Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή εργασία Το Κρητικό ζήτημα από την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830 έως την απόκτηση της αυτονομίας του νησιού το 1898 : ο ρόλος των Πατριωτικών Οργανώσεων. ΜΑΛΑΝΔΡΗ ΜΑΡΙΑ Επιβλέπων Καθηγητής: Ι. Μιχαηλίδης «Δοκεί η νήσος και προς την αρχήν την Ελληνικήν πεφυκέναι και κείσθαι καλώς, πάση γαρ επίκειται τη θαλάσση σχεδόν των Ελλήνων ιδρυμένων περί την θάλασσαν πάντων, διά και της θαλάσσης αρχήν κατέσχεν ο Μίνως και τας νήσους τας μεν εχειρώσατο, τας δε ώκισεν». Αριστοτέλης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...σ.4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...σ.5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...σ.8 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Από την Επανάσταση του 1821 μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους...σ.14 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Από τον αποκλεισμό της Κρήτης το 1830 μέχρι τo τέλος της Αιγυπτιοκρατίας στο νησί το σ.29 α. Ο αποκλεισμός της Κρήτης από τα σύνορα του νεότευκτου ελληνικού κράτους...σ.29 β. Η Φιλορθόδοξος Εταιρεία...σ.33 γ. Η περίοδος της Αιγυπτιοκρατίας και η επαναφορά του νησιού στο σουλτάνο...σ.38 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Από το 1841 μέχρι την μεγάλη Επανάσταση του σ.45 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η μεγάλη Κρητική Επανάσταση...σ.51 α. Η ίδρυση της Μυστικής Εταιρείας του Μητσοτάκη, οι κινήσεις των Μ. Δυνάμεων, η δράση των φοιτητών και ο απόηχος του Κρητικού Ζητήματος στην Ελλάδα...σ.55 β. Η ίδρυση της Κεντρικής υπέρ των Κρητών Επιτροπής στην Αθήνα και η αντιμετώπιση των εταιρειών από τους πολιτικούς και τις κυβερνήσεις...σ.58 γ. Η ίδρυση της Επιτροπής στη Σύρο...σ.69 δ. Συνέχιση των πολεμικών γεγονότων. Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου...σ.73 ε. Ο Οργανικός Νόμος...σ.81 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Μετά το τέλος της Κρητικής Επανάστασης...σ.87 α. Το Κρητικό Κέντρο και η οργάνωση «Άγιοι Ανάργυροι»...σ.90 β. Η Αδελφότητα, η Εθνική Άμυνα και ο σχηματισμός της Κεντρικής Επιτροπής...σ.92 γ. Η Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου και το Συνέδριο του Βερολίνου...σ.97 δ. Η Σύμβαση της Χαλέπας...σ.101 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Οι κομματικές διαμάχες μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας, η επιβολή του Στρατιωτικού Νόμου και η Επανάσταση του σ.103 ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Από τη ζοφερή περίοδο του 1889 μέχρι την απόκτηση νέου Οργανισμού το σ.107 α. Η ίδρυση της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής και οι επαφές της με τα υπόλοιπα σωματεία...σ.108 β. Η ίδρυση της Πανεπιστημιακής Επιτροπής στην Αθήνα και η Αδελφότητα «Ομόνοια» στον Πειραιά...σ.117 γ. Η συνέχιση των πολεμικών γεγονότων και ο Νέος Οργανισμός του σ.119 2

3 ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: : Oι τελικές διεργασίες για την απόκτηση της αυτονομίας...σ.122 α. Η δράση της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας στην Κρήτη το σ.123 β. Η Εθνική Εταιρεία...σ.127 γ. Η απόβαση του Τιμ. Βάσσου και η κατάληψη της νήσου στο όνομα του βασιλιά...σ.134 δ.η Επανάσταση του Ακρωτηρίου, ο αποκλεισμός του νησιού από τις Μ. Δυνάμεις και η αποδοχή της αυτονομίας...σ.136 ε. Η άφιξη του Γεωργίου, η ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας και το αύριο των Κρητών...σ.140 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...σ.144 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Σφραγίδες...σ.148 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...σ.150 3

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΤΒ, (Αρχείο Τσόντου Βάρδα), ΓΑΚ, (Γενικά Αρχεία του Κράτους), ΙΑΚ, (Ιστορικό Αρχείο Κρήτης), ΙΕΕ, (Ιστορία Ελληνικού Έθνους), ΜΕΕ, (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια), ΜΜΑ, (Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα), ΠΒΛ, (Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό), 4

5 «Τίνος ένεκεν εξανέστη η Κρήτη; Ο μεν θεός έπλασεν αυτήν κάλλιστον τόπον της οικουμένης, οι δε Τούρκοι την απέδειξαν τον αθλιέστατον. Διότι έχει προϊόντα αλλ' ουδέν εμπόριον, πόλεις αλλ' ουδεμίαν οδόν, κώμας αλλ' ουδεμίαν άτραπον, λιμένας αλλ' ουδένα ασφαλή όρμον, ποταμόν αλλ' ουδεμίαν γέφυραν, παίδας αλλ' ουδεμίαν σχολήν, δικιώματα αλλ' ουδένα νόμον, ήλιον, αλλ' ουδέν φως. Οι Τούρκοι φέρουσι την νύκτα». ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 Victor Hugo, Ο 19ος αιώνας, με σημείο εκκίνησης το τέλος της Επανάστασης του 1821 αποτελεί το κατεξοχήν χρονικό διάστημα, στο οποίο αναπτύχθηκαν οι κινήσεις αλυτρωτισμού των υπόδουλων ελληνικών πληθυσμών. Ο αλυτρωτισμός εκφράστηκε έμπρακτα με επαναστατικές κινήσεις, που έλαβαν χώρα σε διάφορα σημεία της ελληνικής χερσονήσου αλλά και στα νησιά. Η Μεγάλη Ιδέα υπήρξε μάλιστα η κινητήριος ιδεολογία που τροφοδότησε τον επαναστατικό αναβρασμό. Στο πλαίσιο της αναμέτρησης με τον κατακτητή και της οργάνωσης κινημάτων για την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας μάλιστα, έδρασαν «μυστικά» διάφορες πατριωτικές οργανώσεις, εταιρείες, αδελφότητες. Το θέμα που πραγματεύεται η παρούσα διπλωματική εργασία είναι οι πατριωτικές οργανώσεις σε άμεση συνάρτηση όμως μόνο με την εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος. Πιο συγκεκριμένα, η εργασία περιορίζει το ερευνητικό της πεδίο μόνο στο χώρο της Κρήτης, όπου θα εξεταστεί ο ρόλος των οργανώσεων, η δράση τους και το κατά πόσο ενίσχυσαν ή εμπόδισαν ενδεχομένως με τις ενέργειες τους την εξέλιξη της εθνικής υπόθεσης. Άλλωστε, το Κρητικό Ζήτημα αποτέλεσε μείζον θέμα αλυτρωτισμού και μετατράπηκε γρήγορα σε εθνικό ζήτημα και ως τέτοιο αντιμετωπίστηκε από τις Εταιρείες. Οι δυσκολίες που παρουσιάστηκαν κατά τη συγγραφή της εργασίας υπήρξαν πολλές, αφενός γιατί έπρεπε να καλυφθούν οι εξελίξεις στη διάρκεια ενός αιώνα αλλά και λόγω της έλλειψης επαρκούς αρχειακού υλικού για την τεκμηρίωση της δράσης των πατριωτικών οργανώσεων. Στόχος της εργασίας είναι να εξεταστεί η ίδρυση, η σύνθεση και η δράση των Εταιρειών με κεντρικό ερώτημα τη σχέση τους με την εκάστοτε εξουσία. Η παρούσα εργασία χωρίζεται σε οκτώ χρονολογικά κεφάλαια. Στη διάρκεια της χρονολογικής εξιστόρησης εξετάζεται η δράση κάθε πατριωτικής οργάνωσης που έδρασε την εξεταζόμενη περίοδο. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται ανασκόπηση των γεγονότων της περιόδου, από την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 μέχρι το 1830, ώστε να κατανοηθεί το πλαίσιο, μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το Κρητικό Ζήτημα. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την περίοδο Συγκεκριμένα, εξετάζεται ο αποκλεισμός τη Κρήτης από τα σύνορα του νεότευκτου ελληνικού κράτους, η παρουσία της Φιλορθοδόξου Εταιρείας και η περίοδος της Αιγυπτιοκρατίας στο νησί. Το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται το χρονικό διάστημα από το 1841 έως την έκρηξη της Επανάστασης του Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται η μεγάλη Επανάσταση και η δράση των πιο γνωστών Εταιρειών της εποχής, της Κεντρικής

