ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

Transcript

1 ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΗΝ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α <Ο γάμος στήν αρχαία έλληνική καί ρωμαϊκή κοινωνία ήταν i:νας θεσμός τόν όποίο Τ01-' Κωνσταντίνου Μαντά καμμία γυναίκα δέν μπορούσε ουτε καν νά διανοηθεί ότι θά τόν αμφισβητούσε. Δρ. Αυχαίας 'Ιστορίας 'Αποτελούσε τόν βασικό λόγο ϋπαρξης τών γυναικών, τήν μοναδική τους ελπίδα ότι θά όλοκληρωθούν ώς κοινωνικά Ο'ντα. Έκτός από πολύ λίγες γυναίκες, οί όποίες επιλέγονταν γιά τήν πλήρωση κάποιου ίερατικού αξιώματος τό όποίο προϋπέθετε Ισόβια παρθενία (καί τέτοια αξιώματαηταν ελάχιστα), όλες οί αλλες {πρεπε νά παντρευτούν όσο βρίσκονταν σε αναπαραγωγική ήλl.κία. Οί ανδρες πιέζονταν καί αυτοί νά παντρευτοϋν, αλλά σέ πολύ μεγαλύτερη ήλικία (συνήθως ανάμεσα 30 Q καί 35' {τος τ'ϊς ήλικίας τους), μπορούσαν νά εχουν μιά ποικιλία ερωτικών σχέσεων, πρίν καί μετά τόν γάμο, καί δέν στήριζαν τήν ΚΟΗ'ωνική καταξίωση τους σέ αυτόν τόν θεσμό. Βέβαια, αν ενας μεγάλος αριθμός ανδρών αρνιόνταν νά παντρευτεί θά δημιουργούνταν κοινωνικό πρόβλημα - όπως, οντως δημιουργήθηκε σοβαρό δημογραφικό πρόβλημα πρός τό τέλος τής έλληνιστικής εποχής στήν ηπειρωτική <Ελλάδα (βλ. Πολύβιο, Ποσείδιππο). 'Όμως, μέ εξαίρεση τήν Σπάρτη, κανένα αλλο έλληvικό κράτος δέν προέβει σηίν λή1jjη μέτρων, οικονομικών καί κοινωνικών σέ βάρος τών ανδρών πού απέφευγαν νά παντρευτούν. 'Από τόν 7'0 Π.Χ. αl., από τήν εποχιί τού Ήσιόδου, ή έλληvική λογοτεχνία προσφέρεται γιά μιά πλούσια ανθολόγηση ρητιον εναντίον τού γάμου καί «τού γένους τών γυναικών»., <Η Έλέν11, αρχέτυπο της απιστης συζύγου καί «μοιραίας» γυναίκας, καταδιώκεται από τόν Μενέλαο κατά ηίv αλωση της Τροίας. ~ Ο Ήσίοδος, στό αγροτικό, διδακτικό του Επος, «νερυα καί Βμέρες», παρουσιάζει τήν πραnη γυναίκα τήν Πανδισρα, πού τό ονομα της δέν είναι παρά ενας ευφημισμός αρκετά ειρωνικός, νά φέρνει δηλητηριιίjδη δώρα στούς ό.νθρισπους: Τίς αρρώστιες, τόν πόλεμο, τήν διχόνοια. Σέ αυτό τό εργο, ποίl είναι γραμμένο ιίjς ηθικοπλαστικό δοκίμιο γιά τόν αδελφό τοl!, προειδοποιει δτι μι<'ι σύζυγος μπορει νά εξαντλήσει τόν ανδρα της τόσο σιζουαλικά 6σο καί οικονομικά (στ ), κατατρώγοντας τόν σκλ ηρ<ί (JJ{οκτημένο αγροτικό του πλοίίτο, δπως ό κηφήνας τρώει τό μέλι της κυψέλης. Προειδοποιει τόν αδελφό του νά μ ήν ξεγελαστει από τήν «γυναίκα μέ τά στολισμένα πισινά», πού ό.ποτελει ακριβώς αυτό τ6 ειδος του ανθρισπι νου κηφήνα. ΕΙναι Lιςιoπερίεργo πού 6 Ήσίοδος δέν αναφέρει καμμία συνεισφορά της συζίιγου στc\ ('~γρoτικ6 νοικοκυριό, αλλά ή σύζυγος ακόμα καί γι' αυτόν θεωρειται αναγκαιο κακό, γιατί χωρίς αυτήν 6 ανδρας οέν μπορει νά <'ιποκτήσει εναν γιό γιά νά τόν διαδεχτει. Γιά αυτό καί προτείνει ενα τύπο γάμου ποίl θά παραμείνει ό κανόνας καθόλη τήν δι<'ιρκεια της Δρχαι{nητας: Ό ανδρας ν6 είναι γύρω στά 30, καί ή γυναίκα γίιρω στά 15, ακόμα ή επιθυμητή νι)φη πρέπει νά είναι κόρη κ<'ιποιου γείτονα, γι(1 ν6 είναι γνωστός ό χαρακτήρας της (στ Ι). Μν άρκει δμως νά επισημαίνουμc τόν ιδιότυπο μισογυνισμό αιίτοίί τoiί αγρι'nη ποιητή αλλά πρέπει ν<"1 προσπαθήσοl'με νά τόν ερμηνεύσουμε. Σέ μιά εποχιι δπου ακόμα καί i1 άπλή επιβίωση τηαν δι)σκολη. 6 στοιχειώδη; εστω καταναλωτισμός της γιιναίκας, ιοίω; της καλομαθημένη; tιντιπροσ(;jπευε μι6 α;τειλή. Στ6 ιδιο κύμα μισογυνισμοί) κινειται καί {) λυρικός ποιητής Σιμωνίδης ό ΚεΙΟς. () όποιος σι ένα Ίνωστ{) ποίημά του, συγκρίνει τίς γυναικες μέ διάφορα ζώα καί ~ρίσκα δτι ή μόνη καλή γιά τ{)ν ίίνόρα είναι ή γυναίκα - μέλισσα. Θά πρέπει δμιι); νά δοίίμε τίς ιστορικές αιτίες αυτοί) τού φαινομένου: -Έτσι η CΌ Mosse. υ_ναρωτιέται, βασισμένη στίς ((πόψεις τη; Άμερικανίδας ιστορικοί' L.S. Sussman, ίjν θά ιπαν ουνατό νά συσχιτισθει ιστορικά 6 μισογυνισμως τοί) Ησιόδου μέ τοίjς συσχετισμοί'ς πού ύπέστη η έλληνική κοινωνία στό τέλος rιjjv «axotflywi' αί(ίινωυ», δηλω'nι με τήν μετάβαση (υτό μιά γεωργία «vομαr'jικοιι» καί πoιμενικoίj τίmου σέ μιά μόνιμη ίύτατική γεωργία, ισχυρή δημογραφικήuίjξrl ση, αγροτική κρίση. Κι έτσι. ή γυναίκα δλλοτε ίίντικείμενογοι IΤΟΟl1, μετατρέπεται σέ αίjίόν τόν σπαρασσ{)μενοκ6σμο ενα επιπλιόον δ.χρηστο στ6μα Ι. "Ο όέ Δ. Κ υρτάτας, σχoλι{~ζει τόν Ησιόόειο μισογυνισμό(ij; ωιόρροια τiίς ι'ιριστοκρατικης ιδεολογίας τού συγγραφέα. ΔoίJλες καί φτωχές αγρότισσες δούλευαν σκληρά στά χωράφια. Ό ιδιος ό Ήσίοδος, σύστηνε γιά τήν φροντίδα τοίί σπιτιoίj μιά ατεκνη ίjjτηρέτρια. αλλίι Τι ι'φιστοκρότισσα σύζυγος, ασφαλώς θά αρνιόνταν νά τρώει τίς Ιόιες μικρές μερίδες μέ τίς ί)πllρέτριες καί θά επιζητοίίσε νό φοράει ακριl:\ό φορέματα καί κοσμήματα'. Μολονότι ή πατριαρχικι1 όργάνωση της κοινωνίας εξασφάλιζε ενα πλiίθoς προνομίων στόν σίιζυγο, ή (Ί.ρχαία έλλη

