ΜΕΡΟΣ Γ. Κεφάλαιο 1 ο. Η άπιστη γυναίκα

Transcript

1 99 1. Απιστία και γυναίκα ΜΕΡΟΣ Γ H γυναίκα σε μη συμβατικούς ρόλους Κεφάλαιο 1 ο Η άπιστη γυναίκα Η απιστία φαίνεται ότι κατέχει ένα μεγάλο μέρος της σκέψης του δημοτικού ποιητή. Σύμφωνα με τον Saunier 1 η συζυγική απιστία εμφανίζεται σε οκτώ κύριες θεματικές τραγουδιών, διαφορετικής καταγωγής και χρόνου. Τα περισσότερα όμως είναι πανελλήνια. Σε επτά από αυτά εμφανίζεται η απιστία της γυναίκας και σε ένα του άνδρα Στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα η απιστία θεωρείται ένα έγκλημα κεφαλαιώδους σημασίας. Η τιμωρία επιβάλλεται από τον σύζυγο με την συγκατάθεση της κοινότητας. Έχει αξία παραδειγματική. Οι επιπτώσεις της απιστίας είναι πρώτα από όλα κοινωνικές. Η απιστία δεν είναι μια ιδιωτική υπόθεση που προσβάλλει μόνο τον σύζυγο. Είναι πρώτα από όλα μια πράξη προσβλητική ενάντια στην οικογένεια. Είναι επίσης μια πράξη που φέρνει αναταραχή στους νόμους και τις δομές της κοινότητας. Ιδιαίτερα ο κίνδυνος να έρθουν παιδιά νόθα στον κόσμο είναι μια πράξη που η παραδοσιακή κοινωνία δεν μπορεί να αφομοιώσει. Σήκω, Δημήτρω μ, κι άλλαξε και βάλε τα χρυσά σου, Να πάμ απάνω στα βουνά, ψηλά στο Καρπενήσι. Εκεί είν τ αρνάκια τρυφερά και τα παχιά κριάρια, Κ εκεί θα γένει το παιδί κ εκεί θα το βαφτίσουν. Το βάφτισαν, το μύρωσαν, τόβγαλαν τ όνομα σου. Τα μάτια μοιάζαν του παπά, τα φρύδια του κουμπάρου. 2 Αυτό όμως που τονίζεται στα δημοτικά τραγούδια είναι η σπουδαιότητα της απιστίας πάνω στον προσωπικό παράγοντα, που έχει πάντα προνομιούχα θέση. Τα τραγούδια αντικατοπτρίζουν την λαϊκή ψυχολογία, εξ αιτίας της οποίας τα προβλήματα τοποθετούνται συχνά με προσωπικούς όρους, τα κίνητρα, καθαρά κοινωνικά, υπάρχουν στην σκιά. 3 Αλλά γιατί μόνον η γυναίκα κατηγορείται τόσο πολύ; Ποιά η φύση και η θέση της γυναίκας στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία και γιατί η γυναικεία σεξουαλικότητα θα πρέπει να είναι το επίκεντρο για την εξάσκηση της ανδρικής εξουσίας; Στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία η γυναίκα θεωρείται περισσότερο αδύναμη από τον άνδρα και πιο επιρρεπής στην αμαρτία. 4 Eίναι λιγότερο ευφυής και είναι πιο κοντά στον διάβολο. Είναι η Εύα αυτή που παρέσυρε τον Αδάμ. Οι άνδρες έχουν ευγενική φύση ενώ οι γυναίκες έχουν μια φυσική προδιάθεση προς το κακό. Είναι πάνω από όλα πονηρή, ιδιαίτερα όταν η πονηριά της περιλαμβάνει και την διαφθορά και καταστροφή άλλων, δηλ. του άνδρα. Ο Πονηρός είναι ένα επίθετο που προσδίδεται στον διάβολο. Πιστεύεται ότι ο 1 G. Saunier, Adikia, σελ Μ. Περάνθης, Ανθολογία, σελ G. Saunier, Adikia, σελ J. K. Campbell, Honour, σελ. 277, J.du Boulay, Portrait, σελ.104.

2 100 διάβολος επηρρεάζει τις γυναίκες, οι οποίες είναι απεσταλμένες του για να προκαλέσουν στους άνδρες σεξουαλικά πάθη και να αμαρτήσουν. Η γυναίκα, απλά με το να είναι γυναίκα, ερεθίζει τον άνδρα. Σύμφωνα με την J.Dubisch 5 οι γυναίκες θεωρείται ότι μολύνουν εξ αιτίας των εκκρίσεων του σώματος τους. Αυτό τις καθιστά επικίνδυνες για τους άλλους και τις τοποθετεί σε μια κατάσταση πνευματικής μιαρότητας.(βλ. επίσης υποσ. αρ. 7) Η du Boulay 6 δίνει έναν πίνακα με μια σειρά αντιθέσεων που δείχνουν την διαφοροποίηση που κατέχουν τα δύο φύλα όσον αφορά την φύση τους. 7 Άνδρας Αδάμ Ανώτερος Δεξιά Πιο κοντά στον Θεό Ευφυής Ισχυρογνώμων Γενναίος Αξιόπιστος Υπεύθυνος Δυνατός σεξουαλικότητα). Γυναίκα Εύα Κατώτερη Αριστερά Πιο κοντά στον διάβολο Χαζή Εύπιστη Δειλή Αναξιόπιστη Ανεύθυνη Αδύναμη(Οσον αφορά την Επιπλέον η γυναικεία σεξουαλικότητα θεωρείται σαν μια απειλή για τον άνδρα και την ανδρική τιμή. Μια γυναίκα πρέπει να φυλάγει τον εαυτό της και την φήμη της οικογένειας της καλλιεργώντας την αίσθηση της ντροπής. 5 J.Dubisch, Greek women: sacred or profane, JMGS (1983), vol.1 σελ : Women are also seen as dangerous because they occupy a marginal social position, belonging clearly neither to one social unit nor another, and thus never being entirely loyal or trustworthy. The ideology of female danger and male wholesomeness reflects men s unequivocal and women s paradoxical position in the social taxonomy. Often those on the margins of social classification evidence some sort of inarticulate power and danger. Things out of place evoke the idea of dirt. Thus women conceptually represent disorder and dirt. Women also symbolize those things that threaten community solidarity-differences between people, the private sphere, and the desire to be free from social control. Men thus represent both cosmic good and social order whereas women are a threat to both. Θα προσπαθήσουμε να δούμε αν το παραπάνω σχόλιο ισχύει στα τραγούδια της απιστίας, παίρνοντας σαν αρχή την αντίληψη που επικρατεί ότι: 1) η γυναίκα προκαλεί την απιστία, όπως θα δούμε παρακάτω, και 2) η απιστία προσβάλλει όλη την οικογένεια και είναι μια πράξη που φέρνει αναταραχή στους νόμους και τις δομές της κοινότητας. Σύμφωνα λοιπόν με το σχόλιο η γυναίκα συμβολίζει εκείνα τα πράγματα που απειλούν την συνοχή της οικογένειας και της κοινότητας. Στο 1 ο τραγούδι θα δούμε ότι η γυναίκα δεν είναι άξια εμπιστοσύνης ( not loyal and trustworthy) αφού καταπατά τον όρκο της. Στο 2 ο προκαλεί με τα κάλλη της ( she evidences some sort of inarticulate power and danger and evokes the idea of dirt) και στο 3 ο βάζει τον πειρασμό ανάμεσα στα αδέλφια.( thing that threatens community solidarity- differences between people). 6 J. du Boulay, Portrait, σελ Andrea Doyle, Husbands and wives, σελ.15: Ancient Greeks lived in a dualistic world wherein irreconcilable opposites were delicately poised in uneasy counterbalance. This was the impetus behind myth-making; this defined their culture and society. This system of polarity has its roots in the differences inherent in the physiological make-up of men and women. Women s bodies are mutable in that they are reproductive, and thus mysterious and held in awe. For most of her life a woman s body is involved in the process of generation either in the form of menstruation, ovulation, pregnancy or nursing.

