Μιχαήλ Κ. Πολυχρονόπουλος

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Η Παράγοντες ψυχικής υγείας του Έλληνα Δασκάλου και η σχέση τους με την Επαγγελματική Εξουθένωση Μιχαήλ Κ. Πολυχρονόπουλος Μαρία Καΐλα Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αντωνία Παπαστυλιανού Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Νικήτας Πολεμικός Καθηγητής Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αναστάσιος Κοντάκος Αναστασία Τσαμπαρλή Νικόλαος Ανδρεαδάκης Ποτίτσα Ξανθάκου Καθηγητής Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Επίκουρος Καθηγητής Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Αιγαίου Πανεπιστήμιο Αιγαίου Πανεπιστήμιο Κρήτης Πανεπιστήμιο Αιγαίου Επιβλέπουσα της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Μέλος της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Μέλος της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Μέλος της Εξεταστικής Επιτροπής Μέλος της Εξεταστικής Επιτροπής Μέλος της Εξεταστικής Επιτροπής Μέλος της Εξεταστικής Επιτροπής ΡΟΔΟΣ 2008 i

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Έχοντας φθάσει στο τέλος της μακρόχρονης πορείας, που αποτέλεσε για μένα σταθμό ζωής, θεωρώ υποχρέωσή μου να ευχαριστήσω όσους με βοήθησαν στο δύσκολο έργο μου. Ειδικότερα θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά: Την Επιβλέπουσα της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής κ. Καΐλα Μαρία, Καθηγήτρια του Τμήματος Προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου, όχι μόνον για τις ευκαιρίες, την εμπειρία και τη γνώση που μου προσέφερε αλλά και για την εμπιστοσύνη με την οποία με περιέβαλε όλα αυτά τα χρόνια. Η προσπάθεια να ανταποκριθώ στις προσδοκίες της είχε ως αποτέλεσμα την προσωπική και επιστημονική μου ενδυνάμωση. Την κ. Παπαστυλιανού Αντωνία, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και μέλους της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής, όχι μόνον για την υπομονή της, τη διαρκή καθοδήγηση σε όλες τις φάσεις της διατριβής, την κατανόηση, ενίσχυση και συμπαράσταση που μου προσέφερε αλλά και για το σεβασμό που επέδειξε προς το πρόσωπό μου. Η βοήθειά της υπήρξε για μένα ανεκτίμητη. Τον κ. Πολεμικό Νικήτα, Καθηγητή του Τμήματος Προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου και μέλους της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε από την αρχή της προσπάθειάς μου και την ευκαιρία που μου προσέφερε να ολοκληρώσω την ερευνητική μου προσπάθεια. Τον κ. Ανδρεαδάκη Νικόλαο, Επίκουρο Καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης και μέλους της Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής, για το ενδιαφέρον του και τις πολύτιμες υποδείξεις του στη μεθοδολογία της έρευνας και τις στατιστικές αναλύσεις. Τα μέλη της Γραμματείας του Τμήματος Προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου για τη συνεχή, σταθερή και ανεξάντλητη προσφορά τους όλα αυτά τα χρόνια. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κ. Καντίνου Αικατερίνη η οποία ήταν πάντα στη διάθεσή ii

3 μου επιλύοντας με προθυμία κάθε διαδικαστικό πρόβλημα σε όλες τις φάσεις της διατριβής. Τους Διευθυντές και Προϊσταμένους των Γραφείων Εκπαίδευσης, τους Διευθυντές των Σχολείων και ιδιαίτερα τους εκατοντάδες ανώνυμους εκπαιδευτικούς για τη συμβολή τους στην ερευνητική διαδικασία. Είμαι υποχρεωμένος να κάνω ιδιαίτερη αναφορά στους κ.κ. Μπάρτζη Ιωάννη, Σχολικό Σύμβουλο 1ης Περιφέρειας Κορινθίας και Διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών και Σταματόπουλο Διονύσιο τέως Σχολικό Σύμβουλο 4ης Περιφέρειας Αρκαδίας για την έμπρακτη υποστήριξή τους στην ερευνητική διαδικασία, όχι μόνο στα σχολεία της Περιφερείας τους αλλά και σε σχολεία άλλων περιοχών, συμβάλοντας αποφασιστικά στην ολοκλήρωσή της. Τους αρμόδιους φορείς του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του Υπουργείου Παιδείας, χωρίς την έγκριση των οποίων θα ήταν αδύνατη η διεξαγωγή της έρευνας. Τους γονείς μου Κωνσταντίνο και Ιωάννα Πολυχρονοπούλου και τον αδελφό μου Χρήστο για την πολύτιμη βοήθεια που προσέφεραν σε μένα και την οικογένειά μου. Τη σύζυγό μου Μαργαρίτα και τις κόρες μου Ιωάννα και Κωνσταντίνα για τη συγκινητική υποστήριξή τους. Είναι άξιον αναφοράς ότι πολλές φορές δέχτηκαν αδιαμαρτύρητα πολλές ματαιώσεις και αναβολές εξαιτίας μου, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια της μελέτης. Σε αυτές οφείλεται το μεγαλύτερο μερίδιο της επιτυχίας μου και σε αυτές αφιερώνω την παρούσα εργασία. Ρόδος 2008 iii

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1-2 Α Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Ι Κ Η 1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Σελ. Α.1. Ορισμός 3-8 Α.1.1. Φυσιολογική και Αποκλίνουσα συμπεριφορά 8-11 Α.1.2. Συχνότητα εμφάνισης Ψυχικών Διαταραχών Α.1.3. Ψυχική Υγεία και Συναίσθημα Α.1.4. Ψυχική Υγεία και Κοινωνικο-πολιτισμικός παράγοντας Α.1.5. Ψυχική Υγεία και Κοινωνικές Σχέσεις Μοναξιά Α.1.6. Ψυχική Υγεία και Νόημα Ζωής Α.1.7. Ψυχική Υγεία και Δημογραφικοί παράγοντες Α.1.8. Εφαρμογή Προγραμμάτων και Πολιτικών Ψυχικής Υγείας Α.1.9. Διαχείριση του στρες Βαθμίδες Πρόληψης ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 1. Το άγχος Α.2.1. Ορισμός. Μοντέλα του άγχους Α Αγχογόνα Γεγονότα Α Κατηγοριοποίηση Αγχογόνων Γεγονότων Ζωής Α Επαγγελματικό Άγχος - Μοντέλα Α Το άγχος των εκπαιδευτικών iv

5 Α Μεθοδολογικός Προβληματισμός Ψυχοσωματικές παθήσεις Α.2.2. Ορισμός Α Ψυχοσωματικά συμπτώματα Α Ψυχοσωματικά συμπτώματα σε εργαζόμενους σε κοινωνικά επαγγέλματα Κατάθλιψη Α.2.3. Ορισμός Γενικά Χαρακτηριστικά Α Θεωρητικές προσεγγίσεις Α Καταθλιπτικές Διαταραχές Α Κατάθλιψη και Δημογραφικά στοιχεία Α Κατάθλιψη και Νόημα Ζωής Έκφραση Θυμού A.2.4. Ορισμός A Θυμός και προβλήματα υγείας A Διαχείριση του Θυμού A Έκφραση Θυμού και εκπαιδευτικός 5. Προσωπικότητα Η έννοια του Εαυτού και του Κέντρου Ελέγχου Α.2.5. Προσωπικότητα Α Η Έννοια του Εαυτού Α Η Έννοια του Κέντρου Ελέγχου Κατανάλωση Αλκοόλ Χρήση ουσιών Α.2.6. Γενικά στοιχεία 89 Α Κατανάλωση Αλκοόλ Α Χρήση Καπνού Α Ναρκωτικές ουσίες - Εθισμός Α Στατιστικά στοιχεία Ερευνητικά δεδομένα Α Θεραπευτική αντιμετώπιση Α Κατανάλωση αλκοόλ, φαρμάκων και χρήση ουσιών από εκπαιδευτικούς v

6 3. ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 1. Επαγγελματική Εξουθένωση Α.3.1. Ψυχική υγεία των εκπαιδευτικών Α Ορισμός του Συνδρόμου Επαγγελματικής Εξουθένωσης Α Σχέση Επαγγελματικής Εξουθένωσης και Δημογραφικών στοιχείων Α Σχέση Άγχους Κατάθλιψης Επαγγελματικής Εξουθένωσης Α Η Επαγγελματική Εξουθένωση στην Ελλάδα Α Τάσεις για απουσία από την εργασία A Επαγγελματική Ανάπτυξη των εκπαιδευτικών Ασάφεια και Σύγκρουση Ρόλων Α.3.2. Επαγγελματική ικανοποίηση Α Η έννοια του Ρόλου Α Ασάφεια και Σύγκρουση Ρόλων Γενικά στοιχεία του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος που σχετίζονται με την ψυχική υγεία του Έλληνα δασκάλου Α.3.3. Ευρωπαϊκές εκπαιδευτικές τάσεις: Κατανομή των εκπαιδευτικών ως προς την ηλικία Α Η θέση του δασκάλου στην Ελληνική Κοινωνία Α Οι σχέσεις των Ελλήνων εκπαιδευτικών Α Η μαθητική ανομοιογένεια στο ελληνικό σχολείο 149 Α Οι Εκπαιδευτικοί ειδικοτήτων στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 1. Κοινωνική στήριξη - Οργανωτικό Κλίμα Α.4.1. Κοινωνική στήριξη vi