6 Επιτροπής και της Επιτροπής της Σύρου. Το πέμπτο κεφάλαιο καλύπτει το διάστημα μετά το τέλος της μεγάλης Επανάστασης στο οποίο έδρασαν αρκετές οργανώσεις όπως, το Κρητικό Κέντρο, οι Άγιοι Ανάργυροι, η Αδελφότητα και Εθνική Άμυνα. Στο έκτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τις κομματικές διαμάχες της περιόδου αλλά και για την Επανάσταση του Στο έβδομο κεφάλαιο εξετάζεται η περίοδος , όπου ιδιαίτερο βάρος δίνεται στην δράση της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής, στην Πανεπιστημιακή Επιτροπή, καθώς και στην αδελφότητα του Πειραιά με την ονομασία, Ομόνοια. Τέλος, το όγδοο κεφάλαιο πραγματεύεται το διάστημα και συγκεκριμένα τη δράση της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας και την ίδρυση της Εθνικής Εταιρείας. Η εργασία παρόλο που ακολουθεί την ιστορική ακολουθία των γεγονότων, σαν ένα βιβλίο της Ιστορίας της Κρήτης, (ειδάλλως δε θα μπορούσε να αναπτυχθεί το θέμα και να κατανοηθεί), προσπαθεί να θέσει πέρα από ιστορικές παραμέτρους, οικονομικές, κοινωνικές, διπλωματικές και θρησκευτικές δημιουργώντας νέα ερωτήματα και απαντήσεις στα παλαιά. Ακόμη, προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από την μεγάλη μερίδα της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, εφόσον οι ερευνητές που ασχολούνται με την ιστορία της Κρήτης έχουν ως επί το πλείστον καταγωγή από το νησί και πολλές φορές κρίνουν υποκειμενικά κάποια γεγονότα. Είναι εντυπωσιακό, πόσα σωματεία και σύλλογοι μικρής ή μεγάλης εμβέλειας, στο εσωτερικό αλλά και στο εξωτερικό ασχολούνταν με την παροχή βοήθειας στην Κρήτη. Στόχος είναι να έρθουν στο φως και να τους δοθεί ο απαραίτητος φόρος τιμής, χωρίς βέβαια να παρακάμπτονται τα μειονεκτήματά τους. Οι δραστηριότητες των συλλόγων αυτών, οι προσπάθειες των μελών τους, η δράση των ομογενών και φυσικά οι αγώνες των Κρητών κατάφεραν να οδηγήσουν την Κρήτη στην αυτονομία. Μετά το 1898 η Κρήτη έδωσε ακόμα μία μάχη για να πετύχει την οριστική ένωση με την Ελλάδα, στους Βαλκανικούς Πολέμους το 1913, ωστόσο η παρούσα εργασία ασχολείται με το ζήτημα της Κρήτης έως το Βασική αρχειακή πηγή της εργασίας αποτέλεσε η συστηματική έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά, όπου μελετήθηκαν τα παρακάτω αρχεία, του Ιωάννη Ζυμβρακάκη, του Αριστείδη Κριάρη, του Πάνου Κορωναίου, της Κεντρικής Επιτροπής, των Τσουδερών, των Μανουσογιάννηδων, της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής, του Παναγιώτη Κριάρη και του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη. Ακόμη, μελετήθηκαν η αλληλογραφία του Παρθένιου Κελαϊδή καθώς και αρχειακό υλικό από τους ανεξάρτητους φακέλους του 1841 και του Επιπροσθέτως, αναπόσπαστο κομμάτι αποτελούν η εκτενής βιβλιογραφία, οι εφημερίδες της εποχής, μονογραφίες και εγκυκλοπαίδειες. Επίσης, μελετήθηκαν τα Πρακτικά των συνεδριάσεων της Κεντρικής Επιτροπής, που βρίσκονται στο Αρχείο του Μακεδονομάχου, Τσόντου Βάρδα, στο Κέντρο Τεκμηρίωσης του Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη. Τέλος, οφείλω να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον επιβλέποντα καθηγητή της εργασίας, κ. Ιάκωβο Μιχαηλίδη, ο οποίος υπήρξε πρόθυμος από την αρχή να με στηρίξει για να ολοκληρωθεί το παρόν πόνημα με τις υποδείξεις και την επιμονή του. Ακολούθως, θέλω να ευχαριστήσω τον καθηγητή, κ. Ιωάννη Μουρέλλο για την στήριξη του από την αρχή των σπουδών μου και για τις χρήσιμες συμβουλές του. 6

7 Επίσης, ευχαριστώ το προσωπικό του ΙΑΚ, καθώς και του ΜΜΑ για τη βοήθεια τους, το προσωπικό της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ, της Βιβλιοθήκης της Νεότερης Ιστορίας αλλά και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος» στα Χανιά. Ακόμη, δε θα μπορούσα να μην εκφράσω τις βαθιές μου ευχαριστίες στη φίλη μου, Δήμητρα Γαλανάκη και στην οικογένειά της, οι οποίοι με φιλοξένησαν όταν χρειάστηκε να μεταβώ για έρευνα στα Χανιά. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στον καλό μου φίλο, Ευθύμη Κοκορδέλη για τις ατέρμονες συζητήσεις, αλλά και τον χρόνο που μου διέθεσε θέτοντάς μου προβληματισμούς προς απάντηση. Ευχαριστίες οφείλω και στον αδερφό μου, Θανάση, του οποίου η στήριξη υπήρξε πολύτιμη. Τέλος, το πιο μεγάλο ευχαριστώ το οφείλω στους γονείς μου που με στηρίζουν απόλυτα σε κάθε μου βήμα και μου έμαθαν να ξεπερνώ με τόλμη όποιο εμπόδιο συναντώ και να στηρίζομαι αποκλειστικά στις δικές μου δυνάμεις, έχοντας τους πάντα στο πλευρό μου. 7

8 «Λαέ της Κρήτης είσαι ψυχή. Έλληνες της Κρήτης υπέρ υμών έχετε το δίκαιον, υπέρ υμών έχετε τον ορθόν λόγον. Το Κρητικόν ζήτημα είναι τεθειμένον πλέον και θα λυθή». Victor Hugo, Αιών 8/12/1866. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ολόκληρο τον 19ο αιώνα, οι μυστικές πατριωτικές εταιρείες και οργανώσεις πρωτοστάτησαν στην ελληνική πολιτική σκηνή καλλιεργώντας την ιδέα των πολεμικών προετοιμασιών που θα επέτρεπαν στον ελληνισμό την κατάλληλη στιγμή να υιοθετήσει ενεργητικότερη πολιτική υπέρ των υποδούλων. Με το όρο μυστικές πατριωτικές εταιρείες καλούνται σωματεία και τάγματα, τα οποία είχαν μυστικούς σκοπούς και συνήθειες. 1 Τέτοιες Εταιρείες υπήρξαν σε όλους τους αιώνες και σε όλους τους λαούς, αν και οι πληροφορίες γι' αυτές είναι πενιχρές, ακριβώς επειδή τα μέλη τηρούσαν όρκο σιωπής. Κάποιες Εταιρείες πέρα από αλυτρωτικές επιδιώξεις, είχαν και αντικαθεστωτικούς σκοπούς, επειδή ανήκαν σε φιλορθόδοξους κύκλους. Την περίοδο του 19ου αιώνα, εμφανίστηκε η ιδέα της εθνικής αποκατάστασης των λαών. Την περίοδο αυτή ήταν σύνηθες φαινόμενο να δρουν εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και να δημιουργούνται μυστικές συνωμοτικές οργανώσεις με εθνικούς στόχους. Είναι η λεγόμενη πολιτική της «ενεργείας», όπως ονομάστηκε. 2 Οι μυστικές εταιρείες είχαν οπαδούς που υποστήριζαν τις κινήσεις τους αλλά και αρκετούς εχθρούς που δεν ανέχονταν ούτε καν την ύπαρξή τους. Για παράδειγμα, ο Μαυροκορδάτος που ήταν υπέρ της εσωτερικής ανάπτυξης υποστήριζε ότι οι διάφορες οργανώσεις τορπίλιζαν την εθνική προσπάθεια και ήταν παράτολμες ενέργειες εγωκεντρικών ή παραπλανημένων ανθρώπων που έπρεπε πάση θυσία να κατασταλούν. 3 Οι πολιτικές ηγεσίες συχνά και ανεπίσημα υποστήριζαν και υπέθαλπαν τις κινήσεις των μυστικών εταιρειών, ώστε να υπάρχει δράση αλλά να μην αναλαμβάνεται ευθύνη επί της ουσίας από μέρους τους. Η φαινομενικά παρασκηνιακή δράση των οργανώσεων εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της εκάστοτε κυβέρνησης και ταυτόχρονα τα αλυτρωτικά σχέδια των επαναστατημένων περιοχών. Στην ουσία η αδρανής στάση πολλές φορές των επίσημων εκπροσώπων του κράτους οδήγησε στο να αναλάβουν πρωτοβουλίες Έλληνες πατριώτες και να συντονίσουν ενέργειες και δράσεις διάφορες εθνικές πατριωτικές οργανώσεις. Οι μυστικές Εταιρείες είχαν φαινομενικά αλυτρωτικούς σκοπούς, υιοθετούσαν το μοντέλο της Φιλικής Εταιρείας (μύηση, όρκος, μέλη) και στην ουσία βασικό ζητούμενο τους ήταν η επέμβαση στα εσωτερικά ζητήματα του κράτους. Ειδικά την περίοδο του Όθωνα άνθισαν τέτοια σωματεία, που υποκινούνταν από φιλορωσικούς κύκλους και στόχο είχαν αποκλειστικά την καθεστωτική αλλαγή. Ο Τρικούπης χαρακτηριστικά έλεγε ότι οι διάφορες «εθνικές» οργανώσεις οδηγούσαν σε έξαψη την κοινή 1 Ι. Ν. Λούβαρις, «Μυστικαί Εταιρείαι», ΜΕΕ, τ. 17, σ Στ. Παπαγεωργίου, Από το γένος στο έθνος, η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους , Αθήνα, 2005, σ Ι. Πετρόπουλος, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο ( ), τ. 2, Αθήνα, 1986, σ