3 101 Θα προσπαθήσουμε παρακάτω να καθορίσουμε τους όρους τιμή και ντροπή και την έννοια που κατέχουν στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία. 2. Τιμή και ντροπή Σύμφωνα με τον Campbell 8 τιμή θεωρείται το σημάδι αναγνώρισης της υπεροχής ή της αξίας ενός ατόμου. Είναι επίσης ο σεβασμός και η εκτίμηση που αποδίδεται σε ορισμένα άτομα π. χ. στους ήρωες της Επανάστασης. Από την άποψη του τιμώμενου είναι αυτό που τον ανεβάζει στα μάτια των άλλων και του δίνει έναν λόγο για υπερηφάνια και καμάρι. Επίσης μπορεί να σημαίνει και ορισμένες ιδιότητες ή συνθήκες στις οποίες βασίζεται η φήμη ενός ατόμου ή μιας ομάδας, ιδιαίτερα δε αναφέρεται στην σεξουαλική αρετή της γυναίκας. Ως προς την οικογένεια, η τιμή είναι μια όψη της ακεραιότητας και της κοινωνικής αξίας της οικογένειας όπως αυτή κρίνεται μέσα στην κοινότητα. Ακόμη αντιπροσωπεύει την ηθική αλληλεγγύη της οικογένειας, ένα ιδανικό κύκλο που πρέπει να προστατεύεται από κάθε παραβίαση από έξω, προσβολή ή προδοσία. Η αξία μιας οικογένειας αναγνωρίζεται όταν οι άλλοι φροντίζουν να μην την προσβάλλουν με κανένα από τους παραπάνω τρόπους. Εάν το κάνουν σημαίνει ότι δεν λογαριάζουν την κοινωνική της υπόσταση. Η τιμή έχει να κάνει με την δύναμη και την ισχύ παρά με το δίκαιο.το πιο ισχυρό χτύπημα σε μια οικογένεια είναι το να σκοτώσει κάποιος ένα από τα μέλη της. Μια δεύτερη κατηγορία που αφορά την τιμή είναι η σεξουαλική χειραγώγηση των γυναικών. Η ικανότητα των ανδρών μιας οικογένειας να εξασκεί έλεγχο πάνω στις γυναίκες είναι ένας από τους πολλούς δείχτες δύναμης. Ενδείξεις που δείχνουν ότι υπάρχει έλλειψη ελέγχου πάνω στις γυναίκες θα δήλωναν αδυναμία και πιθανόν να αποκάλυπταν ότι οι άνδρες είναι ευάλωτοι σε εξωτερικές προκλήσεις. 9 Η οικογένεια έχει αποκλειστικά δικαιώματα πάνω στη σεξουαλική δραστηριότητα των γυναικών. Η προδοσία έρχεται από μέσα όταν μια γυναίκα διαπράττει απιστία. Η θέληση μιας γυναίκας θεωρείται ευάλωτη και η σεξουαλικότητα της κακή, αμαρτωλή. Αυτή είναι ο αδύνατος κρίκος στην αλυσίδα. Γι αυτήν την αιτία η σεξουαλική της αγνότητα είναι σύμβολο τιμής για την οικογένεια. Η καταστροφή της τιμής είτε με την απιστία είτε με την αποπλάνηση των κοριτσιών, παρόλο που από μόνη της είναι μια ατιμωτική πράξη, τοποθετεί τον καταστροφέα κατά κάποιον τρόπο και την οικογένεια του σε μια ανώτερη θέση. Αποδεικνύεται έτσι ότι η γυναίκα είναι πρόθυμη να εγκαταλείψει τις ιερές της υποχρεώσεις για να ικανοποιήση τα αισθήματά της με έναν ξένο. Έτσι ο σύζυγος πρέπει να σκοτώσει πρώτα την γυναίκα και μετά τον εραστή. Παρομοίως ο πατέρας ή ο αδελφός πρέπει να καταστρέψει πρώτα την κόρη ή την αδελφή και μετά τον εραστή. Η προσβολή πρέπει να ξεπλυθεί με αίμα. 10 Αλλά η τιμή δεν πρέπει να ιδωθεί μόνο από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά στα οποία μπορεί να χαθεί. Οι εσωτερικές αρχές της τιμής αναφέρονται σε δύο ιδιότητες που είναι συνδεδεμένες με την σεξουαλικότητα και ξεχωρίζουν τους άνδρες από τις γυναίκες, αυτό του ανδρισμού και αυτό της ντροπής. «Το να είναι άνδρας» σημαίνει ότι πρέπει να αποδείξει ότι είναι θαρραλέος και άφοβος. Πρέπει να είναι δυνατός στο σώμα και στο μυαλό. Να έχει αυτοπεποίθηση και να βασίζεται 8 J. K. Campbell, Honour, σελ , Bette S. Denich, Sex and Power in the Balkans, σελ Για περισσότερες πληροφορίες πάνω στην σημασία του αίματος βλ. Campbell, Ηonour, σελ

4 102 στον εαυτό του. Να είναι σε θέση να λύνει τα προβλήματα και να αντιμετωπίζει τους κινδύνους που τον περιτριγυρίζουν. Μέσα σ αυτό το σύστημα αξιών μετράνε τα αποτελέσματα και όχι οι προθέσεις. Ακόμη τα φυσικά χαρακτηριστικά μετράνε πολύ. Πολλές φορές όμως ο ανδρισμός συνδέεται με αρνητικά χαρακτηριστικά, όπως ο βιασμός ή η κοροϊδία άλλων πιο αδύνατων ανδρών. Ο ανδρισμός που συνδέεται με την τιμή απαιτεί αυτή την φυσική βάση αλλά πρέπει να πειθαρχήσει την ζωώδη δύναμη και τα πάθη. Ή όπως το θέτει η J. du Boulay 11 το να έχει την αίσθηση της τιμής είναι να έχει συναίσθηση της σημασίας των έντιμων και ανέντιμων πράξεων και να προτιμά τις πρώτες. Το χαρακτηριστικό που απαιτείται από τις γυναίκες σε σχέση με την τιμή είναι η ντροπή, ιδιαίτερα η σεξουαλική ντροπή. Η γυναικεία σεξουαλική ντροπή δεν πρέπει να είναι μόνο ένας φόβος εξωτερικής τιμωρίας. Πρέπει να είναι μια ενστικτώδης αποστροφή από κάθε ένδειξη φιλαρέσκειας και αισθησιασμού, μια προσπάθεια να καλύψει το γεγονός ότι είναι γυναίκα, με το ντύσιμο, την κίνηση, την συμπεριφορά. Τα κορίτσια πρέπει να είναι ανέγγιχτα, ακόμη οι παντρεμένες πρέπει να είναι αγνές στην σκέψη και την