2 26 ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ "Η Ήλέκτρα προσφέρει ταφικές τιμές στόν τάφο τού πατέρα της "'Α γαμέμνονα. νιχή λογοτεχνία δέν παύει νά παρουσιάζει τόν ανδρα νά υποφέρει από τήν καταπίεση της συζύγου του. 'Άς δούμε δμως κά.ποια μυθολογικά άρχέτυπα της συζύγου πού φέρνει τόν όλεθρο στόν ('ινδρα τ/ς: Κλυταιμνιιστρα: γυναίκας. Άποτελεί τό αρχέτυπο της καταστροφικης Άπιστ/ σύζυγος, κακ!ί μητέρα (έπιθυμεί τόν θάνατο τού μοναχογιού της Όρέστη γιατί ό..ποτελεί τήν μοναδική ισχυρή απειλή γιά τήν παράνομη εξουσία τ/ς, κακομεταχειρίζεται κ(ψη τ/ς Ήλέκτρα γιατί αντιδρά στήν "ίδια εξουσία), «τύραννος» στο πολιτικό ί'πίπcι)o. 'Η εικόνα της στήν 'Οδύσσεια τού -Ομ1iρου( λ στ. 44-6) είναι εντελιίις επίπεδη, καθώς τό qάντασμα τού, δολοφονηθέντοςίιπό ωίηiν συζύγου της, δέν μπορεί παρά νeι τήν σκιαγραφήσει ιjjς τέρας, πού il αθλια συμπεριφοράτης θά δώσει κακό όνομα σέ δλες τίς γυναίκες ακόμα καί τίς καλές. τήν Στούς τραγικούςποιητές, ό χαρακτήραςτης Κλυταιμνήστρας, θά εξακολουθεί νά παρουσιάζεταιιος δαιμονικός, μάλιστα στό 30 μέρος της Όρέστειας, στίς Ευμενίδες, στήν αρχή τού εργου, τό φάντασμά της, ισχυρίζεται δτι είναι ό δαίμονας της εκδίκησης πού τιμωρεί τά ανομήματα τού Οίκου τών Ά τρειδών. Στήν Όρέστεια, ή Κλυταιμνήστρα, οπως έπισημαίνει ή Κ. Συνοδινού, παρουσιάζεται ως ή γυναίκα μέ τό ανδρόβουλο κέαρ, n γυναίκα μέ τήν καρδιά τήν αντρική, πού σκέπτεται καί ό..ποφασίζει σάν άνδρας', Μπορεί 6 χαρακτίιρας της νά είναι αρνητικός αποτελεί δμως μιά άξέχαστ/ μορφή. Στήν «Ήλέκτρα» τού Σοφοκλη, αντίθετα, ή Κλυταιμνήστρα, παρουσιάζεται ως μιά θηλυκή εκδοχή τού τυράννου, καθώς καί ως μιά εξαιρετικά αστοργη μητέρα, πού χαίρεται μέ τήν αναγγελία τού θανάτου τού γιού της καί μεταχειρίζεται τήν κόρη της Ήλέκτρα σάν δούλα. Ταυτόχρονα, σέ άντίθεση μέ τήν Όρέστεια, δπου nίδια κινείται στόν δημόσιο χώρο, εν(ο 6 έραστής της 6 Αίγισθος παραμένει «οίκσυρός», σέ μιά τυπική αντιστροφή τών παραδοσιακών ρόλων τού ζευγαριού, στήν σοφόκλεια Ήλέκτρα, παρουσιάζεται νά βρίσκεται συνεχώς στά ανάκτορα ενώ δ Αίγισθος είναι εκείνος πού διεκπεραιιί)νει τίς εξωτερικές υποθέσεις. 'Η σκιαγράφηση της μητρικης συμπεριφοράς της Κλυταιμνήστρας σέ αυτήν τήν τραγωδία θυμίζει περισσότερο τήν κακή μητριά τών παραμυθιών παρά τήν, κακή, εστω, μητέρα. Πολύ διαφορετική παρουσιάζεται δμως nκλυταιμνήστρα σέ δυό τραγωδίες τού Ευριπίδη, τήν «'Ιφιγένεια εν Αυλίδι» καί τήν «Ήλέκτρα», στήν πρώτη τραγωδία μοιάζει μέ τήν τυπική Άθηναία σύζυγο, πιστή καί υποτακτική OJonOU γίνεται φανερό δτι ό Ά γαμέμνονας τήν παρέσυρε μέ δόλο, νά φέρει τήν κόρη τους στήν Αυλίδα, δπου θά τήν πάντρευε δηθεν μέ τόν Άχιλλέα, ενώ 6 πραγματικός του σκοπός ΤΙταν δη fίθελε νά τήν θυσιάσει. Καί σέ αυτήν τήν περίπτωση, ή Κ. Συνοδινού όρθά επισημαίνει δτι nβασίλισσα πετάει τό προσωπείο της ευτυχισμένης, δηθεν, συζύγου, καί ό..ποκαλύπτει δτι 6 γάμος ηταν στηριγμένος στήν βία. Ό Άγαμέμνων, παρουσιάζεται νά εχει σκοτώσει τόν πρώτο σύζυγο καί τό μωρό της Κλυταιμνήστρας καί νά τήν εχει παντρευτεί μέ τήν βία'. Μέ αλλα λόγια ό γάμος αυτός θεμελιώθηκε πάνω στήν βία τού αρσενικού. Ή Κ. Συνοδινού παρατηρεί δτι καμμία άλλη πηγή δέν αναφέρει αυτόν τόν πρώτο γάμο της Κλυταιμνήστρας, 'ίσως λοιπόν νά αποτελεί επινόηση τού Ευριπίδη γιά νά παρουσιάσει τήν βασίλισσα τών Μυκηνών ως άληθινό ανθρωπο καί σχι ως αρχέτυπο μιας δαιμoνoπoιημένnς «μητριαρχικής εξουσίας». Έξάλλου, στήν Ήλέκτρα του, 6 Ευριπίδης παρουσιάζει τήν Κλυταιμνήστρα ως (φνηnκή fιρω'ίδα βέβαια αλλά μέ πολλά ελαφρυντικά. Ή σοφόκλεια Κλυταιμνήστρα ασφαλώς καί δέν θά εμπαι νε στόν κόπο νά πάει νά επισκεφθεί τήν λεχώνα Ήλέκτρα καί νά προσφέρει θυσίες γιά τήν γέννηση τού παιδιού της κόρης της. ναλλωστε, οταν ό παιδαγωγός ό..πορημένος γιά τό σχέδιο της Ήλέκτρας τήν ρωτίιει αν θά ερθει nμητέρα γιά νά τr;ς συμπαρασταθεί, nήλέκτρα ωτ.αντάει δτι θά ερθει άπ6 συ~ιπόνoια πρός τήν ίδια, γεγονός πσί' άποδεικνίjει οτι γι/ι τόν Ευριπίδη, nβασίλισσα των Μυκηνών δέν ηταν ένα ί'ιπά.νθρωπο τέρας. Έξάλλου, γίνεται ξε Χάθαρο δη (ιντίθετα μέ τήν 'Ηλέκτρα τού Σοφοκλη, nευριπίδεια δέν φαίνεται νά κινείται ωτόηθικά κίνητρα αλλά από τήν αναζήτησn μεριδίου στήν πατρική κληρονομιά πού θά της εξασφάλιζε εναν καλό γάμο: «Ο[ παλατιανοί λοιπόν όρίζοvy τί εί γαι ήθικ6 καί τί άvήθικo γιά τ6 λαό, ΕVω δολοφονούν τή μάνα τους, γιατί δέγ τούς παραχώρησε τά άυαθά τής βασιλείας, iιλλά τά κράτησε Υιά τόν έαυτό της καί τόν καινούργιο σύζυγο». «Κι αμα καθιvς μας λές, τήv κόρη σου ό γονιός μας έσφαξε, Έγώ σέ τί κι 6 άδελφ6ς μου σέ άδικήσαμε; 'Όταν σκ6τωνες τ6ν α\'τρα, γιατι: σέ μας τό πατρικό παλάτι δέν έδωσες, παριί σάν πl}οίκα σου στ6 γάμο χάρισες στόνκαλό σουξέγα πλούτη;» (στ Ι 090γ. Βέβαια, ή Λ. Ζωγράφου, ποί) εγραψε τό παραπάνω απόσπασμα, ανηκε στήν σχολή τού G. Thomson, ΑεωΡΟύσε τι)ν Ευριπίδη μισογύνη, τέτοιοι ομως χαρακτηρισμοί δέν εχουν νόημα, δεδομένου δτι τά ίδια τά έργα τού μεγάλου τραγικού περιέχουν ισόποσες καταδίκες άλλά καί υπερασπίσεις τών γυναικών. 'Όπως, λανθασμένη είναι nκαταδίκη της Κλυταιμνήστρας δεδομένου δτι {; Άγαμέμνων τr;ς είχε φερθεί μέ απίστευτο δόλο καί σκληρότ/τα άλλο τόσο λανθασμένη είναι καί ή «άθώωσή» τ/ς από τούς όπαδούς τr;ς «σχολής» τού G. TllOmson. Ή στάση της απέναντι στά παιδιά της, Ήλέκτρα καί Όρέστη, είναι απαράδεκτη, αλλά εκείνο πού κηλιδώνει ηθικά τόν χαρακτήρα της είναι nδίχως ουσιαστικό νόημα αγρια δολοφονία της σκλαβωμένης Κασσάνδρας, ένός θύματος του πολέμου, πού δέν της εφταιγε σέ τίποτα. Παλιότερες αναλύσεις τού χαρακτήρα της Κλυταιμνήστρας από φεμινίστριες φιλολόγους τ/ρούσαν μιά ό..προκάλυπτα θετική στάση ό..πέναντι σέ αυτό τό αρχέτυπο γυναικείας φιλαρχίας, ίσως ως αντίδραση απέναντι στήν αιώνια καταδίκη του από άπειρους υπερασπιστές τής πατριαρχικής ιδεολογίας, τά τελευταία δμως χρόνια nστάση αυτή εχει μεταβληθεί: Π. Χ Τι D. Ε. McCoskey, ασκησε αυστ/ρή κριτική στήν ωραιοποιημένη εικόνα της Κλυταιμνήστρας

