτηδες. Προσέχω πάρα πολύ στις µαντινάδες. Μ.Μ. Ο λυράρης, ο οργανοπαίκτης είναι υποχρεωµένος να σέβεται τους θαµώνες απού είναι στο κέντρο που παίζει, να µην δώσει το παραµικρό δικαίωµα αυτός, να λέει για την αγάπη, να λέει, να λέει, να λέει. εν µπορείς να µου πεις µια µαντινάδα η οποία, κάθεται εκειά µια παρέα και δεν ξέρεις ίντα έχουν αυτοί, αλλά αυτοί «το πανε για µας», σου λέει. Ερ. Αυτό που λέτε ότι υπάρχουν παρεξηγήσεις σε σηµείο, όταν υπάρχουνε, προ πάρχουνε προβλήµατα, µπορεί να γίνουν σκοτωµοί; Μ.Μ. Προ πάρχουνε παιδί µου τα προβλήµατα. Ερ. Αυτό είναι µεταξύ οργανοπαίκτη και κάποιου άλλου ή µεταξύ της παρέας; Μ.Μ. Όχι, όχι. Μεταξύ τση παρέας είναι. Να σου πω το εξής. Όταν εµείς έχουµε προβλήµατα, σοβαρά προβλήµατα, ποια είναι η καλύτερη λύση. Εκεί κάθοµαι εγώ ούτε µιλάω, ούτε λαλάω. Και εσύ κάθεσαι εκεί και ούτε µιλάς ούτε λαλάς, όταν εσύ αρχίσεις και µε τσιτώνεις εµένα ή µε µια µαντινάδα, ή µε κάτι που Ξέρεις, είναι κάτι µαντινάδες είναι κάτι, που µπορεί να γράψεις µυθιστόρηµα. Και σου πετάξει την µαντινάδα, λες «για µένα την είπε». Και επί τόπου ανάβουν τα αίµατα. Ερ. Την µαντινάδα την λένε πάνω σε αυτή τη µουσική ή χωρίς µουσική; Μ.Μ. Και σε µουσική και χωρίς µουσική. Στη χαρά, στη λύπη, στσι διαφορές. Μετά θα σου επετάξει ο άλλος µια µαντινάδα και να σε κάµει χόρτα, άµα έχεις και προηγούµενα. Ερ. Πάνω στη µουσική θα στην πετάξει ή έτσι; Μ.Μ. Όχι, και µε τα δύο, και χωρίς µουσική. Μ.Ε. Εγώ να παίζω εκεί και ο Μιχάλης να την πει του Σπύρου, παράδειγµα. Να παιχτεί στην παρέα χωρίς να ακούγεται από κει χωρίς να ακούγεται τίποτα. Να πεις µια µαντινάδα και κάθεται δίπλα ο Σπύρος και λέει «έτσι µου πε». 24

25 Μ.Μ. Έχουν γίνει παρεξηγήσεις φοβερές. Ερ. Για να καταλάβουµε κάτι. Παίζει η µουσική και πάνω στη µουσική τραγουδάει µαντινάδα; Μ.Ε. Αν τραγουδάει στη µουσική απάνω, µπορεί να παρεξηγηθεί µέσα από κει, εκεί απάνω, αν πεις µια µαντινάδα που δεν είναι σωστή. Ερ. Αν είσαι οργανοπαίκτης και πεις µια µαντινάδα που δεν είναι σωστή. Μ.Ε. Ναι, που δεν είναι σωστή, µπορεί και να την πει, αν τον αφήσεις. Ερ. Ωραία. Μ.Ε. Ναι σου πω ένα παράδειγµα. Εγώ παίζω από κει, και κάθεται µια κοπέλα από κει και µε κοιτάει στα µάτια, πρόσεξε καλά, γιατί αυτό συµβαίνει πάντα, δυστυχώς ή ευτυχώς, όπως θες να το πεις. ( ιακοπή) Λοιπόν, εγώ κάθοµαι εκειά πάνω και µε κοιτάει µια κοπέλα. Ερ. Αυτό σηµαίνει κάτι, αν σας κοιτάει µια κοπέλα; Μ.