ΧΛΩΡΙ ΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΤΟΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥΣ ΒΕΡΜΙΟΥ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΧΛΩΡΙ ΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΤΟΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥΣ ΒΕΡΜΙΟΥ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Π. ΧΟΧΛΙΟΥΡΟΥ ΓΕΩΠΟΝΟΥ ΠΑΤΡΑ 2005

2 Η έγκριση της παρούσας διδακτορικής διατριβής από το Τµήµα Βιολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέα Ν. 5343/1932 άρθρο 202

3 ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ * Θεόδωρος Γεωργιάδης, Καθηγητής Τµήµατος Βιολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών (Επιβλέπων Καθηγητής) * ηµήτριος Τζανουδάκης, Καθηγητής Τµήµατος Βιολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών * Γρηγόριος Ιατρού, Αναπληρωτής Καθηγητής Τµήµατος Βιολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών Γεώργιος Ψαράς, Καθηγητής Τµήµατος Βιολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών ηµήτριος Χριστοδουλάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Τµήµατος Βιολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών Πανωραία Αρτελάρη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τµήµατος Βιολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών Αργυρώ Λιβανίου-Τηνιακού, Λέκτορας Τµήµατος Βιολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών * Μέλη της Συµβουλευτικής Επιτροπής

4 Στο µεγαλείο της φύσης και την ευεργετική δύναµη που ασκεί στον άνθρωπο Στους γονείς µου τη γυναίκα µου και τον υιό µου

5 Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της παρούσας διδακτορικής διατριβής θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες µου σε όλους όσους µε στήριξαν επιστηµονικά και µε ενθάρρυναν ψυχολογικά συµβάλλοντας µε αυτό τον τρόπο στην επιτυχέστερη και πληρέστερη διεξαγωγή της έρευνας και ιδιαίτερα : Τον Καθηγητή κ. Θ. Γεωργιάδη, που ήταν ο επιβλέπων Καθηγητής, ο οποίος µε εµπιστεύτηκε και µου ανέθεσε το θέµα αναλαµβάνοντας την εποπτεία διεξαγωγής της έρευνας µε τρόπο υποδειγµατικό. Επίσης τον ευχαριστώ για το συνεχές ενδιαφέρον του, την καθοδήγησή του σε όλες τις φάσεις της εργασίας, καθώς επίσης για τη συµβολή του στη διεύρυνση των επιστηµονικών οριζόντων µου. Επίσης τον ευχαριστώ για την εµψύχωση που µου παρείχε µε τρόπο ξεχωριστό σε δύσκολες στιγµές. Οµολογουµένως στάθηκε ένας πραγµατικός δάσκαλος µε το ανοικτό επιστηµονικό πνεύµα που τον διακρίνει. Τον Καθηγητή κ.. Τζανουδάκη, µέλος της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, ευχαριστώ για την ουσιαστική ενθάρρυνση, και στήριξη που µου παρείχε. Επίσης τον ευχαριστώ για τον προσδιορισµό ή την επιβεβαίωση ορισµένων taxa του γένους Allium. Τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Γ. Ιατρού, µέλος της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, ευχαριστώ για την ουσιαστική ενθάρρυνση, εµπιστοσύνη και στήριξη, την εποικοδοµητική κριτική και βοήθειά του σε θέµατα Ενδηµισµού και Φυτογεωγραφίας. Τον Καθηγητή κ. Γ. Ψαρά, µέλος της επταµελούς εξεταστικής επιτροπής, ευχαριστώ για τη συνεργασία και την πολύτιµη στήριξή του στα τελικά στάδια της εργασίας. Τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ.. Χριστοδουλάκη, µέλος της επταµελούς εξεταστικής επιτροπής, ευχαριστώ για το συνεχές ενδιαφέρον του και την ενθάρρυνσή του που µου παρείχε συνεχώς, καθώς και για το λεπτοµερή έλεγχο των κειµένων της Χλωριδικής Φυτογεωγραφικής Έρευνας και τη βοήθειά του µε τις κριτικές υποδείξεις και παρατηρήσεις του. Την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κ. Π. Αρτελάρη, µέλος της επταµελούς εξεταστικής επιτροπής, ευχαριστώ για την συνεχή ενθάρρυνσή της και το χρόνο που διέθεσε για τον προσδιορισµό ορισµένων taxa των γενών Paronychia και Thlaspi. Την Λέκτορα κ. Α. Λιβανίου-Τηνιακού, µέλος της επταµελούς εξεταστικής επιτροπής, ευχαριστώ για την πολύτιµη ηθική της συµπαράσταση καθώς και για τον προσδιορισµό ή την επιβεβαίωση ορισµένων taxa του γένους Viola. Επίσης, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωµοσύνη µου στα ακόλουθα πρόσωπα που συνέβαλαν, ο καθένας µε το δικό του τρόπο, στην ολοκλήρωση της διατριβής µου : Στο διδάκτορα Οικολογίας Μ. Θεοχαρόπουλο, του οποίου η συνεργασία για την επεξεργασία και ανάλυση όλων των φυτοκοινωνιολογικών δεδοµένων υπήρξε ανεκτίµητη. Επίσης τον ευχαριστώ για το συνεχές ενδιαφέρον του την ενθάρρυνσή του καθώς και για τις πολύ εποικοδοµητικές συζητήσεις µας πάνω στα θέµατα της βλάστησης. Στο διδάκτορα κ. Γ. Καρέτσο, για την βοήθειά του µε την προµήθεια εδαφολογικών χαρτών της περιοχής. Στο διδάκτορα κ. Γ. Χρονόπουλο, για τη διαρκή ηθική στήριξη και την ανταλλαγή χρήσιµων απόψεων. Σην Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Ο. Γεωργίου, για την πολύτιµη ηθική της συµπαράσταση καθώς και για τον προσδιορισµό ή την επιβεβαίωση ορισµένων taxa του γένους Anthemis. Στον Καθηγητή Dr. H. Scholz (Βερολίνο), ο οποίος προσδιόρισε ένα µεγάλο µέρος από τα taxa της οικογένειας Gramineae. Στον Dr. F. Krendl (Βιέννη) για τον προσδιορισµό των περισσότερων φυτικών δειγµάτων των γενών Galium και Asperula.

6 Στον κ. P. Lassen (Λούνδη) για τον έλεγχο όλων των δειγµάτων της οικογένειας Leguminosae και τον προσδιορισµό ορισµένων taxa αυτής. Στο Dr. A.J. Richards (Newcastle) για τον προσδιορισµό των δειγµάτων του ταξινοµικά δύσκολου γένους Taraxacum. Στον Επίκουρο Καθηγητή του Τµήµατος Μαθηµατικών κ. Φ. Αλεβίζο, για τις συµβουλές του πάνω σε θέµατα στατιστικής. Στον Αναπληρωτή Καθηγητή του Τµήµατος ασολογίας και Φυσικού περιβάλλοντος του Α.Π.Θ. κ.. Αλιφραγκή, για τις εποικοδοµητικές συζητήσεις µας πάνω σε θέµατα Εδαφολογίας που αφορούσαν την περιοχή µελέτης µας. Στον Επίκουρο Καθηγητή κ. Κ. Θεοδωρόπουλο και την Επίκουρη Καθηγήτρια Ε. Ελευθεριάδου του Τµήµατος ασολογίας και Φυσικού περιβάλλοντος του Α.Π.Θ. για τις εποικοδοµητικές συζητήσεις τους και την παροχή βιβλιογραφίας. Στον εκλιπόντα Καθηγητή του Τµήµατος Βιολογίας του Α.Π.Θ. κ.. Μπαµπαλώνα για τις εποικοδοµητικές συζητήσεις µας πάνω σε θέµατα της βλάστησης καθώς και για το ενδιαφέρον του για την περάτωση της εργασίας. Στον αδερφό µου κ. Ι. Χοχλιούρο, για την συνεχόµενη ενθάρρυνσή του κυρίως στο δύσκολο και τελικό στάδιο της συγγραφής καθώς και για τον πολύτιµο χρόνο που αφιέρωσε για την µετάφραση γαλλικών κειµένων. Στον κ. Π. Λαµπρόπουλο που σχεδίασε το χάρτη της περιοχής έρευνας Ένα µεγάλο ευχαριστώ στον κουµπάρο µου και υποψήφιο διδάκτορα του Τµήµατος Βιολογίας κ. Γ. ηµητρέλλο, για την ηθική στήριξή του, την βοήθειά του καθώς και για την ανταλλαγή χρήσιµων απόψεων στην κοινή µας πορεία. Τους υποψήφιους διδάκτορες του Τµήµατος Βιολογίας κ. Α. Πολυβίου και κ. Α. Βλάχο για την ανταλλαγή χρήσιµων απόψεων και τη διαρκή ηθική στήριξη στην κοινή µας πορεία. Θέλω να ευχαριστήσω ολόψυχα τους γονείς µου Παναγιώτη και Ζωή που στάθηκαν στο πλευρό µου από την αρχή έως την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής ενθαρρύνοντάς µε συνεχώς µε την εµπιστοσύνη τους. Επίσης θέλω να ευχαριστήσω ξεχωριστά τον πατέρα µου, ο οποίος µου έµαθε από πολύ µικρή ηλικία να αγαπώ και να σέβοµαι τη φύση. Στάθηκε δίπλα µου συνεχώς και µε συνόδευσε σε όλες τις εκδροµές που πραγµατοποιήθηκαν στο όρος Βέρµιο σε όλες τις φάσεις της εργασίας. Η στήριξή του ήταν πολύτιµη και καθοριστική για την περάτωση της εργασίας. Επίσης ευχαριστώ ιδιαίτερα τη σύζυγό µου Ευθυµία για την υποµονή και την κατανόησή της στο δύσκολο αυτό έργο, για τη συνεχή στήριξη και ενθάρρυνσή της καθώς και για την βοήθεια που µου παρείχε σε προβλήµατα που αντιµετώπισα πάνω σε θέµατα υπολογιστή. Σε όλους τους παραπάνω επιθυµώ να εκφράσω και πάλι ειλικρινείς ευχαριστίες και να τους υπενθυµίσω πως χωρίς τη βοήθειά τους αυτή η διδακτορική διατριβή ίσως να µην είχε περατωθεί. Στέργιος Π. Χοχλιούρος Ιούνιος 2005