3 Af(?<>(7<>j /Υ<:> ::...:..27 δπως 'ή τελευταία παρουσιάζεται μέσα από την φεμινιστικη φιλολογία, μέ αφορμη τήν δολοφονία της Κασσάνδρας. Γιά την McCoskey, 'ή Kλυταιμνilστραμέ αυτην τήν απάνθρωπηπράξτ] της ό.jτoδεικvύειδτι ειναι μιά «ύπερυυναίκα»πού δέν δέχεταινά ταυτιστεl μέ άλλες γυναίκες οι. οποιες δέν βρίσκονταιτό ιδιο ψηλά στήν κοινωνική ιεραρχία'. Τέλος πρέπει νά επισnμάνουμεδη αναφορές στην Κλυταιμνηστρα γίνονται καί στά αρχαίζοντα κείμενα τijς 2"' Σοφιστικής Στόν 61 ο λόγο του Δίωνα Χρυσοστόμου, την «Χρυσηίδα», iί Κλυταιμνηστρα, παρουσιάζεται ως αυταρχική βασίλισσα αλλά φαίνεται νά εχει κάποιο δίκαιο καθώς Ο Άγαμέμνων την προσβάλλει σ1j'r-<ρίνοντάς την δnμόσια μέ τ/ν σκλάβα παλλακίδα του. <Ελένη: Υ Αν 'ή Κλυταιμνήστρα άντιμετωπίστπ-<ε τόσο σκληρά από αρχαίους καί μεταγενέστερους ή εικόνα τijς άδελφης της, Έλένnς, παρουσιάζει μιά αμφισημία: ~ Αλλοι την καταδίκαt,αν ασυζnτnτί ως ξεδιάντροπτ] μοιχαλίδα, γιά αλλους δμως Ύπα~ τό αθώο θύμα τών θε"ίκων μnχανορραφιών. 'Η 'Eλένn, σέ σχέση μέ τirν αδελφη τnς διέθετε τρία ελαφρυντικά: α) -ηταν κόρη του Δία, αρα -ητανήμίθεn, β)ηταν εξαιρετικά όμορφτ] καί γ) 'ή ερωτικη απιστία τnς δέν την MnynOE στό φόνο του ανδρα τnς (δ.ν καί τό τελευταιο αυτό ελαφρυντικό μπορει εύκολα νά άνασκευαστει καθώς, 'ή ιδια εγινε ύπαίτια τού θανάτου πολλών ανδρών). Μιά ένδιαφέρουσα σύνοψη τ(ον πολλαπλών εκδοχών τού μύθου της 'Ελένnς δίνει 'ή ΔιώνΤ] ΆγγελοπούλουΌ Ή ΈλένΤ] παρουσιάζεται μαζί μέ τόν Μενέλαο ως υπαίτια του Τρω'ίκού πολέμου στόν 'Όμnρο, αλλά τόσο στην 'Ιλιάδα δσο καί στην 'Οδύσσεια, τό ψυχολογικό τnς πορτραίτο εχει θετικές πλευρές (όσο μποροijμε νά μιλάμε γιά ψυχολογία στόν όμnρικό κόσμο): Ή ΈλένΤ] παρουσιάζεται μεταμελημέντ] καί μέ dίσθnμα ντροπης γιά τήν απιστία της'. Σύμφωνα μέ την παράδοστ] Ο ποιnτnς Στnσίχορος σέ κάποιο ποιnτικό του ό.jτόσπασμα, πιθανότατα από τό εργο <<'Ιλίου πέρσις», παρουσιάζει τόν στρατό πον Άχαιών, υστερα από την αλωστ] τijς Τροίας νά προσπαθεl νά λιθοβολήσει την 'Ελένη αλλά νά σταματα θαμπωμένος ό.jτό την ομορφιά της κι αυτό τό εγραψε γιά νά λυτρωθεί γιατί ειχε κατnγορnσει την Έλένη σέ κάποιο αλλο εργο του κι γιά αυτό τιμωρηθπ-<ε μέ τύφλωσn" Μόνον δύο σωζόμενα εργα της αρχαίας έλλnνικης γραμματείας ύπερασπίζονται ανοιχτά την Έλένn: Ή ομώνυμη τραγωδία τού Ευριπίδn. Ι>που υίοθετείται 'ή εκδοχη τι!>ν Κυποίων ιπίί>ν σύμφωνα μέ τ/ν όποία ή -Ελένη δεν ΠΠΥε πdτέ oni" Τρoί~ ιιλλίι ση'l': θέση τ/ς στάλθηκε ενα ί>μοίωμ(l της καί τό ρητορικ6κείμενο «Έλέγης έγκώμιον» του Γοργία, όπου Όμως δ μύθος της Έλένης δέν αποτελεί παρά τό πρ6σχημα γιά τόν πειραματισμότου ρήτορα πάνω oni φύση τού λόγου καί τijς πειθούς «ΒρισκόμαστεσΕ' μι(ί έποχήπού ή φιλοσοφίακαίl/ ρητορείααναπτιίσσονταιστιίν Αθιίνα μέσφ τrίιν σοφιστων. Ό Γοργίας ανήκει σέ αυnίν τιίγ κατηγορία. fι όποίαπροσπαθεί γ(ί δποδείξειπόσο μεγάλορόλο παίζει fι πει.θιο στόνδημόσιο και ιδιωτικόβίο τιίιν ανθραίπωγπϊς ΕΠΟΧιϊ;. Έτσι χρησιμοποιείτό παράδειγματηςέλένη;yw δυ6 λόγ()υ~. '"ο πρωτος είναι γιά γά δείξει πώς Τι δύναμη τι/ς πειθούς εκανε τήγ 'Ελένη νά Ε,,,αταλείψει τόν άντρα της καί νά ίικολουθιίσει εναν ξένο αντρα. Αρα, δτι μέ τήν πειθώ μπορεί κανείς νά πετύχει ό~ι.δlίποτε ακριβci)ς επιδιώκει. Ό δεύτερος λόγος είναι, γιά νά δείξει δτι μέ τήv ρητορεία έχει κωτίς τήν δύναμη νά πείσει τοιίς ('ίλλους, ακόμα καί γιά πράγματα ;τού fι κοινή γν(όμη εχει δια,;oρφ(ιίσ~ι μιά συυκεκρψένη απσψη»ιο. Άλλά καί ό Ευριπίδnς στην,,-ελένη» του παρουσιιίζει μέ εξαιρετικη αμφισημία την 'ήρωτδα: -Από μιά αποψη ειναι αθώα γιατί δέν πήγε στ/ν Τροία ό.jτo την ίiλλt] ειναι ενοχτ] γιατί ή ομορφιά τnς προκάλεσε τόν πόλεμο, Σίψ.φωνα μέ τόν C. Η. Whitman, 'ή αθωότ/ταατ/ ειναι κενη περιεχομένου",παρά την μεγάλτ] ομορ Ή >Αλκηστη, πρότυποπιστης συζύγου περιμένει. νά πεθάνει στή θέση τού συζύγου της Άδμητου. φιά τnςή ΈλένΤ] παραμένει μιά αρνnτικήήρω'cδα,πού δπωςή αλλτ] Τυνδαρί,δα, ή αδελφή της Κλυταιμνηστρα,προκάλεσε την διάλυση οικων αλλά καί πόλεων. Τέλος στ/ν τραγωδίατού ΕυριπίδΤ] "'Ορέστης»,'ή Έλένη γλιτ<.ίjνει. απο τ11ν σφαγη Ο.JTό τό '':ίq:ος τοϊ) 'Ορέστη χάρη στ/ν επέμβαση τού θε'ίκού πατέρα τnς τού ΔΙα, πού την παίρνει στούς ουρανούς, ενώ 6 'Ορέστnς λυπάται πού εχασε την ευκαιρία νά σφό.ξει «τήν ατιμία τiίς Έλλάδας» ('Ορέστης στ. Ι6ΟΟ-1Ο). Οικονο ικέ καί νο ιικέ.sjiάσει του θεσιιοϊ', Στην άρχαία Αθήνα σπω, καί σε αλλε; πόλεις της κλασικης αρχαιότητας nπροίκα πού επρεπε νά δώσει ό πατέρας ii αδελφός η δποιος αλλος ίπαν «κύριος» τijς νίlcpιlς Υnαν <ΌιJτoφασιστικης σημασίας γιά τ/ν τέλεση τo'i: γάμου. Ας κάνουμε μι<l (η'l\ιτομη αναδρομιi στήν ομnρική εποχή: Έκεί οπως (nιι(φέυh κιιί li C. M.osse, nλέξη «προίξ» αναφέρεται μόνον δί'0 φορές καί εχει διαφορετική σnμασία, δηλώνει δώρα χω \;?ίς σχέση μέ τ6ν γ(φο". Στήν όμnρικn εποχή χρησιμοποιούσαν τόν σρο ε/)\/α '{Lll νι'ι ()ηλ<.ί)οουν τόσο τά δώρα ποίl δίνει u μελλοντικ6ς 011ζl1γος οτ6ν πατέρα τiίς νύφης, δσο και τά αγαθά πού παραχωροϊ,νται <-lπ6 τόν πεθερό στόν μελλοντικό γαμπρό του. Τιί. (ονα (νν είναι ή έξαγορά της νύφης σπως πίστευαν παλιότερα οί όμηριστές, "Έτσι βλέποι!με τόν Ά γαμέμνονα νά προσφέρει οτόν Άχιλλέα μι.ί( άπ(> τις κι)ρες του πού συνοδεύται από πληθος δ<;)ρ<l)ν (Ίλιάω Ι, 132 κ.ε), Αinό φαίνεται νά συμβαίνει γιατί στήν συγκεχριμένη συναλλαγη ό Άχιλλέας εχει περισσότερα νά προσφέρει. Έπίσης, ί> τρισας iiρωας 'Οθρυόνnς πού ηλθε νά πολεμησει στό πλευρό τοίl Πρίαμου, τοll ζήτnσε την κόρτ] του Ο.νάεδνον, χωρίς [(')να, άλλ6 μέ την υπόσχεση στι θά πολεμήσει 'ήρω'ίκά ('Ιλιάδα Ν, 365, κ,ε) καί ή πράξτ] αυτήηταν σύμφωνη μέ τίς αξίες εκείνης της εποχijς. Στήν <'ιρχαϊκη-ελλάδα 'ή 'ήρω'ίκη παράδοστ] φαίνεται στι επιζούσε καθώς 6 11)ρο.ν\'0; Κλεισθένnς ό.jτό τήν Σικυώνα, στό πριοτο μισό ΤΟ1-' 6 " πχ. αι οργάνωσε διαγωνισμό μνηστηρων γι/ι. τόν γάμο τijς κόρnς του 'Α γαρίστης, τήν όποία τελικά παντρεύτηκε ί> Άθηναιος Μεγακλης').