Ε. Μπορεί να µε κοιτάει από θαυµασµό, µπορεί να µε κοιτάει από πλάκα, µπορεί να µε κοιτάει αφηρηµένα, µπορεί, µπορεί. εν σηµαίνει και τίποτα πώς µε κοιτάει. Εγώ λοιπόν εκείνη την στιγµή µπορεί να πω µια µαντινάδα. Αυτή πες ότι είναι αρραβωνιασµένη και έχει ένα φίλο, έχει έναν άντρα, τον άντρα της. Και λέω µια µαντινάδα: «Ένα πιστόλι αγόρασα και ένα καλό µαχαίρι Και αλίµονο στον κερατά που θα σε κάµει ταίρι». Ο άντρας της ή ο φίλος της ή οποιοσδήποτε είναι που την είδε πώς µε κοιτάει σου λέει «για µένα το είπε ο πούστης». Κατάλαβες; Μεγάλη προσοχή ο οργανοπαίκτης. Μ.Μ. Μεγάλη προσοχή, από πάνω είναι κυβερνείο και πρέπει να το σκέφτεσαι ό,τι πεις γιατί από κάτω οι άλλοι όλοι γράφουνε. (Γεια µας) Μ.Ε. Εγώ έχω προς τιµή µου και ο Μιχάλης το ίδιο και γενικά οι Μέλαµπες δεν είχανε ποτέ εµείς παρεξηγήσεις και καυγάδες, αλλά επειδή εγώ γύρισα ούλη την Κρήτη προς τιµή µου ποτέ δεν γίνηκε καυγάς σε γλέντι. Ποτέ. Ποτέ. Ποτέ. Ούτε µία φορά δεν έγινε παρεξήγηση, «ξέρεις κάτι, εγώ σου παρήγγειλλα και δεν µου το έπαιξες». Γιατί, εδώ σε τούτο το χωριό γίνεται 25

26 γλέντι τση Παναγίας, 15 Αυγούστου πριν χρόνια παίζαµε µε τον µακαρίτη τον Μύρο, τον θυµάσαι; Γεµάτος κόσµος αυτή η πλατεία, γεµάτο κόσµος. Ο Μύρος αγάπαγε τα λεφτά λίγο λίγο. εν έπρεπε να γράφονται αυτά, αλλά τέλος πάντων. Ερ. Γράφουµε. Μ.Ε. εν πειράζει, δεν πειράζει. Λοιπόν. Και εγώ επειδή είχα ταραχιστεί, στενοχωρηθεί κάποιες φορές από γλέντι άλλα τα οποία µου παραγγέλνουνε, «µα εγώ σου πρωτοπαράγγελνα», έβαλα χαρτάκια, έβαλα, έβαλα πάλι γινότανε το ίδιο. Και την ώρα που καθόµαστε εδώ έξω να αρχίζοµε να παίζουµε, κουρδίζοµε, γεµάτος κόσµος, µπορεί να ήτανε χίλια πεντακόσια άτοµα, παραπάνω. Κουρντίζοµε και πιάνω το µικρόφωνο και λέω: «Απόψε δεν δέχοµαι καµιά παραγγελία, από κανένα, και θα παίζω ό,τι θέλω και θα χορεύει όποιος θέλει, ούτε λεφτά θέλω, ούτε κουβέντα. Κανένα. Θα παίζω ό,τι θέλω, θα τραγουδώ ό,τι θέλω, και όποιος θέλει θα χορεύει. ικαίωµα έχει να χορέψει όποιος θέλει. Αλλά ούτε µία παραγγελία. Και λέει ο Μύρος «ίντα λες µωρέ, τέτοιο γλέντι και δεν θα πάρουµε µπαξίσι»; «εν θέλω», του λέω, «µπαξίσι». Άσε που πήραµε τα περισσότερα λεφτά που πήραµε ποτέ, τα πήραµε εκείνο το βράδυ. Και το είπα ακριβώς για να µην υπάρχουνε παρεξηγήσεις. Γιατί ο άλλος σου λέει, «εγώ σου πρωτοπαράγγειλα». Βρε εσύ εγώ δεν έχω διαφορά ούτε µε σένα ούτε µε τον Νίκο, ούτε µε κανένα, εγώ το χαρτάκι µου έχω εδώ που βλέπω και λέω έλα Ειρήνη, έλα Νίκο, όποιος θέλει. Γιατί επιµένεις; Ερ. Το χαρτάκι τι γράφει; Μ.