7 UNIVERSITY OF PATRAS DEPARTMENT OF BIOLOGY DIVISION OF PLANT BIOLOGY LABORATORY OF PLANT ECOLOGY FLORISTIC AND PHYTOSOCIOLOGICAL RESEARCH OF MOUNT VERMION AN ECOLOGICAL APPROACH Ph. D. Thesis by STERGIOS P. CHOCHLIOUROS AGRICULTURALIST PATRAS 2005

8 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 8 ΙΙ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Γεωγραφική θέση και οριοθέτηση της περιοχής έρευνας Γεωλογία Γεωτεκτονικές ζώνες Γεωλογικά χαρακτηριστικά Ανάγλυφο Φυσιογραφία Εκθέσεις Πετρώµατα και εδάφη Υδρολογία Κλίµα 3.1 Γενικά στοιχεία Κλιµατική διαίρεση του έτους στην Ελλάδα Γενικά χαρακτηριστικά του ορεινού κλίµατος (οροκλίµατος) Κλιµατικοί χαρακτήρες Βροχοπτώσεις Εποχιακό Βροχοµετρικό Σύστηµα Γενικά Βροχοπτώσεις Εποχιακό Βροχοµετρικό Σύστηµα Θερµοκρασίες Σχετικές υγρασίες Κλιµατικές συνθήκες Άνεµος Βιοκλίµα - Σύνθεση Κλιµατικών εδοµένων Γενικά Βροχοθερµικός (οµβροθερµικός) δείκτης (Q2) του Emberger Sauvage (Sauvage 1961) ιάκριση βιοκλιµατικών ορόφων Οµβροθερµικά διαγράµµατα των Bagnouls & Gaussen Ξηροθερµικός δείκτης 36 ΙΙΙ. ΧΛΩΡΙ ΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΦΥΤΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ 1. Μέθοδος έρευνας Προηγούµενες έρευνες Αποτελέσµατα Συζήτηση Γενικά Χλωριδική ανάλυση Ανάλυση Βλαστητικών µορφών Βιοφάσµα Χωρολογική ανάλυση Χωρολογικές ενότητες Ευρέως εξαπλωµένα taxa taxa Βόρειας προέλευσης Ευρασιατική χωρολογική ενότητα Ευρωπαϊκή χωρολογική ενότητα Μεσογειακή χωρολογική ενότητα Βαλκανική χωρολογική ενότητα Ενδηµική χωρολογική ενότητα Χωρολογικό φάσµα Φυτογεωγραφικός χαρακτήρας της χλωρίδας του Βερµίου Ενδηµισµός Γενικά Ενδηµισµός στο Βέρµιο Φυτογεωγραφικές σχέσεις του Βερµίου µε άλλους ορεινούς όγκους ή γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας Βαλκανική ενότητα (Βαλκανικά ενδηµικά, Βαλκανικά υπενδηµικά) 57

9 3.7.1 Γενικά Ευρύτερες φυτογεωγραφικές σχέσεις του όρους Βερµίου µε την Βαλκανική Φυτογεωγραφικές σχέσεις του όρους Βερµίου µε ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές και ορεινούς όγκους Κατηγορίες «επικινδυνότητας» των ενδηµικών και µη ενδηµικών taxa της χλωρίδας του Βερµίου Χλωριδικός κατάλογος 70 IV. ΦΥΤΟΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ (ΒΛΑΣΤΗΣΗ) 1. Εισαγωγή Μέθοδος έρευνας της βλάστησης Η φυτοκοινωνιολογική έρευνα του BRAUN-BLANQUET Αναλυτική φάση (εργασία πεδίου) Εργασία γραφείου-εργαστηρίου, Ταξινόµηση κατάταξη της βλάστησης (Συνθετική φάση) Συνταξινοµική φάση (εργασία γραφείου) Βλάστηση του όρους Βερµίου (γενική περιγραφή) Βλάστηση ιάκριση Ζωνών Βλάστησης (κατά Ντάφη) Όροφοι βλάστησης και τύποι βλάστησης στον όγκο του Βερµίου, σύµφωνα µε QUEZEL & BARBERO Παραγοντική ανάλυση των αντιστοιχειών (AFC) - Αριθµητική επεξεργασία µε τη µέθοδο της παραγοντικής ανάλυσης των αντιστοιχειών (Analyse factorielle des correspondences) του συνόλου των δειγµατοληψιών, δασικών και ανωδασικών κοινοτήτων Υπερ-µεσογειακός όροφος βλάστησης Γενικά για τη συνένωση Ostryo Carpinion orientalis και την εξάπλωσή της στην Ελλάδα Η φυτοκοινωνία Coccifero-Carpinetum orientalis OBERDORFER 1948 em HORVAT 1954 (Ostryo-Carpinion orientalis) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Buxus sempervirens-carpinus orientalis comm.nov. (Ostryo- Carpinion orientalis) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Λίγα λόγια για την Οικολογία του Buxus sempervirens Η φυτοκοινωνία Carpinetum orientalis RUDSKI ap. HORVAT 1946 (Ostryo-Carpinion orientalis) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Quercetum trojanae EM 1958 em HORVAT 1959 (Ostryo-Carpinion orientalis) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Physospermo aquilegifolii-fagetum sylvaticae QUEZEL 1967 (Ostryo- Carpinion orientalis) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Quercion frainetto Τα δρυοδάση της Βαλκανικής Χερσονήσου (Q. frainetto) Η φυτοκοινωνία Huetio-Quercetum frainetto RAUS ex RAUS 1980 (Quercion frainetto) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Quercus frainetto-carpinus orientalis comm.nov. (Quercion frainetto) 174

10 5.9.1 Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Tilio tomentosae-castanetum DAFIS 1973 (Quercion frainetto) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Quercus frainetto-fagus sylvatica comm. RAUS 1980 (Quercion frainetto) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Ορεινός µεσογειακός όροφος βλάστησης Γενικά για τα δάση οξιάς (Fagus) στην Ελλάδα (Fagion sylvaticae) Ανασκόπηση των φυτοκοινωνιών σε δάση οξιάς της Ευρώπης και της Ελλάδας Η φυτοκοινωνία Lathyro alpestris-fagetum sylvaticae BERGMEIER 1990 (Fagion sylvaticae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Fagus sylvaticae-pinus nigra subsp. pallasiana comm.nov (Fagion sylvaticae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Fagus sylvaticae subsp. sylvaticae-viola tricolor subsp. macedonica comm.nov. (Fagion sylvaticae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Οικολογία Η φυτοκοινωνία Orthilio secundae-fagetum sylvaticae (BARBERO et QUEZEL 1976) BERGMEIER 1990 (Fagion sylvaticae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Seslerio robustae-pinetum pallasianae BARBERO et QUEZEL 1967 (Orno-Ericion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Berberido creticae-crategetum orientalis BERGMEIER 1990 (Berberido creticae-prunion cocomiliae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Ορο-µεσογειακός όροφος βλάστησης Μονάδες βλάστησης των βραχωδών στεππόµορφων - λιβαδιών, ( pelouses ecorchees ) Η φυτοκοινότητα µε Astragalus angustifolius-marrubium velutinum comm.nov. (Eryngio-Bromion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Juniperus communis-daphne oleoides comm.nov. (Eryngio- Bromion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές, Οικολογία Η φυτοκοινωνία Anthyllido aureae-achilleetum ageratifoliae QUEZEL 1967 (Astragalo- Seslerion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Sideritido scardicae-linetum flavi QUEZEL 1967 (Astragalo-Seslerion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία 234