7 Α Οργανωτικό Κλίμα Α Ο ρόλος του Διευθυντή Α Η Βία στον εργασιακό χώρο Α Οργανωτικά χαρακτηριστικά Α Συναδελφικές σχέσεις Συντροφικότητα - Οικογένεια Α.4.2. Συντροφικότητα Επικοινωνία Α Οικογένεια Β Μ Ε Ρ Ο Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Λ Ο Γ Ι Α Β.1. Σκοπός και στόχοι της έρευνας Β.2. Κύριες κατευθύνσεις Υποθέσεις της έρευνας Β.3. Χρησιμότητα Πρωτοτυπία της έρευνας Β.4. Κίνητρα επιλογής του θέματος Β.5. Σχεδιασμός Έρευνας Β.6. Πιλοτική Έρευνα 179 Β.7. Το Δείγμα Β.8. Μέθοδος Δειγματοληψίας 181 Β.8.1. Διαδικασία Χορήγησης των ερωτηματολογίων Β.8.2. Χρόνος Συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων 182 Β.8.3. Χρονοδιάγραμμα Διεξαγωγής Έρευνας. Παραλαβή Ερωτηματολογίων 182 Β.9. Αριθμός σχολείων και εκπαιδευτικών που συμμετείχαν στην έρευνα Β.10. Περιγραφή της σύνθεσης του δείγματος. Ατομικά και Δημογραφικά Δεδομένα των εκπαιδευτικών Β.11. Ψυχομετρικά Εργαλεία Β.12. Μέθοδος Στατιστικής Ανάλυσης των δεδομένων της έρευνας Β Παραγοντική Ανάλυση Β Διασταύρωση παραμέτρων (εκτός Επαγγελματικής Εξουθένωσης) με κύρια δημογραφικά δεδομένα Β Επαγγελματική Εξουθένωση και διερεύνηση των παραμέτρων vii

8 που σχετίζονται με αυτή Γ Μ Ε Ρ Ο Σ Α Ν Α Λ Υ Σ Η Κ Α Ι Π Ε Ρ Ι Γ Ρ Α Φ Η Α Π Ο Τ Ε Λ Ε Σ Μ Α ΤΩ Ν 1. ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΗ ΔΟΜΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ Γ.1. Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Κατάθλιψης CES-D Γ.1.1. Παραγοντική Ανάλυση Κλίμακας Έκφρασης Θυμού Γ.1.2. Παραγοντική Ανάλυση Κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος Γ.1.3. Παραγοντική Ανάλυση Κλίμακας Αξιολόγησης Κέντρου Ελέγχου Υγείας Γ.1.4. Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Επαγγελματικής Εξουθένωσης ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Γ.2. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κλάδου των εκπαιδευτικών Γ.2.1. Εκπλήρωση Στόχων και Διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ.2.2. Συνολικός Βαθμός & Μέση Τιμή Παραγόντων Κατάθλιψης CES-D Γ Διερεύνηση σχέσεων μεταξύ Παραγόντων Κατάθλιψης CES-D και Δημογραφικών στοιχείων των εκπαιδευτικών Γ.2.3. Συχνότητα αναφοράς Αγχογόνων Γεγονότων και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ.2.4. Συχνότητα αναφοράς Ψυχοσωματικών συμπτωμάτων και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των viii

9 εκπαιδευτικών Γ.2.5. Συχνότητα Χρήσης Καπνού και Αλκοόλ και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ.2.6. Έκφραση Θυμού και διερεύνηση της σχέσης του με τα δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ.2.7. Μέση Τιμή Βαθμού Σαφήνειας και Σύγκρουσης Ρόλων και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ.2.8. Μέση Τιμή Παραγόντων Οργανωτικού Κλίματος και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ.2.9. Μέση Τιμή Παραγόντων Κέντρου Ελέγχου Υγείας και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ Μέση Τιμή Κλίμακας Συντροφικών Σχέσεων και διερεύνηση της σχέσης της με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ Μέση Τιμή Παραγόντων Επαγγελματικής Εξουθένωσης και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών Γ Διερεύνηση Σχέσεων μεταξύ των Παραγόντων Ψυχικής Υγείας και της Επαγγελματικής Εξουθένωσης Δ Μ Ε Ρ Ο Σ Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η Ε Ρ Μ Η Ν Ε Ι Α Ε Υ Ρ Η Μ Α Τ Ω Ν Δ.1. Πλαίσιο Ερμηνείας Ευρημάτων 253 Δ.2. Ανάλυση Δημογραφικών Δεδομένων Δ.2.1. Άδειες των εκπαιδευτικών Δ.3.0. Εκτιμήσεις εκπαιδευτικών για τα χαρακτηριστικά του κλάδου τους Δ.3.1 Εκπλήρωση Στόχων Δ.3.2. Κατάθλιψη ix

10 Δ.3.3. Αγχογόνα Γεγονότα Δ.3.4. Ψυχοσωματικά Συμπτώματα Δ.3.5. Χρήση Ουσιών - Αλκοόλ Δ.3.6. Έκφραση Θυμού Δ.3.7. Ασάφεια και Σύγκρουση Ρόλων Δ.3.8. Οργανωτικό Κλίμα Δ.3.9. Αξιολόγηση Κέντρου Ελέγχου Υγείας Δ Συντροφικές Σχέσεις Δ Επαγγελματική Εξουθένωση ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ENGLISH SUMMARY Ι. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΙ. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΙΙΙ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΙV. ΠΕΡΙΛΗΨΗ V. ENGLISH SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι (Πίνακες) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ (Κατάλογος Σχολείων Έρευνας) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III (Κωδικοποίηση Ερωτηματολογίων) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV (Εισαγωγικό Σημείωμα -Ερωτηματολόγια Έρευνας - Έγκριση Διεξαγωγής Έρευνας) x

11 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Αστικότητα, φύλο, ηλικία, ειδικότητα, οικογενειακή κατάσταση εκπαιδευτικών και κοινωνικο-οικονομική τάξη πατέρα 184 Πίνακας 2. Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τον «Αριθμό ημερών αναρρωτικών αδειών» 187 Πίνακας 3: Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Κατάθλιψης CES D 211 Πίνακας 4. Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Έκφρασης Θυμού 214 Πίνακας 5: Παραγοντική ανάλυση κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος Πίνακας 6: Παραγοντική ανάλυσης κλίμακας Αξιολόγησης Κέντρου Ελέγχου Υγείας 221 Πίνακας 7: Παραγοντική ανάλυσης κλίμακας Επαγγελματικής Εξουθένωσης ΜΒΙ 223 Πίνακας 8: Θετικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού κλάδου 224 Πίνακας 9: Αρνητικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού κλάδου 225 Πίνακας 10: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Μέσο Βαθμό Εκπλήρωσης Στόχων» 226 Πίνακας11: Ερωτηματολόγιο Εκπλήρωσης Στόχων 227 Πίνακας 12: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Ανταπόκριση θέσης στα επαγγελματικά προσόντα» 228 Πίνακας 13: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Καταθλιπτικό συναίσθημα» 231 Πίνακας 14: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Επιβραδυντική σωματική δραστηριότητα» 231 Πίνακας 15: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Θετικό συναίσθημα» 231 Πίνακας 16: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Διαπροσωπικό συναίσθημα» 232 Πίνακας 17: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Συνολικό αριθμό Αγχογόνων γεγονότων» 233 Πίνακας 18: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Συνολικό αριθμό Ψυχοσωματικών συμπτωμάτων» 234 Πίνακας 19: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη «Μέση συχνότητα χρήσης αλκοόλ» 236 xi