έκφραση. Σύμφωνα με την J. du Boulay 12 η ελληνική παραδοσιακή κοινωνία πιστεύει ότι η ντροπή είναι μια αίσθηση σεξουαλικής ντροπής, που θεωρείται ότι είναι μια ιδιότητα που οι γυναίκες κατέχουν εκ φύσεως. Είναι μια εσωτερική συναίσθηση των επικίνδυνων δυνατοτήτων της γυναικείας σεξουαλικότητας και μια φυσική ικανότητα να τις ελέγξουν. Η τιμή μιας γυναίκας συνδέεται τόσο πολύ με την πειθαρχία της σεξουαλικής της δραστηριότητας που είναι σχεδόν συνώνυμη με αυτήν. Μια γυναίκα που δεν έχει την αίσθηση της ντροπής, δεν έχει τίποτα, επειδή η έλλειψη αυτής της αρετής της στερεί την άμυνα ενάντια στις παρορμήσεις της φύσης της, όπου και τελικά θα υποκύψει επειδή είναι αδύναμη από την φύση της. Γι αυτό δίνεται τόσο μεγάλη σημασία στην ντροπή των γυναικών. Και γι αυτήν την αιτία επίσης ένα από τα σπουδαία σημεία στον ορισμό της τιμής για τον άνδρα είναι η ικανότητα του να προστατέψει την οικογένεια του από την ντροπή που μπορεί να φέρει η συμπεριφορά μιας γυναίκας. Η τιμή αυτή δεν είναι ένα είδος που μπορεί κάποιος να το χάσει ή να το κερδίσει. Είναι κάτι με το οποίο γεννιέται ο άνδρας και η γυναίκα, που το χάνουν σε ακραίες περιπτώσεις και αφού χαθεί μια φορά χάνεται για πάντα. Η τιμή επομένως πρέπει να φυλάγεται. Η ντροπή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την τίμια γυναίκα. Η γυναίκα, πιστεύουν, ότι βρίσκεται πάντα σε κίνδυνο να χάσει την τιμή της γιατί είναι από την φύση της αδύναμη και ευκολόπιστη. Και μια που όλοι πιστεύουν ότι η γυναίκα αναπόφευκτα θα πέσει αν βάλει τον εαυτό της σε πειρασμό, δουλειά της είναι να μην τον βάλει καθόλου. Ο ρόλος της είναι να φαίνεται τίμια, γιατί αυτό είναι απόδειξη της παρουσίας της ντροπής. Καμιά γυναίκα δεν είναι υπεράνω πειρασμού. Η παντρεμένη γυναίκα με οικογένεια δεν έχει κανένα λόγο να υποκύψει σε άλλον άνδρα και έχει κάθε αιτία να του αντισταθεί γιατί δεν είναι όπως το ανύπαντρο κορίτσι, ανοιχτή στο να πλανηθεί με υποσχέσεις γάμου, ούτε είναι ελεύθερη από υποχρεώσεις. Η ζημία λοιπόν στην κοινωνία από την ερωτική συμπεριφορά των γυναικών φαίνεται σαν απειλή, που απειλεί την ύπαρξη του κεντρικού κυττάρου-της οικογένειας. Η απιστία χτυπά την ηθική ακεραιότητα και την τιμή της οικογένειας και κάνει τον αρχηγό της περίγελω στα 11 J.du Boulay, Portrait, σελ Ibid, σελ. 105.

5 103 μάτια του κόσμου. Η θέση αυτή είναι επιζήμια για τους άνδρες ενώ προσπαθούν να παίξουν τον ρόλο τους στην δημόσια αρένα. 13 Η γυναίκα συνεπώς πρέπει να προστατευθεί από την φύση της και από την προδιάθεση της στο κακό. Οι γυναίκες έχουν πάντα να παλέψουν με τις εσωτερικές τους αδυναμίες. Και ενώ ο ρόλος του άνδρα εξαρτάται από την επιτυχή εκπλήρωση των εξωτερικών υποχρεώσεων, ο ρόλος της γυναίκας εξαρτάται από την εσωτερική της φύση, και δεν μπορεί να είναι ποτέ ελεύθερη από την ανάγκη του ελέγχου της. Η θηλυκή λοιπόν συμπεριφορά είναι μια απειλή για την τιμή του αρσενικού και πρέπει πάντα να πειθαρχείται και να κυβερνάται. Θα ασχοληθούμε παρακάτω με τρία τργούδια που είναι αντιπροσωπευτικά για όλη την Ελλάδα και αναφέρονται στα γενικά χαρακτηριστικά της απιστίας και όχι σε ακραίες ή ιδιαίτερες περιπτώσεις. 14 Τα τραγούδια αυτά υπάρχουν σε πολλές παραλλαγές. 3. Ανάλυση των τραγουδιών 3.1. Της απίστου γυναικός Σύμφωνα με τον Saunier 15 το τραγούδι αυτό υπάρχει σε πενήντα παραλλαγές, των οποίων η μεγάλη πλειοψηφία προέρχεται από την ηπειρωτική Ελλάδα. Το θέμα της αναχώρησης μιας ομάδας ανδρών, που τους προφταίνει στον δρόμο ο ήρωας είναι μια σκηνή συχνή στα τραγούδια της ξενητιάς. Τα τραγούδια που προέρχονται από την Ήπειρο και την Δυτική Μακεδονία έχουν καλύτερη παρουσίαση γιατί τα τραγούδια της κατηγορίας αυτής ήταν πιο άφθονα. Αυτό δεν σημαίνει ότι τούτο το τραγούδι είναι τραγούδι της ξενητιάς, αλλά εμπνέεται από την ιστορική πραγματικότητα, που μπορεί να χρονολογηθεί από την εποχή 13 Bette Denich, Sex and Power, σελ Δίνουμε εδώ μια περίληψη των υπόλοιπων τραγουδιών που ασχολούνται με την απισία. 1. Το τραγούδι του Μαυριανού: Μερικοί άρχοντες συζητούν και μιλούν για το πιο πολύτιμο πράγμα που έχουν. Ο Μαυριανός επαινεί την ομορφιά της γυναίκας του. Οι σύντροφοι του τού λένε ότι η γυναίκα του «δανείζει το φιλί». Για να τον πείσουν τον συμβουλεύουν να μεταμορφωθεί και να πάει σπίτι του και να της ζητήσει καταφύγιο, κάπου να μείνει. Κατά την διάρκεια της νύχτας η ίδια η γυναίκα είναι αυτή που πλησιάζει τον Μαυριανό ερωτικά. Αλλά ακούγοντας τον καλπασμό του αλόγου του Μαυριανού, τον προτρέπει να φύγει. Ο Μαυριανός, πολύ θυμωμένος, βλέποντας ότι αυτή αναγνώρισε τον καλασμό του αλόγου και όχι τον ίδιο, της κόβει το κεφάλι. 