11 7.6 Η φυτοκοινωνία Astragalo pungentis-caricetum kitaibelianae KARAGIANNAKIDOU 1995 (Astragalo-Seslerion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Juniperus communis subsp.nana-sesleria tenerrima comm.nov. (Astragalo-Seslerion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Η φυτοκοινότητα µε Festuca cyllenica-festuca macedonica comm.nov. (Astragalo- Seslerion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Η φυτοκοινότητα µε Festuca vallesiaca-trisetum flavescens subsp.tenue comm.nov. (Astragalo-Seslerion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Η φυτοκοινότητα µε Pinus heldreichii comm.nov. (Astragalo-Seslerion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η βλάστηση των αποψιλωµένων - ξυρισµένων λιβαδιών, ( pelouses rases ) Η φυτοκοινωνία Nardus stricta-luzula spicata QUEZEL 1964 (Trifolion parnassi) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Alopecurus gerardii-phleum alpinum subsp.alpinum comm.nov. (Trifolion parnassi) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Poa violaceae-silene roemeri QUEZEL 1967 (Trifolion parnassi) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Poa violaceae-minuartia recurva QUEZEL 1967 (Trifolion parnassi) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Bellardiochloo variegatae-festucetum paniculatae KARAGIANNAKIDOU 1995 (Poion violaceae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Trifolium alpestre-festuca valesiaca comm. KARAGIANNAKIDOU et al (Festucion valesiacae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Οµάδα βραχόφιλων φυτοκοινωνιών Η φυτοκοινωνία Campanulo formanekianae-ramondietum nathaliae QUEZEL 1967 (Ramondion nathaliae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Μονάδες βλάστησης των «αζωνικών» παραποτάµιων διαπλάσεων και των πηγών Η φυτοκοινότητα µε Salix elaeagnos-salix caprea comm.nov. (Alno-Ulmion) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία-προηγούµενες αναφορές,οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Platanus orientalis-corylus avellana comm.nov. (Populion albae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία-στοιχεία άλλων αντίστοιχων φυτοκοινωνιών- Συνταξινόµηση 274

12 10.3 Η φυτοκοινωνία Deschampsia caespitosa-geum coccineum QUEZEL 1969 (Geion coccinei) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Cirsium cf tympheum-veratrum album var. flavum QUEZEL 1967 (Cirsion appendiculati) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινωνία Blysmus compressus-veronica balcanica QUEZEL 1967 (Caricetalia davallianae) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία Προηγούµενες αναφορές-οικολογία Η φυτοκοινότητα µε Juncus articulatus-juncus inflexus comm.nov (Cirsion appendiculati) Χλωριδική σύνθεση και φυτοκοινωνιολογική ερµηνεία-οικολογία Φυτοδυναµική διαδοχή και έννοια climax των δασικών και ανωδασικών ορόφων βλάστησης του όρους Βερµίου ( υναµική της βλάστησης) Συνταξινοµική παρουσίαση των µονάδων βλάστησης του όρους Βερµίου ασικές και προδασικές µονάδες βλάστησης Εξωδασικές µονάδες βλάστησης Μονάδες βραχόφιλων φυτοκοινωνιών Μονάδες βλάστησης των «αζωνικών» ή παραποτάµιων διαπλάσεων και των πηγών Χαρτογράφηση των µονάδων βλάστησης 295 V. ΙΣΤΟΡΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΓΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΙ ΡΑΣΕΙΣ (ΚΙΝ ΥΝΟΙ ΤΟΥ ΑΣΟΥΣ) 1. Γενικά Βόσκηση Πυρκαγιές Λαθροϋλοτοµίες Ρύπανση της ατµόσφαιρας Εκχερσώσεις ιάνοιξη δασικών δρόµων Καυσοξύλευση Συλλογή καστάνων Θήρα Τουρισµός Πίστες σκί Ρίψεις απορριµµάτων σκουπιδιών Λοιπές αιτίες Ενέργειες σε σχέση µε το οικοσύστηµα και τους βιότοπους Λειτουργίες του δάσους Λειτουργία ξυλοπαραγωγής Λειτουργία προστασίας του εδάφους Υδρολογική λειτουργία Λειτουργία αναψυχής Επίδραση του δάσους στη σύνθεση και ποιότητα του ατµοσφαιρικού αέρα Επίδραση του δάσους στη µείωση του θορύβου Επίδραση των συνθηκών των αστικών περιβαλλόντων Συντήρηση της βιολογικής ποικιλότητας Λειτουργία απασχόλησης και εισοδήµατος 307 VI. ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ 1. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη διαχείριση και την προστασία του Βερµίου 309

13 2. ιαχειριστικές απόψεις Γενικά 2.2 Υποµεσογειακή ζώνη του πουρναριού, της οστρυάς και του γαύρου Υποηπειρωτική ζώνη των θερµόφιλων φυλλοβόλων δασών Η ζώνη των ψυχροβιότερων φυλλοβόλων πλατύφυλλων, της υβριδογενούς ελάτης και της µαύρης πεύκης Παρόχθια δάση ιαχείριση ανωδασικών ορεινών οροµεσογειακών λιβαδιών 313 VII. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 1. Γενικά 1.1 Μελέτη του αβιοτικού περιβάλλοντος Μελέτη του βιοτικού περιβάλλοντος 317 Α) Ως προς την χλωρίδα και τη φυτογεωγραφία 318 Β) Ως προς τη βλάστηση και τις συνταξινοµικές µονάδες (Φυτοκοινωνιολογική έρευνα) Ιστορία χρήσης γής Ανθρωπογενείς επιδράσεις Μελέτη ως προς την διαχείριση 328 SUMMARY AND CONCLUSIONS 330 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 345 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτηµα Α Κωδικοί των βιότοπων συλλογής 367 Παράρτηµα Β Εντοπισµός των φυτικών δειγµατοληψιών 370 Παράρτηµα Γ Χάρτες του όρους Βερµίου Τοπογραφικός χάρτης (1:50.000) 2. Χάρτης κωδικών των περιοχών συλλογής του Βοτανικού υλικού 3. Γεωλογικός χάρτης (1: ) 4. Χάρτης βλάστησης (1:50.000)

14 I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Είναι γνωστό ότι η σηµερινή κατάσταση της βλάστησης στην Ελλάδα καθώς και ευρύτερα στην λεκάνη της Μεσογείου, χαρακτηρίζεται από ανεξέλεγκτες και διαρκώς αυξανόµενες ανθρώπινες επιδράσεις επεµβάσεις στο φυσικό περιβάλλον. Αυτό έχει ως συνέπεια την υποβάθµιση και αλλοίωση των οικοσυστηµάτων σε συνδυασµό µε την καταστροφή µείωση και πολλές φορές την εξαφάνιση στοιχείων της χλωρίδας, βλάστησης και της πανίδας, καθώς και τη συνεχή υποβάθµιση της ποιότητας διαβίωσης του ανθρώπου. Τα οικοσυστήµατα διαµορφώνονται µέσα στο χρόνο. Οι περιβαλλοντικές αλλαγές οφείλονται τόσο σε ανθρωπογενείς όσο και σε φυσικούς παράγοντες. Η διαχείριση των δασών και λιβαδιών πρέπει να γίνεται µε τέτοιο τρόπο, ώστε εκτός του κύριου διαχειριστικού και οικονοµικού σκοπού να εκπληρώνονται και οι διάφοροι άλλοι σκοποί όπως: αναψυχή, υδρολογικός σκοπός, προστασία του εδάφους κ.λ.π. Οι αλληλεπιδράσεις µεταξύ των βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων µε τα φυτά και την εξάπλωσή τους είναι απαραίτητο να είναι κατανοητές, µε στόχο την ορθολογική διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. Η φυτοκοινωνιολογική έρευνα συµβάλλει δυναµικά στην κατανόηση αυτών των αλληλεπιδράσεων και στηρίζεται σε οµάδες φυτών που αναπτύσσονται κάτω από τις ίδιες επιδράσεις σ ένα ιεραρχικό σύστηµα ταξινόµησης. Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποσκοπεί στο να συµβάλει στη βαθύτερη γνώση της χλωρίδας, βλάστησης και γενικότερα της οικολογίας του ορεινού όγκου του Βερµίου και σε συνδυασµό µε την ανάλυση των οικολογικών συνθηκών (θερµοκρασία, βροχόπτωση βιοκλίµα) που επικρατούν στην περιοχή να προτείνει τρόπους διαχείρισης που συντελούν στη βέλτιστη διατήρηση και προστασία του. Έτσι, λοιπόν αναλυτικότερα στα πλαίσια αυτής της διατριβής, αρχικά περιλαµβάνονται κεφάλαια που ασχολούνται µε τη βαθύτερη ανάλυση του αβιοτικού περιβάλλοντος (γεωλογία, τοπογραφία, κλίµα, εδαφολογία) και στη συνέχεια ακολουθεί η πλήρης ανάλυση του βιοτικού περιβάλλοντος. Στην τελευταία αυτή ενότητα συµπεριλαµβάνεται η πλήρης µελέτη και ανάλυση της χλωρίδας του Βερµίου, οι φυτογεωγραφικές συνδέσεις του µε άλλα όρη της Ελλάδας και τις ευρύτερες συνδέσεις του µε τη Βαλκανική, καθώς και η πλήρης ανάλυση της βλάστησής του (δασικών προδασικών και εξωδασικών οικοσυστηµάτων). Η λεπτοµερής γνώση των φυτοκοινωνιών θέτει εµµέσως τα προβλήµατα της διαχείρισης και της χρήσης των οικοσυστηµάτων και συµβάλλει στην προστασία και γιατί όχι στην πιθανή ανασύνθεση στο µέλλον του φυσικού περιβάλλοντος. Τέλος, συζητούνται οι ανθρωπογενείς επιδράσεις στο δασικό οικοσύστηµα του βουνού και γίνονται διαχειριστικές προτάσεις µε κύριο στόχο τη διατήρησή του καθώς και την αύξησή του, όπου αυτό είναι εφικτό. Επίσης, τονίζονται οι διάφορες κοινωνικές λειτουργίες του δάσους όπως: προστασία, ξεκούραση, υδρονοµικός σκοπός, αναψυχή κ.ά. Η επιλογή τους όρους Βερµίου ως περιοχή έρευνας έγινε για τους παρακάτω λόγους: Παρουσιάζει χλωριδικό και φυτογεωγραφικό ενδιαφέρον καθώς απαντάται στα όρια του Μεσογειακού και Μεσευρωπαϊκού χώρου (Γκανιάτσας 1939, 1955). Λόγω απουσίας µιας λεπτοµερούς και ολοκληρωµένης χλωριδικής και φυτογεωγραφικής έρευνας. Υπήρχε έλλειψη µιας επισταµένης και πλήρους φυτοκοινωνιολογικής έρευνας των µονάδων βλάστησης µε µοντέρνες µεθόδους. Για να δείξουµε τη σηµερινή υπάρχουσα κατάσταση της βλάστησης, µέσα από τη φυτοκοινωνιολογική έρευνα και να αναδείξουµε την οικολογική σηµασία του, σε επίπεδο χλωρίδας και τύπων οικοτόπων (µονάδων βλάστησης).