12 Πίνακας 20: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τον «Έλεγχο Θυμού» 237 Πίνακας 21: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Υπερβολική Έκφραση Εσωτερικού Θυμού» 238 Πίνακας 22: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Βαθμό Σαφήνειας Ρόλου» 239 Πίνακας 23: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Βαθμό Σύγκρουσης Ρόλων» 240 Πίνακας 24: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη «Διευθυντική υποστήριξη» 241 Πίνακας 25: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Διευθυντικό έλεγχο» 242 Πίνακας 26: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Υπερφόρτωση καθηκόντων-εργασιών εκπαιδευτικών» 242 Πίνακας 27: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη «Δυσλειτουργία / ακαμψία εκπαιδευτικού συστήματος» 242 Πίνακας 28: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τον «Έλεγχο Υγείας Εαυτός» 244 Πίνακας 29: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τον «Έλεγχο Υγείας Άλλος» 244 Πίνακας 30: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το «Βαθμό Θετικών Συντροφικών Σχέσεων» 245 Πίνακας 31: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη «Συναισθηματική εξάντληση» 246 Πίνακας 32: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Αποπροσωποποίηση» 247 Πίνακας 33: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη «Συναισθηματική εξάντληση» 249 Πίνακας 34: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Προσωπική Επίτευξη» 250 Πίνακας 35: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Αποπροσωποποίηση» 250 Πίνακας 36. Παράμετροι με στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις με τον παράγοντα «Συναισθηματική Εξάντληση» με χρήση του xii

13 Pearson correlation coefficient 251 Πίνακας 37. Παράμετροι με στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις με τον παράγοντα «Προσωπική Επίτευξη» με χρήση του Pearson correlation coefficient 251 Πίνακας 38. Παράμετροι με στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις με τον παράγοντα «Αποπροσωποποίηση» 252 Πίνακας 39. Διασταύρωση αστικότητας με φύλο, οικογενειακή κατάσταση εκπαιδευτικών και κοινωνικο-οικονομική τάξη πατέρα 375 Πίνακας 40: Διασταύρωση φύλου με ηλικία και κοινωνικο-οικονομική τάξη πατέρα 375 Πίνακας 41. Διασταύρωση ηλικίας με οικογενειακή κατάσταση εκπαιδευτικών και κοινωνικο-οικονομική τάξη πατέρα 376 Πίνακας 42. Διασταύρωση κοινωνικο-οικονομικής τάξης πατέρα με ειδικότητα και οικογενειακή κατάσταση εκπαιδευτικών 376 Πίνακας 43. Πτυχίο με το οποίο διορίστηκαν στην εκπαίδευση 377 Πίνακας 44. Σύστημα διορισμών σύμφωνα με το οποίο διορίστηκαν στην εκπαίδευση 377 Πίνακας 45. Φοίτηση σε σχολή - εκτός από το βασικό πτυχίο - αυτό το χρονικό διάστημα ή στο παρελθόν 378 Πίνακας 46. Σχολή στην οποία φοίτησαν στο παρελθόν 379 Πίνακας 47. Σχολή στην οποία φοιτούν αυτό το χρονικό διάστημα 380 Πίνακας 48. Μέσος αριθμός αδειών κατά το προηγούμενο έτος 381 Πίνακας 49. Ανταπόκριση θέσης στα επαγγελματικά προσόντα 381 Πίνακας 50. Συνολική βαθμολόγηση της κλίμακας κατάθλιψης CΕS-D 382 Πίνακας 51. Δείκτης κατάθλιψης CΕS-D. Διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των εκπαιδευτικών 382 Πίνακας 52. Kλίμακα κατάθλιψης CΕS-D: Μέσοι όροι των ερωτήσεων τ ης κλίμακας Πίνακας 53. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Κατάθλιψης CΕS D σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των εκπαιδευτικών 386 Πίνακας 54. Κλίμακα αγχογόνων γεγονότων: Αγχογόνα γεγονότα που ανέφεραν οι εκπαιδευτικοί Πίνακας 55. Κλίμακα αγχογόνων γεγονότων: Μέση τιμή συνολικού αριθμού αγχογόνων γεγονότων το προηγούμενο έτος 389 Πίνακας 56. Κλίμακα ψυχοσωματικών συμπτωμάτων: Ψυχοσωματικά xiii

14 συμπτώματα που ανέφεραν οι εκπαιδευτικοί Πίνακας 57. Κλίμακα ψυχοσωματικών συμπτωμάτων: Μέση τιμή συνολικού αριθμού ψυχοσωματικών συμπτωμάτων το προηγούμενο έτος 392 Πίνακας 58. Χρήση Καπνού από τους εκπαιδευτικούς 392 Πίνακας 59. Μέσος ημερήσιος αριθμός τσιγάρων που καπνίζουν οι ερωτώμενοι 393 Πίνακας 60. Συχνότητα κατανάλωσης αλκοόλ 394 Πίνακας 61. Λόγοι κατανάλωσης αλκοόλ 395 Πίνακας 62. Χρήση ηρεμιστικών, υπνωτικών, βαρβιτουρικών χωρίς συνταγή γιατρού κατά τους τελευταίους 12 μήνες 396 Πίνακας 63. Κλίμακα Έκφρασης Θυμού: Μέσοι όροι των ερωτήσεων της κλίμακας Πίνακας 64. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Έκφρασης Θυμού σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των εκπαιδευτικών 400 Πίνακας 65. Μέση τιμή Βαθμού Σαφήνειας Ρόλου και Βαθμού Σύγκρουσης Ρόλων 401 Πίνακας 66. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Ασάφειας Ρόλου Πίνακας 67. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Σύγκρουσης Pόλου Πίνακας 68. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος Πίνακας 69. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των εκπαιδευτικών 411 Πίνακας 70. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Αξιολόγησης Κέντρου Ελέγχου Υγείας Πίνακας 71. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των εκπαιδευτικών 415 Πίνακας 72. Βαθμός Θετικών Συντροφικών Σχέσεων 416 Πίνακας 73. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Συντροφικών Σχέσεων Πίνακας 74. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Επαγγελματικής Εξουθένωσης Πίνακας 75. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Επαγγελματικής Εξουθένωσης σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των εκπαιδευτικών 422 xiv

15 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1. Κλίμακα Κατάθλιψης CES-D: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 229 Διάγραμμα 2. Κλίμακα Κατάθλιψης CES-D: Δείκτης Κατάθλιψης CES-D 230 Διάγραμμα 3. Κλίμακα Έκφρασης Θυμού: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 237 Διάγραμμα 4. Κλίμακα Ασάφειας και Σύγκρουσης Ρόλων: Μέση Τιμή βαθμού Σαφήνειας και Σύγκρουσης Ρόλων. 238 Διάγραμμα 5. Κλίμακα Οργανωτικού Κλίματος: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 240 Διάγραμμα 6. Κλίμακα Αξιολόγησης Κέντρου Ελέγχου Υγείας: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 243 Διάγραμμα 7. Κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 246 Διάγραμμα 8. Κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης: Σχέση παράγοντα Συναισθηματικής Εξάντλησης με την ηλικία των ερωτώμενων. 247 Διάγραμμα 9. Κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης: Σχέση παράγοντα Αποπροσωποποίησης με το φύλο των ερωτώμενων. 247 xv

16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η βιβλιογραφία για τη ψυχική υγεία των εκπαιδευτικών (Anderson, Levinson, Barker, & Kiewra, 1999 Antoniou, Polychroni, & Walters, 2000 Bakker, Schaufeli, Demerouti, Janssen, Van der Hulst, & Brouwer, 2000 Belcastro, 1982 Black, 2003 Borg & Riding, 1991 Bourke & Smith, 1994 Bowers & McIver, 2000 Boyle, Borg, Falzon, & Baglioni, 1995 Brown & Ralph, 1998 Burce & Greenglass, 1988, 1989 Chambers & Belcher, 1992 Chan, 1998 Chen & Miller, 1997 Collis, 2000 Cooper & Kelly, 1993 Dussault, Deaudelin, Royer, & Loiselle, 1999 Farber, 1991 Forlin, 2001 Friedman, 1993 Friesen & Williams, 1985 Georgas & Giakoumaki, 1984 Glascock & Taylor, 2001 Greenglass, Burke, & Konarski, 1997 Griffith, Steptoe, & Cropley, 1999 Guglielmi & Tatrow, 1998 Holland & Michael, 1993 Huberman, 1993 Jarvis, 2002 Johnstone, 1993 Kafetsios, 2007 Kyriacou, 1987, 1998, 2001 Kyriacou & Sutcliffe, 1978, 1979 Landsmann, 1978, 1979 Larchick & Chance, 2002 Lewis, 1999 Michelson & Harvey, 2000 Paulic, 2001 Pierce & Molloy, 1990 Pithers & Fogarty, 1995 Pithers & Soden, 1998 Punch & Tuettemann, 1990, 1991 Russel, Altmaier, & VanVelzen, 1987 Schaarschmidt, 1999 Schonfeld, 1992 Sheffield, Dobbie, & Carroll, 1994 Siedman & Zager, 1991 Travers & Cooper, 1993, 1996, 1997 Trendall, 1989 Troman, 2000 Van Dick & Wagner, 2001 Wong, 1989 Zabel & Zabel, 1982), δεν είναι παρά ένα μικρό κομμάτι μιας πολύ μεγαλύτερης προσπάθειας που γίνεται σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε να εξεταστούν τα αποτελέσματα του επαγγελματικού άγχους σε μια πληθώρα επαγγελμάτων και εργασιακών χώρων (Ahsberg, 2000 Baker, 1985 Balloch, Pahl, & McLean, 1998 Caplan, Cobb, French, Harrison, & Pinneau, 1975 Cooper & Baglioni, 1988 Cooper & Marshall, 1976 Flarey, 1993 Frese & Zapf, 1988 Holland, 1985 Johnson, 1994 Johnson & Hall, 1988 Kahn & Byosiere, 1992 Karasek & Theorell, 1990 Kasl, 1978 Kristensen, 1996 Lazarus, 1993 Lazarus & Folkman, 1984 Lennon, 2006 Michie, 2002 Ross & Altmaier, 1994 Singh, 1998 Singh, Verbeke, & Rhoads, 1996 Spector, 1997 Theorell & Karasek, 1996 Van Der Klink, Blonk, Schene, & Van Dijk, 2001). Για αυτόν το λόγο, πριν εξετάσουμε τις συγκεκριμένες εμπειρικές συνεισφορές που έχουν γίνει στην εκπαιδευτική βιβλιογραφία, θα διευρύνουμε το επίκεντρο της προσοχής μας και θα αναπτύξουμε εν συντομία κάποιες θεωρητικές απόψεις, οι οποίες έχουν αποτελέσει τον οδηγό των εμπειρικών ερευνών στον γενικότερο τομέα του επαγγελματικού άγχους. 1