4 28 ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ "Αλλωστε στήν 6.ρχα ίκή εποχή φαίνεται δτι στούς ο.ριστοκρατικούς γάμους δίνονταν πολύ μεγάλες προίκες, γιατί οί ευγενείς ΤΊθελαν νά ύπερτονίσουν τήν ταξικι1 ύπεροχή τους. Στήν κλασική <EλλCLδα, Τι προίχα δπως μάς πλnροφορούν επιγραφικές καί φιλολογικές πnγές ύπfjρχε (ος θεσμός σέ ίjλo τόν έλλnνικό κόσμο μόνον πού στήν Άθήνα οι, γυναίκες δέν ηταν κύριες rfj; προίκας τους, αλλ6 μ6λλον τό πρόσωπό τους ήταν προσhεμένο σέ αιπές, ενιij στίς δωρικές περιοχές (Λακωνία, Γόρτυνα) fj γυναίκα ετχε προσωπική κυριότnτα της προίκας τnς καί μπορούσε νά τήν κλnροδοτ/σει σέ δποιον ΊΊθελε εν<.ο σ111ν Άθήνα σέ περίπτωσn ποll Τι γυναίκα πέθαινε brexvn, Τι προίκα της επιστρεφόταν, όπως καί σέ περίπτωσn οιαζυγίου, στήν πατρική τ/ς οικογένεια. <Όμως καί ή ΆΟnναία γυναίκα πού ειχε με'/('ιλn προίκα μπορούσε ν6 τήν χρnσιμοποιήσει ιbς απλο εκβιασμοο τοίι ανδρα της. Στήν «Α νδρομάχη» τού Ευριπίδn, 11 κακομαθημένη καί ελαφρcjμυαλn Έρμιόνn τονίζει στι ό πατέρας 111ς, ι) Μενέλαος. της εδωσε πλούσια προίκα '(ιά ν6 μπορεί νά μιλά ελει'ιθερα, Ό σljζυγος εμφανίζεται νά φοβά.ται τί1ν καλoπρoικισμένn γυναίκα του σέ δυό σπτιρικ(:ι χείμενα: 'Έχουμε /Ίδη (Ί.ναφέρει τήν περίπτωσn τού αγρό111 Στρεψι(Χδη και της πλοιισιας γυναίκας του στίς «Νεφέλες» τού Άριστοφάνη. Πηρομοίως, ό φιλ6σοφος Ξάνθος λέει στόν (ιγενή καί βρώμικο δούλο πού πρίν λίγο ο.γόρασε: «Νσωπε. {πεί καθάριον εστι τό γιίναι.ον, μή θέλον υπό αισχρού σωματίου δουλεύεσθαι., μείνον πρό τού πυλώνος [ως οι) εισελθcvν πρός τήν κυρίαν σου t.γκcvμιον τί γελοίου απαγυείλω, ί'να μή σού {ξαίφνης τήν σαπρίαν [δούσα, απαι τήσασα τήν προίκα φύγη»' (Αίσωπικά, 29, 20), Δηλαδή 6 Ξάνθος φοβόταν μήπως ή γυναίκα του θυμώσει επειδή αγόρασε τέτοιο δούλο καί απειλήσει νά φύγει μαζί μέ τήν προίκα 111ς: Τό συμπέρασμα τού ιδιόρρυθμου δούλου «Ξάνθος δ φιλόσοφος γυναικοκρατείται.» (Αισωπικά, ). Αυτό δμως μπορούσε νά λειτουργήσει καί εναντίον τής γυναίκας. Σέ σπάνιες περιπτώσεις ή γυναίκα μπορούσε νά υποβάλλει αίτnση διαζυγίου αλλά τότε όφειλε νά τήν επιδόσει Τι Τδια στόν άρμόοιο αρχοντα καί τότε μπορούσε νά συμβεί αυτό πού συνέβει στήν ατυχη σιjζυγο τού Άλκιβιάδn, τήν Ίππαρέτη. πού όταν τόλμnσε νά προχωρήσει στήν διαδικασία αυτή, νά τι τfjς συνέβει: «'Όταν λοιπόν πηγε σύμφωνα μέ τό νόμο γι' αυτήν τήν ύπόθεση, κατέφθασε 6 'Αλκιβιάδης, τήν [ιρπαξε καί έφυγε μεταφέροντάς την διαμέσου της αγοράς στό σπίτι του, χωρίς νά τολμήσει νά εναντιωθεί fί νά τού nrv πάρει κανείς από τά xerw». ωλούταρχος, Βίος 'Άλκιβιάδη, μετ. Θ. Παπακωνσταντίνου, εκδ, Ί. Ζαχαρόπουλος), Φυσικ6 εκείνο ποίl MIέq:CQE ιόν 'Αλκιβιάδη δέν ήταν τόσο ή απώλεια τής <Ιππαρέτnς δσο τής μεγάλης τfjς προίκας. Δέν υπάρχει πουθενά στίς JTnγές ο.ναq-.ορά στήν προίκα ίιχ; όπαραί rnrn προϋπόθεση γιά εναν γάμο, δμως ή προικοδότηση άποτελούσε κοινωνική επιταγή. Δέν ειναι τυχαίο πού ενα βασικό στοιχείο rfj; κοινωνικfjς πρόνοιας τόσο TfJ; κρατικής δσο καί τής ιδιωτικής ήταν fj «προικοδότηση απόρων κορασίδων». Στόν 19" λόγο τού Λυσία, ό διάδικος αναφέρει τά ποσά πού ξόδεψε ό πατέρας του γιά νά προικίσει τίς κόρες nτίς ο.δελφές φτωχών πολιτ<ί>ν. Σίψφωνα μέ τόν Πλούταρχο( Βίος Άριστείδn). οί κόρες τού μεγάλου πολιτικού ανδρα τfjς Άθήνας πού πέθανε πάμπτωχος, πρoικίσθnκαν άπό τούς πόρους τού o.enνα'ίκού πρυτανείου, Τίποτα δέν φαίνεται νά ειχε ι'ιλλάξει δσον αφορά τόν θεσμό τής προίκας στήν έλλπνιστική καί ρωμα"ίκή εποχή, ό.φού επιγραφικές μαρτυρίες καταγράφουν τέτοιες δωρεές/προικοδοτήσεις. "EχoυμεiΊδη αναφερθεί στήν αντίστοιχn δωρεά. πού εκανε Τι βασίλισσα Λαοδίκη τόν 30 π.χ. αι γιά τήν προικοδότηση των θυγατέρων των φτωχων πoλιτcoν τής πόλnς Ίασος. Άλλά καί ενας από τούς πιό γνωστούς υπερ-ευεργέτες τού 2'''' μ.χ, αι, ό Όπραμόας από τήν Ροδιάπολη της Λυκίας ο.νάμεσα στίς ειιεργεσίες του πρός μιά μικρή λυκιακή πόλη, πρός τιμήν μιας συγγενούς του, τής Κλαυδίας Έλένnς, συμπεριέλαβε καί τήν προικοδότnση τών φτωχιυν κορι τσιιίjν πού οι, πατέρες τους ήταν πολίτες. "Εγιναν δμως κάποιες αλλαγές στό θεσμό τής προίκας καί τού γάμου γενικά κατά τήν έλλnνιστική καί ρωμα"ίκή εποχή; Ή Β. Egger σέ δοκίμιό τnς γιά τίς γυναίκες καί τόν γάμο στά ο.ρχαία έλλnνικό. μυθιστορήματα ύποστnρίζει στι τό αττικό νομικό πλαίσιο τού γό.μου δέν Ίσχυε πλέον γιά τίς γυναίκες τής έλληνιστικης καί ρωμα'ίκϊϊς εποχής Στήν Άθήνα,ή νομική σύναψη τού γάμου αφορούσε μόνον τούς ό.ρσενικούς, τόν γαμπρό καί τόν πατέρα nτόν «κιίριο» της γυναίκας. Τά. δύο μέρn τής διαδικασίας ήταν ή εγγίιn η εγγύnσις (6 αρραβώνας) καί Τι εκδοσις (ή παράδοση τfjς νύφης από τόν πατρικό στόν συζυγικό οικο). > Αν ήταν επίκληρος, μιά κλnρονόμος ελλείψει γι(ων, έπρεπε νά δοθεί στόν κοντινότερο αρσενικό συγγενή τnς. αφού Τι Ίδια δέν μπορούσε νά κληρονομήσει ουτε νά κατέχει ίδιοκτnσία στό όνομα της. <Όμως οί διατάξεις τού ιδιωτικού ελληνικού δικαίου κατά τ'ή-ν ελληνιστική καί ρωμα"ίκή εποχή ειναι γνωστές από τούς αιγυπτιακούς παπύρους. <Η Έλληνίδα γυναίκα ηταν τώρα τό ύποκείμενο T.lOv γαμήλιων συμβολαίων. Μπορούσε ο.κόμα καί νά ί)πογράψει ή "ίδια μέ τήν βοήθεια, όχι αποκλειστικά τού «κυρίου» τnς, <Η Α ταλάντη, πρότυπο τής «άνυπότακτηςπαρθένου» σέ άγώvα πάλης μέ τόν Πηλέα.