15 Τέλος, η παρούσα διατριβή στοχεύει στο να συµβάλει θετικά στην επίλυση των χρόνιων προβληµάτων της περιοχής.

16 II. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Γεωγραφική θέση και οριοθέτηση της περιοχής έρευνας Το όρος Βέρµιο είναι ένα µεγάλο και ασβεστολιθικής υφής βουνό και απαντάται στη βόρειο κεντρική Ελλάδα. Στο νότιο τµήµα του χωρίζεται από τα Πιέρια µε τον ποταµό Αλιάκµονα. Στα βόρεια τµήµατά του συνδέεται µε τις νότιες απολήξεις του Βόρα (Καϊµακτσαλάν) στο διάσελο του Άγρα, πάνω ακριβώς από την πόλη της Έδεσσας. ύο µεγάλοι κάµποι το περιβάλλουν από τα ανατολικά και τα δυτικά. Η µεγάλη σε έκταση χαράδρα του Σελλιώτικου ρέµατος το χωρίζει σε βόρεια και νότια τµήµατα όπου απαντώνται και οι ψηλότερες κορυφές του όπως: Τσανακτσή (2052m), Μαύρη Πέτρα (2027m), Παλάτι (1895m), Αρσούµπαση (1874m), Ξηροβούνι (1804m), Γκιώνα (1759m), Αγκάθι (1650m), (βλ. χάρτη 1). Η περιοχή µελέτης βρίσκεται σε βόρειο γεωγραφικό πλάτος µεταξύ και και ανατολικά του Greenwich µεταξύ και Η οριοθέτηση της περιοχής µελέτης έγινε µε βάση τα φυσικά όρια, τα οποία καθορίζονται από κορυφογραµµές, υδάτινα ρέµατα και µε την χαµηλότερη ισοϋψή των 500m (άνωθεν του υπερ-µεσογειακού ορόφου βλάστησης). Κατά περίπτωση χρησιµοποιήθηκαν ισοϋψείς διάφορων (µεγαλύτερων) υψοµέτρων καθώς και διάφοροι ορεινοί οικισµοί και χωριά. Η βόρεια και η νότια πλευρά είναι σχεδόν παράλληλες µεταξύ τους, καθώς και η ανατολική και η δυτική κάθετες µεταξύ τους. Έτσι λοιπόν η βόρειοανατολική κατεύθυνση συνίσταται βόρεια από τον οικισµό Κάτω Γραµµατικού µε ανατολική κατεύθυνση προς µέγα ρέµα πλησίον των χωριών Ροδοχωρίου και Γιαννακοχωρίου και ανατολικότερα στα όρια της πόλης της Νάουσσας. Συνεχίζοντας µε νότιο-ανατολική κατεύθυνση από τα χωριά Αρκοχώριον, Φυτειά, Βροµοπήγαδο έως το χωριό Καστανιά όπου και είναι το νοτιο-ανατολικότερο άκρο της περιοχής µελέτης µας. Προς νότο συνίσταται κατά µήκος του κεντρικού οδικού δικτύου περνώντας από την θέση Ζωοδόχος Πηγή και συνεχίζοντας νότιο-δυτικά άνωθεν των χωριών Βοσκοχωρίου, Τετράλοφου, Αγ. ηµητρίου και Ακρινής. Επί του ανατολικού, βόρειο-ανατολικού, νότιο-ανατολικού, νότιου, νότιοδυτικού τµήµατος της περιοχής η οριοθέτηση έγινε µε βάση τα όρια του υπερ-µεσογειακού ορόφου βλάστησης. 2. Γεωλογία 2.1 (Γεωτεκτονικές ζώνες) Οι ελληνικές οροσειρές που ανήκουν στο ιναρικό κλάδο του Αλπικού συστήµατος, υποδιαιρούνται σε γεωτεκτονικές ζώνες, καλούµενες ως «Ελληνίδες ζώνες». Τα τεκτονικά σχήµατα που είχαν προταθεί µέχρι την τελευταία δεκαετία για την διαίρεση του ελληνικού χώρου σε γεωτεκτονικές ζώνες στηρίχθηκαν βασικά σε µια υποθετική αλπική παλαιογεωγραφία διαµέσου του δυαδικού συστήµατος αυλάκων - ράχεων όπως διαµορφώθηκε στην θεωρία του αλπικού γεωσυγκλίνου από τον Aubouin (1965). Με βάση το παραπάνω εναλλασσόµενο σύστηµα αυλάκων και ράχεων ο ελληνικός χώρος διακρίθηκε σε ισοπικές ζώνες, διάκριση που αντανακλά στην παλαιογεωγραφική κατάσταση κάθε µιας ζώνης και στηρίζεται φυσικά στα αλπικά ιζήµατα. Οι σηµερινές απόψεις όσον αφορά το θέµα διαίρεσης των γεωτεκτονικών ζωνών αποτελούν κατά κάποιο τρόπο την αναµόρφωση των κλασικών γεωλογικών απόψεων περί γεωσυγκλίνου όπου σύµφωνα µε την θεωρία των λιθοσφαιρικών πλακών, κάθε γεωτεκτονική ζώνη συνίσταται από µια ορισµένη στρωµατογραφική διαδοχή των ιζηµάτων της, από τους ιδιαίτερους λιθολογικούς χαρακτήρες

17 Χάρτης 1. Χάρτης προσανατολισµού της περιοχής του όρους Βερµίου. ( όρια περιοχής µελέτης)

18 της και από την ιδιαίτερη τεκτονική της συµπεριφορά, στοιχεία γενικά που εξαρτώνται από την παλαιογεωγραφική της θέση (Μουντράκης 1985). Το όρος Βέρµιο ανήκει στη γεωτεκτονική Ζώνη Αξιού (υποζώνη Αλµωπίας) και στην Πελαγονική ζώνη. 2.2 Γεωλογικά χαρακτηριστικά Από τα φύλλα του Γεωλογικού χάρτη της Ελλάδος (ΙΓΜΕ): Βέροια, Κοζάνη, Βελβενδός και Πύργοι, προκύπτει ότι το γεωλογικό υπόθεµα του όγκου του Βερµίου χαρακτηρίζεται από πετρώµατα που αντιστοιχούν στις δύο παραπάνω προαναφερόµενες γεωτεκτονικές ζώνες. Λεπτοµερέστερα η σηµερινή κατάσταση από πλευράς πετρωµάτων στην περιοχή έρευνας έχει ως ακολούθως: Στην περιοχή του Κεντρικού Βερµίου Άνω Βερµίου και ειδικότερα από την υψηλότερη κορυφή (Τσανακτσή 2052m) που βρίσκεται βόρεια της περιοχής και µε κατεύθυνση προς νότο, µεγάλη έκταση καταλαµβάνουν ασβεστολιθικά κροκαλοπαγή και κλαστικοί ασβεστόλιθοι του ανώτερου κρητιδικού, που υπάγονται στην ζώνη Αξιού, υποζώνη Αλµωπίας. Τα κροκαλοπαγή αποτελούνται από κροκάλες µαρµάρων (λευκές, τεφρές ή µαύρες) µεταφερµένες κατά τα φαινόµενα, από την διάβρωση των µαρµάρων της κατώτερης πελαγονικής σειράς. Το σιµέντο στην βάση είναι κόκκινο (απόπλυση των προϊόντων εξαλλοιώσεως που συσσωρεύτηκαν κατά την διάρκεια της αναδύσεως που προηγήθηκε της επικλύσεως του ανώτερου Κρητιδικού). Η συσσώρευση των κόκκινων αυτών προϊόντων κατά τόπους λόγω απουσίας κροκάλων δηµιουργεί στρώµατα κόκκινων σχιστόλιθων, συχνών κύρια στη βάση του καλύµµατος. Ενώ αντίθετα στους υψηλότερους ορίζοντες το σιµέντο είναι ασβεστολιθικό και ανοικτού χρώµατος. Το κάλυµµα του Άνω Βερµίου συµπεριλαµβάνει και κλαστικούς ασβεστόλιθους που περιέχουν γενικά πάγκους κροκαλοπαγών. Τέλος οι διάφοροι αυτοί σχηµατισµοί λόγω του ότι δεν έχουν καθαρά όρια είναι δύσκολο να διακριθούν µε µορφολογικά κριτήρια και να χαρτογραφηθούν. Επί των ασβεστολιθικών κροκαλοπαγών και κλαστικών ασβεστόλιθων του ανώτερου κρητιδικού µε κατεύθυνση Β- καθώς και στο ΝΑ τµήµα της περιοχής, επικάθεται πελαγονικός φλύσχης µε θραύσµατα Ρουδιστών διαµέσου στρωµάτων µεταβάσεως που αποτελούνται από σκουρόχρωµους και καλά στρωµένους µαργαϊκούς ασβεστόλιθους του Μαιστριχτίου. Ο φλύσχης είναι εξαιρετικά µαργαϊκός και ιλυολιθικός, οι πάγκοι των ψαµµιτών εµφανίζονται στα 10 µέτρα πάνω από το τέλος των στρωµάτων µεταβάσεως. Οι ψαµµίτες είναι λεπτόκοκκοι και συχνά µαρµαρυγιακοί. Επειδή ο φλύσχης του καλύµµατος του Άνω Βερµίου το ανώτερο τµήµα του είναι πάντα κατακερµατισµένο και µερικές φορές µεταµορφωµένο σε χλωριτικούς και σερικιτικούς σχιστόλιθους, για αυτό το λόγο το πραγµατικό πάχος του φλύσχη δεν µπορεί να προσδιορισθεί. Σύµφωνα όµως µε την υπάρχουσα βιβλιογραφία ο πελαγονικός φλύσχης δεν ξεπερνά τις µερικές εκατοντάδες µέτρα. Κατά τόπους εµφανίζονται σερπεντινίτες οι οποίοι παρουσιάζουν συχνά ίχνη θραύσης. Οι δυτικές πλαγιές του Βερµίου πλαισιώνονται από ασβεστόλιθους µε θραύσµατα Ρουδιστών χρώµατος ανοικτότεφρου σχηµατίζοντας µεγάλους κρηµνούς. Η ηλικία τους αντιπροσωπεύει το Καµπάνιο και την βάση του Μαιστριχτίου. Κατά τόπους απαντώνται αλλουβιακές αποθέσεις και κορήµατα. Οι τοµές που πραγµατοποιήθηκαν µε την ευκαιρία της κατασκευής νέων δρόµων αποκαλύπτουν ότι αυτά τα κορήµατα είχαν κάποτε ένα αξιόλογο πάχος. Στα όρια του βόρειου τµήµατος παρατηρούνται εκρηξιγενή πετρώµατα διαφόρων ειδών, τα οποία φαίνεται να ανήκουν σε µια ιδιαίτερη οφειολιθική σειρά όπου τα όξινα πετρώµατα έχουν σηµαντική θέση δίπλα σε πετρώµατα πιο βασικά η υπερβασικά, κυρίως