17 Κατόπιν, θα εξετάσουμε κάποια εννοιολογικά και μεθοδολογικά θέματα τα οποία είναι σχετικά με την έρευνα που γίνεται πάνω στο θέμα του επαγγελματικού άγχους και τις επιπτώσεις του στην ψυχική υγεία των εκπαιδευτικών. Έχοντας θέσει με αυτόν τον τρόπο τις θεωρητικές και εννοιολογικές βάσεις παρουσιάζοντας τη σχετική επί του θέματος βιβλιογραφία, θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στη μελέτη της επαγγελματικής εξουθένωσης των Ελλήνων εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και θα αναφέρουμε το στόχο, τους σκοπούς, τη σκοπιμότητα, την οργανωτική δομή της έρευνας που πραγματοποιήσαμε και θα περιγράψουμε τη διαδικασία και τη μεθοδολογία που ακολουθήσαμε κατά τη διάρκειά της. Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε πλήρη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνάς μας και θα ολοκληρώσουμε με την εξαγωγή συμπερασμάτων και την κριτική ανάλυση των διαφόρων ευρημάτων που προέκυψαν, προτείνοντας μάλιστα, ενδεχόμενες λύσεις. Η παρούσα έρευνα αποτελεί μια επίπονη προσπάθεια αναζήτησης και καταγραφής των σημαντικότερων παραγόντων που επηρεάζουν ή διαμορφώνουν τη ψυχική υγεία των Ελλήνων εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην επαγγελματική εξουθένωση, και έχει ως φιλοδοξία, τα ερευνητικά της δεδομένα να συµβάλουν, τόσο μεθοδολογικά όσο και ερµηνευτικά, στην κατάδειξη των επιπέδων της ψυχικής και σωµατικής τους υγείας καθώς και στην ανάδειξη και επισήµανση κατευθυντήριων γραµµών, ώστε να υπάρξει αποτελεσµατικός σχεδιασµός από την Πολιτεία, με στόχο την πρόληψη αλλά και τη βελτίωση ολόκληρης της εκπαιδευτικής λειτουργίας. 2

18 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Α. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ 1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Α.1. Ορισμός Η έννοια της ψυχικής υγείας είναι αφαιρετική, ευρεία, πολυδιάστατη και υποκειμενική, και επομένως δύσκολο να προσδιοριστεί εννοιολογικά (Cowen, 1994 Ζήση, Πολεμικός, & Καΐλα, 2005). Μολονότι δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για την ψυχική υγεία, οι εννοιολογικές απόπειρες, οι οποίες έχουν διατυπωθεί, στην πλειοψηφία τους συναινούν πως αυτή δεν εξαντλείται μόνο στην απουσία ψυχικών και συναισθηματικών διαταραχών, αλλά εμπλουτίζεται με μια ευρεία κλίμακα θετικών ψυχολογικών καταστάσεων και κοινωνικών συμπεριφορών, όπως αυτό-αποτελεσματικότητα (ικανότητα της θετικής ανταπόκρισης στις προκλήσεις της ζωής), αισιοδοξία, αυτονομία, θετική αυτό-εικόνα, ικανότητα σκέψης, εκμάθησης και αυτό-προσδιορισμού, αίσθημα αυτό-αποτελεσματικότητας και αυτό-ελέγχου, θετική συνύπαρξη και αλληλεπίδραση, αναζήτηση και προσφορά βοήθειας (Herman, 2001 Ζήση κ.ά., 2005 Χίου, Zήση, Ξανθάκου, & Καΐλα, 2005). Ο όρος, δηλαδή, ψυχική υγεία είναι κάτι πολύ περισσότερο από την απουσία κάποιας ψυχικής ασθένειας και για το λόγο αυτό είναι λάθος να χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τη ψυχική ασθένεια ή την ψυχική διαταραχή, αφού στην πραγματικότητα δηλώνει τη συναισθηματική και ψυχική ευεξία των ανθρώπων η οποία προσεγγίζεται με την προαγωγή των θετικών πλευρών της ζωής (Tosevski, 2005 Tosevski et al., 2003). Μπορεί να οριστεί σαν τη συναισθηματική και ψυχική προσαρμοστικότητα που καθιστά τους ανθρώπους ικανούς να απολαμβάνουν τη ζωή τους και να ξεπερνούν τον πόνο, την απογοήτευση και τη θλίψη. Είναι μια υποκειμενική πεποίθηση όχι μόνο στην αξιοπρέπεια και την αξία κάθε ατόμου αλλά και την αξιοπρέπεια και την αξία των άλλων (Health Education Authority, 1997). Η θετική ψυχική υγεία είναι το αίσθημα της ευεξίας που επιτρέπει στο άτομο να ανταποκρίνεται σε αντίξοες συνθήκες, ενώ η αρνητική ψυχική υγεία αποτελεί παράγοντα επικινδυνότητας για εμφάνιση προβλημάτων στη σωματική υγεία του ατόμου (Ζήση κ.ά., 2005). Σύμφωνα με τις Τσαλίκογλου και Αρτινοπούλου (2003), η ψυχική υγεία στο σύγχρονο δυτικό πολιτισµό ορίζεται «ως η ισόρροπη κατάσταση µεταξύ όλων των 3