5 Α ff><:>(1<:>j JI() αλλά δποιου μέλους τής οικογένειάς της εγγυόταν δτι θά τήν βοηθήσει οικονομικά. Άκόμη καί ή μητέρα της μπορούσε νά παίξει αυτόν τόν ρόλο. Στήν προ-ρωμα'ίκή εποχή ή σύζυγος είχε δικαίωμα επιρρoiίς στόν τρόπο διαχείρισης τiίς προίκας της από τόν ανδρα της. 'Επιπλέον κατείχε ή Ιδια περιουσία στό όνομά της (παράφερνα, προσφορά). Σέ εγγραφα τής πτολεμα"ίκής εποχης αναφέρονται χρηματικές ποινές γιά τήν γυναίκα πού παραβίαζε τήν γαμήλια συμφωνία, δπως απώλεια τής προίκας της, κάτι τέτοιο δμως δέν φαίνεται νά ισχύει στήν ρωμα"ίκή περίοδο. Οί θεσμοί τής εγγύησης καί της επικλήρου κόρης έξαφανίζονται καί ή εκδοσις εγινε μιά άπλή τυπικότητα πού λάμβανε χώρα ανάμεσα στούς δύο ύποψήφιους συζύγους, καί δέν ήταν πλέον μιά αγοραπωλησία ανάμεσα στούς κυρίους δύο οικων'ό > Ας δούμε δμως κάποια συμβόλαια γάμου της εποχης αιniίς: «Peleph 1, lines1-/8.3// π.χ: Συγγραφή συνοικισίας ~Hρακλείδου καίδημητρίας. Λαμβάνει ΗρακλείδηςΔημητρίαν Κώιαν γυναίκα γνησίανπαρά του πατρός Λεπτίνου Κώιου καί τής μητρός Φιλωτίδος ελεύθερος ελεvθέρανπροσφερομένηνείματισμόν καί κόσμον (δραχμών χιλίων), παρεχέτωδε ~Hρακλείδ17ς Δημητρίαι δσα προσήκει γυναικί fλεvθέραι πάντα, είναι δέ ΤΙμάς κατά τα υ τό δπου άν δοκήι άριστον είναι βoυλευoμέvoιςκοινήι βουλήι Λεπτίν17Ι καί Ηρακλείδηι....», αν μελετήσουμεπροσεκτικάτό κείμενο καταλαβαίνουμεότι μπορεί ή μέλλουσανύφη καί nμητέρα της νά αναφέρονται. οι αποφάσεις όμως παραμένουν ανδρική υπόθεση (τού πατέρα της νύφης καί τού γαμπρού). Στήν συνέχεια τού κειμένου γίνεται λόγος γιά απώλεια της προίκας της Δημητρίας αν αυτή φέρει ντροπή στόν ανδρα της. αλλά καί nυποχρέωση τοίl Ήρακλείδη νά της επιστρέψει τήν προίκα της εις διπλούν αν παραβιάσει τούς δικούς της δρους πού είναι: α) νά μήν φέρει αλλη γυναίκα στό σπίτι τους, β) νά μήν αποκτήσει παιδιά μέ αλλ η γυναίκα. Σέ σύγκριση μέ τήν Άθηναία τού 5 " πχ αι. ή Δημητρία βρισκόταν σέ πολύ πιό προνομιακή θέση. ~H παλλακεία ίπαν νομικά καί κοινωνικά αποδεκτή στήν κλασική Άθήνα καί τά περιθώρια αντίδρασης τής συζύγου, δπως φανερώνει τό παράδειγμα τής Ίππαρέτης ήταν σχεδόν ανύπαρκτα. Σέ ενα άλλο συμβόλαιο τού 9'2 π.χ. ή μέλλουσα νύφη είναι ακόμη πιό προνοητική. <Η Άπολλωνία ύποβάλλει τόν δρο όχι μόνον νά μήν της φέρει «παλλακήν» Ο Φιλίσκος στήν οικία καί νά μήν κάνει παιδιά μέ αλλη γυναίκα αλλά νά μήν εχει ουτε αγόρι-ερώμενο( παιδικό ν) συτε νά κατοικεί σέ αλλο σπίτι δπου Μν είναι κυρία η Άπολλωνία! (pteb, 1, 1(4). <Η Άπολλωνία φρόντισε νά απαγορεύσει σχεδόν δλες τίς πιθανότητες απιστίας τού Φιλίσκου καί μέ τά δυό φύλα. Σέ περίπτωση αθέτησης τής συμφωνίας 6 Φιλίσχος θά τής επέστρεφε τήν προίκα της (2 τάλαντα καί δραχμές). 'Αλλά καί nάπολλωνία δέν επρεπε ποτέ νά λείψει τήνiίμέρα Τι τήν νύχτα απο τό σπίτι τους χωρίς τήν αδεια τού Φιλίσκου. Αυτές οι ενδείξεις εμφανίζονται στίς σύγχρονες πηγές. Διαφαίνεται μιά πρooδεmική βελτίωση της θέσης της γυναίκας, αν καί τό γενικότερο πλαίσιο παραμένει ανδροκρατικό. Ή Egger, παρουσιάζει ενδιαφέροντα στοιχεία μέσα από τήν μελέτη τών έλληνικών μυθιστορημάτων: Π.χ. τό δτι νομικός «κύριος» τiίς ενήλικης γυναίκας δέν φαίνεται νά υπάρχει, καθώς ή Μελίττη στό «Κλειτοφιvν καί Λευκίππη» τού Άχιλλέα Τάτιου (2 ; μ.χ. αι), κανονίζει τόν γάμο της, (5.] 1,5.14). διοικεί τά κτήματά της (5. Ι 7.1 Ο) καί παρουσιάζεται στό δικαστήριο μόνη της (8.8 κ1). Σε ενα άλλο σημείο δμως παρατηρεί δτι παραμένουν στά λογοτεχνικά εργα πολλά στοιχεία τά όποία προέρχονται από τήν κλασική βιβλιοθήκη τών συγγραφέων: Π.χ. οί κόρες παντρεύονται μέ τήν θέληση τού πατέρα τους καί μόνον, ενώ ή μητέρα δέν ερωτάται συνήθως γιά αυτό τό θέμα'5. Ή Γυναικεία φωνή: Ύπ!Ί!!Χ1' [!'ναικεία αντίδραση στόν αναγκαστικtu-.ι!w-' Άκούγεται κοινότοπο αλλά δέν μπορούμε νά μήν επαναλάβουμε τό δτι Τ] &ρχαία έλληνική γραμματεία είναι σχεδόν αποκλειστικά άνδρικϊίς παραγωγι]ς. > Ας οούμε πριϊπα τί εγραψαν αυτές οί ελαχιστότατες ποιήτριες της ('ψχαιότητας. Είναι γνωστό δτι οί μαθήτριες τής Σαπφούς ιιερνοίισαν ενα είόος μίιησης δσο βρίσκονταν στόν κύκλο της, γρύlγορα δμως παντρεύονταν καί εφευγαν μακριά. ΣΙ' δύο τουλάχιστον αποσιιι'ισματα ή Σαπφώ άπευθύνεται σέ μαθήτριές της ιιοίl εχουν άναχωρήσειη έτοιμάζονται νά αναχωρήσουν σέ αλλη περιοχή επειδή λόγω γιίμου: Άπόσπασμα 94: «Είλικρι νά θά προτιμο ύσα νά είχα πεθάνει»! Χύνοντας ιιολλά δάκρυα μέ αφησε, λέγοντας αυτά ακόμη: «"Αχ, τί άθλια πράγματα έχουν συμβεί σέ εμάς, Σαπφώ! Δέν θέλω νά σέ αφήσω!» Κι εγιί) της είπα: «Πήγαινε μέ τίς είιχές μου καί νά μέ θυμάσαι γιατί ξι'ρεις δτι σέ αγαπήσαμε...». Άπόσπασμα96: «... Σέ τιμούσε Όπως μιά είίκολα αναγνωρίσιμη θεά, απολάμβανε τό τραγούδι σου. Ροδόχρωμη σελήνη μετά τό ΤΙλιο{3ασαεμα ξεπερνά σέ λάμψη δλα τά αστέρια....». Βλέπουμε λοιπόν δτι Ο γάμος γιά τίς κοπέλες τού άριστοκρατικού κύκλου της Σαιιφούςσήμαινε τήν αιιομάκρυνσηακόμη καί από τήν Λέσβο, καθώς στήν αρχα'ίκή εποχή οί ειιιγαμίες τών αριστοκρατώντηαν συνηθισμένοφαινόμενο. 