19 σερπεντινίτες. Εκτός αυτών διαχωρίζονται ακόµα τα ακόλουθα εκρηξιγενή πετρώµατα όπως: (πυροξενίτες και γάββροι χαλαζικοί διορίτες δολερίτες, κερατοφύρες, σπιλίτες ηφαιστειακά λατυποπαγή και ηφαιστειο ιζηµατογενή. Στο νότιο και νότιο-δυτικό τµήµα παρατηρούνται κροκαλοπαγή και ασβεστόλιθοι σε ανώµαλη επαφή πάνω στον άνω κρητιδικό φλύσχη της Πελαγονικής ζώνης, γεγονός που φανερώνει την επώθησή της. Κάτωθεν του Πελαγονικού φλύσχη του µεσο-ανώτερου Κρητιδικού επικάθονται ασβεστόλιθοι νηριτικής φάσεως µε ποικιλία χρώσεων λεπτο έως παχυστρωµατώδεις και θραύσµατα Ρουδιστών καθώς και κροκαλοπαγή και ασβεστόλιθοι βασικής σειράς επικλύσεως. Στο ανατολικό τµήµα παρατηρείται κατά τόπους φλύσχης σχιστοψαµµιτικός κανονικός, µαύρος, πιο σπάνια τεφρο-κιτρινωπός η πράσινος της Υποζώνης Αλµωπίας. Πρόκειται για ένα µαύρο σχιστόλιθο, µερικές φορές λίγο ψαµµιτικό που αποτελείται από συστατικά πολύ λεπτά και σκούρα. Βρίσκεται πάντα σε επαφή µε τους σερπεντινίτες (χωρίς να αληθεύει το αντίστροφο). Επίσης παρατηρούνται αρκετά εκτεταµένες εκτάσεις µε εναλλαγές σχιστολίθων, ψαµµιτών, κροκαλοπαγών κόκκινων και ασβεστόλιθων πολύ λεπτοπλακωδών η πάγκων κρυσταλλικών ασβεστόλιθων. Επί νότιων καθώς και νότιο-ανατολικών τµηµάτων της περιοχής µας και συγκεκριµένα στις θέσεις (Μπάρα, Μεγάλο Καστρί) παρατηρούνται σχιστόλιθοι και µάρµαρα της Πελαγονικής ζώνης. Όσον αφορά τους σχιστόλιθους πρόκειται για σχιστόλιθους σε στρώσεις µέσα στα µάρµαρα. Τα µάρµαρα είναι αλλού λεπτοκρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι άσπροι ή τεφροί καλοστρωµένοι και αλλού αληθινά µάρµαρα. 2.3 Ανάγλυφο Γενικά στο κεντρικό καθώς και στο νότιο, νότιο-δυτικό τµήµα της περιοχής µελέτης µας παρατηρούνται µέτριες έως ελαφρές κλίσεις του εδάφους. Βορειότερα, καθώς επίσης και στο νότιο-ανατολικό τµήµα παρατηρούνται απότοµες κλίσεις, κυρίως στην περιοχή του Σελλιώτικου λάκκου και στο ρέµα Γκαβάνας. Οι σκληροί ασβεστόλιθοι δίνουν κατά κανόνα απότοµες κορυφές και κλίσεις ενώ αντίθετα ο φλύσχης αποστρογγυλωµένες κορυφές. Ανατολικά στη θέση (Μουντάκι) καθώς και στο βόρειο-δυτικό τµήµα της περιοχής µας στις θέσεις (Υψωµατάκι, Βραχώδες, Κοινοτάφιον) παρατηρούνται βράχια, µέτριας διάβρωσης και µε κλίσεις µέτριες έως και κατά τόπους απότοµες. Τέλος, θα µπορούσαµε να πούµε ότι το µεγαλύτερο µέρος των κορυφών του Βερµίου χαρακτηρίζεται από ελαφρές-µέτριες κλίσεις και σε ελάχιστες περιπτώσεις από απότοµες. 2.4 Φυσιογραφία Για την ορθή απόδοση της φυσιογραφίας της περιοχής µελέτης µας βασιστήκαµε στις παρατηρήσεις µας, που προέκυψαν κατά την µακροχρόνια περίοδο εργασίας υπαίθρου, καθώς και στη βοήθεια των εδαφολογικών χαρτών, φύλλων (Βέροιας, Κοζάνης, Βελβενδού, Πύργοι). Στα κεντρικά και ανατολικά τµήµατα κυριαρχούν οι µεσοπλαγιές οι αποστρογγυλωµένες κορυφές και ακολουθούν οι ανωπλαγιές. Εξαίρεση αποτελεί ανατολικά η θέση Σελλιώτικος λάκκος µε απότοµες πλαγιές, κατωπλαγιές. Στο βόρειο τµήµα υπερισχύουν οι ανωπλαγιές και οι µεσοπλαγιές. Κατά τόπους στα νότια, νότιο-δυτικά τµήµατα παρατηρούνται κλειστές κοιλάδες. υτικά οι µεσοπλαγιές, αποστρογγυλωµένες κορυφές και λιγότερο οι κατωπλαγιές. Στο νότιο τµήµα κύρια οι µεσοπλαγιές, ανωπλαγιές και αποστρογγυλωµένες κορυφές. Έτσι λοιπόν µε περισσότερη λεπτοµέρεια µπορούµε να προβούµε στα ακόλουθα: Στα κεντρικά τµήµατα κυριαρχούν οι µεσοπλαγιές µε µέσα υψόµετρα που κυµαίνονται από µέτρα. Αµέσως βορειότερα τα υψόµετρα