19 διαστάσεων της ζωής του ατόµου (βιολογικών, κοινωνικών, συναισθηµατικών και πνευµατικών), κατά την οποία το άτοµο παρουσιάζει ικανοποιητικά επίπεδα συναισθηµατικής και συµπεριφορικής προσαρµογής» (Τσαλίκογλου & Aρτινοπούλου, 2003, σ.3). Με λίγα λόγια η ψυχική υγεία, αποτελεί συνισταµένη βιολογικών και ψυχο-κοινωνικών παραγόντων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Στον ορισµό της ψυχικής υγείας και της ψυχικής νόσου υπεισέρχονται δύο τύπων έννοιες: α) η στατιστική έννοια, η οποία αφορά το βαθµό που συναισθήµατα, σκέψεις και συµπεριφορές παρεκκλίνουν από ένα προκαθορισµένο πρότυπο και β) η κανονιστική έννοια, η οποία αναφέρεται στον τρόπο που τα παραπάνω αξιολογούνται σε ένα συγκεκριµένο πολιτισµικό πλαίσιο. Επιπρόσθετα, η ιδέα της κανονικότητας στην ψυχική υγεία είναι σε ένα βαθµό προβληµατική. Η συγκεκριµένη έννοια είναι δυνατόν να προσεγγιστεί και να γίνει αντιληπτή πολλαπλά: α) µέσω της έννοιας της απουσίας της παθολογίας, β) µέσω των ουµανιστικών θεωριών και της λειτουργίας της αυτοπραγµάτωσης, γ) µέσω του επιπέδου της λειτουργικότητας της πλειοψηφίας των ατόµων και δ) ως το προϊόν αλληλεπιδρούντων συστηµάτων, τα οποία αλλάζουν στο διηνεκές του χρόνου, σύµφωνα µε την ηλικία του ατόµου και τους αναπτυξιακούς σταθµούς που το άτοµο κατακτά. Η ψυχική υγεία επομένως, αποτελεί μια ολιστική έννοια της ευεξίας και περιλαμβάνει τις καταστάσεις που μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα να ζήσουν με πληρότητα τη ζωή τους, είτε βρίσκονται σε ομάδες, είτε αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους (Αυστραλιανή Δήλωση της Ψυχικής Υγείας για τα Δικαιώματα και τις Υποχρεώσεις: Australian Health Ministers, 1991). Στον ορισµό της ευεξίας εµπεριέχονται φανερές και αδιόρατες αξίες. Καθώς οι αξίες µεταξύ των πολιτισµών αλλά και µεταξύ των υπο-οµάδων εντός του ίδιου πολιτισµού διαφέρουν, είναι αδύνατο να υπάρχει ένας ορισµός που να γίνεται καθολικά αποδεκτός (Cowen, 1994 Κλεφτάρας, 2005 Μαδιανός, 2002). Η ποιότητα ζωής αποτελεί μια έννοια πολυσύνθετη και άµεσα συσχετιζόµενη µε την ψυχική υγεία του ατόµου. Θα µπορούσαµε να υιοθετήσουµε, κατά συνέπεια, έναν ορισµό για την ποιότητα ζωής, στον οποίο να συµπεριλαµβάνεται τόσο η διάσταση της υγείας σωµατικής, ψυχικής και σε επίπεδο λειτουργικότητας όσο και η αντίδραση του ατόμου αναφορικά µε τις συνθήκες ζωής του. Η ποιότητα ζωής (Quality Of Life) έχει οριστεί από τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας (Τσαλίκογλου & Αρτινοπούλου, 2003, σ.58) ως «η αντίληψη που διατηρεί το άτοµο για τη ζωή του, λαµβάνοντας υπόψη την κουλτούρα του, το σύστηµα αξιών του, τις πεποιθήσεις του, 4

20 τους στόχους του, τις προσδοκίες του και τις ανησυχίες του. Αποτελεί µια ευρεία έννοια, η οποία ενσωµατώνει µε τρόπο πολύπλοκο τη σωµατική υγεία του ατόµου, την ψυχολογική του κατάσταση, το επίπεδο ανεξαρτησίας του, τις κοινωνικές του σχέσεις, τις στάσεις του και τις σχέσεις των παραπάνω µε στοιχεία του περιβάλλοντος». O συγκεκριµένος ορισµός αντανακλά την άποψη ότι η ποιότητα ζωής αναφέρεται σε µια υποκειµενική εκτίµηση, η οποία είναι ενσωµατωµένη σε ένα πολιτισµικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό πλαίσιο και συνδέεται με τον τοµέα της υγείας, τον τοµέα της ψυχολογικής κατάστασης, τα επίπεδα ανεξαρτησίας του ατόµου, το επίπεδο των σχέσεων που αναπτύσσει, το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον και τέλος τον πνευµατικό τοµέα. Κάθε ένας από τους παραπάνω τοµείς υποδιαιρείται σε µικρότερα επίπεδα, τα οποία συνολικά δίνουν την εικόνα της ποιότητας ζωής κάθε ανθρώπου. Οι ειδικοί στο χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας συγκλίνουν όλο και περισσότερο στην άποψη ότι ο προσωπικός έλεγχος της συμπεριφοράς (εσωτερικό κέντρο ελέγχου) αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα σωματικής και ψυχικής ευεξίας ανθρώπων κάθε ηλικίας (Kleftaras, 1997 Kleftaras, & Nestoros, 1996 Μαλικιώση- Λοΐζου, Τζονιχάκη, & Κλεφτάρας, 1998 Schulz, 1976 Schulz & Brenner, 1977 Tzonichaki, & Kleftaras, 1998), ενώ οι Johnson και Sarason (1978) απέδειξαν ερευνητικά τη μεγάλη επίδραση της αντίληψης που έχει ο άνθρωπος στο αν και κατά πόσο ελέγχει ή όχι τα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του στα συναισθήματα μοναξιάς, κατάθλιψης και συστολής. Σημαντικός αριθμός ερευνών συνδέουν (θετικά ή αρνητικά) τη ψυχική υγεία με ένα πλήθος αλληλοσχετιζόμενων «παραγόντων» όπως για παράδειγμα είναι, η κληρονομικότητα (Κλεφτάρας, υπό δημοσίευση Παπαδημητρίου, 2004 Rutter, & Plomin, 1997 Χατζηαντωνίου, 1994), τα δημογραφικά χαρακτηριστικά (Carlson & Kashani, 1988 Kirmayer, 1984, 1986 Kleftaras, 2006 Myers et al.,1984 Rehn, Room, & Edwards, 2001 Τζονιχάκη & Κλεφτάρας, 2002 Τσαλίκογλου & Αρτινοπούλου, 2003), το συναίσθημα (Atkinson, 1999 Cropanzano & Wright, 2001 Fredrickson 1998, 2001 Frijda 1986 Lazarus 1991 Μαλικιώση-Λοΐζου, 2006 Pennebaker, 1995 Russel et al., 1999 Schwartz & Johnson, 2000 Staw & Barsade, 1993 Χατζηχρήστου, 2004α.), ο κοινωνικο-πολιτισμικός παράγοντας (Cowen, 1994 Κλεφτάρας, 2002α, 2003, 2004α. Kleftaras, 2006 Μαδιανός, 2002 Tasman, 2002 Tosevski et al., 2003), το άγχος (Ameghino, 1998 Chan, 1998 Folkman, Lazarus, Dunkel-Schetter, Delongis, & Gruen, 1986 Frankl, 1984 Frese & Zapf, 5

21 1988 Kolb, 1977 Kyriacou, 2001 Lazarus, 1985 Nias, 1996 Roll, Perski, & Theorell, 1988 Woods, Jeffrey, Troman, & Boyle, 1997), το επαγγελματικό άγχος (Anderson et al., 1999 Baker, 1985 Bakker et al, 2000 Caplan et al., 1975 Cooper & Kelly, 1993 Johnson & Hall, 1996 Karasek, 1979 Karasek & Theorell, 1990 Kristensen, 1996 Kyriacou & Sutcliffe, 1978, 1979 Lazarus & Folkman, 1984 Λεονταρή, Κυρίδης, & Γιαλαμάς, 1997, 2000 Michie, 2002 Paulic, 2001 Pithers & Soden, 1999 Ross & Altmaier, 1994 Van Der Klink et al., 2001 Van Harrison, 1978), η επαγγελματική εξουθένωση (Antoniou et al., 2000 Burce & Greenglass, 1989 Candley, 1991 Capel, 1991 Cordes & Dougherty, 1993 Farber, 1991 Friedman, 1993 Friesen & Williams, 1985 Greenglass, Fiksenbaum, & Burke, 1996 Greenglass et al., 1997 Holland & Michael, 1993 Κάντας, 1996, 2001 Koustelios, 1999 Κουστέλιος & Κουστέλιου, 2001 Kristensen, 1996 Kyriacou, 1987, 2001 Maslach, 1978, 1982 Maslach & Jackson, 1986 Maslach & Schaufeli, 1993 Παπαθανασίου, 2007 Παπαστυλιανού, υπό δημοσίευση Παπαστυλιανού & Πολυχρονόπουλος, 2007α, 2007β Πολυχρόνη & Αντωνίου, 2006 Papastylianou, Kaila, & Polyhronopulos, in press Schaufeli & Janczur, 1994 Seidman, & Zager 1991 Τσιπλητάρης, 2002 Van Der Klink et al., 2001), τα ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής (Dohrenwend & Dohrenwend, 1974 Freedman, Rosenberg, & Schmaling 1991 Grainger, 1990 Holmes & Rahe, 1967 Καρπούζας & Γκιουζέπας, 2002 Kolb, 1993 Πολυχρονόπουλος & Παπαστυλιανού, 2006, 2007 Thoits, 1983 Ursano, 1997 Whitehouse et al., 1996), οι ψυχοσωματικές παθήσεις (Αδαλή, 1999 Bashour, Hakim, & Cheng, 1983 Belcastro, 1982 Belcastro & Hays,1984 Burke et al., 1996 Freedman, Rosenberg, & Schmaling, 1991 Gagne & Joye, 1994 Georgas & Giakoumaki, 1984 Grainger, 1990 Kolb, 1977 Kretchmann, 1994 Lipowski, 1985 Μάνος, 1999, 2002α, 2005 Παπαστυλιανού, 1997 Πολυχρονόπουλος & Παπαστυλιανού, 2006, 2007 Roll, Perski, & Theorell, 1988 Seidman, & Zager 1991 Ursano, 1997 Travers & Cooper, 1993,1996 Trendall, 1989 Whitehouse et al., 1996), η κατάθλιψη (Abramson, Metalsky, & Alloy, 1989 Bakker et al., 2000 Barker, 1997 Blatt, Luthar, Quinlan, & Zohar, 1996 Bourque, & Kleftaras, 1988 Brown, Ahmed, Gary, & Milburn, 1995 Carlson & Kashani, 1988 Clark & Fairburn 1997 Didaskalou & Kleftaras, in press Frankl, 1984, 1986 Horsten, Wamala, Vingerhoets, & Orth-Gomer, 1997 Jorm, 2000 Kessler, et al Κλεφτάρας, 1991, 1998, 2000, 2002α, 2004β Kleftaras, 2000 Κλεφτάρας & Τζονιχάκη, 1990 Κλεφτάρας, Ψαρρά, & Καλαντζή-Αζίζι, υπό δημοσίευση Κονταξάκης & 6