9 γνώμη, ήταν επικίνδυνες για την πολιτική ζωή του τόπου, δημιουργούσαν σοβαρά προβλήματα στη διαμόρφωση και την άσκηση ρεαλιστικής πολιτικής από τα αρμόδια όργανα του κράτους και παρέσυραν τις κυβερνήσεις σε άκαιρες ενέργειες που έβλαπταν τα εθνικά συμφέροντα της χώρας. Ο Τρικούπης πίστευε στην ιδέα του οργανωμένου εθνικού κράτους και επεδίωκε τη διάλυση των πατριωτικών συλλόγων. 4 Οι εταιρείες έστελναν αποστόλους κατά το πρότυπο της Φιλικής Εταιρείας, η οποία είχε διαρθρωθεί πάνω στον καμβά του ευρωπαϊκού συνωμοτικού εταιρισμού και οι απόστολοί της, περιόδευαν σε πόλεις και χωριά αλύτρωτων περιοχών καθώς και σε κέντρα ελληνισμού της διασποράς για να μεταδώσουν τη σπίθα της επανάστασης, και να μυήσουν μέλη στην Εταιρεία ορκίζοντας τους στο Ευαγγέλιο. 5 Την εποχή που εκπονήθηκε από τον Ιωάννη Κωλέττη το εθνικό πρόγραμμα των Ελλήνων, η Μεγάλη Ιδέα, ως εθνική ιδεολογία αρχικά, που εξελίχθηκε σε κρατική ιδεολογία, σηματοδοτείται η ύπαρξη του μοντέλου των μυστικών οργανώσεων. Πιο πριν δεν συναντούμε παρόμοιες κινήσεις. Η Μεγάλη Ιδέα έκανε λόγο για απελευθέρωση των υπόδουλων περιοχών, των αλύτρωτων αδελφών και ένταξη αυτών σε ένα ενωμένο ελληνικό κράτος. Ο Κωλέττης εισήγαγε την ιδέα της ενότητας των αυτοχθόνων με τους ετερόχθονες, ώστε να διευρυνθεί η ελληνική επικράτεια. 6 Τα όρια της Μεγάλης Ιδέας βέβαια ήταν πάντοτε δυσδιάκριτα και οι πολιτικοί μιλούσαν με αοριστία, δεν δεσμεύονταν με συγκεκριμένα προγράμματα και μετέθεταν τη λύση όλων στο ασαφές μέλλον. 7 Όλη αυτή την περίοδο διεξάγονταν διάφορες ζυμώσεις μέσα από τις οποίες αυτό το ασαφές πρόγραμμα προσπαθούσε να υλοποιηθεί. Όλες οι εταιρείες και οι οργανώσεις που δημιουργήθηκαν αυτό το διάστημα, προωθούσαν το συγκεκριμένο πρόγραμμα, είτε με διπλωματικά μέσα, είτε με τη διενέργεια εξεγέρσεων και επαναστάσεων. Στην ουσία, οι εταιρείες αυτές προπαγάνδιζαν για πολεμική προετοιμασία, δηλαδή συγκέντρωναν χρήματα και εθελοντές έτσι ώστε μια μετέπειτα εξέγερση να μπορεί να στεφθεί με επιτυχία. Στόχος των οργανώσεων αυτών ήταν η εκπλήρωση του οράματος της Μεγάλης Ιδέας με κάθε μέσο, ένα όραμα που εξέφραζε τους ανεκπλήρωτους πόθους των Ελλήνων, τη δίψα τους για ελευθερία και ανεξαρτησία. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της Κρήτης, ο πόθος των Κρητών ήταν να αποτελέσουν μέρους του ελληνικού κράτους και να επιτευχθεί η ένωση του νησιού με την υπόλοιπη Ελλάδα. Για την επίτευξη αυτού του στόχου διεξήχθησαν επαναστατικές ενέργειες, κινήσεις και δραστηριότητες από τις μυστικές 4 Ι. Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, τ. 2, Θεσσαλονίκη, 2002, σ Ο Τρικούπης ήταν αφοσιωμένος στο μοντέλο του οργανωμένου εθνικού κράτους και πίστευε ότι η κυβέρνηση ήταν η μόνη αρμόδια από το σύνταγμα να εκπροσωπεί και να προάγει τα καλώς νοούμενα συμφέροντα του έθνους και ότι η υποκατάστασή της στον ρόλο αυτό από τις διάφορες πατριωτικές εταιρείες που δε λογοδοτούσαν στους νόμιμους εκπροσώπους του έθνους, ήταν πράξη αντισυνταγματική και βλαπτική κατά των εθνικών συμφερόντων. 5 Π. Κρητικός, «Φιλική Εταιρεία και Τεκτονισμός, συμβολή των εις τον απελευθερωτικόν αγώνα του Έθνους», Παρνασσός, τ. Ζ ', Αθήνα, 1965, σσ Ε. Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα ( ), Αθήνα, 1988, σσ και Κ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα, 1982, σ Οι τρεις μορφές που καθόριζαν την Μεγάλη Ιδέα, όπως διακρίνονται στην αγόρευση του Ι. Κωλέττη στη Βουλή τον Ιούνιο του 1844 είναι: α) ο πόθος για πραγματοποίηση του ενιαίου της ελληνικής φυλής, β) η ιστορική διαπίστωση του ενιαίου αυτού και γ) η μεταλαμπάδευση των φώτων. 7 Στο ίδιο, σ

10 οργανώσεις που ιδρύονταν κατά καιρούς στο εσωτερικό του νησιού αλλά και στον υπόλοιπο κορμό του ελληνικού κράτους. Όλο αυτό το διάστημα, οι εταιρείες που είχαν δημιουργηθεί ασκούσαν εξωτερική πολιτική και είναι χαρακτηριστικό ότι πριν το 1870 ήταν απλά ανεκτές, ενώ μετά το 1870 δρούσαν με την υποστήριξη και τις «ευλογίες» της εκάστοτε κυβέρνησης. Είναι χαρακτηριστικό, ότι μετά την ψήφιση του συντάγματος του 1864 που ψηφίστηκε η αρχή του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, οι εταιρείες αυξήθηκαν και το φαινόμενο είναι γνωστό ως «συλλογομανία». 8 Ο κατεξοχήν στόχος της δράσης όλων των οργανώσεων ήταν η εθνική ολοκλήρωση του κράτους. Όλες αυτές οι εστίες δρούσαν με γνώμονα το εθνικό πρόγραμμα της χώρας, τη Μεγάλη Ιδέα. Με τις ενέργειες τους, ασκούσαν πίεση προς την πολιτική εξουσία και συνέβαλλαν ενεργά στη διαμόρφωση της εθνικής πολιτικής της χώρας, μια πολιτική που είχαν υιοθετήσει και οι απελευθερωμένοι αλλά και οι αλύτρωτοι. Την πολιτική της χώρας είχαν αναλάβει αρμόδια όργανα, αλλά ενεργό ρόλο έπαιζε η κοινή γνώμη, η οποία ασκούσε πιέσεις μέσω των τυπικά μυστικών εταιρειών και οργανώσεων που η ίδια δημιουργούσε. Την περίοδο οι Εταιρείες προκάλεσαν σωρεία αρνητικών σχολίων, κατηγορήθηκαν για έξαψη και χειραγώγηση της κοινής γνώμης και ότι δεν υπηρετούσαν τα εθνικά συμφέροντα της χώρας. Έπρατταν εν κρυπτώ με τη συναίνεση της κυβερνήσεως, όσα η κάθε κυβέρνηση έκρινε πώς δεν έπρεπε να πράξει και κώφευε για να μην αναλάβει δράση. Αυτή ήταν η πολιτική των κυβερνήσεων και αντίστοιχα και η πολιτική των Εταιρειών, οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Με αυτόν τον τρόπο η ηγεσία της χώρας έκρινε πως εξυπηρετούσε καλύτερα τα συμφέροντα του έθνους, αλλά μια τέτοια αλλοπρόσαλλη πολιτική σίγουρα είχε δυσμενές αντίκτυπο εν τέλει στη διαμόρφωση της κοινωνίας πολιτών στη χώρα και στην εκ μέρους των πολιτών κατανόηση του συστήματος ασφαλείας και διακρατικών σχέσεων στο οποίο είχε ενταχθεί η Ελλάδα από την ανεξαρτησία της. Εκτός των άλλων η αλλοπρόσαλλη αυτή πολιτική υπονόμευε την αξιοπιστία της τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό. 9 Επίσης, δημιουργήθηκε οξύς ανταγωνισμός ανάμεσα σε κάποιες, πράγμα που δημιουργούσε εσωτερικά προβλήματα και όχι μόνο. Ο κάθε λαός έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να διαμορφώσει τη δική του Μεγάλη Ιδέα, τη δική του εθνική πολιτική. Η Μεγάλη Ιδέα είναι η κοσμοθεωρητική προοπτική που δημιουργεί ένας λαός για τον ίδιο του τον εαυτό. Η ύπαρξη αυτής της κοσμοθεωρητικής προοπτικής είναι τόσο αναγκαία, όσο και η ύπαρξη του ίδιου του λαού. Μια πολιτική που αναμφίβολα συμβάλλει στη δημιουργία πολιτισμού και στη μετάδοση του σε όλο τον κόσμο. Ο κάθε λαός είχε διαμορφώσει το δικό του εθνικό πρόγραμμα και προσπαθούσε να το υλοποιήσει. Έτσι και οι Κρήτες προωθούσαν τη δικιά τους Μεγάλη Ιδέα. Τα ιστορικά δίκαια αποτελέσαν το κατεξοχήν ιδεολογικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίχθηκαν οι αλυτρωτικοί αγώνες των Κρητών αλλά και 8 Στο ίδιο, σ Κολιόπουλος, τ. 2, ό.π., σ