Ε. Είναι µια σειρά. Παραγγέλνουνε Μ.Μ. Κατά σειρά, κατά προτεραιότητας. Και λέει Ειρήνη, το πιάνει ένα- ένα και φωνάζει το όνοµα. Μ.Ε. Θα σου πω τι γίνεται. Είχα κάνει εγώ δεν ξέρω πώς το κάνετε είχα πάρει ένα κοµµατάκι σανίδι πιο µεγάλο από το µπακέτο, του έβαλα µια πρόκα κάτω σαρανταπεντάρα και πήγε απάνω ένα µπλοκάκι. Και έρχεται κάποιος για παραγγελία, και λέει µια παραγγελία, και λέω γράψε, να το µπλοκάκι από πάνω, µόνη σου. Έπαιρνες το χαρτί του το κάρφωνες εδώ. Ερ. Τι έγραφε στο χαρτί αυτό; 26

27 Μ.Ε. Ειρήνη, παραγγελία. Μ.Μ. Ειρήνη, Μόνος εκείνος που αγαπά; Μ.Ε. Όχι τίποτα, τίποτα. εν έγραφες τι θα παίξεις. Ρωτούσες µετά. Όταν λοιπόν µετά, έπαιρνα το χαρτάκι και έλεγα Ειρήνη, από πάνω ήταν τόσα τα χαρτιά, δεν έπαιρνα από πάνω έπαιρνα από την κάτω µεριά, ποιος ήτανε πρώτος. Έσκιζα, έσερνα το χαρτάκι και έλεγα, «Ειρήνη έλα, ίντα θες»; Συρτό, µαλεβιζιώτη, ίντα θες. Και έφτασε στο σηµείο να λεν ότι έπαιρνα απ όπου ήθελα. Μα εγώ δεν πρόλαβα να διαβάσω να ιδώ ποιος είναι ο ένας και ποιος είναι ο άλλος. Το µυαλό το στενό και αναγκάζοµαι και λέω δεν θέλω παραγγελιές απόψε. Τζάµπα ο χορός, όποιος θέλει να χορέψει, δεν θέλω µήτε λεφτά, µήτε πράµα. Αλλά όση ώρα θα παίζω εγώ θα παίζω ό,τι θέλω. Και κάναµε το ωραιότερο γλέντι, µαζέψαµε τα περισσότερα λεφτά και όλοι καλοί. Μ.Μ. Να σου όντα είναι πέντε - δέκα ανθρώποι και χορεύανε και βάνανε και οι δέκα Μ.Ε. Και βάνουν και οι δέκα και συρτό και µαλεβιζιώτη Με κατάλαβες; Μ.Μ. Είναι, είναι ο οργανοπαίκτης πρέπει να είναι καλά σοβαρός και να τον υπολογίζουν καλά, αλλιώς µπορεί να του σπάσουν και τη λύρα στη κεφαλή. Μ.Ε. εν του χρειάζονται Και τίνος και δεν του την έχουν σπάσει; Μ.Μ. Και αµ ίντα; Μ.Ε. Κοίταξε αυτή η δουλειά πολύ πιστεύουνε ότι όταν καθόµαστε εκεί απάνω γλεντούµε, διασκεδάζουµε. Και η οικογένεια µας. Ε! εσύ όλη νύχτα γλένταγες εκεί πάνω. εν είναι γλέντι. Μ.Μ. Γλέντι είναι! Μ.Ε. Είναι καλύτερα να κρατάς µια σκαλίδα µόνος σου όλη µέρα από τσι δώδεκα Από τσι έξι το πρωί µέχρι τσι δώδεκα το βράδυ να σκάφτεις και θα πας πιο ξεκούραστος στο σπίτι σου, παρά να κρατάς τη λύρα και να παίζεις. Μ.Μ. Κοίταξε Μανωλιό, την ώρα που κάθεσαι πάνω οψάργας, όσο ίδρο έβγαλα δεν το έχω βγάλει έξι µήνες. Ύστερα µου γλίστραγε η λύρα επαέ από τον ίδρο δεν µπορώ να την βαστώ ύστερα, τα χέρια, ίντα θα γενώ τώρα επαέ. Ερ. Θυµάστε γλέντια που γινόντουσαν στο καφενείο του πατέρας σας; 27