20 αυξάνονται και εδώ απαντούν οι τρείς από τις µεγαλύτερες κορυφές του Βερµίου (Τσανακτσή, Μαύρη Πέτρα, Παλάτι). Οι κλίσεις εδώ είναι ελαφρές και µέτριες. Στα δυτικά παρατηρείται ελάττωση του υψοµέτρου µε µεσοπλαγιές και κατωπλαγιές. Στη νότια, νότιο-ανατολική κατεύθυνση απαντώνται επίσης µεγάλες κορυφές όπως: Αρσούµπαση, Ξεροβούνι, Ξηροβούνι καθώς και στη νότιο-δυτική κατεύθυνση απαντούν χαµηλότερες κορυφές όπως: Αγκάθι, Γκιώνα µε υψοµετρικό εύρος µέτρα. Στην ανατολική πλευρά έχουµε οµαλή µετάβαση από ψηλά σε χαµηλά υψόµετρα. Έτσι λοιπόν οι διάφορες κατηγορίες φυσιογραφίας που συναντώνται στο Βέρµιο είναι οι ακόλουθες: απότοµες πλαγιές, αποστρογγυλωµένες κορυφές, επάνω µέρος κλιτύων, µέσο µέρος κλιτύων, κάτω µέρος κλιτύων, κλειστές κοιλάδες. Τέλος, η περιοχή του Βερµίου χαρακτηρίζεται από ποικιλία τοπίων όπως ψηλές κορυφές, µέσες κορυφές, βραχώδεις εξάρσεις, επίπεδα και µη λιβάδια και πολλά ρέµατα. 2.5 Εκθέσεις Οι επίπεδες περιοχές χωρίς έκθεση καταλαµβάνουν µια ζώνη στο νότιο-νότιο ανατολικό τµήµα της περιοχής µας και συγκεκριµένα στις θέσεις: Ξηρολίβαδο, Γούρνες Τζουµαγιάς. Επίσης στην περιοχή Βοσκότοποι, που βρίσκεται νότιο-δυτικά, απαντούν βόρειες εκθέσεις µε επίπεδα. Στο Κεντρικό Βέρµιο και νοτιότερα κυριαρχούν οι νότιες-βόρειες εκθέσεις. Νότιο-δυτικά οι ποικίλες εκθέσεις. Νότιο-ανατολικά κυριαρχούν οι νότιες και ακολουθούν οι βόρειες εκθέσεις. υτικά κύρια οι νότιες, βόρειες και ακολουθούν οι ποικίλες εκθέσεις. Οι βόρειες εκθέσεις κυριαρχούν κύρια στο βόρειο και βόρειο-ανατολικό τµήµα της περιοχής. Την µεγαλύτερη έκταση καταλαµβάνουν οι περιοχές βορείων εκθέσεων και ακολουθούν οι ανατολικές, νότιες και οι δυτικές. 2.6 Πετρώµατα και εδάφη Οι σκληροί ασβεστόλιθοι, ο µικτός φλύσχης, οι περιδοτίτες και οι σχιστόλιθοι σχηµατίζουν τις µεγαλύτερες σε έκταση κατηγορίες πετρωµάτων στην περιοχή του Βερµίου. Με µικρότερο ποσοστό αντιπροσώπευσης ακολουθούν και άλλες κατηγορίες όπως τριτογενείς αποθέσεις, σχιστοψαµµιτικός φλύσχης, αλλούβια, δολίνες και γνεύσιοι. Στην περιοχή µας οι σκληροί ασβεστόλιθοι καταλαµβάνουν το µεγαλύτερο µέρος κύρια στο κεντρικό τµήµα, µε το βορειότερο άκρο επί του συνοικισµού Άνω Γραµµατικού και νοτιότερο άκρο την κορυφή Αγκάθι. Ο φλύσχης στο Βέρµιο στο µεγαλύτερο µέρος του είναι µικτός και επικάθεται κανονικά των ασβεστόλιθων µε θραύσµατα Ρουδιστών διαµέσου στρωµάτων µεταβάσεως που αποτελούνται από σκουρόχρωµους και καλά στρωµένους µαργαϊκούς ασβεστόλιθους. Απαντάται στο βόρειο-δυτικό τµήµα και συγκεκριµένα στις θέσεις: Άνω Γραµµατικό, κορυφή Συν/ρχου Σεραφείµ µε νότιο-δυτική κατεύθυνση: Στουρνάρι, καλύβια Αρκούδα. Επίσης παρατηρείται και στο νότιο-ανατολικό τµήµα της περιοχής µας όπως στη θέση: Καταφλιώρα. Κατά τόπους στην περιοχή του Βερµίου απαντά και σχιστοψαµµιτικός φλύσχης κανονικός, µαύρος, πιο σπάνια τεφρο-κιτρινωπός ή πράσινος. Πρόκειται για ένα µαύρο σχιστόλιθο, µερικές φορές λίγο ψαµµιτικό, που αποτελείται από συστατικά πολύ λεπτά και σκούρα. Κατά τόπους στο βόρειο, βόρειο-δυτικό και νότιο τµήµα παρατηρούνται περιδοτίτες και δολίνες. Ο Παπαµίχος (1985) επισηµαίνει ότι η µετατροπή ορυκτών του περιδοτίτη σε σερπεντίνη µπορεί να δηµιουργήσει άγονα και αβαθή εδάφη. Από την απόθεση των υλικών της αποσάθρωσης πετρωµάτων καθώς και των εδαφών που µεταφέρθηκαν από τα κύρια και δευτερεύοντα ρέµατα προήλθαν τα αλλούβια. Καταλαµβάνουν κύρια το βόρειο και δευτερευόντως κατά τόπους το νότιο, νότιο-ανατολικό τµήµα της περιοχής.

21 Οι τριτογενείς αποθέσεις απαντούν στο βόρειο, βόρειο-ανατολικό τµήµα. Τα βόρεια όρια των τριτογενών αποθέσεων ταυτίζονται από το ρέµα Τρία- Πηγάδια και νότια από το ρέµα Γκαβάνας. Οι δολίνες απαντούν σε δύο τµήµατα, στο βόρειο-ανατολικό και νότιο στις θέσεις Άγιος Παύλος και Γούρνες Τζουµαγιάς, αντίστοιχα. Οι γνεύσιοι απαντούν ελάχιστα στο οριακό νότιο τµήµα της περιοχής µας στην θέση Αράπης και δίπλα από τον οικισµό Καστανιάς. Τέλος για πρακτικούς λόγους που αφορούν την παρούσα έρευνα θεωρούµε σκόπιµο να παραθέσουµε ορισµένα στοιχεία που αφορούν τα πετρώµατα της περιοχής, καθώς και να δώσουµε και ένα λεπτοµερέστερο διαχωρισµό των πετρωµάτων σύµφωνα µε προτάσεις προηγούµενων ερευνητών (Νάκος 1977 & 1978, Παπαµίχος 1985). Προτείνουµε ως εκ τούτου τις εξής κατηγορίες: α) Σκληρός ασβεστόλιθος. Σύµφωνα µε τον Νάκο (1977) οι ασβεστόλιθοι καταλαµβάνουν το 32% της επιφάνειας του Ελληνικού χώρου. Πρόκειται για ένα από τα κυριότερα βιογενή ιζηµατογενή πετρώµατα. Προήλθε από διαγένεση στρωµάτων κελυφών ή σκελετικών στοιχείων θαλασσίων πρωτοζώων (Φραγκόπουλος & Σκουνάκης 1963). Η χηµική του προέλευση οφείλεται στην µετατροπή του ευδιάλυτου όξινου ανθρακικού ασβεστίου σε αδιάλυτο ανθρακικό ασβέστιο το οποίο καθιζάνει. Στην περιοχή µελέτης µας οι ασβεστόλιθοι καταλαµβάνουν το µεγαλύτερο µέρος. Επί σκληρών ασβεστόλιθων και στα χαµηλά κυρίως υψόµετρα αναπτύσσονται πρινώνες σε µίξη µε φυλλοβόλους θάµνους σε ανατολικές κύρια εκθέσεις, στα µέσα υψόµετρα φυλλοβόλες δρύες και δάση Καστανιάς ενώ στα µεγαλύτερα υψόµετρα που παρατηρούνται και µεγαλύτερες κλίσεις δάση Μαύρης Πεύκης, Οξιάς καθώς και πολύ σπάνια µίξεις οξιάς και Ελάτης. Ακριβώς επάνω από τα δασοόρια όπου έχουν καταστραφεί τα δάση, το πέτρωµα εµφανίζεται σκελετικό και τα εδάφη µαζί µε λίθους διαφόρων µεγεθών καταλαµβάνουν τις σχισµές και τις κοιλότητες του µητρικού πετρώµατος. Η ισχυρή διάβρωση που έχουν υποστεί τα εδάφη των µεγάλων υψοµέτρων έχει ως αποτέλεσµα επί του σκελετικού υλικού άλλοτε να αναπτύσσεται βλάστηση κυρίως λιβαδική και άλλοτε να παρατηρούνται αραιοί θαµνώνες µε κύριους αντιπροσώπους τα είδη Juniperus communis subsp. nana, Daphne oleoides καθώς παρατηρείται αραιή συστάδα µε κύριο είδος το Pinus heldreichii επί ασβεστόλιθων σε υψόµετρο 2000 µέτρα. Όπως ήδη προαναφέρθηκε η αποσάθρωση του σκληρού ασβεστόλιθου είναι κυρίως χηµική και το προϊόν της αποτελείται απ το ευδιάλυτο και εύκολα παρασυρόµενο όξινο ανθρακικό ασβέστιο. Αποτέλεσµα αυτής της χηµικής αποσάθρωσης, σε συνδυασµό µε τον τεκτονισµό του πετρώµατος είναι η δηµιουργία καρστικών φαινοµένων (Φραγκόπουλος & Σκουνάκης 1963). β) Φλύσχης. Ο φλύσχης είναι πέτρωµα ιζηµατογενές που προκύπτει από την επαλληλία αργιλικών σχιστολίθων και ψαµµιτών (Φραγκόπουλος & Σκουνάκης 1963). Έχει δηµιουργηθεί σε περιοχές θαλασσών πρίν την έναρξη της Αλπικής ορογένεσης. Για τον λόγο αυτό και επειδή είναι νεότερος του ασβεστόλιθου επικάθεται πάντα επί των ασβεστολίθων. Ο σχιστοψαµµιτικός φλύσχης απαντάται στο ανατολικό µέρος του Βερµίου κατά κοιλίδες και δηµιουργεί εδάφη περισσότερο σταθερά, µε ελαφρά όξινη αντίδραση και σχετικά πλούσια σε θρεπτικά στοιχεία. Σε αντίθεση, ο µικτός φλύσχης που καταλαµβάνει το βόρειοδυτικό, νότιο-ανατολικό τµήµα χαρακτηρίζεται από µεγάλη αστάθεια και έντονη διάβρωση. Από προσωπικές µας παρατηρήσεις πεδίου καθώς και από την ερµηνεία αεροφωτογραφιών µέρος των εκτάσεων που καταλαµβάνονται από φλύσχη έχουν στο παρελθόν καλλιεργηθεί. Πάνω σε φλύσχη εµφανίζονται οι καλύτερες συστάδες δρυός και κατά τόπους σε κηλίδες δάση οξιάς.