11 των υπόλοιπων Ελλήνων. 10 Οι πολίτες του ελεύθερου κράτους ήταν αυτοί που ένιωθαν ακόμα την ευθύνη για το ότι πολλοί ήταν οι αλύτρωτοι αδερφοί τους, που ζούσαν σε οθωμανοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Οι αλύτρωτοι ποθούσαν την ελευθερία και οι ελεύθεροι διαμόρφωσαν ανάλογη εθνική πολιτική: τη Μεγάλη Ιδέα. Η Μεγάλη Ιδέα στο βαθμό που γινόταν κίνητρο εξωτερικής πολιτικής σήμαινε προστριβές με την Οθωμανική αυτοκρατορία, άρα και πιθανές δυσχέρειες για τους Έλληνες που ζούσαν εκεί και για τις οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων μέσα στο χώρο που παραδοσιακά τους ανήκε. Όπως σημειώνει η Έλλη Σκοπετέα, «την εθνική συνθηματολογία του 19ου αιώνα η Μεγάλη Ιδέα είναι ίσως ο μόνος όρος του οποίου σήμερα κατέχουμε όλες τις ενδείξεις, τη ληξιαρχική πράξη γέννησης». 11 Κύριο μέλημα του ελληνικού κράτους, ήταν κυρίως η διεύρυνση των βόρειων συνόρων και το κίνημα του αλυτρωτισμού προωθούσε εξεγέρσεις στις αλύτρωτες χώρες εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας με αφορμή περιοδικές κρίσεις και συνέβαλλε στη διαμόρφωση πολυπληθούς ομάδας ανταρτών - ληστών οι οποίοι επί μισθού συμμετείχαν σε εθελοντικά σώματα. Οι εξεγέρσεις στόχο είχαν την απελευθέρωση των περιοχών της Θεσσαλίας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Κρήτης. Ο αλυτρωτικός τύπος πρόβαλε τις εξεγέρσεις ως συνέχεια του αγώνα της ανεξαρτησίας και παρέσυρε την κοινή γνώμη. Πάντως η αδυναμία των επαναστατημένων Ελλήνων να απελευθερώσουν το σύνολο των ελληνικών εδαφών προσδιόρισε την εξωτερική πολιτική του κράτους. Μια πολιτική επεκτατική και διαλλακτική, την οποία υιοθέτησαν κυβερνήσεις από το 1833 και μετά, άλλες πιο θερμά, άλλες πιο αποστασιοποιημένα και άλλες καθόλου. 12 Η Μεγάλη Ιδέα αποτελούσε ένα ασαφές πρόγραμμα, ένα νεφελώδες φαινόμενο, το οποίο μεταλλασσόταν ανάλογα με τις καταστάσεις και τις χρονικές συγκυρίες. Στόχος του προγράμματος της Μεγάλης Ιδέας, ήταν η ενσωμάτωση σε ένα κράτος όλου του συνόλου του ελληνισμού. Όνειρο του ελληνισμού ήταν η αποκατάσταση των αλύτρωτων πατρίδων. 13 Παρόλα αυτά λόγω της ασάφειας του πλαισίου της Μεγάλης Ιδέας αλλά και λόγω γενικότερων δυσχερειών, ήταν δύσκολη η πραγμάτωσή του. Για παράδειγμα, ο Μαυροκορδάτος θεωρούσε την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, όνειρο απραγματοποίητο. Μάλιστα, θεωρούσε ότι η Ελλάδα έπρεπε να περιορίσει τις απαιτήσεις της σε σχέση με τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Κρήτη. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο ίδιος δεν μακροημέρευσε στην πολιτική ζωή της χώρας. 14 Η εθνική ιδεολογία των Ελλήνων βρήκε στήριγμα σε αυτή τη σαγηνευτική πολιτική που γοήτευε τις μάζες με υποσχέσεις μεγαλείου και υλικών ανταμοιβών. Ο λαός ήταν πάντοτε έτοιμος να εξυπηρετεί τη Μεγάλη Ιδέα γιατί έτσι είχε εκπαιδευτεί από το 1820 και έπειτα, να βάζει την απελευθέρωση των 10 I. Ilchev, Έχει δίκιο η πατρίδα μου; Θεσσαλονίκη, 2011, σ. 434 και Παπαγεωργίου, ό.π., σ Σκοπετέα, ό.π., σ Παπαγεωργίου, ό.π., σ Ilchev, ό.π., σ Γ. Φιλάρετος, Ξενοκρατία και Βασιλεία εν Ελλάδι , Αθήνα, 1977, σ

12 υπόδουλων περιοχών πάνω από όλα, ακόμα και από αυτά που περιλάμβανε η κοινή λογική. 15 Η κρίση του Ανατολικού ζητήματος, δηλαδή η διανομή οθωμανικών εδαφών, ήταν μια καλή ευκαιρία για την υλοποίηση αυτού του προγράμματος εφόσον υπήρχε αναταραχή και αυτό θα μπορούσε να ευνοήσει τις βλέψεις της Ελλάδας. Οποιαδήποτε σκάνδαλα βέβαια, χρεωκοπίες και αναταράξεις έβαζαν εμπόδια στο όνειρο της Μεγάλης Ιδέας και αναγκαστικά τροποποιούνταν το εθνικό πρόγραμμα της Ελλάδας. 16 Από τα πρώτα χρόνια της οθωμανοκρατίας υπήρχαν προφητείες και χρησμοί που προέβλεπαν ένα μεγαλειώδες ελληνικό μέλλον. 17 Οι Έλληνες ζούσαν μεθυσμένοι από μεγαλοϊδεατισμό και στόχευαν σε υψηλούς στόχους, όπως τον εξελληνισμό, τον εκπολιτισμό, μέχρι και την κατάκτηση της βόρειας Βαλκανικής και της Εγγύς Ανατολής. Οι αλύτρωτοι μάλιστα υποκινούσαν τις περισσότερες ενέργειες ζώντας με τη νοσταλγία των χαμένων πατρίδων τους, απέβλεπαν στην ανακατάληψη τους και γινόταν οι πιο τολμηροί κήρυκες των απελευθερωτικών κινημάτων και της Μεγάλης Ιδέας. 18 Οι πατριωτικές οργανώσεις και οι εθνικές εταιρείες που έδρασαν όλη αυτή την περίοδο, εξέφραζαν τη λαϊκή βούληση και ήταν ένα είδος παραρτήματος της κυβέρνησης, ήταν φορείς του δημόσιου λόγου. Οι σύλλογοι αυτοί ενθάρρυναν το άτομο στην παρέμβασή του στο κοινωνικό γίγνεσθαι μέσα από συλλογικές συμπεριφορές που προϋποθέτουν συνειδητή ενεργοποίηση και κοινωνική συνοχή. Το άτομο εξιδανικευόταν και εργαζόταν εθελοντικά για κοινό πνεύμα προόδου σε αντίξοες συνθήκες. Οι κυβερνήσεις διατηρούσαν μια πιο ουδέτερη στάση και οι εστίες αυτές γινόταν οι εκφραστές πιο ριζοσπαστικών κινήσεων. Οι εταιρείες αυτές ήταν οι «υπεύθυνοι διερμηνείς» του εθνικού συμφέροντος, ήταν το κοινό μυστικό όλων. Επικεφαλείς των οργανώσεων αυτών ήταν επιφανείς άνδρες, αξιωματικοί, καθηγητές πανεπιστημίου και δημοσιογράφοι, όπως ο δημοσιογράφος Γεώργιος Φιλάρετος, ο ιστοριογράφος Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ο νομομαθής Παύλος Καλλιγάς, ο δικηγόρος και κατόπιν Υπουργός Εξωτερικών Στέφανος Δραγούμης και ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας Μάρκος Ρενιέρης. Αυτό συνέβαινε γιατί οι άνθρωποι αυτοί είχαν κύρος και μπορούσαν να επηρεάζουν την κοινή γνώμη. Έτσι, αναλάμβαναν την ευθύνη να προαγάγουν τα συμφέροντα του έθνους, στην προκειμένη περίπτωση την απελευθέρωση των αλύτρωτων ελληνικών τόπων με την ανοχή της εκλεγμένης και νόμιμης κυβερνήσεως της χώρας. Οι εταιρείες δρούσαν στην ουσία με την ανοχή της νόμιμης κυβέρνησης. 19 Εξήπταν την κοινή γνώμη της χώρας και υποχρέωναν την υπεύθυνη κυβέρνηση να ρυμουλκηθεί προς την κατεύθυνση που επιθυμούσαν οι αυτοαναγορευθέντες προστάτες του εθνικού συμφέροντος. Η συνεχής αναβλητικότητα των ελληνικών κυβερνήσεων σε φλέγοντα ζητήματα, όπως ήταν το Κρητικό Ζήτημα, έκανε τους Κρητικούς να απέχουν από πολεμικές ενέργειες, σπαταλώντας χρόνο και δίνοντας την ευκαιρία στους Οθωμανούς να ανοίγουν νέα 15 Λένα Διβάνη, Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας, ( ), Αθήνα, 2000, σ Ilchev, ό.π., σ Driault et L' Heritier, Histoire Diplomatique de la Grece de 1821 a nos jours, τ. 2, Παρίσι, 1926, σσ Παπαγεωργίου, ό.π., σ Κολιόπουλος, τ. 2, ό.π., σ

13 μέτωπα στο νησί. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η οργάνωση Εταιρειών ήταν κάτι το αναπόφευκτο. Πρώτο Κεφάλαιο: 13