28 Μ.Μ. Στου πατέρα µου, στου πατέρα µου, αυτός δεν θυµάται. Μ.Ε. Εγώ ήµουνα τεσσάρων χρονών τότε. Μ.Μ. εν εκάµαµε πολλά γλέντια Του πατέρα µου το καφενείο δεν εκάµαµε γλέντια. Του πατέρα µου το καφενείο είχε τσι περισσότερους µερακλήδες. Παρέα, µερακλήδες όντα λέω, τραγουδιστάδες, αλλά χωρίς να κάνουνε γλέντια, να χορέψουνε. Είχενε το καφενείο, είχενε µπαλκόνι και βγαίνω εις το µπαλκόνι να αρχίζει να παίζει ο Χατζηδάκης τη λύρα, να τραγουδούνε τραγουδιστάδες άριστοι. Ερ. Τραγουδούσαν όλοι µαζί; Μ.Μ. Ναι, έλεγε ένας την µαντινάδα και µετά οι άλλοι, αλλά παρέα έτσι, τα οργανάκια τόνε Μ.Ε. Έτσι, όπως εχθές, εδώ είναι το µοναδικό χωριό στην Κρήτη. Ερ. Το µοναδικό χωριό στην Κρήτη που ; Μ.Ε. Που έχει Μια στιγµή να το πω εγώ αλλιώς. Χορωδιακό τραγούδι. Αν τους δίδασκες δέκα χρόνια δεν τους έβγαζες έτσι. Αλλά το χει ο τόπος. Το κοπέλι από µικρό κανείς δεν του χει πει πώς να τραγουδήξει. Όµως σιµώνει στην παρέα και µαθαίνει πώς τραγουδούν οι άλλοι. Αυτή είναι παράδοση του χωριού. Τραγουδούν διακόσια άτοµα, διακόσια άτοµα κάναµε καντάδες. Μ.Μ. εν θυµάσαι Μ.Ε. εν θυµάµαι γιατί ήµουνα µικρός Και να λέει ο ένας και να µην µιλάνε για να ακούσουν την µαντινάδα και µετά να φύγουνε παρέα και να ταράσσουν οι τοίχοι από τις φωνές, τόση να δύναµη. Όλοι φωνή, τόση (καθόλου) παραφωνία. Όποιος δεν ήξερε να τραγουδεί, ποιος νόµιζε πως δεν ξέρει, δεν φώναζε. Μ.Μ. Θυµάσαι τι γινότανε! Άνοιγεν ένας το στόµα του και ήτανε σαν δυο µαζί. Μ.Ε. Ναι, ναι. Μ.Μ. Σταµάταγε ο ένας Μ.Ε. Προσπαθούσε να σταµατήσει ο άλλος αµέσως, για να µην γίνει παραφωνία. Μόνο εδώ το χουµε, πουθενά αλλού. Αυτό είναι δηλαδή τιµή του χωριού, πουθενά αλλού στην Κρήτη δεν το έχω δει εγώ. Μ.Μ. Όχι, όχι, πουθενά και εγώ. Όπου έχω γυρίσει, όπου έχω πάει δηλαδή 28