'Όμως iί Σαπφώ γνώριζε δτι αυτή ηταν iί μοίρα τών μαθητριών της γιά αιιτό καί τίς παρηγορούσεμέ γλυχύτηταδπως μιά μητέρα Τι μιά μεγαλύτερηαδελφή. Άλλά καί οί αλλες ιιοιήτριες πού κάιιοια σιιαράγματα τού εργου τους επέζησαν,δπωςή Ήρίννα, (4 ;π.χ. αι), iί Νοσσίς (30; πχ. αη. ή 'Ανύτη (3"; Π.Χ αη καίiί Κόριννα (Γ ιι.χ. αι), στά λυρικά ιιοιήματα καί τά Ιτrιγράμματά τους δέν ξεφεύγουν καθόλου από τήν γραμμή της εξύμνησης τού γάμου. Έγραψαν, διιως καί οί άρρενες δμότεχνοί τους. πολλά επιτύμβια επιγράμματα γιά νεαρά κορίτσια πού δέν πρόλαβαν νά γνωρίσουν τίς χαρές τοο γάμου. Άλλά καί στίς τραγωδίες οι νέες γυναί.κες πού 6 θάνατος ΙΊ τό ίερατικό αξίωμα της'αρτέμιδας πού επέβαλλε ισόβια ιιαρθενία θρηνούν γιό. τόν ίδιο λόγο: «Χωρίς κι εγώ νά τό χαρώ τό νυφικό κρεβάτι, χωρίς καί ουτε νά παντρευτώ, κι ούτε παιδιά νά θρέψω. Κι ετσι άπο φίλους έρημη, εγώ τι δυστυχισμένη, πηγαίνω τ<ίjρα ζωντανή κάτω στούς πεθαμένους»". Άλλά καί η 'Ιφιγένεια στήν «'Ιφιγένεια στήν Ταυρίδα», θρηνεί συχνά γιά τήν καταδίκη της στήν μόνιμη αγαμία. στήν όποία τήν εχει καταδικάσει τό ίερατικό της ό.ξίωμα στήν βάρβαρη χώρα τού Πόντου. δπου ζεί μόνη δπως λέει«χωρίς άντρα, παιδιά, πατρίδα, φίλους, απ' τήν 'Ελλάδα εξόριστη, λησμονημένη. Δέν τραyovδcv τήν 'Ήρα, τού 'Αργους τήν θεά, κι olιτε χτυπώντας μέ τήν σαϊτα τό γλυκόηχο αργαλειό πλουμίζω τά ύφαντά μέ ζωγραφιές τής 'Αθηναίας ΠαΗάδας, Tlvv Τιτάνων...» ('Ιφιγένεια στήνταυρίδα, στ ). Οί μόνες σπίθες γυναικείας κριτικης Τι φόβου απέναντι στόν θεσμό τού γάμου απαντώνται σέ κείμενα γραμμένα από ανδρες. Πρώτα από δλα στήν τραγωδία «~Iκέτιδες» τού Αισχύλου, δπου οι 50 κόρες τού Δαναού αρνούνται τόν γάμο/βιασμό ιιού θέλουν νά τούς επιβάλλουν οί εξά.δελφοι τους: «υ 'ΙκέσιοςΔίας καλόγνωμοβλέμμα ας ρίξει στή σύναξη τού

6 30 ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ σωμάτων τους, εστω καί μεταθανάτια, οί Mιλi]σιες κόρες, σταμάτησαν tirv αυτοκαταστροφική τους εξέγερση. Ύπάρχουν βέβαια καί οι. περιπτώσεις τών μυθoλoγικώνηρωcδων πού αρνούνται τόν γάμο, δπως η Άταλάντη, καί πού θέλουν νά ζήσουν δπωςη > Αρτεμις, αλλά στό τέλος κάποιος ανδρας, μέ θε 'ίκή βοήθεια, τίς κερδίζει aτόν αγώνα δρόμου η δύναμης καί τίς ύποτάσσει στά δεσμά τού γάμου. Δέν ε1.ναι τυχαίο πού στήν αττική διάλεκτο Τι σύζυγος όνομαζόταν δά.μαρ, δηλαδ1'1 δαμασμένη, γεγονός πού ύποδ1'1λωνε δτι πρίν τόν γάμο Τι νεαρή παρθένος παρομοιαζόταν μέ αγρίμι πού επρεπε νά δα~ιαστεί καί νά ~ιπεί μέσφ του θεσμού του γάμου at1'1v πολιτισμένη ζωή. 'Απεικόνιση τής Σαπφούς σέ αττική ερυθρόμορφη υδρία. (5" αί. π.χ.). τη τή δική μας, πού κίνησε ναρθει μέ καράβια από τίς εκβολές ψιλήν αμμο γεμάτες τού Νείλου. Τή σεβάσμια χώραν αφήνοντας πιιιχει σύνορα μέ τή Συρία φύγαμε οχι από καταδίκη μι' ψήφο τής πόλης σ' εξορία δι.ωγμένες για φόνο μ' από εμφυτη διάθεση μέσα μας απ' τούς ανδρες αλάργα νά φεύγουμε, κι από τήν αηδία πού νοιώθουμε γιά τ6 γάμο πού θέλουν νά κάνουνε τι1.τπιδια τού Αιγύπτου μαζί μας, γι.ά τήν τόσο ιινίερη σκέψη τους». Όπως παρατηρεί Όμως ή C. Mosse, οί κοπέλες αυτίς αρνoυvται τόν γάμο μέ παρότρυνση τού πατέρα τους, πού εμφανίζεται στό εργο ίος 6 «κιίριος» τους «Μόνη μου μή μέ αφήνεις. Σέ ικετεύω πατέρα. Μιά γυναίκα αν μείνει μόνη δέν εχει καμιά δύναμη κι ουτε ειναι σέ θέση γι.ά νά πολεμήσει»". 'Ένα είδος αντίδρασης, καλύτερα φόβου απέναντι στόν θεσμό τού γάμου απαντό.ται σέ ενα κείμενο της Ίπποκρατικης ιατρικης «σχολής» τό Περί παρθένιων, καο(\)ς και. σέ ενα απόσπασμα G..ι-τό τίς Άρετές γυναικών του Πλουτάρχου (2498-D). Σι'!μφωνα μέ τήν Η. King, μιά πρωτοπόρο ίστορικό στήν μελέτη της αρχαίας ιατρικης, δέν μπορεί νά ειμαστε ακριβιίjς σι.γοi φι γιά τό τί συνέβαινε στά νεαρά κορίτσια καί τών δυό κειμένων. Στό ιατρικό κείμενο οί κοπέλες ύποφέρουν από αρρώστια σχετική μέ τήν αρχή της περιόδου τους. Ό μάντης τίς συμβουλεύει νά αφιερώσουν τά πιό <!Jραία φορέματα τους στήν άρμόδια θεά, τήν > Αρτεμη, αλλά ό γιατρός θεωρεί κάτι τέτοιο ώς ανοησία καί συστήνει ώς φάρμακο τόν πρώιμο γάμο, ισως γιατί επικρατούσε ή αντίληψη γιό. τόν παρθενικό ύμένα ώς εμπόδιο at1'1v φυσιολογική go1'1 τών εμμ1'1 νων'" Στό κείμενο τού Πλουτάρχου, οι. παρθένες της Mιλi]τoυ, τόν 50 η 4" πχ. αι είχαν κυριευθεί από ενα είδοςύστερίας, πού τούς προκαλούσε αισθημα ασφυξίας καί. τίς 6δηγουσε at1'1v αυτοκτονία. v[σως έδω νό. ύπηρχε ενα εωος ψυχολογικης αντίδρασης απέναντι στόν καταναγκαστικό γ(φο, αν καί γρήγορα βρέθηκε τό μέσο σωφρονισμού. Μόλις απειλi]θηκαν με ηίν εκθεση τών γυμνων πού βρίσκονταν σέ κατάσταση ευκυμοσύνης'9. Ή πλtlρης ελλειι 'Η χηρεία καί fι επίδρασή της στήν κατάσταση τής Γυναίκας. Συχνά εχει παρατηρηθεί δτι ή κατάσταση της χ1'1ρας αποτελει μιά ανωμαλία μέσα στό πλαίσιο της πατριαρχικiίς κοινωνίας.' Η χι1ρα είναι μιά γυναίκα πού εχει Moxt1'1aEL εμπειρία της ζωης καί στόν ερωτικό και. στόν κοινωνικό τομέα καί πού διατηρεί ενα καθεστώς αυτονομίας καθώς ε1.