22 γ) Τριτογενή. Οι τριτογενείς αποθέσεις αποτελούνται κύρια από µαργαϊκούς αργίλους, ψαµµίτες, µικρολατυποπαγείς και µικροκροκαλοπαγείς ασβεστολίθους. Στην περιοχή µας παρατηρούνται στο βόρειο-ανατολικό κυρίως τµήµα. Όπως βλέπουµε και από τους εδαφολογικούς χάρτες της περιοχής τα επίπεδα µέρη παλαιότερα καλλιεργούνταν. Σήµερα συµβαίνει σε πολύ µικρό ποσοστό. Εδώ αναπτύσσονται φυλλοβόλοι θάµνοι, δάση φυλλοβόλων δρυών, οξιάς. δ) Αλλουβιακές αποθέσεις. Έχουν δηµιουργηθεί όπως ήδη έχουµε αναφέρει από την απόθεση των υλικών της αποσάθρωσης πετρωµάτων καθώς και των εδαφών που µεταφέρθηκαν από τα κύρια και δευτερεύοντα ρέµατα. Πλησίον της κοίτης των ρεµάτων στα χαµηλότερα υψόµετρα εδράζονται συστάδες πλατάνου (Platanus orientalis) και στα µεγαλύτερα υψόµετρα κατά µήκος των παρυδάτιων ρεµάτων συστάδες σε µίξη µε είδη ιτιάς (Salix sp.). ε) Περιδοτίτης. Είναι βασικό πυριγενές πέτρωµα και αποτελείται από σιδηροµαγνησιούχα ορυκτά κυρίως ολιβίνη, κεροστίλβη, και αυγίτη (Παπαµίχος 1985). Ο (Φραγκόπουλος & Σκουνάκης 1963) αναφέρουν ότι συνήθως οι περιδοτίτες υφίστανται έντονη σερπεντίνωση παρουσία διοξειδίου του άνθρακα και νερού. Στην περιοχή του Βερµίου τα περιδοτιτικά πετρώµατα έχουν σηµαντική εµφάνιση και φιλοξενούν φυλλοβόλες δρύες, δάση οξιάς, µαύρης πεύκης είτε κατά τόπους µίξεις των παραπάνω ειδών. στ) Σχιστόλιθος. Οι σχιστόλιθοι βρίσκονται σε στρώσεις µέσα σε µάρµαρα. Τα µάρµαρα είναι πότε λεπτοκρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι καλοστρωµένοι και πότε αληθινά µάρµαρα. Σε µερικές περιοχές το επικάθισµα του βασικού πετρώµατος έχει αποκαλυφθεί επιφανειακά και αποπλυθεί µε αποτέλεσµα να φαίνεται ο µαρµαρυγιακός σχιστόλιθος (Γκαβάνα, Τρία πηγάδια). Επί σχιστολίθων κύρια εδράζονται αµιγή δάση οξιάς ή µικτά δάση οξιάς και άλλων ειδών. ζ) Γνεύσιοι. Πρόκειται για κρυσταλλοσχιστώδη ή µεταµορφωµένα πετρώµατα. Απαντούν στο νότιο-ανατολικό τµήµα της περιοχής µας πλησίον του χωριού Καστανιάς και στη θέση Αράπης. Τα εδάφη αυτά περικλείουν αµιγή δάση Οξιάς και µικτά δάση. Η σύνθεση του εδάφους σε συνδυασµό µε τους ευνοϊκούς κλιµατικούς παράγοντες βλέπουµε να αντανακλάται στην χλωρίδα της περιοχής που είναι δασική ή ποώδης. Πράγµατι, ιδιαίτερα απαιτητικά είδη ευδοκιµούν στην περιοχή όπως: Fagus, Quercus, Castanea και σπανιότερα Abies κ.τ.λ. 2.7 Υδρολογία Η φύση και η διάταξη των πετρωµάτων της περιοχής του Βερµίου, η ποώδης, θαµνώδης και δενδρώδης βλάστηση, τα συχνά και πολλά κατακρηµνίσµατα ευνοούν ένα εξαιρετικό υπόγειο υδρολογικό πλούτο στην περιοχή, µε πληθώρα µικρών και µεγάλων πηγών σε τέτοιο σηµείο ώστε εύκολα κάποιος µπορεί να το χαρακτηρίσει ως ένα από τα πιο υδροφόρα βουνά της πατρίδας µας. Στον ανωδασικό όροφο βλάστησης όπου η δασική υψηλή βλάστηση αδυνατεί να αναπτυχθεί, ο ρόλος της ποώδους βλάστησης είναι σηµαντικός. Αυτό διότι αποτρέπει την διάβρωση των εδαφών και αναγκάζει το νερό της βροχής να ρέει οµαλά στην επιφάνεια και έτσι να εισέρχεται µέσα στο έδαφος. Η συγκράτηση των εδαφών στις θέσεις αυτές και η διευκόλυνση της ροής του νερού µέσα σ αυτά, έχει ως αποτέλεσµα την δηµιουργία πηγαίων υδάτων που τόσο απαραίτητα είναι για την αξιοποίηση των λιβαδιών.

23 Σηµαντική πηγή είναι αυτή στην περιοχή της Νάουσας και συγκεκριµένα αυτή του Αγ. Νικολάου. Πρόκειται για καρστικές πηγές που υδροδοτούνται υπόγεια από την ευρεία ασβεστολιθική δοµή της λεκάνης του υπερκείµενου υψιπέδου. Οι πηγές αυτές γενικότερα είναι ευρύτερης σηµασίας και σε συνδυασµό µε το ιδιαίτερα φυσικού κάλους τοπίο που απαντάται, προσελκύουν κύρια κατά την θερινή περίοδο πλήθος τουριστών από ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο. Πρέπει να πούµε ότι η πρώτη βιοµηχανική ανάπτυξη της Νάουσας οφείλεται σε αυτές τις πηγές. Σήµερα απ αυτές υδροδοτείται η πόλη της Νάουσας και αρδεύεται η γεωργική περιοχή της. Επίσης σηµαντική είναι και η ύπαρξη ρεµάτων στην περιοχή που άλλοτε είναι στο µέγιστο πλούσια (Μέγα Ρέµα) και άλλοτε µέσης έως και χαµηλής ισχύος (Αρκουδόρεµα, Γκαβάνας ρέµα) κ.τ.λ. από άποψη ύδατος. Έπειτα από τις πηγές του Αγ. Νικολάου οι πιο σηµαντικές είναι : Οι πηγές Καρά µπουρνάρ από τις οποίες παρέχεται κυρίως το Μέγα ρέµα, η πηγή Παλαιάς Κουτσούφλιανης που επίσης τροφοδοτεί το Μέγα ρέµα, οι πηγές Τριών Πηγαδιών, η βρύση Γραµµένης, η πηγή Σιδεράκι, η πηγή Κρυσταλλία, η πηγή Γκαβάνας, η Ισβόρια, η Μιχάλη βρύση κ.τ.λ. Όλες αυτές είναι συνεχούς ροής καθ όλη την διάρκεια του έτους, πολλές από τις οποίες έχουν κτηνοτροφική και αρδευτική σηµασία χωρίς να παραλείψουµε την ωραιότητα που προσδίδουν στα δασικά τοπία και την ικανοποίηση του αισθήµατος της δίψας των διψασµένων περιηγητών του δάσους. Μικρότερης σηµασίας, µε ελάχιστη παροχή ύδατος κατά την θερινή περίοδο, ή χωρίς συνεχή ροή είναι : Η πηγή Πέντε Πηγάδια, η Βρωµόβρυση κ.τ.λ. Τέλος, θα πρέπει να επισηµάνουµε ότι αυτός ο τόσο σηµαντικός υδρολογικός πλούτος θα πρέπει να προστατευθεί κύρια από τους ανθρωπογενείς παράγοντες.