2. Η Μάνα η φόνισσα: Ο Γιάννης φεύγει για κυνήγι και ο γιος του ο Κωνσταντής για το σχολείο. Επιστρέφοντας ο γιος βρίσκει την μάνα στην αγκαλιά ενός άλλου άνδρα., και της λέει ότι θα τα πει όλα στον πατέρα του. Η μητέρα στην αρχή τον καλοπιάνει αλλά μετά τον σκοτώνει. Του βγάζει το συκώτι και το δίνει στον μάγειρα να το μαγειρέψει. Ο Γιάννης επιστρέφει και ρωτά που είναι ο γιος του. Η μάνα του λέει ότι έμεινε στο σχολείο, ο Γιάννης τρέχει εκεί αλλά ο δάσκαλος του λέει ότι έχει να τον δει τρεις μέρες. Στην επιστροφή η γυναίκα επιμένει να καθίσει ο Γιάννης στο τραπέζι και του σερβίρει το συκώτι του γιού του. Αλλά το συκώτι μιλά και του αποκαλύπτει ποιός είναι. Ο Γιάννης σκοτώνει την γυναίκα και πάει το κεφάλι της για άλεσμα στον μύλο. 3. Ο στρατιώτης και ο γυρολόγος: Ένας στρατιώτης και ένας γυρολόγος προχωρούν μαζί. Ο γυρολόγος τραγουδά στον στρατιώτη για όλες τις όμορφες που έχει γνωρίσει. Καμιά δεν μοιάζει με την Μάγδα. Σε ερώτηση του στρατιώτη του λέει για την ακριβή τιμή που πλήρωσε για τις χάρες της. Ο στρατιώτης φεύγει και πάει να συναντήσει την πεθερά του, από την οποία μαθαίνει ότι η γυναίκα του είναι άρρωστη. Εξοργισμένος φεύγει για να της κόψει το κεφάλι γιατί σκέφτεται πως ενώ ήταν άρωστη, γιατί χάριζε τα κάλλη της; Η γυναίκα του βγαίνει για να τον προϋπαντήσει και τον ντροπιάζει: του λέει ότι σε δώδεκα χρόνια αυτός δεν κέρδισε τίποτα, δεν έκανε τίποτα για την οικογένεια του ενώ αυτή μάζεψε μια περιουσία. Το τραγούδι τελειώνει γενικά με έναν τρόπο προσβλητικό από την μεριά της γυναίκας, η οποία διατάζει τον άνδρα της να κουνήσει στην κούνια το παιδί, το οποίο απόκτησε με έναν άλλον. 15 Για την λεπτομερή κατανομή των τραγουδιών ανά την Ελλάδα βλ. Saunier, Adikia, σελ

6 104 όπου η μετανάστευση άρχισε να παίρνει μεγάλο πλάτος, δηλ. την εποχή της κατάρρευσης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στην αποπέρα γειτονιάν, στην παραπάνω ρούγαν, Μια λυγιρή κοιμότανε στ αντρός της τες αγκάλες. Και ύπνος δεν της ερχότανε και ύπνος δεν της πάγει. Όλο τ αντρός έλεγεν, όλο τ αντρός της λέγει. «Βαριά κοιμάσαι, Κωνσταντή, ύπνον βαρύ που κάμνεις! Και τα καράβι αρμένισαν, κι η συντροφιά σου πάγει». «Αφ σε μ ακόμα, λιγυρή, ύπνον να πάρ ολίγον. Πολύ με βιάζεις, λυγιρή, πολύ με βιάζεις κόρη, Κάποιον άλλον αγαπάς, κι άλλον θέλεις να πάρεις». «Ανίσως άλλον αγαπώ, κι άλλον θέλω να πάρω, σπαθί βαστάς στην μέση σου, κόψε μου το κεφάλι, να ματωθούν τα ρούχα μου, κι εσένα το σπαθί σου». Ο Κώστας καβαλίκεψε, και πάγει δυ ώρες δρόμον. Το καλαμάρ αστόχησε, γυρίζει να το πάρει. Βρίσκει τες πόρτες του κλειστές, βαριά μανταλωμένες, Βρίσκει κι αυτήν την λυγιρή, όπου κοιμάται μ άλλον. «Σήκου απάνω, λυγιρή, να ιδούμε ποιός σ αρέσει ποιός είναι εμορφότερος και άξιον παλικάρι». «Στην εμορφιάν και το σπαθί, άξιος η αφεντιά σου, στο φίλημα, στ αγκάλιασμα, άξιος η αφεντιά του» Και το σπαθί του έβγαλε, λιανά-λιανά την κάμνει. Ιδές κορμί αγγελικόν, γυναίκα δίχως πίστιν. 16 Σ αυτήν την παραλλαγή ο άνδρας ο ίδιος προκαλεί την γυναίκα να κάνει την σύγκριση με τον εραστή, ενώ σε άλλες κρυφακούει την γυναίκα του να συγκρίνει τα χαρίσματα του άνδρα της και του εραστή της. Η συνομιλία των πρωταγωνιστών δεν προδίδει καμιά ιδιαίτερη κοινωνική κατάσταση. Η απιστία της γυναίκας εδώ είναι μια καθαρά προσωπική υπόθεση. Είναι αυτές οι ιδιαίτερες περιστάσεις και προσωπικές απόψεις για τις οποίες ενδιαφέρεται ο δημοτικός ποιητής. 17 Εδώ πρέπει να ξεχωρίσουμε ορισμένα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που δίνουν στα πρόσωπα μια αξιοσημίωτη ειλικρείνια και στο τραγούδι μια μεγάλη δραματική ικανότητα. Η ανυπομονησία της γυναίκας, η αμφίβολη αναχώριση του άνδρα, πράξη συνειδητή ή ασυνείδητη; Εκείνο επίσης που υπογραμμίζεται από τον ποιητή είναι η δολιότητα της γυναίκας, που κορυφώνεται με τον όρκο της. Η γυναίκα χρησιμοποιεί την πονηριά και δεν διστάζει να φτάσει μέχρι και τον όρκο για να επιτύχει αυτό που θέλει. Όπως είδαμε παραπάνω η γυναίκα εξισώνεται με τον Πονηρό, δηλ. τον διάβολο. Ο όρκος της όμως δεν φτάνει μόνο ως την άρνηση. Η γυναίκα προχωρά και τον προκαλεί να της κόψει το κεφάλι, όχι κάποιο άλλο μέλος του σώματος. Το κεφάλι είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος να δείχνεται η ολότητα του ανθρώπου. Το κεφάλι είναι ο άνθρωπος. 18 Είναι η έδρα όπου συλλαμβάνεται κάθε καλή ή κακή σκέψη. Είναι εκεί όπου συνελλήφθη όλη η διαδικασία της απάτης. 16 C. Fauriel, Ελληνικά, τομ. Α, σελ G. Saunier, Adikia, σελ Σκαρτσής, Το δημοτικό, τομ. Α, σελ.149.