14 Από την Επανάσταση του 1821 μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους Η Κρήτη όντας πόλος έλξης λόγω της γεωγραφικής και ιδιάζουσας γεωπολιτικής-γεωστρατηγικής της θέσης, εφόσον βρίσκεται ανάμεσα σε τρείς ηπείρους και αποτελεί σημείο διασταύρωσης των οδών επικοινωνίας μεταξύ της δυτικής και ανατολικής μεσογείου, υπήρξε το μήλον της έριδος μεταξύ διάφορων επίδοξων κατακτητών από την αρχαιότητα μέχρι την απόκτηση της αυτονομίας της το 1898 και συνάμα μέχρι την οριστική λύση της ένωσης με την ελληνικό κράτος που δόθηκε το Ο Άγγλος ναύαρχος Μάλκομ, όταν επισκέφτηκε την Κρήτη, την αποκάλεσε ως «το ωραιότερον βασίλειον του κόσμου σύμπαντος». 21 «Η Κρήτη είναι σταθμός πρώτης τάξεως και στρατηγική θέσις απαράμιλλος εν ταις ανατολικαίς θάλασσαις, διότι αποτελεί το στόμιον του Αιγαίου πελάγους, ενατενίζουσα προς τα Στενά του Ελλησπόντου και του Βοσπόρου». 22 Το νησί αναλώθηκε σε πολέμους, επαναστάσεις και ξενικές κατοχές όπως των Ρωμαίων, των Αράβων, των Βενετών, των Αιγυπτίων και των Οθωμανών, αποκτώντας έτσι πλούσια, ιστορική, πολιτισμική παράδοση και έναν πολύ ιδιαίτερο πολιτισμό. Η οθωμανοκρατία ανάμεσα στις υπόλοιπες ξενικές κατοχές, ήταν η περίοδος που διήρκεσε περισσότερο στο νησί. Σηματοδοτείται από το τέλος του Βενετοτουρκικού πολέμου το 1669, όταν η Βενετία έχασε οριστικά την πολυτιμότερη κτήση της στη Μεσόγειο. Έχει επικρατήσει η άποψη ότι η κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς διέκοψε απότομα την άνθηση της κρητικής Αναγέννησης αλλά ο Λίνος Πολίτης υποστηρίζει την εντελώς διαφορετική άποψη επί του θέματος, η οποία κρίνεται πιο σωστή. 23 Οι Οθωμανοί «άπλωσαν πένθιμο πέπλο επί της ωραίας νύμφης της Μεσογείου» όπως αναφέρει ο Επ. Κυριακίδης και κατέστησαν την Κρήτη από τις πιο κακοδιοικούμενες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσον αφορά τους τομείς της διοίκησης, της οικονομίας, της υγείας και σε πιο ευρύ πλαίσιο της κοινωνικής οργάνωσης. 24 Όπως χαρακτηριστικά δανείζεται από την επιγραφή που βρίσκεται στο φρούριο του Φιρκά ένας από τους μεγαλύτερους μελετητές της Ιστορίας της Κρήτης, ο Θεοχ. Δετοράκης, «267 έτη, 7 μήνες, 7 ημέρες έτη αγωνίας έζησαν οι Κρήτες ώσπου να λυτρωθούν». 25 Η εθνική Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε μεγάλη ευκαιρία για τους κατοίκους της Κρήτης να 20 Στρ. Παπαμανουσάκης, Η ξενοκρατία στην Κρήτη, Αθήνα, 1979, σ Φιλάρετος, ό.π., σ. 133 και Σπ. Μαρκεζίνης, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Αθήνα, 1966, τ. 1, σ Φιλάρετος, ό.π., σσ Λ. Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, 2007, σσ Κατά τον Πολίτη, το γεγονός της κατάκτησης της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669 αποτέλεσε μια εθνική συμφορά αλλά δεν έκοψε απότομα το θαυμαστό λογοτεχνικό άνθισμα. Για τον Πολίτη, το ότι η Ελλάδα βουβαίνεται για 150 χρόνια δεν είναι γιατί έπεσε η Κρήτη αλλά είναι σύμπτωμα γενικότερα ευρωπαϊκό που εμφανίζεται ως κάτι λογικό, ως ιστορική αναγκαιότητα, κλείνοντας έναν κύκλο. Η κρητική λογοτεχνία είχε διαγράψει την τροχιά της, ο Ερωτόκριτος σημείο κορύφωσης, αποτελούσε συνάμα και μια κατάληξη. Το ίδιο άλλωστε συνέβη και στις άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, με τις οποίες η νεοελληνική βάδισε σχεδόν παράλληλα. 24 Επ. Κυριακίδης, Ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού από της ιδρύσεως του βασιλείου της Ελλάδας μέχρι των ημερών μας , Αθήνα, 1972, τ. 2, σ Θ. Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα, 1986, σ

15 αποτινάξουν από το νησί τους την οθωμανική κυριαρχία και στην ουσία άνοιξε επίσημα το φάκελο του Κρητικού ζητήματος. 26 Παρόλο που οι συνθήκες που επικρατούσαν δεν ήταν καθόλου ευνοϊκές για συμμετοχή σε ένα τέτοιο τόλμημα και απεναντίας χαρακτηρίζονταν αντίξοες, η επανάσταση πήρε ώθηση από τις εξεγέρσεις που είχαν ήδη εκδηλωθεί στην Πελοπόννησο και σε άλλες περιοχές, εξαπλώθηκε γρήγορα στο νησί και πήρε τη μορφή ενός οργανωμένου επαναστατικού κινήματος. Η μεγάλη απόσταση, από το κέντρο της Ελλάδας και η παρεμβαλλόμενη θάλασσα αποτέλεσαν σημαντική τροχοπέδη που δυσχέραιναν την επικοινωνία με τα άλλα ελληνικά κέντρα, την ενίσχυση από ισχυρή ναυτική δύναμη, την αποστολή εφοδίων και όπλων, και το συντονισμό των πολεμικών ενεργειών γενικότερα Κ. Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών, Αθήνα, 1859, σ Δετοράκης, ό.π., σ Η απουσία τοπικής αυτοδιοίκησης και δεδομένου ότι στην Κρήτη οι Οθωμανοί είχαν ιδρύσει τρείς κεντρικές διοικήσεις σε Ηράκλειο, Χανιά και Ρέθυμνο ήταν κάτι που τους επέτρεπε να αντιδρούν αμέσως σε οποιαδήποτε κίνηση των Κρητών και να την καταστέλλουν εύκολα. Οι Οθωμανοί με αυτό τον τρόπο, είχαν τον απόλυτο έλεγχο στο νησί και η καταπίεση που ασκούσαν σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές που κατείχαν παρουσιαζόταν πιο έντονη στην Κρήτη. Για παράδειγμα, όλη την Πελοπόννησο, τη διοικούσε μία διοίκηση και ένας πασάς. 28 Άλλο σημαντικό πρόβλημα που προδίκαζε ότι οι προσπάθειες δεν θα έχουν ευοίωνα αποτελέσματα, ήταν η αναλογία του μουσουλμανικού πληθυσμού σε σχέση με το χριστιανικό, η οποία έβαζε σοβαρά εμπόδια σε οποιαδήποτε κίνηση επαναστατικής φύσεως. Παρόλα αυτά ο πόθος των Κρητών για ελευθερία ήδη από την αρχή, παρέμενε άσβεστος και η συμμετοχή της Κρήτης στην εξέγερση αποφασίστηκε άτυπα στις 7 Απριλίου του 1821 στη θέση, Γλυκά Νερά και επισημοποιήθηκε στο μοναστήρι της Παναγίας της Θυμιανής στα Σφακιά, στις 15 Απριλίου. Στις 21 Μαΐου, στο Λουτρό Σφακίων συστάθηκε ένα είδος επιτροπής, η Καγκελλαρία Σφακίων, η οποία ανέλαβε την οργάνωση της επανάστασης. 29 Η Καγκελλαρία είχε ως επίσημη σφραγίδα την εικόνα της Παναγίας, στην οποία αναγράφονταν «Παναγία Λουτρού». 30 Οι εχθροπραξίες άρχισαν λίγο αργότερα, στις αρχές Ιουνίου γι' αυτό και επίσημη μέρα έναρξης του αγώνα θεωρείται η 14η Ιουνίου του ιδίου έτους, ημέρα κατά την οποία σημειώθηκε η πρώτη νικηφόρα μάχη στο Λούλο Χανίων, η οποία στάθηκε ικανή να τρομοκρατήσει τους Οθωμανούς και να αναπτερώσει τις ελπίδες των Κρητών. 31 «Το φαινόμενον της επανάστασης της Κρήτης είναι μοναδικόν εις όλην την ιστορίαν του ελληνικού αγώνος. Ήτο μία έγερσις εγκαθείρκτου και αλυσοδέτου τιτάνος με μόνην δύναμιν την ελληνικήν του συνείδησιν, την ζωτικότητα του, την φιλοτιμίαν του και την οργήν του. Και αυτή η δύναμις ήτο αρκετή όχι μόνον διά ν' αρχίση η επανάστασις αφ' εαυτής, αλλά και να συνεχισθή ακατάβλητος, λάμπουσα εις την όλην ελληνικήν εποποιίαν 26 Ελ. Πρεβελάκης, «Το Κρητικόν Ζήτημα », Κρητικά Χρονικά 21, 1969, σσ Διβάνη, ό.π., σ Στις αντίξοες συνθήκες προστίθενται η μεγάλη παρουσία τουρκοκρητών στο νησί, καθώς και το ισχυρό σώμα του οθωμανικού στρατού. 28 Ι. Χαχαριδάκης, Η Τουρκοκρατία στην Κρήτη και οι αγώνες των Μελαμπιανών, Ρέθυμνο, 1977, σ Ν. Τωμαδάκης, «Η ημέρα κηρύξεως της Επαναστάσεως του 1821 εις την Κρήτην», Κρητική Εστία 12, 1960, σ. 171.