29 Μ.Ε. Αυτό το προτέρηµα έχει το χωριό. Ερ. Παρατηρήσαµε κάτι στο τρόπο που τραγουδάτε την µαντινάδα στο συρτό. Λέτε ας πούµε: «Μόνο εκείνος π αγαπά, αυτός το ξέρει µόνο αυτός το ξέρει µόνο αυτός το ξέρει µόνο». «Αυτός το ξέρει µόνο» ή τρεις ή τέσσερις φορές. Μ.Ε. Ναι, ναι. Μ.Μ. Να δεις τι γίνεται Μ.Ε. Μια στιγµή να το πω εγώ. Μ.Μ. Ένα λεπτό. Λάθος Ερ. Πράµα που δεν το κάνουνε αυτό αλλού. Μ.Μ. Λάθη γίνονται λάθη γίνονται Μ.Ε. Όχι δεν είναι λάθος, δεν είναι λάθος. Ερ. Μα όχι είναι, σε όλες τις µαντινάδες που είπαµε η παρέα, το ίδιο πράµα. Είναι ένας τρόπος διαφορετικός που τραγουδάνε τη µαντινάδα. Λέει η Ειρήνη που το επαναλαµβάνουν τρεις φορές. Μ.Ε. Όχι λέει άλλο η κοπελιά. Ερ. Ας µας το εξηγήσουν. Μ.Μ. Η επαναφορά είναι επιβεβληµένη, αλλά όχι σε όλους τους σκοπούς. Είναι σκοπός που πρέπει να επαναλάβεις, γιατί λέω εγώ τη µαντινάδα, µετά αποπαίρνετε εσείς, όλοι Μ.Ε. Επαναλαµβάνουνε. Μ.Μ. Είναι σκοποί που πρέπει να επαναλαµβάνεις ακόµη άλλη µία φορά. Άµα γίνει και τρίτη φορά από δω και πέρα χάνεις. Ερ. Γιατί πρέπει να γίνει η επανάληψη κύριε Μιχάλη; Μ.Μ. Η επανάληψη για να κλείσει η µελωδία του σκοπού, η µελωδία του σκοπού το ζητάει αυτό. Μ.Ε. Και η ολοκλήρωση της µαντινάδας. Μ.Μ. Και η ολοκλήρωση της µαντινάδας. Μ.Ε. Η ολοκλήρωση της µαντινάδας δεν γίνεται αλλιώς. 29

30 Μ.Μ. Λοιπόν αυτό το πράµα που λες, αλλά όχι σε όλους τους σκοπούς. Είναι σκοποί που ξανα-επαναλαµβάνεις και το κάνουνε χάλια. Μ.Ε. Η Ειρήνη θέλει να πει κάτι άλλο, από ό,τι κατάλαβα εγώ, µπορεί να κατάλαβα λάθος. Η Ειρήνη λέει ότι σε µια µαντινάδα λένε δυο φορές αυτό, το επαναλαβάνουνε το ίδιο πράµα. Μ.Μ. Το ίδιο λέω και εγώ. Μ.Ε. Που της αρέσει µεν, αλλά γιάντα; Έτσι κατάλαβα εγώ. Ερ. Εγώ θέλω να πω ότι σε άλλα µέρη λένε για παράδειγµα: «Μόνο εκεί-, Μόνο εκείνος π αγαπά». Μ.Ε. Και τελειώνει. Ερ. «Μόνος εκείνος π αγαπά, αυτός το ξέρει µόνο, αυτός το ξέρει µόνο». Μ.Ε. Αλλού; Ερ. Και τελειώνει, στο Ρέθυµνο. Εδώ λοιπόν λένε: «Μόνο εκείνος που αγαπά αυτός το ξέρει µόνο αυτός το ξέρει µόνο», πιάνουνε η παρέα τώρα, δεν τραγουδάει ένας. Τραγουδάει ο ένας, λέει την πρώτη φορά και µετά πιάνει η παρέα και λέει: «Αυτός το ξέρει µόνο αυτός το ξέρει µόνο αυτός το ξέρει µόνο αυτός το ξέρει µόνο αυτός το ξέρει µόνο». Μ.Ε. Λοιπόν λέµε τη µαντινάδα Μ.Μ. Λάθη γίνονται πάντα. Μ.Ε. «Μόνο εκείνος που αγαπά µπορεί να το πιστέψει», ένα παράδειγµα, η παρέα λοιπόν που θα µπει σωστά και να το πει πολλές φορές δεν είναι όµορφο, η παρέα να µπει σωστά θα πει: (Τραγουδάει) «Άντες αµάν, αµάν «Μόνο εκείνος που αγαπά, µπορεί να το πιστέψει». Ερ. «Μπορεί να το πιστέψει», ναι. 30