ναι συχνά υποχρεωμένη νά αναλάβει τόν ανδρικό ρόλο στήν διαχείριση τού οικου. Στήν Άθήνα τού 5 " καί του 4 " πχ. αιώνα δπου οι. γυναίκες ήταν νομικά ανήλικες, τι χήρα ε1.χε περιορισμένα δικαιώματα. Ήταν υποχρεωμένη νά τεθεί ή 'ίδια καί ή προίχα της υπό τή κηδεμονία του πατέρα η του αδελφού της, ενω ό επώνυμος αρχων μέσα στίς άρμοδιότητές του συμπεριλάμβανε καί τήν πρόνοια γιά τίς χηρες ψη δικαιωμάτων τών γυναικων υποχρέωνε συχνά τούς ετοιμοθάνατους Άθηναίους νά κανονίζουν στήν rnιf:jανάτια κλίνη τόν 20 γάμο της γυναίκας τους γιά νά μπορουν τά παιδιά τους νά εχουν εναν κηδεμόνα πού δέν θά εκμεταλλευόταν t1'1v περιουσία τους όjj.ά σπως δείχνει τό παράδειγμα τού ρήτορα Δημοσθένη, πού 6 6ρισμένος από τόν πατέρα του κηδεμόνας καρπώθηχε μέν τήν προίκα τής μητέρας του Κλεοβούλης αλλά δέν τιν παντρεύτηχε καί ταυτόχρονα σπατάλησε T1'1v περιουσία του προστατευόμενου του αποδεικνύει 6τι και. τό μέτρο αυτόηταν συχνά αναποτελεσματικό. Τά πράγματα θά τιταν πολύ καλύτερα αν οι. μητέρες αναλάμβαναν οί 'ίδιες τήν κηδεμονία τών παιδιών τους αλλά αυτό δέν άρεσε στούς πατριαρχικούς Άθηναίους. Παρόλα αυτά κατά τόν 40 Π.Χ. αι οί ρητορικοί - διχανικοί λόγοι δείχνουν δτι κάποιες χηρες κατόρθωναν νά κρατούν de facto, t1'1v διαχείριση χρηματικών ποσών: π. χ. μεγάλων σέ εναν δικανικό λόγο τού Λυσία, μιά γυναίκα φοβάται δτι ό γιός της δέν θά είναι ίκανός νά της εξασφαλίσει μιά αξιοπρεπ1'1 ταφή γιά αυτό δίνει σέ κάποιον Άντιφάνη, τρείς μνας, δηλαδή 300 δρχ. γιά νά εξασφαλίσει τήν κηδεία της. Ή x1'1gα του τραπεζίτη Πασίωνα, δ.φησε πεθαίνοντας τό ποσό τών δρχ. στά παιδιά από τόν 20 γάμο της20. Στi]ν τραγωδία του Σοφοκλη, «Τραχίνιαι», at1'1 Δηιάνειρα, τήν σύζυγο τού Ήρακλη, εχει δοθεί (χπό τόν αναχωρούντα ηοωα, τό σχέδιο μοιρασια:; της περιουσίας του σέ περίπτωση f:jαv;toli, σέ αυτό συμπεριλαμβά.νεται καί δικό της μερίδιο κάτι πού δέν ίσχυε στό αττικό δίκαιο της κλασικης επoχiίς καί πού μάλλον ποέπει νά παραδοθεί στούς Ιστορικοί!ς αναχρονισμούς της τραγι:;δίας ώς φιλολοί'ικού ε'ίδους. Είναι γνωστ1'1 δ.λλωστε ή ψυχρότητα μέ τi]ν όποία αντιμετιοπισε ό Περικλης (η δ Θουκυδίδης) τίς χηρες τών νεκρών του πολέμου στ6ν 'Επιτάφιο: Δέν πρόσφερε συτε λόγια παραμυθίας ουτε συμπαρ(ιστασης παρά iιθικoλoγική παρότρυνση γιά απόσυρση at1'1v σιωπ1'121. UΟ μως, στήν έλλ ηνιστική καί ρωμα'ίκή Eπox1'1 Τι νομικ1'1 θέση της χ1'1ρας είχε αναβαθμιστεί, μέσα στό πλαίσιο της γενικότεοης βελτίωσης της θέσης της γυναίκας. > Α ν καί τό ρωμα'ίκό δί:αιο δέν επέτρεπε at1'1v χ1'1ρα νά γίνει κηδεμόνας των παιδιών της, τουλάχιστον ως τό 490 μ.χ. (πλήν σπανίων εξαιρέσεων) οί γυναίκες

7 Α ~f>()f1()j /'1<) πού δέν ήταν ρωμαίες πολίτιδες σέ κάποιες περιοχές τού Άνατολικού τμήματος τής Ρωμα'ίκής αυτοκρατορίας, ηδη επισημάνει, ειχαν αυτό τό δικαίωμα. οπως εχουμε Σέ μιά μάλιστα επιτύμβια επιγραφή από τήν Λυκαονία, ενας γιός τιμά τήν μνήμη τής μητέρας του, τής Βακώς Λαζένας, χήρας τού Βυζίου, γιατί ειχε κυβερνήσει τόν οικο συνετά καί τόν ειχε αναθρέψει ως τήν ωριμότητα". Πλούσιες χήρες δπως η Λυκιάρχισσα Μ. Χρυσίον καί η Μηνοδώρα από τό Σίλλυον, εδρασαν πρώτα ώς επίτροποι καί υστερα ώς κληρονόμοι των γιων τους. Ήδη αιτό τόν 20 Π.Χ. αι κάποιες χήρες αναφέρονται σέ επιγραφές ως κληρονόμοι τής περιουσίας τού ανδρα τους. Π.χ. κάποια Μεγίστη αναφέρεται ως κληρονόμος τής συζυγικής περιουσίας στήν έλλ η νιστική Πρι'ήνη2J. Κάποια αλλη κυρία όνόματι Μαρκιανή Μαρκέλλου, χρηματοδότησε τήν ανέγερση ανδριάντα τού αυτοκράτορα, στήν Άμάσεια τού Πόντου, σύμφωνα μέ τά καθήκοντά της ως κληρονόμου τού ανδρα της, (περί τό 147 μχ}ό Άλλες χήρες πού εμφανίζονται νά δρούν αυτόνομα σέ οικονομικές ύποθέσεις απαντώνται τόσο στήν ηπειρωτική <Ελλάδα Π.χ. η Φαιναρέτη, χήρα τού Παμφίλου, πού απελευθέρωσε τήν δούλη της Θυνομία στήν Λάρισα, τό 44 μ.χ. αλλά κυρίως στήν Λυκία τής Μ. Άσίας, δπως η ευεργέτιδα τής Τελμεσσού Άταλάντη καί διάφορες χήρες κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων πού αγόρασαν οι ιδιες τούς οικογενειακούς τους τάφους". <Η μετατροπή τής χήρας σέ επίτιμο ανδρα στήν κοινωνική κλί ~ιακα φαίνεται καί από τό δτι στά Όνειροχρατικά τού Άρτεμιδώρου, 20; μ.