7 105 Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι αυτό της σύγκρισης ανάμεσα στα χαρίσματα του άνδρα και του εραστή. Η γυναίκα αναγνωρίζει στον άνδρα της όχι μόνο ομορφιά αλλά και αξιοσύνη στο σπαθί. Επίσης δεν μιλά για πλούτη. Εκείνο που δεν του αναγνωρίζει είναι οι ερωτικές του ικανότητες. Σύμφωνα με τον Campbell 19 τα φυσικά χαρακτηριστικά του ανδρισμού είναι πολύ σημαντικά. Ένας άνδρας πρέπει να είναι «βαρβάτος», δηλ. προικισμένος με τα δυνατά χαρακτηριστικά του ανδρισμού από τα οποία αντλεί δύναμη. Και η δύναμη είναι κύριο χαρακτηριστικό για την τιμή του άνδρα. Όταν λοιπόν η γυναίκα δεν του αναγνωρίζει αυτό το χαρακτηριστικό, προσβάλλει την τιμή του. Η προσβολή στην τιμή ενός άνδρα είναι θάνατος. Η τιμωρία της άπιστης γυναίκας είναι ο θάνατος. Ο φόνος όμως της γυναίκας δεν είναι ένας ψυχρός φόνος με το σπαθί ή το όπλο. Δεν είναι απλώς το κόψιμο του κεφαλιού όπως το είχε ζητήσει η γυναίκα. «Και το σπαθί του έβγαλε, λιανά-λιανά την κάμνει», φανερώνει έναν φόνο αργό, άγριο και βασανιστικό, που δείχνει όλα τα συναισθήματα του συζύγου. Το κομμάτιασμα είναι ένα θέμα συχνό στα δημοτικά τραγούδια. 20 Το τραγούδι καταλήγει με μια ισχυρή αντίθεση, κορμί αγγελικό-γυναίκα δίχως πίστιν. Και ενώ στον προηγούμενο στίχο έχουμε το κομμάτιασμα του κορμιού, εδώ έχουμε πάλι την σύνθεση του σε ολοκληρωμένη οντότητα που χρησιμεύει για να εκφράσει την λαϊκή φιλοσοφία για την γυναίκα. Η γυναίκα ντυμένη το αγνό αγγελικό κορμί εξωτερικά, από μέσα όμως είναι «απεσταλμένη» του διαβόλου, χωρίς πίστη, με όλες τις σημασίες που μπορεί να έχει η λέξη αυτή Της Μάρως Στο βιβλίο του Adikia, o Saunier 21 αναφέρει ότι το τραγούδι αυτό υπάρχει σε 19 παραλλαγές στην Βόρεια Ελλάδα, το Αιγαίο και τα Ιόνια νησιά. Οι καλύτερες παραλλαγές προέρχονται από την Θράκη και το Βόρειο Αιγαίο. Παρατηρεί επίσης ότι το μοτίβο του κυνηγιού και οι περιγραφές των περιοχών δηλώνουν την καταγωγή του τραγουδιού από αυτές τις περιοχές. Το τραγούδι αυτό περιέχει στοιχεία που μπορεί να είναι αρχαία αλλά η παρούσα μορφή είναι πρόσφατη δημιουργία, χωρίς να αναφέρεται συγκεκριμένη χρονολογία. Έχει στοιχεία ακριτικών τραγουδιών αλλά είναι παραλογή. Τα ονόματα Κώστας, Μάρω, Γιάννης ανήκουν στην κατηγορία των κύριων ονομάτων που χαρακτηρίζουν πρόσφατα κείμενα, σε αντίθεση με το θέμα του πήγαινε-έλα του ήρωα που είναι ένα θέμα πολύ διαδεδομένο και πολύ πιο παλιό. Κάθετ η Μάρω κάθεται, στου Γιάννου τα σαράγια, Κρατεί γυαλί στο χέρι της, τα κάλη της κοιτάζει. «Α, κάλλη, α, κάλλη μ έμορφα, κι αστήθι μου χιονάτο, τάχα Κώστας θα σας χαρεί, Γιάννης θα σας κερδίσει;» το λόγο δεν απόσωσε, το λόγο δεν απόειπε, να, να κι ο Κώστας και περνά, παίζοντας το λαγούτο, παίζοντας και το κίτελι με συρματένια τέλια. 19 J. K. Campbell, Honour, σελ Σκαρτσής, Το δημοτικό, τομ. Α, σελ. 152: «μπορεί να είναι αναγωγικό στα πράγματα, μέσα από δυνατά συναισθήματα, που είναι το δέος, η αγάπη, ο θάνατος, κ.ά. Δεν έχει τίποτα το τραγικό στο βάθος, γίνεται μόνο δραματικό θέμα και στο τραγούδι λέγεται και γίνεται με την πιο γνήσια λειτουργία της γλώσσας και της ποίησης». 21 G. Saunier, Adikia, σελ. 146.