16 με το φως του αυθορμήτου της, σχεδόν αγρία εκ των ανεκδιηγήτων μαρτυριών εναντίον των οποίων υψώθη, καταδυομένη και αναδυομένη διαρκώς εντός κυμάτων αίματος, αντλούσα ολοένα δυνάμεις από τον σκληρότερο αγώνα της». 32 Σημαντική παράμετρος που ενίσχυσε τον αγώνα των Κρητών στάθηκε η δράση των φιλελλήνων, οι οποίοι πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους καθ' όλη τη διάρκεια της επανάστασης. Δραστηριοποιήθηκαν σε διάφορους τομείς, όπως η χορήγηση ιατρικής και φαρμακευτικής περίθαλψης, ο σχεδιασμός και η οργάνωση μαχών, η χορήγηση χρηματικών ποσών, η συμμετοχή σε ναυτικές επιχειρήσεις, η πάταξη της ληστείας και η αποκατάσταση της τάξης και της ασφάλειας στο νησί καθώς και η επιθεώρηση των επαναστατικών φρουρών. 33 Η ωμότητα και η εκδικητική συμπεριφορά των Οθωμανών στο νησί ξεπέρασε κάθε προηγούμενο ειδικά μετά την έκρηξη της επανάστασης. Φυλακίσεις, απαγχονισμοί, ατιμάσεις, βιαιότητες, σφαγές και εμπρησμοί ήταν η απάντηση των Οθωμανών στους Κρήτες επαναστάτες. Οι Οθωμανοί επιχείρησαν επανειλλημένως να διαλύσουν τις επαναστατικές εστίες των χριστιανών με στόχο να φτάσουν στα Σφακιά, που ήταν το κέντρο της επανάστασης. Διεξήχθησαν άγριες μάχες σε όλη την έκταση του νησιού και ειδικά στα χωριά της επαρχίας Αποκορώνου, όπου τα θύματα υπήρξαν αμέτρητα. 34 Η Επανάσταση άργησε να εκδηλωθεί στις ανατολικές επαρχίες λόγω της πεδινής φύσης του νησιού και της έλλειψης ορεινών, δυσπρόσιτων περιοχών που μπορούσαν να χρησιμεύσουν σαν κρησφύγετα για τους επαναστάτες. Σημαντική νίκη πέτυχαν οι Κρήτες στους Λάκκους Κυδωνίας στις 15 Ιουνίου του Η νίκη αυτή εδραίωσε την κυριαρχία των χριστιανών στην περιοχή των Χανίων. Ανάλογες κινήσεις διαδραματίστηκαν και στις περιοχές του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου. Όμως στις 29 Αυγούστου οι Οθωμανοί κατάφεραν να εισβάλλουν στα Σφακιά και τότε αναβίωσαν οι οδυνηρές μνήμες του 1770, όπου συντελέστηκε το πρώτο επαναστατικό σκίρτημα του κρητικού λαού με την επανάσταση που είναι γνωστή ως επανάσταση του Δασκαλογιάννη, η οποία κατέληξε σε αποτυχία. 35 Ο Ιωάννης Βλάχος από την Ανώπολη, γνωστός ως Δασκαλογιάννης λόγω της μόρφωσής του, ήταν πλούσιος πλοιοκτήτης από τα Σφακιά και είχε διατελέσει και πρόεδρος στην επαρχία των Σφακίων το 1765, ενώ η ενασχόλησή του με τα κοινά ξεκίνησε το Ο ίδιος οργάνωσε με απαράμιλλο θάρρος επαναστατική κίνηση στην Κρήτη συγκεντρώνοντας όπλα και πολεμοφόδια σε συνεργασία με τη Ρωσία, η οποία είχε προβεί σε δηλώσεις για στήριξη του κινήματος ενόψει των Ορλωφικών. Με τη στάση της η 32 Στο ίδιο, σ Απόσπασμα από Κρίση του Διονυσίου Κόκκινου στο Η Ελληνική Επανάστασις τ. 1-6, Αθήνα, 1974 και Χαχαριδάκης, ό.π., σσ Στ. Λουκάτος, «Η δράσις των Φιλελλήνων στην Κρήτη κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», Πεπραγμένα του Δ' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. 3, Ηράκλειο, 1976, σσ Οι Φιλέλληνες καταγόταν ως επί το πλείστον από τη Δυτική Ευρώπη. Οι περισσότεροι ήταν αξιωματικοί ή επιστήμονες γιατροί που είχαν αγωνιστεί πιο πριν σε άλλα μέτωπα της Ελλάδας, π.χ. στην Πελοποννήσο. Όλοι υπηρέτησαν τον αγώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας της Κρήτης με ζήλο και προθυμία γι' αυτό και μετά προήχθησαν σε ανώτερους βαθμούς και αξιώματα. 34 Δετοράκης, ό.π., σ Βασ. Λαούρδας, «Η επανάσταση των Σφακιανών και ο Δασκαλογιάννης κατά τα έγγραφα του τουρκικού αρχείου Ηρακλείου», Κρητικά Χρονικά 1, 1947, Α', σσ και Δετοράκης, ό.π., σσ ΠΒΛ, τ. 3, σσ

17 Ρωσία προσπαθούσε να πείσει τον Δασκαλογιάννη για την αξιοπιστία των λεγομένων της και αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Δασκαλογιάννης να πιστέψει στη ρωσική δύναμη. Ενθουσιασμένος από την φαινομενική υποστήριξη της Ρωσίας, κήρυττε την προσεχή απελευθέρωση του γένους και καλούσε το λαό σε επανάσταση, εφόσον η Ρωσία κήρυττε ότι «το ξανθό γένος την Επτάλοφον πορθήσει και τον Ισμαήλ τροπώσει». 37 Η οθωμανική πλευρά εκμεταλλευόμενη τις φρούδες υποσχέσεις της Ρωσίας, απάντησε άμεσα σε αυτό το τόλμημα καταστρέφοντας, λεηλατώντας και πυρπολώντας κοπάδια και χωράφια. Η επανάσταση ήρθε σε κρίσιμη καμπή και αφού οι ελπίδες του Δασκαλογιάννη για ρωσική βοήθεια διαψεύστηκαν, υποχώρησε και δέχτηκε τους σκληρούς όρους που περιλάμβανε το ιεροδικαστικό έγγραφο της 18ης Μαρτίου του Ο Δασκαλογιάννης απογοητευμένος από την τροπή των πραγμάτων αλλά φιλόπατρις αποφάσισε να παραδοθεί και να θυσιαστεί για να ελαφρύνει το δυσμενές κλίμα. Το τέλος του υπήρξε φρικτό, αφού ο πασάς για να τον τιμωρήσει που ξεσήκωσε το πλήθος και προέβη σε τέτοιου είδους ανταρσία, διέταξε να τον γδάρουν ζωντανό, όπως και έγινε στις 17 Ιουνίου του 1771 στο Μεγάλο Κάστρο (στο σημερινό Ηράκλειο) και μάλιστα υποχρέωσαν τον αδερφό του να γίνει μάρτυρας αυτής της αποτρόπαιης πράξης, ο οποίος στη θέαση αυτής, τρελάθηκε. 39 Μετά την εισβολή των Οθωμανών στα Σφακιά, που ήταν το κέντρο της επανάστασης, η κατάσταση επιδεινώθηκε και το γεγονός αυτό μεγέθυνε την αλαζονική συμπεριφορά και την απροθυμία που διατηρούσαν οι Σφακιανοί στο να συνεργαστούν με τους υπόλοιπους Κρητικούς. Πολλές μάλιστα με τη συμπεριφορά που επεδείκνυαν έμοιαζαν να είναι περισσότερο με το μέρος των Οθωμανών παρά των χριστιανών. Η αλαζονεία των Σφακιανών ήταν απόρροια του γεγονότος ότι τα Σφακιά ήταν το κέντρο της επανάστασης και αποτελούσαν σημαντική οχυρή θέση, η οποία ενισχύονταν από το λιμάνι του Λουτρού που εκεί διεξαγόταν όλο το εμπόριο. Οι Σφακιανοί επειδή κατείχαν το κέντρο της επανάστασης που συνδύαζε και το ορεινό στοιχείο και το λιμάνι νόμιζαν ότι μπορούν να επιβάλλονται πολιτικώς και στρατιωτικώς σε ολόκληρη την Κρήτη. 40 Ακόμη το γεγονός ότι η Κρήτη είχε χωριστεί σε διοικήσεις και τα Σφακιά ήταν η μόνη περιοχή που είχε μείνει ανεξάρτητη και αυτοδιοικούμενη και αναγνωρίζοντας τυπικά το σουλτάνο με την πληρωμή ετήσιου δασμού, έκανε τους Σφακιανούς να νομίζουν ότι είναι ανώτεροι και αήττητοι. Ολόκληρο τον 19ο αιώνα στα Σφακιά υπήρχε αυτονομιστικό ρεύμα όμως η μικροψυχία τους και η συνεχής καλλιέργεια των προσωπικών τους αντιθέσεων αποτελούσε σημαντικό εμπόδιο για την επιτυχή 37 Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, Ιστορία των επαναστάσεων της Κρήτης, Αθήνα, 1893, σ. 282 και Στ. Ξανθουδίδης, Επίτομος Ιστορία της Κρήτης από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, Αθήνα, 1981, σσ Δετοράκης, ό.π., σσ Το έγγραφο περιλάμβανε 12 σκληρότατους όρους, μεταξύ των οποίων ήταν, η πληρωμή του κεφαλικού φόρου, η παράδοση των όπλων και των εφοδίων, η απαγόρευση επιδιόρθωσης και ανακαίνισης των εκκλησιών καθώς και η ανέγερση νέων, η σύλληψη των πληρωμάτων των χριστιανικών πλοίων και η αποστολή τους στο Χάνδακα και η παράδοση των αιχμάλωτων μουσουλμάνων. 39 Στο ίδιο, σ Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, ό.π., σ Τα Σφακιά αποτελούσαν το πιο σημαντικό πειρατικό ορμητήριο της ανατολικής Μεσογείου, την αιώνια οχυρά ακρόπολη της Μεσογείου. 17