22 Χριστοδούλου, 2002 Lennon, 2006 Μπίμπου-Νάκου & Κιοσέογλου, 2001 Myers et al.,1984 Nietzel & Harris, 1990 Παπαστυλιανού & Πολυχρονόπουλος, 2007β Πολυχρονόπουλος & Παπαστυλιανού, 2006, 2007 Rehm, 1990 Williams, 1997), η επαγγελματική ικανοποίηση-δυσαρέσκεια (Αργυράκης, Κουστέλιος, Διγγελίδης, & Χρόνη, 2005 Δημητρόπουλος, 1998 Κουστέλιος & Κουστέλιου, 2001 Li, 1993 Locke, 1976 Πυργιωτάκης, 1992 Robbins, 1984 Wood, Wallace, Zeffane, Schermerhorn, Hunt, & Osborn, 1998), η ασάφεια ρόλου (Αργυράκης κ.ά., 2005 Baron, 1986 Bedeian & Armenakis, 1981 Breaugh & Colihan, 1994 Chang & Hancock, 2003 Κάντας, 1995 Koustelios & Kousteliou, 1998 Koustelios, Theodorakis, & Goulimaris, 2004 Παπαστυλιανού, & Πολυχρονόπουλος, 2007α, 2007β Papastylianou et al., in press Sawyer, 1992 Shen, 2005 Singh & Rhoads 1991 Singh, Verbeke, & Rhoads, 1996) και η σύγκρουση ρόλων (Αργυράκης κ.ά., 2005 Brewer & Clippard, 2002 Dodge & Storey, 1979 Καφέτσιος, 2006 Kafetsios, 2007 Mitchell & Larson, 1987 Παπαστυλιανού, & Πολυχρονόπουλος, 2007α, 2007β Pettinger, 1996 Posig & Kickul, 2003 Steers & Black, 1994), η παρορμητικότητα (Πάπλος, Χαβάκη-Κονταξάκη, Κονταξάκης, & Χριστοδούλου, 2002), το νόημα ζωής (Bolt, 1985 Bondevik & Skogstad, 2000 Compton, 2000 Debats, 1996 Edwards & Holden, 2001 Kleftaras, 2000 Κλεφτάρας & Ψαρρά, υπό δημοσίευση Κλεφτάρας, Ψαρρά, & Καλαντζή-Αζίζι, υπό δημοσίευση Lyon & Younger, 2001 Meeks & Depp, 2002 Sayles, 1995 Scannell, Allen, & Burton, 2002 Ψαρά & Κλεφτάρας, υπό δημοσίευση Waisberg & Porter, 1994), η κοινωνική στήριξη (Bleiszner & Adams, 1992 Cohen & Wills, 1985 Dooley, Rook, & Catalano 1987 Fineman, 1995 Furman & Buhrmester, 1985 Greenglass et al., 1996, 1997 Lin, Woelfel, & Light, 1985 Pierce & Molloy, 1990 Punch, & Tuettemann, 1990 Ross & Altmaier, 1994 Schaefer, Coyne, & Lazarus, 1981 Sheffield, Dobbie, & Carroll, 1994), η έκφραση θυμού (Βάρβογλη, 2001 Boyle, Jackson, & Suarez, 2007 Durivage, 1989 Fontana, 1996 Krantz et al., 2006 Marshland, 2001 Παπαστυλιανού, Πολυχρονόπουλος, & Καΐλα, υπό δημοσίευση Player, King, Mainous, & Geesey, 2007 Sappington & Kelly, 1995 Spielberger, Gorsuch, & Lushene, 1970 Spielberger, Johnson, Russell, Crane, Jacobs, & Worden, 1985 Vinson & Arelli, 2006), το οργανωτικό κλίμα (Dussault, Deaudelin, Royer, & Loiselle, 1999 Επιτροπάκη, 2007 Johnson & Hall, 1988 Karasek, Triantis, & Choudhry, 1982 Kavouri, 1996 Hammer, Jones, Lyons, Sixsmith, & Afficiando, 1985 Huberman, 1993 Κάντας, 1995 Kyriacou, 2001 Μichie,

23 Παπαστυλιανού, & Πολυχρονόπουλος, 2007α), η μοναξιά (Goswick & Jones, 1981 Μαλικιώση-Λοΐζου 2006 Μαλικιώση-Λοΐζου κ.ά., 1998 Peplau & Periman, 1982 Polansky, 1985 Tzonichaki & Kleftaras, 2002 Tzonichaki, Kleftaras, & Malikiosi- Loizos, 1998), η συντροφικότητα και η οικογένεια (Ανδρουτσοπούλου, 2004 Βάρβογλη, 2006α Γκόβαρης, 2003 Giddens, 1990, 1991 Henslin, 2000 Kleftaras & Didaskalou, 2004 Κορδούτης, 2007 Νόβα, 2000 Ξανθάκου, Πολεμικός & Μπάμπαλης, 2003 Παπαστυλιανού, 2000 Πετρογιάννης & Παπαδιώτη-Αθανασίου, 2004 Satir, 1972 Ryff, Singer, Wing, & Love, 2001 Τσαμπαρλή & Ξανθάκου, 2003 Φθενάκης, 2003, 2006), το κέντρο ελέγχου (Chapman & Turner, 1986 Harkapaa, Jarvikoski, Mellin, Hurri, & Luoma, 1991 Κλεφτάρας, 2000 Κλεφτάρας & Τζονιχάκη, 1990 Παπαστυλιανού κ. ά., υπό δημοσίευση Rotter, 1954, 1975 Rotter, Chance, & Phares 1972 Thompson, 1981 Wallston, Wallston, Kaplan, & Maides, 1976 Wallston, Wallston, & De Vellis, 1978), ο πόνος (Bendelow, 1993 Cavanaugh & Weinstein, 1994 Μαλικιώση-Λοΐζου κ.ά., 1998 Μάνος, 2005 Mackinnon & Michels, 1971 Τζονιχάκη & Κλεφτάρας, 2002 Unruh, 1996), η κατανάλωση αλκοόλ, φαρμάκων και η χρήση ουσιών (Bootzin & Acocella, 1980 Cooper & Kelly, 1993 ΕΠΙΨΥ, κ.ά., 2005 ESPAD, 2001 Greenglass & Burke,1990 Jaffe, Peterson, & Hodgson 1980 Jarvis, 2002 Johnston, 1993 Κλεφτάρας, 1991 Πιπερόπουλος, 2003, 2004 Rehn, Room, & Edwards, 2001 Σπαντιδέας, 2002) και η τάση απουσίας από την εργασία (Bowers & McIvor, 2000 Burke, Greenglass, & Schwarzer, 1996 Jarvis, 2002 Κάντας, 1993 Kristensen, 1996 Landsman, 1977, 1978,1979 Spaniol & Caputo, 1979 Travers & Cooper, 1997 Van Dick & Wagner, 2001). Παρά τον αυξημένο αριθμό των παραγόντων αυτών και των δυσκολιών που προκύπτουν, προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε όσο το δυνατόν περισσότερους παράγοντες στο υπό εξέταση θέμα της παρούσας μελέτης. Α.1.1. Φυσιολογική και Αποκλίνουσα συμπεριφορά Οι διάφορες καταστάσεις της ζωής δεν εξελίσσονται πάντα ομαλά. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν αντιμετωπίσει κάποια στιγμή της ζωής τους δυσάρεστες καταστάσεις που πολλές φορές ενδεχομένως να τους προκάλεσαν συναισθήματα λύπης, αλλά τις περισσότερες φορές συνήθως, ξεπέρασαν τις καταστάσεις αυτές με τους κατάλληλους χειρισμούς και τη πάροδο του χρόνου. Παρόλα αυτά σε διάφορα άτομα διαπιστώνονται κατά καιρούς παράλογες 8