24 3. ΚΛΙΜΑ 3.1 Γενικά στοιχεία-κλιµατική διαίρεση του έτους στην Ελλάδα. Η Ελλάδα γενικά εµφανίζει ορεινό χαρακτήρα που διαµορφώνεται όµως από µέτρια και µέσα κυρίως υπερθαλάσσια ύψη. Η ευνοϊκή θέση της, από άποψη γεωγραφικού πλάτους, το ότι επίσης περιβάλλεται από τις τρεις πλευρές της µε θάλασσες καθώς και η έντονη διακύµανση του ανάγλυφου της σε ένα υψοµετρικό εύρος έως 2917 m διαµορφώνουν στο χώρο της µια µεγάλη ποικιλία κλιµατικών παραλλαγών. Μετεωρολογικά το έτος στην Ελλάδα διαιρείται σε τέσσερεις εποχές ως εξής: Χειµώνας ( εκέµβριος, Ιανουάριος, Φεβρουάριος), Άνοιξη (Μάρτιος, Απρίλιος, Μάιος), Καλοκαίρι (Ιούνιος, Ιούλιος, Αύγουστος), Φθινόπωρο (Σεπτέµβριος, Οκτώβριος, Νοέµβριος). Όπως παρατηρεί ο Μαριόπουλος (1938), το έτος διαιρείται υπό του λαού στην Ελλάδα σε δύο εποχές, το χειµώνα και το καλοκαίρι. Ως χειµώνας θεωρείται η ανεµώδης ψυχρή και υγρή περίοδος του έτους, ενώ ως καλοκαίρι η µάλλον ήρεµη ξηρά και θερµή περίοδος. Η διαίρεση αυτή είναι αποτέλεσµα πείρας αιώνων. Κατά τους Καραπιπέρη (1953), Καρρά (1973) το έτος στον ελληνικό µεσογειακό χώρο διαιρείται από µετεωρολογικής και κλιµατολογικής απόψεως σε δύο εποχές : α) την ψυχρή µε διάρκεια από αρχές Οκτωβρίου µέχρι τέλος Μαρτίου και β) την θερµή από αρχές Απριλίου έως τέλος Σεπτεµβρίου. Ως γνωστό το ελληνικό κλίµα εµφανίζει γενικά τα γνωρίσµατα του µεσογειακού τύπου. Κατανοµή βροχοπτώσεων κατά τον χειµώνα, την άνοιξη και το φθινόπωρο και ξηρασία µε υψηλές θερµοκρασίες κατά το θέρος. Επίσης παρατηρείται µεγάλη ηλιοφάνεια. Χαρακτηριστικό είναι το ότι στα Νότια τµήµατα της χώρας κυριαρχεί ο θαλάσσιος κλιµατικός τύπος, ενώ αντίθετα στα Βόρεια επικρατεί ο ηπειρωτικός τύπος. 3.2 Γενικά χαρακτηριστικά του ορεινού κλίµατος (οροκλίµατος) Σύµφωνα µε τον Καραπιπέρη (1953) η Ελλάδα µπορεί να διαιρεθεί σε τέσσερεις κυρίως κλιµατικές περιοχές: ορεινή, εσωτερική, Ιονίου πελάγους και Αιγαίου πελάγους. Η ορεινή η οποία περιλαµβάνει τον ορεινό κορµό της Ελλάδας, που έχει κατεύθυνση από ΒΒ προς ΝΝΑ ως και τους άλλους µεγάλους ορεινούς όγκους αυτής συµπεριλαµβανοµένων και των υψηλών ορέων της Κρήτης. Η συγκεκριµένη αυτή περιοχή παρουσιάζει κλίµα όρους. Η εσωτερική περιοχή περιλαµβάνει κυρίως τα εσωτερικά της Ηπείρου, Μακεδονίας, Θεσσαλίας και της Θράκης. Το κλίµα αυτών των περιοχών αν και έχει τα χαρακτηριστικά του Μεσογειακού κλίµατος, παρουσιάζει και χαρακτηριστικά µεταβατικού τύπου µεταξύ Μεσογειακού και Μεσευρωπαϊκού τύπου όσον αφορά την ετήσια κατανοµή των βροχοπτώσεων, τους δριµείς χειµώνες και τα ζεστά καλοκαίρια. Όσο αυξάνει το υψόµετρο τόσο το κλίµα γίνεται ηπειρωτικότερο µε πτώση στην θερµοκρασία και αύξηση βροχοπτώσεων και χιονοπτώσεων. Γενικότερα το κλίµα ενός ψηλού όρους ονοµάζεται γενικά αλπικό κλίµα. Σύµφωνα µε τον Ozenda (1964) όταν µιλάµε για αλπικά φυτά εννοούµε είτε αυτά που φύονται στις Άλπεις, είτε αυτά που φύονται στις κορυφές των ψηλών ορέων µιας περιοχής. Η εξέταση των κλιµατικών χαρακτήρων του όρους Βερµίου το εντάσσουν στον ενδιάµεσο ή µεταβατικό τύπο µεταξύ του µεσογειακού και του µεσευρωπαϊκού. (Turill 1929, Μαριόπουλος 1938). Για το λόγο αυτό προτιµάται η χρησιµοποίηση του όρου ορεινό κλίµα η οροκλίµα που δεν δηµιουργεί παρερµηνείες αποδίδοντάς του την έννοια των σπουδαιότερων ατµοσφαιρικών φαινοµένων µιας ορεινής περιοχής.

25 Σύµφωνα µε τον Ντάφη (1986) το υπερθαλάσσιο ύψος, η κλίση, η έκθεση καθώς και η διαµόρφωση του εδάφους µεταβάλλουν και επηρεάζουν τους κλιµατικούς παράγοντες, µεταβάλλοντας µε τον τρόπο αυτό το οικολογικό περιβάλλον. Για να κατανοήσουµε καλύτερα την έννοια του οροκλίµατος δίνουµε παρακάτω µερικούς κανόνες που είναι σηµαντικοί στην διαµόρφωση του ορεινού κλίµατος οι οποίοι προέκυψαν έπειτα από µακροχρόνιες παρατηρήσεις πολλών ερευνητών.: α) Με την αύξηση του υψοµέτρου µεταβάλλεται η ένταση και η σύνθεση του φωτός µε αποτέλεσµα σε µεγάλα ύψη να υφίσταται σηµαντική φωτεινότητα και σύνθεση φωτός πιο πλούσια σε υπεριώδεις παρά σε κυανόχροες ακτίνες. β) Με την αύξηση του υψοµέτρου παρατηρείται µείωση της ατµοσφαιρικής πίεσης. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα σε µεγάλα ύψη η πυκνότητα του αέρα να είναι µικρότερη, καθώς και η συχνότητα και η ταχύτητα του ανέµου µεγαλύτερη. γ) Για κάθε 100 m ανύψωσης παρατηρείται µείωση της µέσης ετήσιας θερµοκρασίας κατά 0,55 o C- 0,6 o C. δ) Με την αύξηση του υπερθαλάσσιου ύψους υπάρχει αύξηση και καλύτερη κατανοµή των βροχοπτώσεων. Γι αυτό ευθύνονται τα νέφη και οι ορεινοί όγκοι. ε) Όσο αυξάνει το υψόµετρο αυξάνουν και οι χιονοπτώσεις. Η χιονοκάλυψη µπορεί να επιφέρει είτε θετικά αποτελέσµατα προστατεύοντας τα νεαρά φυτάρια από τους παγετούς, είτε αρνητικά αποτελέσµατα λόγω των χιονοστιβάδων. Επίσης, στις ψηλές κορυφές το χιόνι διατηρείται µέχρι αργά, µε αποτέλεσµα το έδαφος να παραµένει υγρό για µεγάλο χρονικό διάστηµα. 3.3 Κλιµατικοί χαρακτήρες Για την περιγραφή του κλίµατος της περιοχής µελέτης µας χρησιµοποιήθηκαν µετεωρολογικά δεδοµένα που προέρχονται κυρίως από την Ε.Μ.Υ. και αφορούν τους µετεωρολογικούς σταθµούς Κοζάνης, Έδεσσας, Πτολεµαϊδας και δευτερευόντως στοιχεία από διαχειριστικές µελέτες και άλλες αναπτυξιακές µελέτες της τοπικής ένωσης δήµων και Κοινοτήτων Ηµαθίας και αφορούν κυρίως τον µετεωρολογικό σταθµό Βέροιας, τον χιονοβροχογράφο Κάτω Βερµίου (Σελίου), καθώς και το βροχόµετρο Κουµαριάς. Στην περιοχή µελέτης µόλις τα τελευταία χρόνια εγκαταστάθηκαν ορισµένοι σταθµοί ( χιονοβροχογράφοι, βροχόµετρα ) και για το λόγο αυτό δεν υπάρχουν πλήρη κλιµατικά στοιχεία. Συγκεκριµένα για τον µετεωρολογικό σταθµό Βέροιας τα στοιχεία αφορούν το ύψος των κατακρηµνισµάτων ανά µήνα, καθώς και την µέση θερµοκρασία ανά µήνα (χρονική περίοδος δεκαετίας). Βροχόµετρο Κουµαριάς (χρονική περίοδος ). Γνωστό το ύψος των κατακρηµνισµάτων ανά µήνα. Οι θερµοκρασίες υπολογίστηκαν µε την βοήθεια της κατακόρυφης θερµοβαθµίδας (0,6 o C ανά 100m). Έγινε αναγωγή των θερµοκρασιών του σταθµού Βέροιας στο υψόµετρο της Κουµαριάς (Dougueduoit 1984). Χιονοβροχογράφος ( Κάτω Βερµίου)-(Σελίου). Γνωστά τα µέσα ύψη βροχής κατά µήνα για την χρονική περίοδο Κύρια τα δεδοµένα των σταθµών Κοζάνης, Έδεσσας, Πτολεµαίδας, αφορούν τις βροχοπτώσεις, τις θερµοκρασίες αέρα και την σχετική υγρασία. Η γεωγραφική θέση των µετεωρολογικών σταθµών καθώς και η χρονική περίοδος λειτουργίας φαίνονται στον (Πίν. 1). Πίνακας 1. Γεωγραφικά δεδοµένα και χρονική περίοδος λειτουργίας των µετεωρολογικών σταθµών Κοζάνης, Έδεσσας, Πτολεµαίδας, Βέροιας, βροχόµετρου Κουµαριάς και χιονοβροχογράφου Κάτω Βερµίου.