8 106 Μάνα και κόρ επρόβαλεν από το παραθύρι «Κόπιασε, Κώστα μ κι έλα εδώ, έλα στ αρχοντικό μας». «Μάρω μ το Γιάννο σκιάζομαι, το Γιάννο τον φοβούμαι». «Ο Γιάννος πάγει στα βουνά ν αλαφοκυνηγήσει, να φέρ αρκούδια ζωντανά, αρκούδια μερωμένα, και στην ουρά του μαύρου του δέντρα ξεριζωμένα». Ανέβη Κώστας κι έκατσε μαζίτσα με τη Μάρω, Τρώνε μαζί και πίνουνε, μαζί και τραγουδούνε. «Θεέ μ, βρέξε, χείμασε, κάμε βαρύ χειμώνα, να κατεβάσει ο Τούρναβος, να πάρει τα γεφύρια, να μείν ο Γιάννος στα βουνά, να τονε φάν τ αγρίμια». Το λόγο δεν απόσωσε, το λόγο δεν απόειπε, Νά, νά κι ο Γιάννης πρόβαλε στον μαύρο καβαλάρης, Φέρει τ αλάφια ζωντανά, τ αγρίμια μερωμένα Και στην ουρά του μαύρου του δέντρα ξεριζωμένα. «Άνοιξε, Μάρω μ, άνοιξε, να μπάσω το κυνήγι». «Γιάννο μ, τ αλάφια σκιάζομαι, τ αρκούδια τα φοβάμαι, και πάγαινε στη μάνα σου, που τα χει μαθημένα». Δίνει βιτσιά του μαύρου του στη μάνα του παγαίνει. «Άνοιξε, μάνα μ, άνοιξε, να μπάσω το κυνήγι». «Φωτιά ας σε κάψει, Γιάννο μου, κι έσέ και το κυνήγι, κι η Μάρω μας πανδρεύεται, τον Κώστα γι άνδρα παίρνει». Δίνει βιτσιά του μαύρου του, κι οπίσω του γυρίζει, Βρίσκει τον Κώστα καθιστό, τη Μάρω και τον κέρνα. «Κώστα μ τι γύρευες εδώ, κι ήρθες στ αρχοντικό μου;» «Η Μάρω σου με κάλεσε, γυναίκα να την πάρω». «Άιδε, βρε Κώστα, από δω, σύρε στα γονικά σου». Πιάνει τη Μάρω απ τα μαλλιά, την πεθερά απ το χέρι Στο μύλο τις επάησε, να τες αλέσει αλεύρι. «Άλεσε μύλε μ, άλεσε, μάνα και θυγατέρα, άλεσε και ξανθά μαλλιά, στο σύρμα τυλιγμένα». Κι ο μυλωνάς τόνε ρωτά «Τι έχεις στο τσουβάλι;» Όσες δεν κάνουνε καλά, πίσω στον ήλιο πάνε. 22 Και πάλι σ αυτό το τραγούδι δεν έχουμε φανερή κοινωνική κατάσταση των πρωταγωνιστών. Το ψυχολογικό χαρακτηριστικό το πιο κατηγορητέο εδώ είναι ο ναρκισσισμός της γυναίκας, ο θαυμασμός της ομορφιάς της στον καθρέφτη. Στην Μάρω λείπει η ντροπή. Θα έπρεπε να απουσιάζει από αυτή κάθε είδος φιλαρέσκειας, αρνητικό χαρακτηριστικό της ντροπής. Το μοτίβο του θαυμασμού μιας γυναίκας στον καθρέφτη βρίσκεται και σε άλλα τραγούδια. Εδώ όμως είναι καταδικαστέο από τον δημοτικό ποιητή. Μια αρραβωνιασμένη ή παντρεμένη γυναίκα δεν έχει λόγο να προκαλεί με την ομορφιά της άλλον άνδρα. Δεν είναι όμως μόνο η ομορφιά σαν φυσικό στοιχείο που θα μπορούσε να τραβήξει την προσοχή. Ο Campbell 23 αποφαίνεται ότι η γυναίκα με το να είναι γυναίκα προκαλεί τον άνδρα. Αποδεχόμαστε την άποψη αυτή του Campbell ιδιαίτερα για την εποχή εκείνη όπου η επαφή ανάμεσα στα δύο φύλα ήταν τόσο δύσκολη και η γυναίκα μυθοποιείται. Μπορεί 22 C.Fauriel, Ελληνικά, τομ.β, σελ J. K. Campbell, Honour, σελ. 277.

9 107 να τον παρασύρει στην καταστροφή με μια ματιά ή μια χειρονομία. Από την στιγμή που αυτός θα κάνει το πρώτο βήμα, αυτή δεν μπορεί να του αντισταθεί. Στην λαϊκή αντίληψη, η σεξουαλικότητα της γυναίκας, η αδυναμία της θέλησής της και η φυσική δύναμη του άνδρα είναι όλοι σημαντικοί παράγοντες που εμπλέκονται στην σεξουαλική δραστηριότητα. Γι αυτούς τους λόγους περιμένουν από κάθε γυναίκα να έχει «ντροπή» με την έννοια ότι στα λόγια, στην κίνηση, στην συμπεριφορά, αυτή πρέπει να κρύβει την ύπαρξη της σεξουαλικότητας της. Σύμφωνα με τον πίνακα που έδωσε η J. du Boulay παραπάνω, οι γυναίκες είναι αδύνατες και αισθησιακές από την φύση τους. Μια λοιπόν που η φύση των γυναικών είναι να είναι αισθησιακές και να προκαλούν τους άνδρες και η φύση των ανδρών είναι να είναι έξυπνοι, τότε ακολουθεί ότι η ευθύνη για την σεξουαλική επιθυμία των ανδρών πέφτει στην γυναίκα που προκάλεσε αυτήν την επιθυμία, παρά στον άνδρα που ανταποκρίνεται σε αυτήν. Η Μάρω έχει απόλυτη αίσθηση του πως θα προκαλέσει άλλον άνδρα. Ξέρει την δύναμη των γυναικείων χαρακτηριστικών της αστήθι μου χιονάτο. Η δύναμη της σεξουαλικότητας της είναι συνειδητή και δεν διαστάζει να την χρησιμοποιήσει. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για το οποίο κατηγορείται εδώ η νεαρή γυναίκα είναι το ψέμα που λέει στον άνδρα, ότι φοβάται δηλ. το κυνήγι, για να κερδίσει χρόνο. Αυτό το ψέμα κάνει χειρότερη την δολιότητα που έγκειται στην πράξη της, το ότι δηλ. απευθύνεται σ έναν μέλλοντα σύζυγο που την εμπιστεύεται, που δε θέλει παρά να την πιστέψει. Η τιμωρία και εδώ είναι ο θάνατος. Στην ιδιαίτερη αυτή παραλλαγή ο άνδρας σκοτώνει και την μάνα της γυναίκας. Αν η Μάρω δεν είχε τέτοια μάνα πιθανόν να μην έκανε ό,τι έκανε. Ο Campbell 24 παρατηρεί ότι εάν ο ρόλος της μάνας εκφράζει την αλληλεγγύη της οικογένειας, η τιμή και η ακεραιότητα της οικογένειας εξαρτάται από την αρετή της μάνας. Εάν μια μάνα θεωρηθεί ένοχη για απιστία, τότε θεωρείται ότι μολύνει και τα παιδιά της με τα χαρακτηριστικά της ατίμωσης και αυτά μπορεί να κληρονομήσουν τις ίδιες αδυναμίες. Με τον διπλό αυτό φόνο ο Γιάννης χτυπά το κακό αλλά και την ρίζα του Τ αγαπημένα αδέλφια και η κακή γυναίκα Σύμφωνα με την ίδια έρευνα του Saunier, το τραγούδι υπάρχει σε 99 παραλλαγές. Είναι πανελλήνιο και χωρίς πρόσφατα μοτίβα δεν μπορεί παρά να είναι αρκετά παλιό. Το κοινωνικό περιβάλλον είναι αρκετά ασαφές-η κατοχή γης, της οποίας η αξία δεν καθορίζεται, δεν είναι αρκετή για να προσδιορίσει την κοινωνική κατάσταση των ηρώων. Το τραγούδι έχει χαρακτήρα καθολικό. Άλλο τι δεν εζήλεψα εις τον απάνω κόσμο, Παρά το γλήγορο άλογο και το γοργό ζευγάρι, Και την γυναίκα την καλή, νοπού τιμάει τον άνδρα. Ήταν δυό αδέρφια γκαρδιακά και πολυαγαπημένα, Κι ο πειρασμός εβάλθηκε για να τα ξεχωρίση. 24 Ibid, σελ 169: Just as the elements of wealth and prestige are inherited through both mother and father, so it is believed that a child inherits the elements of its moral character from both parents. But since the important moral qualities are sex-linked, sons are thought to form their moral character essentially after the pattern of their fathers, especially with reference to manliness, while daughters particularly inherit those qualities of the mothers which affect their sense of sexual shame.