24 συμπεριφορές, δυσκολία ή και αδυναμία συγκέντρωσης σε ένα θέμα καθώς και συναισθήματα, που φαίνεται ότι είναι ακατάλληλα για τη δεδομένη στιγμή την οποία εμφανίζονται. Κάποιες φορές μάλιστα, μπορούν να περιέλθουν σε βαθιά περισυλλογή ή θλίψη αναλογιζόμενοι υποτιθέμενες καταστροφές ή επώδυνες καταστάσεις για τον εαυτό τους ή για τους ανθρώπους που αγαπούν. Ενώ λοιπόν για τους περισσότερους ανθρώπους τα προβλήματα αυτά συμβαίνουν σπάνια δεν εμμένουν και ξεπερνιούνται εύκολα, για άλλους αποτελούν μια συχνή κατάσταση. Η ζωή κάποιων ανθρώπων κυριαρχείται από διαταραγμένες σκέψεις και συναισθήματα ή προβληματικές και ακατάλληλες συμπεριφορές που πολλές φορές αδυνατούν να ελέγξουν. Σε αυτήν την περίπτωση αυτό που συμβαίνει συνήθως, είναι άλλοτε η απόσυρση και άλλοτε η αναζήτηση βοήθειας, ενώ η δραματικότερη εξέλιξη όλων είναι ο χαρακτηρισμός αυτών των ατόμων ως προβληματικών και απροσάρμοστων και ο εγκλεισμός τους σε κάποιο ίδρυμα (Κλεφτάρας, 2002α). Ο κλάδος της ψυχοπαθολογίας προσπαθεί να δώσει κάποιες απαντήσεις, αλλά λόγω της ίδιας της φύσης των ψυχικών διαταραχών αυτές δεν είναι πάντα ξεκάθαρες και συχνά επιδέχονται αμφισβήτηση, γεγονός, που παρά τις όποιες δυσκολίες καθιστά αναμφίβολα τη μελέτη τους μια επιστημονική πρόκληση. Η μεγάλη ποικιλία ψυχοπαθολογικών καταστάσεων, οι οποίες διαφοροποιούνται από άτομο σε άτομο ως προς τον τρόπο εκδήλωσής τους όσο και ως προς τη σοβαρότητά τους προκαλεί δυσκολίες στην οριοθέτηση της αποκλίνουσας ή ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς, αφού είναι δύσκολο να βρεθεί ένας ορισμός, που να καλύπτει όλο αυτό το πλήθος των συμπεριφορών, ενώ διαφωνίες προκύπτουν και μεταξύ των ειδικών για το που ακριβώς βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο φυσιολογικό και το παθολογικό (Κλεφτάρας, 2000). Σε γενικές γραμμές, πάντως, θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε τον ορισμό των Huffman, Vernoy και Vernoy (1994) σύμφωνα με τον οποίο η ψυχοπαθολογική συμπεριφορά αποτελεί ένα σύνολο συμπεριφορών, σκέψεων συναισθημάτων και ενεργειών που χαρακτηρίζονται ως δυσλειτουργικές, διασπαστικές και δυσπροσάρμοστες και αποδεικνύονται βλαπτικές είτε για το ίδιο το άτομο είτε για τους άλλους. Μερικοί ερευνητές θεωρούν ότι τόσο η φυσιολογική όσο και η αποκλίνουσα συμπεριφορά, βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία ενός διαβαθμισμένου συνεχούς, όπου στον ένα πόλο εντοπίζεται η φυσιολογική συμπεριφορά και στον άλλο οι σοβαρές ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, (π.χ. σχιζοφρένεια ), υποστηρίζοντας ότι οι μελέτες που βασίζονται σε άτομα με βαριά ή ήπια αποκλίνουσα συμπεριφορά σε 9

25 δείγματα μη κλινικά διαγνωσμένων ατόμων, ενδιαφέρουν τους κλινικούς ερευνητές δίνοντάς τους χρήσιμες και ουσιαστικές πληροφορίες (Beck, 1991 Clark, Watson, & Reynolds, 1995 Steer, Clark, Beck, & Ranieri, 1995 Vredenburg, Flett, & Krames, 1993), ενώ άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για κατηγορικές μη συνεχείς καταστάσεις θεωρώντας τις κλινικά διαγνωσμένες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις διαφορετικές ποιοτικά και όχι ποσοτικά από τη φυσιολογική συμπεριφορά ή τις ήπιες διαταραχές, εκτιμώντας ότι τα διάφορα ερωτηματολόγια αυτοαξιολόγησης έχουν περιορισμένη ισχύ στην κατανόηση μιας ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς και τα όποια συμπεράσματα απορρέουν από τη χρήση των ερωτηματολογίων αυτών δεν μπορούν να γενικευτούν σε πάσχοντα από τις κλινικές μορφές αυτών των καταστάσεων άτομα (Coyne, 1994 Gotlib & Hammen, 1992). Η πλειοψηφία των ερευνών πάντως, στηρίζει την άποψη του συνεχούς εκτιμώντας ότι η αποκλίνουσα συμπεριφορά δεν είναι απόλυτα διακριτή από τη φυσιολογική και ότι μάλλον θα πρέπει και οι δυο να γίνουν αντιληπτές ως πολικά αντίθετα σημεία του ίδιου συνεχούς. Επιπρόσθετα έχει βρεθεί ερευνητικά ότι οι διαταραχές της διάθεσης (κλινικές καταστάσεις με κύριο χαρακτηριστικό τη διαταραχή στη διάθεση του ατόμου που συνοδεύεται από γνωστικές, ψυχοκινητικές, ψυχοφυσιολογικές και διαπροσωπικές δυσκολίες) παρουσιάζουν περισσότερες ομοιότητες από ό,τι διαφορές μεταξύ των συμπτωμάτων που παρουσιάζουν άτομα με κλινικά και μη κλινικά διαγνωσμένη κατάθλιψη (Κλεφτάρας, 2002α). Οι ψυχολόγοι, όταν πρέπει να καθορίσουν αν συγκεκριμένες συμπεριφορές έχουν μετακινηθεί από το φυσιολογικό άκρο του συνεχούς στο παθολογικό και παρά τις δυσκολίες ή τους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν, στηρίζονται συνήθως στα εξής συγκεκριμένα κριτήρια (Κλεφτάρας, 2002α): α) Στο στατιστικό μέσο όρο ο οποίος αναφέρεται στην «κανονική κατανομή» που παρουσιάζουν οι τρόποι συμπεριφοράς και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας στο γενικό πληθυσμό (σύμφωνα με την κανονική κατανομή οι περισσότεροι άνθρωποι κατανέμονται στο μέσον της, ως προς κάποιο χαρακτηριστικό και λίγοι σχετικά στα άκρα). β) Στην απόκλιση από τις νόρμες συγκρίνοντας τη συμπεριφορά ενός ατόμου με τον τρόπο που συμπεριφέρονται οι άλλοι άνθρωποι στη συγκεκριμένη κοινωνία. Όποια συμπεριφορά παραβιάζει αυτές τις νόρμες θεωρείται αποκλίνουσα και πολλές φορές παθολογική. Οι νόρμες, ουσιαστικά διέπουν κάθε πλευρά της ανθρώπινης ζωής και αν και δεν είναι διαχρονικές (αλλάζοντας από εποχή σε εποχή και από κουλτούρα σε κουλτούρα) συνήθως δεν αμφισβητούνται γιατί έχουν εσωτερικευθεί μέσα από τη διαδικασία της 10