χ. αιη γυναίκα πού όνειρεύται υτι βγάζει γένια αν ειναι χήρα θά ξαναπαντρευτεί ενώ αν ειναι παντρεμένη θά γίνει χήρα η γενικά θά στερηθεί τόν ανδρα της, κι επομένως θά αναγκαστεί νά αναλάβει τόν ανδρικό ρόλο στήν διοίκηση τού οικου'6. Κάτι αλλο πού ανησυχούσε τούς αρχαίους 'Έλληνες καί Ρωμαίους ήταν η σεξουαλιχότητα τής χήρας πού ειχε αφυπνιστεί λόγψ γάμου καί πού ήταν δύσκολο νά τεθεί ύπό "έλεγχο. οι αρχαίοι γιατροί γνώριζαν καί αποδέχονταν δτι η απουσία σεξουαλικών επαφών βασάνιζε σω~ιατικά καί ψυχικά τίς γυναικες γιά αυτό καί πρότει ναν νά ξαναπαντρεύονται οι χήρες πού ήταν κάτω τών 40 ετών. Στήν ρωμα'ίχή αυτοκρατορική εποχή βρίσκουμε δυό γνωστά παραδείγματα τής χήρας πού αποζητάει αλμ} μέσα σέ νόμιμα πλαίσια τήν χαρά τού ερωτα. Τήν <Ελληνίδα Ίσμηνοδώρα, πού από προξενήτρα γιά εναν πολύ νεώτερό της ανδρα γίνεται, αφού όργανώνει τήν απαγωγή του, γυναίκα του, στόν Έρωτικό τού Πλουτάρχου προκαλώντας τήν μήνιν τών αρσενικών θαυμαστίον τού νεαρού πού θεωρούν τήν παράτολμη πράξη της ίυς παραβίαση τών ανδρικών προνομίων χαί αναρωτιούνται τί αλλο θά κάνουν οι γυναίκες, θά καθ ήσουν μήπως καί στήν εκκλησία τού δήμου καί στήν βουλή, καί τ'ήν Ρωμαία Πουδεντίλλα πού παντρεί! τηχε σέ 2" γάμο εναν φίλο τού γιού της, τόν γνωστό συγγραφέα Άπουλήιο (καί οι δυό εζησαν τόν 20 μχ. αι η 1η στήν Βοιωτία, ή 2" στήν ρωμα'ίχή Β. Άφρική). <Η Ίσμηνοδώρα, αν καί πήρε τόν αρσενικό ρόλο, όργανώνοντας τήν απαγωγή τού ερωμένου της, δέν προκαλεί παρά τήν συμπάθεια τού Πλουτάρχου, πού πιστεύει δη μιά μητρική σύζυγος καί μάλιστα πλούσια θά χάνει καλό στόν νεαρό. Μέσα στά νέα κοινωνικά χαί πολιτικά πλαίσια τής ρωμα'ίχης Έλλάδας καί μιά γυναίκα μπορεί νά διαπαιδαγωγήσει ερωτικά καί κοινωνικά εναν απειρο νέο κι όχι μόνον ενας ωριμος ανδρας δπως στήν αρχα'ίκή καί κλασική εποχή. Π ιό σύνθετη δμως ήταν ή περίπτωση τής Πουδεντίλλας πού τήν γνωρίζουμε εμμεσα από τήν Άπολογία τού δευτέρου συζύγου της, τού Άπουλήιου. <ο 'Απουλήιος ήταν φίλος του μεγάλου γιού τής Πουδεντίλλας καί ό τελευταίος αρχικά ειχε α.ι-τοδεχτεί ως πατριό του τόν φίλο του. <Η μητέρα του Ί)στερα από 13 χρόνια χηρείας ύπέφερε από οργανικά αιτια πού σύμφωνα μέ τούς γιατρούς όφείλονταν στήν παρατεταμένη ερωτική αποχή. Γιά τίς εντιμες γυναίκες η μόνη θεραπείαrιταν ό γάμος. Μόλις δμως ό γιός της Πουδεντίλλας παντρεύτηκε ό 'ίδιος 6 πεθερός του τού επέστησε τήν προσοχή στήν πιθανότητα ή κληρο'νομιά της μητρικής περιουσίας νά περάσει σέ αλλους, καθώς ή μητέρα του ήταν κάτω τό)ν 40, ή πιθανότητα νά γίνει εκ νέου μητέρα δέν αποκλειόταν. 'Έτσι 6 αλλοτε προξενητής γιός προχώρησε σέ μήνυση εναντίον τού πατριού καί πρώην φίλου του καί τόν κατηγορούσε δη κέρδισε μέ μάγια τήν καρδιά τής μητέρας του, τής όποίας τήν ηλιχία τήν ανέβασε αυθαίρετα, στά...60, γιά νά παρουσιά.σει τήν νέα γαμήλια ενωση τής μητέρας του ως ό.φύσικη. <ο Άπουλήιος δμωςrιτoν τότε γύρω στά 35 καί ή Πουδεντίλλα κάτω τών 40 αρα η διαφορά ηλικίας τους δέν ήταν τόσο μεγάλη ωστε νά δικαιολογεί κοινωνική κριτική. -Απλά, ή περίπτωση αυτή αποδεικνύει 6τι οι παράγοντες ποί! ρύθμιζαν τόν 2" γάμο μιας πλούσιας Χ11ραςηταν τά οικονομικά συμφέροντα τών ανδρών, πεθερ<ijν, γιών καί γαμπρών'ό Τέλος στόν 60" λόγο του, δ Δίων Χρυσόστομος παρουσιάζει μιά διαφορετική εικόνα τής Δτμάνειρας. <Η ψυχικά τραυματισμένη καί πιστή σύζυγος πού παρουσιάζει δ Σoφoκλi'1ς στήν τραγωδία «Τραχίνιαι», εμφανίζεται ως υπουλη μέγαιρα, ποίl ακο1lσε τά λόγια τού κεντα ί1gou Νέσσου, γιατί ijθελε νά εχει τόν Ήρακλη ως ύποχείριο της. Είναι σαφές δτι ό Δίων διαχέει Ιδέες τής εποχής του, τού 2'''' μχ. αι καί δτι μετασχηματίζει τούς κλασικούς μυθολογικούς χαρακτήρες, σύμφωνα μέ τά πρότυπα 111ς 2" Σοφιστικής. I]Mα:ΤOιmές- βιβλιογραφία Ι. C. Mo.s,e,,,'ΗΥυναικα στήν Άρχαiα ΙOλλιiδω,. Άθήνα, 2002, σ Δ. Ί. Κ υρτ(ιως, "Χο),,,; ΓIΙ\'Γ1ικω\' χοι Ιίλλ(; ιστουιι; (l"τό τι!ν ι'ρωτι%ό βίο rujy άρχαιοιν Ελλήνων»,.MJ1iYI,. 1999, σο.ί Κ. ΣΙJ\'OΟινο\). «(Αι-ρετικές γll\,αι.χιϊ[ ς μορφές σηι\' Λ.~7.αία Ελλ'1νική τιχ.ιυωδίιυ>, aτό ΜΙΨf(έ; τίι; -Αρχιιίιις 'Ελληνικής τριιγω<'\ίη;, Ίω(lννινιι σσ fbid, σ. 90- Ι. 5. Λ. Ζω'!\!(ιφου. '''';τι', τι] Μή,)ΗΙΙ IJT,i Lταχτομπι))'rrα: -Η ίοτο\!ία τού ιl αλλου, ΛΟί]νιι. 199~.σ.I Βλ. D. Ε. McCoskcy. «Ι, Wh()m she derested so bitterly: Slavery and rhe violent division of \vomen ίπ Aeschylus' Oresieia", ίπ S. R. Joshel-S. Murnagham.Women and SI"ve, ίπ Gr'eco-Romao Culture, 200Ι.1998,ρρ Δ. Άγγελωτοί'λου, «Ό ιιιίθος ηίς Eλfνιις: Ί-l ποιητιχι) χαι οοφιστική του άξιοποιηοη,ίνιi τοιίς αίό)νε;". 'Μρωτος Ν" 31,2000, σσ fbid, σσ Ibid, σ ibid, Ι Ι. C.H.Whitrnao, Ό ΕύΡlJTίbnς καί ό κίιχλος τoii μύθου. ΆΟήνα, α Βλ. C.Mosse, Ή γυναίχα στήν "'ρχαίο.ελλ(ιόα, σ. Ι Ibid, σ Βλ. Β. Egger, " Women and Marriage ίn the Greek Novel.s". ίη J. Tatιιm, (ed), The Seareh forthe Ancient NoveI, Baltimore!London, 199Ι,ρρ.266-6,. (μτφ. τούυρόφοντος). 15. B.Egger, ρ.268. Ι 6. Ά ντιγόνη. στίχοι 484 κ έ Βλ. C.Mosse, Η γυναιχα στήν Λρχαία Έλλάδα, σσ Η. King, "Bound lo bleed: Artemis and Greek womcn», ίπ L. McCΙure, (ed), Sexualiry and Gender ίπ the CΙassical world. Oxford, 2002, ρρ Βλ. Σ. Α. Πα\!γtανός, «Φιλανθρωπία %αι πρόνοια στ"'" Άρχω:α Άθήν<!», Πλάτων, τ. 52, , Άθήνα, σ.l Βλ. C. Mosse. Ή γυναίκα στήν ΆρχαΙα Έλλάδα, σα. 65-('. 21. Βλ. Q. Anersen, "The Wido\vs. the Cit)' and Thucydides,(I!, 45, 2)>>, Symbolae Osioenses, 62, 1987, SEGXXXIY, 1984, p.377,num.i Βλ. K.Manιas, «M"rriage ίcι the Roman lrnperial Period», POLlS, π.ll, Ι999,ρ ΑΕ, 1991, ν Κ. ManIas, «Marriage...». ρ Ibid. 27. Βλ. Ρ. WalcoI, "Οη \\Iidowsand ll1eίr ReputaIion ίη ΑηlίηυίιΥ», Sympolae OsIoenses, 65, 199 J,ρρ