10 108 Αγάπησε ο μικρότερος του πρώτου την γυναίκα, Και ντρέπεται να της το πη, ναν της το μολογήση. Μα μια γιορτή, μια Κυριακή, μια πίσημη νημέρα, Που βγήκε η κόρη απ το λουτρό κι ο νιός από μπαρμπέρη Και συναπαντηθήκανε σε ξέχωρο σοκάκι, Εξεδιαντράπη και της λέει και της το φανερώνει. «Νύφη μου, σάμπως σ αγαπώ, νύφη, σάμπως σε θέλω. -Εσύ το θέλεις μια φορά κι εγώ το θέλω δέκα, μ α μ αγαπάς σα σ αγαπώ, και θες με σα σε θέλω, τον αδερφό σου σκότωσε κι έλα για να με πάρης. -Και τι αφορμή να τού βρω γω, για να τόνε σκοτώσω; -σύρτε για να μοιράσετε το πατρικό σας χτήμα, από τοις άκραις δώσε του κι από τους παλιούς τους όχτους, κι όπου καλά και καρπερά ς το μέρος το δικό σου, κι όπου άκρη και περίτραφος ς το μέρος το δικό του, κ εκείνος είν αράθυμος ρήξε και σκότωσέ τον». Το μαύρο καβαλίκεψε και ς το χωράφι πάγει. «Ήρτε καιρός μπρε Κωνσταντή, καιρός να χωριστούμε, έλα για να μεράσουμε το πατρικό μας χτήμα. Από ταις άκραις πάρε συ κι από τους παλιούς τους όχτους Κι όπου καλά και καρπερά ς το μέρος το δικό μου, Κι όπου άκρη και περίτραφος ς το μέρος το δικό σου. -Γιατί, γιατί αδελφούλη μου να πάρω από ταις άκραις; Γιατί να μη μοιράσουμε όπως μοιράζουν όλοι; -Πάρ απ ταις άκραις, Κωνσταντή, γιατί θα σκοτωθούμε. -Χαλάλι σου, αδελφούλι μου, κι όλα δικά σου να ναι, παρά να ξεχωρίσουμε, πάρε και το δικό μου».. Τον πήρε το παράπονο, είδε τ αδίκημα του, Τραυειέται σε παράμερο και κάθεται και κλαίει. Το μαύρο καβαλίκεψε και ς το χωριό γυρίζει, Τη νύφη του νεφώναξε τη νύφη του φωνάζει. «Γλήγορα, νύφη μου, νερό να πλύνω το σπαθί μου. Τον αδερφό μου σκότωσα και τόχω ματωμένο». Κι αυτή απ την πολλή της βια κι από την πολλή χαρά της, Το μαστραπά φτυς άρπαξε, κρασί ήτανε γιομάτος, Τη σκάλα νεκατέβηκε, νερό για να του χύση. Αχ τα μαλλιά την άρπαξε, λιανά λιανά την κόβει. 25 Στο τραγούδι αυτό η απιστία της γυναίκας δεν είναι το μοναδικό θέμα. Είναι επίσης η διατάραξη της οικογένειας. Εδώ τοποθετούνται προσωπικές και οικογενειακές αναφορές ως προς τον γάμο, πράγμα που φαίνεται ότι απασχόλησε την σκέψη του δημοτικού ποιητή. Το τραγούδι ανοίγει με μια εισαγωγή όπου ο ποιητής πλέκει το εγκώμιο της καλής γυναίκας ( και την γυναίκα την καλή, νοπού τιμάει τον άντρα), που έρχεται σε αντίθεση με την κατάληξη του τραγουδιού. 25 Ν. Πολίτης, Εκλογαί, σελ.125.