18 έκβαση του αγώνα. 41 Παρά το γεγονός της εισβολής στα Σφακιά, η επαναστατική φλόγα συνέχισε να είναι αναμμένη και οι επαναστάτες κατάφεραν να επιτύχουν νίκες έναντι των Οθωμανών στα χωριά των επαρχιών του Αποκόρωνα και της Κυδωνίας. Σημαντική παράμετρος ήταν η έλλειψη μιας συντονισμένης κίνησης και η απουσία μιας ενιαίας ηγετικής μορφής που θα αναλάμβανε την οργάνωσή της. Οι Κρήτες κάτω από αυτές τις συνθήκες απευθύνθηκαν στο Δημήτριο Υψηλάντη και του ζήτησαν το διορισμό κάποιου που θα αναλάμβανε τον τίτλο του Γενικού Αρχηγού της Κρήτης. Ο Δημ. Υψηλάντης υπέδειξε για τον ρόλο αυτό τον Αλέξανδρο Καντακουζηνό, ο οποίος αρνήθηκε κατηγορηματικά τον τίτλο. 42 Κατόπιν απευθύνθηκε στον Μιχαήλ Κομνηνό Αφεντούλη γνωστό ως Αφεντούλιεφ, ο οποίος αποδέχτηκε αμέσως την πρόταση του. Ο Μιχαήλ Αφεντούλιεφ ανέλαβε το αξίωμα του Γενικού Αρχηγού της Κρήτης για ακριβώς ένα χρόνο, από το Νοέμβριο του 1821 μέχρι τον επόμενο Νοέμβριο του Η εκλογή του Αφεντούλιεφ όμως στο συγκεκριμένο αξίωμα περιέπλεξε περισσότερο την ήδη μπερδεμένη κατάσταση και δημιούργησε περαιτέρω προβλήματα επειδή δεν γνώριζε την ιδιαίτερη μορφή του αγώνα και ήταν αναρμόδιος για τη λεπτή αποστολή που του ανατέθηκε. 44 Ο Μιχαήλ Αφεντούλιεφ καταγόταν από τη Νίζνα της Ρωσίας, από εύπορη οικογένεια και ήταν γεννημένος εξ Ανατολίτου Γραικού, όπως καταγράφει ο Κριτοβουλίδης, στα Απομνημονεύματά του. 45 Αυτό τον καθιστούσε ήδη από την αρχή στα μάτια των Κρητών ως μη Κρη και κατ' επέκταση ως μη Έλληνα. 46 Ο ίδιος επικαλούνταν ότι ήταν απόγονος της οικογένειας των Κομνηνών για να γίνει αρεστός στους Κρητικούς. Ήταν πολύ σημαντικό ότι μετά το διορισμό του, οι διαταγές που έδινε έβρισκαν άριστη αποδοχή στα πνεύματα των Κρητών και αυτό ήταν αρκετά ευοίωνο για την εξέλιξη της καριέρας του. 47 Με το πέρασμα του χρόνου όμως αποδείχτηκε αλαζόνας, υπερβολικά φιλόδοξος, ματαιόδοξος και ανασφαλής, δεν είχε στρατιωτική πείρα, ήταν φιλοτάραχος, έκανε αισχροκερδή κινήματα για να αποσπάσει την Κρήτη από το υπόλοιπο έθνος, έσπειρε διχόνοιες, οργάνωνε δολοπλοκίες και δημιουργούσε επαναστατικά κινήματα κατά μελών της διοίκησης. Εξαιτίας όλων αυτών των χαρακτηριστικών που διέθετε, δεν ενέπνεε κανέναν απολύτως σεβασμό στους 41 Στο ίδιο, σ. 769 και Ξανθουδίδης, ό.π., σ Οι Σφακιανοί αποκαλούσαν όλους τους άλλους κατοίκους του νησιού Κατωμερίτες και οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζονταν ως Ανωμερίτες επειδή βρισκόταν στα ψηλά Λευκά Όρη. 42 Δετοράκης, ό.π., σ. 329 και Κυριακίδης, τ. 1, ό.π., σ Β. Σφυρόερας, «Τοπική Επικράτηση της Επαναστάσεως. Ο αγώνας στην Κρήτη», ΙΕΕ, ΙΒ', σσ και ΠΒΛ, τ. 2, σ Χαχαριδάκης, ό.π., σ Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Ο Κριτοβουλίδης γράφει ότι «ο Αφεντούλης είχεν υπηρετήσει επί πολλά έτη, όπως λέγεται, ως οικονομικός επιστάτης εις την οικίαν του εν Ισπανία Ρωσσικού Πρέσβεως Τατίχεφ. Μετατεθέντος δε του Πρέσβεως τούτου εις Βιέννην, τον ηκολούθησεν εκεί, ότε δ' έγεινεν εις τον τόπον τούτον η σύνοδος διαφόρων ηγεμόνων της Ευρώπης, ο Αφεντούλης εστάθη κομιστής γραμμάτων εκείθεν του Αυτοκράτορος της Ρωσσίας εις Πετρούπολιν και αυτή ήτο η δημοσία υπηρεσία του. Εκραγείσης δε τω 1821 της Ελληνικής επαναστάσεως, συνηκολούθησε τον Αλέξανδρον Καντακουζηνόν εις Ελλάδα. Παρευρεθείς λοιπόν και ο Αφεντούλης μετ' εκείνου εις την παράδοσιν του φρουρίου της Μονεμβασίας, εγνώριζε τα προς τον Καντακουζηνόν προσκλητήρια των Κρητών εις την διοίκησιν τότε των πραγμάτων της πατρίδας των, εξ ών ωφεληθείς, αφού ηρνήθη εκείνος εις την πρόσκλησιν, κατώρθωσεν και ήλθεν εις Λουτρόν Σφακίων, τον οποίον και υπεδέχθησαν οι Κρήτες. Επαρουσιάσθη δε εις την Κρήτην τότε αυτοχειροτόνητος αρχιστράτηγος και Διοικητής». 46 Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, ό.π., σ Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ

19 Κρητικούς και έτσι τον θεώρησαν ξένο και ακατάλληλο για αυτή τη θέση. 48 Μάλιστα μετά την απομάκρυνσή του ήταν ιδιαίτερα προκλητικός και χλεύαζε έντονα τους Κρήτες λέγοντας «ότι θέλουν έναν αρχηγόν κουφόν, τυφλόν, ανόητον». 49 Οι εσωτερικές έριδες και οι αντιζηλίες μεταξύ των χριστιανών πολλαπλασιάστηκαν και κυρίως μεταξύ των Σφακιανών, οι οποίοι αντιπαθούσαν τον Αφεντούλιεφ και διατηρούσαν παράδοση στο να εμπλέκονται σε προστριβές. Και από την πλευρά των Οθωμανών υπήρχε χλευασμός προς το πρόσωπό του, αφού οι ίδιοι διέδιδαν φήμες ότι πρόκειται για απατεώνα που στόχο είχε να εξαπατήσει τους Κρήτες. Μάλιστα, είχαν διατυπώσει ότι ένας από τους κατεξοχήν στόχους του ήταν να πάρει μέχρι και τα λάδια των Κρητών. 50 Ο Αφεντούλιεφ αντιλαμβανόμενος το κλίμα που είχε διαμορφωθεί για το πρόσωπό του, ήθελε να πάρει με το μέρος του τον κρητικό λαό. Γι' αυτό το λόγο διένειμε άκριτα τίτλους και διακρίσεις σε οπλαρχηγούς. Η τακτική αυτή βέβαια είχε το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή αντί να κατευνάσει τα πνεύματα, διόγκωσε τις αντιθέσεις μεταξύ των Κρητικών. 51 Ακόμη, απέτυχε παταγωδώς σε διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις που ανέλαβε και αυτό επιβάρυνε περισσότερο το κλίμα που είχε διαμορφωθεί εναντίον του. Κατά τον Κριτοβουλίδη, ο Αφεντούλιεφ δημιούργησε δυσμενές κλίμα για το πρόσωπό του και όταν αντιτάχθηκε στο σύνταγμα της Επιδαύρου, χαρακτηρίζοντάς το ως ανοίκειο. 52 Ακόμη, καλλιεργούσε υπογείως την άποψη ότι η Κρήτη δεν πρέπει να έχει επίσημο δεσμό με τους άλλους Έλληνες και ότι σύμφωνα με τους αγώνες που διεξήγαγε και δεδομένου της μεγάλης σημασίας που είχε η γεωγραφική της θέση, είναι πρέπον να ανεγείρει όπως έλεγε «ίδιον» κράτος. 53 Για το συγκεκριμένο γεγονός ο Κριτοβουλίδης στα Απομνημονεύματά του γράφει: «μόνος δε ο μη Κρης Αφεντούλης ηθέλησε ν' αντιπράξη εις τούτο, υποκινών απροβουλεύτως απλούς τινάς, ότι δήθεν είναι ανοίκειον να υποταχθώσιν οι Κρήτες δι' επισήμου δεσμού εις άλλους, και ότι η Κρήτη διά των αγώνων των τέκνων της και της μεγάλης της θέσεως της σημασίας είναι πρέπον να ανεγείρη ίδιον κράτος». 54 Αυτό δημιούργησε την άποψη ότι η Κρήτη δεν ήταν ενωμένη με τον υπόλοιπο κορμό του ελληνικού κράτους και δυσχέραινε ακόμη περισσότερο τον βαθύ πόθο των Κρητών, την ένωση με την Ελλάδα. Αυτό το γεγονός δεν επιβεβαιώνεται και μάλιστα δεν υπάρχουν στοιχεία ότι παρεβρέθησαν οι πληρεξούσιοι της Κρήτης στις εργασίες της Επιδαύρου. 55 Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί για το πρόσωπο του Αφεντούλιεφ είναι πολλές και διαφορετικές, ωστόσο οι περισσότεροι συμφωνούν στο γεγονός ότι προέβη σε άστοχες ενέργειες, άφησε ανεκμετάλλευτες 48 Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, ό.π., σ. 480 και Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Β. Σφυρόερας, «Σταθεροποίηση της Επαναστάσεως Σύγκρουση Κρητικών και Αφεντούλιεφ. Καθαίρεση και φυλάκισή του.», ΙΕΕ, ΙΒ', σσ Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Σφυρόερας, Επικράτηση, σσ Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, ό.π., σ Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Σφυρόερας, Σταθεροποίηση, σσ