26 κοινωνικοποίησης. γ) Στην υποκειμενική δυσφορία και απόκλιση από ένα ιδανικό, όπου εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο το ίδιο το άτομο αισθάνεται και κρίνει τη συμπεριφορά, τα συναισθήματα και τη λειτουργικότητά του. Αν κάποιο άτομο, δηλαδή, είναι ευχαριστημένο από τη ζωή του, τότε η κατάστασή του δεν αφορά τη ψυχοπαθολογία, ενώ αντίθετα αν νιώθει δυσφορία για τη συμπεριφορά, τα συναισθήματα ή τις σκέψεις του, τότε έχει την ανάγκη υποστήριξης. Το κριτήριο αυτό χρησιμοποιείται κυρίως στις ψυχικές διαταραχές με ήπιο χαρακτήρα, όπου τα άτομα έχουν μια καλή επαφή με την πραγματικότητα. δ) Στη δυσλειτουργικότητα και δυσπροσάρμοστη συμπεριφορά, όπου ένα άτομο θεωρείται ότι αποκλίνει από το φυσιολογικό, αν οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι ενέργειές του εμποδίζουν την ικανότητά του να λειτουργήσει τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι κατά καιρούς όλοι οι άνθρωποι ξεπερνούν τις πολιτισμικές τους νόρμες, βιώνουν υποκειμενική δυσφορία, ή εκδηλώνουν δυσλειτουργική και δυσπροσάρμοστη συμπεριφορά. Θεωρείται όμως, ότι κάποιος παρουσιάζει ψυχικές διαταραχές, όνο όταν εκδηλώνει ακραίες συμπεριφορές σε μια σχετικά τακτική βάση. Α.1.2. Συχνότητα εμφάνισης Ψυχικών Διαταραχών Οι όροι ψυχική ασθένεια, πρόβλημα ψυχικής υγείας και ψυχική διαταραχή χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και αναφέρονται στο φάσμα των γνωστικών, συναισθηματικών και συμπεριφορικών διαταραχών που επηρεάζουν τη ζωή και την παραγωγικότητα των ατόμων στην ιδιωτική τους ζωή και την εργασία και επηρεάζουν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Το φάσμα καλύπτει γνωστικές διαταραχές και ανικανότητες, φοβίες, εξαρτήσεις από ουσίες, αγχώδεις και μετατραυματικές διαταραχές προσωπικότητας, καταθλιπτικά συναισθήματα, ψυχώσεις, κ.ά. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τα προβλήματα ψυχικής υγείας αποτελούν τις περισσότερες φορές κοινά συμπτώματα. Ο όρος περιλαμβάνει τις ασθένειες της ψυχικής υγείας που βιώνουν υγιείς άνθρωποι κάτω από φυσιολογικές αγχογόνες συνθήκες της καθημερινής ζωής. Η ψυχική ασθένεια ή ψυχική διαταραχή, από την άλλη πλευρά, περιγράφει όλο το φάσμα των γνωστών ιατρικά διαγνωσμένων ασθενειών που έχουν σαν αποτέλεσμα κάποια σημαντική διαταραχή στη σκέψη, στο συναίσθημα και στην κοινωνικότητα του ατόμου. Περιλαμβάνει την απώλεια της συναισθηματικής και ψυχολογικής ευεξίας και την αποδιοργάνωση της συμπεριφοράς. Η κατάθλιψη αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες ανικανότητας, ενώ 11

27 άλλες κοινές ψυχικές διαταραχές είναι οι διαταραχές λόγω χρήσης ουσιών, η σχιζοφρένεια, η νόσος Alzheimer και οι διαταραχές της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Οι επιπτώσεις που προκύπτουν από τις ψυχικές και συμπεριφορικές διαταραχές, τόσο στους ίδιους τους πάσχοντες, στις οικογένειές τους αλλά και στην κοινωνία ευρύτερα, είναι σημαντικές, εκτεταμένες και μακράς διάρκειας, καθιστώντας την ψυχική υγεία κεντρική διάσταση της δημόσιας υγείας (Ζήση, 2005). Σύμφωνα με την έρευνα «Global Burden of Disease» του Π.Ο.Υ. 1 (Ζήση, 2005 Μαδιανός, 2002), η επιβάρυνση από τις ψυχικές διαταραχές στις αρχές της δεκαετίας του 90 αποτελούσε το 9,5% όλων των νόσων, το 2020 αναμένεται να ανέλθει στο 13,5%, ενώ οι επιδημιολογικές εκτιμήσεις των ψυχικών διαταραχών στην πρωτοβάθμια περίθαλψη, αναδεικνύουν τη σχετικά υψηλή συχνότητά τους (20-40%) τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες (Jenkins et al., 1997). Συνολικά, στα μέσα της δεκαετίας του 1990 νοσούσαν από ψυχικές διαταραχές άτομα, εκ των οποίων υπέφεραν από σχιζοφρένεια και σχετικές ψυχώσεις. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι περιπτώσεις σχιζοφρένειας και λοιπών ψυχωσικών συνδρόμων από 16,7 εκατομμύρια το 1995 θα ανέλθουν στα 24,4 εκατομμύρια στις αρχές της νέας χιλιετίας (Μαδιανός, 2002). Οι σωματικές ενοχλήσεις αποτελούν επίσης την πιο συχνή αιτία της διασυνδετικής μεταξύ ενός Κέντρου και των Υπηρεσιών Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης, ενώ οι νευρώσεις τέλος αποτελούν το 40% όλων των διαγνωστικών κατηγοριών αρρώστων που καταφεύγουν σε ένα ΚΨΥ 2 (ΕΠΙΨΥ, κ.ά., 2005). Επιδημιολογικές έρευνες εκτιμούν πως, κατά τη διάρκεια της ζωής τους, περισσότερα από το 25% των ατόμων αναπτύσσουν μία ή περισσότερες ψυχικές διαταραχές (Almeida-Filho et al., 1997 Ζήση, 2005 Ζήση κ.ά., 2005). Ο Μαδιανός (2002) αναφέρει ότι το 1/3 όλων των επισκέψεων σε υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, αφορούν συναισθηματικές και αγχώδεις διαταραχές, ότι έχει διαγνωσθεί ότι περίπου 60% των νοσηλευομένων σε ψυχιατρικές υπηρεσίες υποφέρουν από ψυχώσεις και ότι οι συχνά μεταβαλλόμενες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες σε όλο τον κόσμο δημιουργούν ένα διαφορετικό πλαίσιο στο οποίο εμφανίζονται πολλά άτομα που πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή, με τους πρόσφυγες να αποτελούν ομάδα υψηλού κινδύνου εκδήλωσης βραχείων ψυχωσικών διαταραχών, μετατραυματικού στρες και άλλων 1 Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας 2 Κέντρο Ψυχικής Υγείας 12

28 ψυχικών διαταραχών. Ειδικότερα στην Ελλάδα, περίπου άτομα νοσούν από κάποια συγκεκριμένη ψυχική νόσο, από τα οποία πάσχουν από σχιζοφρένεια, ενώ αυξάνεται ραγδαία ο αριθμός των εξαρτημένων ατόμων από ουσίες. Στον αριθμό αυτόν πρέπει να προστεθούν και άλλες νοσολογικές οντότητες, όπως οι συναισθηματικές ψυχώσεις και οι οργανικές και αναπτυξιακές διαταραχές, η νοητική καθυστέρηση ή χρόνιες καταστάσεις που απαιτούν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό διάφορες μορφές παρεμβάσεων σε ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο. Παρόλο που σε μεγάλα ποσοστά του πληθυσμού εμφανίζονται εκδηλώσεις άγχους καθώς και καταθλιπτικών και σωματικών ενοχλημάτων, τα συμπτώματα αυτά δε συνιστούν νοσολογική οντότητα, αλλά αποτελούν περιστασιακές καταστάσεις. Ένα ποσοστό από τα άτομα αυτά είναι κλινικές περιπτώσεις στο φάσμα των νευρώσεων. Είναι σημαντικό να διαφοροδιαγνωστεί η υφή των σωματικών ενοχλημάτων, αν υποκρύπτουν καταθλιπτικό σύνδρομο ή ψυχοσωματική νόσο ή απλώς είναι σωματοποιημένο άγχος. Ο νευρωσικός άρρωστος, εκτός από το άγχος, έχει και τεράστιες δυσκολίες προσαρμογής σε διάφορα προβλήματα της ζωής και ιδιαίτερα στον οικονομικό, επαγγελματικό και σεξουαλικό τομέα της ζωής και γενικότερα στις σχέσεις του με το κοινωνικό του περιβάλλον. Σύμφωνα με στοιχεία του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ, κ.ά., 2005), τα άτομα με υψηλό κίνδυνο νόσησης από ψυχικές διαταραχές ή ασθένειες είναι συνήθως άτομα: o Με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των αγάμων, ηλικίας άνω των 40 ετών, σε χηρεία ή διάσταση, ή που αντιμετωπίζουν δυσμενή οικονομική κατάσταση o Με διαλυμένες γονεϊκές οικογένειες (έφηβοι) o Με έναν ή δύο γονείς που νοσούν ψυχικά o Με την ύπαρξη τάσεων υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ ή ουσιών o Με προβλήματα προσωπικότητας και δημιουργίας διαπροσωπικών σχέσεων o Με ιστορικό προηγούμενης νόσησης ή και νοσηλείας για ψυχικό νόσημα o Με χρόνιο σωματικό νόσημα Α.1.3. Ψυχική Υγεία και Συναίσθημα Αναμφισβήτητα ο ρόλος των συναισθημάτων στην κατανόηση ενός γεγονότος είναι πολύ σημαντικός. Τα συναισθήματα αποτελούν ενιαίο και αναπόσπαστο τμήμα της εργασιακής εμπειρίας και για το λόγο αυτό παρατηρείται ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια από την ψυχολογική έρευνα. Υποστηρίζεται, ότι η ψυχική υγεία 13