20 ευκαιρίες και με την έντονη φιλαρχία του και τη συνολική συμπεριφορά που επέδειξε, δημιούργησε την εικόνα του μη-πατριώτη που δεν αγαπούσε τον τόπο του. 56 Παρόλα αυτά το έργο του δεν καταγράφει μόνο μελανά σημεία, σε γενικές γραμμές ευνόησε με τις οργανωτικές του ικανότητες την επανάσταση και βοήθησε σε σημαντικό βαθμό στην εδραίωση της. Επίσης, μερίμνησε από την αρχή για την πολιτική οργάνωση του αγώνα και την προετοιμασία σχεδίου πολιτικού Οργανισμού, θέματα που έχρηζαν πρώτης ανάγκης. Η πολιτική οργάνωση του νησιού είναι επιτακτική ανάγκη. Έτσι, συγκλήθηκε Γενική Συνέλευση των Κρητών στους Αρμένους Αποκορώνου, από τις 11 έως τις 21 Μαΐου του 1822 για την ψήφιση Προσωρινού Πολιτεύματος. Στη συνέλευση αυτή ανέλαβε την αρχηγία ο Πέτρος Ομηρίδης Σκυλίτσης καθ' υπόδειξη του Μιχαήλ Αφεντούλιεφ, πριν την απομάκρυνση του τελευταίου. 57 Η Γενική Συνέλευση των Κρητών ψήφισε σχέδιο συντάγματος με τον τίτλο, Προσωρινή Πολιτεία της νήσου Κρήτης και περιλάμβανε επτά άρθρα που ρύθμιζαν ζητήματα σχετικά με τα δικαιώματα των κατοίκων. Επίσης, στην ίδια συνέλευση ψηφίστηκε ένα Σχέδιο προσωρινής Διοικήσεως της νήσου Κρήτης που προέβλεπε τη διαίρεση του νησιού σε τέσσερις επαρχίες, με υποδιαιρέσεις σε τμήματα και κοινότητες. Τέλος, με ψήφισμα ανακηρύχτηκε ο Αφεντούλιεφ Γενικός Έπαρχος του νησιού. Βέβαια, δεν εφαρμόστηκαν ποτέ όλες οι παραπάνω διατάξεις κατά γράμμα γι' αυτό και η αναρχία συνέχισε να επικρατεί στην Κρήτη και έδινε αφορμές για δυσαρέσκεια και κατ' επέκταση για ξέσπασμα εχθροπραξιών. Ο σουλτάνος έχοντας αδυναμία να αντιμετωπίσει τα μέτωπα της επανάστασης ζήτησε βοήθεια από τον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, ο οποίος ανταποκρίθηκε πολύ γρήγορα και έστειλε άγημα του αιγυπτιακού στόλου στην Κρήτη. Την αρχηγία του στόλου ανέλαβε ο γαμπρός του, Χασάν πασάς, ο οποίος συντόνισε γρήγορα τις ενέργειες για να πλήξει τους Κρήτες και να αναχαιτίσει οποιαδήποτε σχεδιασμένη επαναστατική κίνηση. Όντως το καλοκαίρι του 1822, η επανάσταση στην Κρήτη αντιμετώπιζε πλέον σοβαρό κίνδυνο και οι αποτυχημένες ενέργειες των Κρητών ολοένα και αυξάνονταν. Ο Αφεντούλιεφ ως Γενικός Διοικητής ανέλαβε διάφορες πρωτοβουλίες για να προσεγγίσει κάποια μορφή ενίσχυσης, αλλά δεν βρήκε καμία ανταπόκριση. 58 Παρά τη δύσκολη κατάσταση οι Κρητικοί δεν έχασαν τη δύναμη τους και με απαράμιλλο σθένος προχώρησαν σε κινήσεις που φόβισαν τον Χασάν πασά της Αιγύπτου. Ενώ κατάφεραν σημαντικές νίκες εναντίον του αιγυπτιακού στόλου, η εσωτερική αναρχία που επικρατούσε ήταν κάτι που δυσχέραινε το έργο των επαναστατών σημαντικά. Υπήρξαν κύκλοι που κατηγόρησαν τον Αφεντούλιεφ για αδυναμία και αδράνεια, με αποτέλεσμα να προβούν στη σύλληψη και κατόπιν στη φυλάκιση του τον Νοέμβριο του Ο Νεόφυτος Οικονόμος από τη θέση του γενικού γραμματέα δρομολόγησε τις ενέργειες για τη σύλληψή του. Για τον Γρηγόριο 56 Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Δετοράκης, ό.π., σ. 331 και Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, ό.π., σ. 396 και Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Δετοράκης, ό.π., σσ

21 Παπαδοπετράκη, η καθαίρεση του Αφεντούλη επήλθε εξαιτίας της αποκάλυψης προδοτικών επιστολών με τις οποίες διαπραγματευόταν με τον Χασάν πασά την υποταγή των Σφακιανών έναντι πασαλικιού που θα του χορηγούσε η αιγυπτιακή πλευρά. 59 Σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή, το νησί βρέθηκε χωρίς διοικητή και έτσι τέθηκε και πάλι το θέμα διορισμού κάποιου άλλου, πιο ικανού, στη θέση του. Μετά από έξι μήνες καθυστέρησης, διάστημα ολέθριο, το οποίο στάθηκε ικανό να περιπλέξει περισσότερο την κατάσταση, τη θέση ανέλαβε ο Εμμανουήλ Τομπάζης, κατόπιν πρότασης των Κρητικών. 60 απαλλάχτηκε από τον Χασάν πασά αφού σκοτώθηκε στην περιοχή, Καστέλλι της Πεδιάδας. Λίγο αργότερα η Κρήτη Ο Εμμ. Τομπάζης από την Ύδρα ανέλαβε τη θέση του Αρμοστή της Κρήτης στις 23 Απριλίου του 1823, φτάνοντας στον κόλπο της Κισσάμου με τη γολέτα «Τερψιχόρη». 61 Η επιλογή ενός μη ντόπιου σε αυτή τη θέση, επιβεβαιώνει την ένδειξη ότι οι Κρητικοί βίωναν εσωτερική κρίση και προτιμούσαν κάποιον ξένο για να αναλάβει τη θέση ώστε να αποφευχθούν αντιζηλίες. Επίσης, η επιλογή συγκεκριμένα ενός Υδραίου, δεν ήταν τυχαία. Η Ύδρα είχε μέγιστη σημασία και επιρροή στα κοινά πράγματα της Ελλάδας, προερχόμενη από τα πλούτη και τις επικρατέστερες ναυτικές δυνάμεις της. 62 Έτσι, η συμμετοχή της στον αγώνα των Κρητών αναπτέρωνε τις ελπίδες τους για απελευθέρωση. Και ο ίδιος ο Τομπάζης πίστευε ότι μόνο Υδραίος θα μπορούσε να καθησυχάσει τα πράγματα, να εξομαλύνει τις αντιθέσεις και να επαναφέρει τη διόρθωση. Πίστευε στη δύναμη της εθνικής διοικήσεως και στη σημασία και επιρροή της Ύδρας. Σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο, η παρουσία του Τομπάζη, οι στρατηγικές του ικανότητες, το κύρος που ενέπνεε και οι στρατιωτικές του επιτυχίες ήδη από τις πρώτες μέρες της αφίξεως του στο νησί, αναπτέρωσαν τις ελπίδες των επαναστατών για αναζωογόνηση και δυναμική συνέχιση του αγώνα. 63 Η άφιξη του στο νησί ερμηνεύτηκε ως ευοίωνη κίνηση από τους Κρήτες, γεγονός που επιβεβαιώθηκε αφού μετά τον ερχομό του, η επανάσταση ενισχύθηκε σημαντικά στο δυτικό μέρος του νησιού. 64 Οι Κρήτες πίστεψαν ότι ενώ μέχρι τότε δεν συνέδραμαν τον αγώνα τους οι ναυτικές νήσοι της Ελλάδας, η συμμετοχή της ηρωικής Ύδρας στον ένδοξο αγώνα τους διά του Τομπάζη θα έμελλε να κατορθώσει ότι ήταν δυνατό και επιθυμητό για τον τόπο τους. 65 Μετά τις κινήσεις του Εμμ. Τομπάζη στην Κρήτη, οι Οθωμανοί και οι Αιγύπτιοι ανασυντάχθηκαν, οργάνωσαν μεθοδικά το στόλο τους και τοποθέτησαν νέο αρχηγό, τον Χουσεΐν βέη, στη θέση του Χασάν πασά. Την ίδια στιγμή, στο χωριό Αρκούδαινα Αποκορώνου συγκλήθηκε συνέλευση και ψηφίστηκε ο Οργανισμός της ενιαυσίου τοπικής διοικήσεως της νήσου Κρήτης, ο οποίος βασιζόταν στις βασικές διατάξεις του συντάγματος της Επιδαύρου και συγκέντρωνε όλες τις εξουσίες στο πρόσωπο του Αρμοστή, ο 59 Σφυρόερας, Σταθεροποίηση, σσ Δετοράκης, ό.π., σ. 336 και ΠΒΛ, τ. 9, β, σσ Ξανθουδίδης, ό.π., σ Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σ Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, ό.π., σ. 518 και Ι. Γιαννόπουλος, «Η Επανάσταση κατά το Ο αγώνας στην Κρήτη.», ΙΕΕ, ΙΒ', σσ Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου, ό.π., σ Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα, σσ