11 109 Εδώ βλέπουμε πάλι την έννοια της τιμής, όπου η γυναίκα είναι κύρια υπεύθυνη για την τιμή του άνδρα. Με τις πράξεις της πρέπει να διαφυλάξει την τιμή του. Δεν εισέρχεται μόνο η έννοια του σεβασμού εδώ αλλά και η έννοια της υπακοής 26. Η υπακοή στον άνδρα είναι ηθική υποχρέωση της γυναίκας. Η κοινή γνώμη δεν συγχωρεί την ανυπακοή ακόμη και αν ο άνδρας της φέρεται άσχημα. Η πράξη όμως ανυπακοής που μπορεί να καταστρέψει τον άνδρα είναι αυτή της απιστίας. Η απιστία καταστρέφει την ηθική ολοκλήρωση και την τιμή της οικογένειας και κάνει περίγελω την κεφαλή της οικογένειας. Η γυναίκα τιμά τον άνδρα με την υπακοή της. Στην γυναίκα επίσης αποδίδεται το επίθετο καλή, το οποίο σύμφωνα με την J. du Boulay 27 έχει διάφορες σημασίες. Υπάρχουν δύο παράγοντες στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία που καθορίζουν την υπόληψη μιας γυναίκας, που όπως είδαμε, βασικά εστιάζεται στην αίσθηση της ντροπής, αλλά επεκτείνεται και σε περιοχές που δεν έχουν σχέση με την σεξουαλική της συμπεριφορά. Ο ένας είναι το γεγονός ότι η απουσία της από το σπίτι ή παρέκκλιση από την συνηθισμένη της συμπεριφορά μπορεί να θεωρηθεί σαν απόδειξη δυσδαιμονικών σχέσεων. Ο άλλος είναι ότι, μια που σύμφωνα με την αντίληψη για την γυναικεία φύση, η ντροπή της γυναίκας είναι η αρετή της, σε απόψεις της ζωής που δεν σχετίζονται με την σεξουαλικότητα, εάν το απαιτήση η περίσταση, μπορεί να αναφερθούν ξανά πίσω στην γυναικεία βασική ηθική φύση. Έτσι ενδείξεις απιστίας είναι απόδειξη της γυναικείας αναξιότητας και σε άλλες περιστάσεις. Και αντίστροφα, απρόσεχτη συμπεριφορά στο σπίτι και παραμέληση του νοικοκυριού αναφέρονται ξανά πίσω στην βάση της τιμής της γυναίκας και προκαλούν συκοφαντίες για την αγνότητα της. Γι αυτόν τον λόγο το να θεωρείται «καλή» με την έννοια που αυτή η λέξη χρησιμοποιείται για να δηλώσει την «αγνή», μια γυναίκα δεν πρέπει μόνο να είναι στην κυριολεξία αγνή, αλλά πρέπει να είναι πιστή, να δουλεύει σκληρά, να υπακούει τον άνδρα της και να είναι άξια νοικοκυρά. Μια άλλη λέξη που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι η λέξη «πειρασμός». Εδώ ο πειρασμός δεν είναι ο διάβολος αλλά ο πράκτορας του, η γυναίκα, και έρχεται να δοκιμάσει την αδελφική αγάπη. Παρακάτω εξετάζεται η συμπεριφορά της γυναίκας. Η γυναίκα είναι κλεισμένη στο σπίτι και δεν έχει ευκαιρίες να εκφράσει τα αισθήματα της. Σε αντίθεση, όταν η πρωτοβουλία του άνδρα κάνει να πέσει αυτό το φράγμα, η γυναίκα γίνεται πιο εκδηλωτική, πιο απόλυτη και εκδηλώνει πιο έντονα το πάθος της από αυτό του άνδρα, Εσύ με θέλεις μια φορά, κι εγώ σε θέλω δέκα. Εμφανίζει εδώ πάλι την γυναίκα ο ποιητής σαν πιο αδύναμη, χωρίς να μπορεί να κυριαρχήσει στα πάθη της. Προχωρώντας πιο κάτω η ίδια προσφέρει την λύση στον μικρότερο αδελφό χωρίς δεύτερη σκέψη, που σημαίνει ότι είχε εκ των προτέρων σκεφτεί την εκδοχή αυτή, και αβίαστα και χωρίς ενδοιασμούς την εκφράζει. Η ίδια ξέρει πόσo ευαίσθητα είναι τα ζητήματα 26 Loring M. Danforth, Power through Submission in the Anastenaria, JMGS, σελ. 207: If a wife does not defer properly to her husband in public, villagers repeatedly single out the wife, rather than the husband, for the greater share of blame. It is true that a husband who is not able to control his wife does not command much respect. However, the woman is primarily held responsible for the situation. The woman who insists on playing the dominant public role in the family is evil because she humiliates her husband and brings dishonour upon herself, her husband and the entire family. 27 J. du Boulay, Portrait, σελ. 131.

12 110 κληρονομιάς 28 και δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει ένα τόσο ευαίσθητο θέμα για να στρέψει τον έναν αδελφό ενάντια στον άλλο. Παρόλο που στην γυναίκα αποδίδεται το επίθετο «χαζή», ξέρει πολύ καλά να χειρισθεί την ψυχολογία των αδελφών πάνω σ αυτό το θέμα. Το πρώτο λάθος του αδελφού είναι ότι πρώτος αυτός παίρνει την πρωτοβουλία να εκφράσει τα αισθήματα του. Η κοινωνική θέση της γυναίκας δεν της επιτρέπει να πάρει τέτοια πρωτοβουλία. Αλλά χωρίς αυτήν, τα αισθήματα της δεν θα μπορούσαν να εκδηλωθούν. Το δεύτερο είναι ότι δεν φέρνει καμιά αντίρρηση στο να σκοτώσει τον αδελφό του αλλά επίσης δέχεται αυτά που του λέει η γυναίκα, δηλ. να χρησιμοποιήσει τις δικαιολογίες για την κληρονομιά. Όμως η γενναιοδωρία του αδελφού του τον επαναφέρει στην τάξη και καταλαβαίνει το λάθος του, Τον πήρε το παράπονο, είδε τ αδίκημα του. Συμφωνούμε εδώ με την παρατήρηση του Saunier 29 σχετικά με την λέξη παράπονο, που δείχνει συνήθως το δικαίωμα στην διαμαρτυρία, όταν απευθύνεται σε ένα θύμα αδικίας, δηλώνει εδώ, όπου απευθύνεται στον ένοχο, το αίσθημα της επανάστασης ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό, που προκλήθηκε από την συναίσθηση της ενοχής του. Για τον δημοτικό ποιητή ο δεσμός μεταξύ αδελφών είναι ισχυρότερος και από το δεσμό του γάμου, και έχει επίσης μια ηθική δύναμη που δεν την έχει ο γάμος. Επίσης στο ζευγάρι δεν υπάρχουν παιδιά. Ο Campbell 30 αναφέρει ότι τα αδέλφια θα ζούζαν πάντα μαζί εάν δεν υπήρχαν οι καυγάδες των γυναικών. Επίσης παρατηρεί ότι ο δεσμός ανάμεσα στα αδέλφια χαλάει όχι από τον γάμο αλλά από την γέννηση των παιδιών και ότι οι υποχρεώσεις για τους άμεσους απογόνους έχουν τον πρώτο λόγο. Στο τραγούδι αυτό βλέπουμε ότι λόγω έλλειψης παιδιών ο μεγαλύτερος με ευκολία δίνει στον μικρότερο τα χωράφια του. Γυρνώντας πίσω ο μικρός αδελφός με ψέμμα ξεπληρώνει την νύφη του, λέγοντας της ότι σκότωσε τον αδελφό του. Εκείνο που προκαλεί μεγάλη εντύπωση είναι η παντελής έλλειψη τύψεων από την γυναίκα, Κι αυτή απ την πολλή της βια κι απ την πολλή χαρά της. Και μέσα στην χαρά της αντί να πάρει νερό, παίρνει κρασί για να ξεπλύνει το σπαθί. Το κρασί εδώ χρησιμοποιείται συμβολικά. Είναι το σύμβολο του αίματος. 31 Η έλλειψη τύψεων δίνει στην προσωπικότητα της γυναίκας ένα εντυπωσιακό βάθος. Αλλά σύμφωνα με τον Saunier 32 το νόημα του τραγουδιού δεν εξαρτάται από την μοναδικότητα 28 M. Herzfeld, Social tension and inheritance by lot in three Greek villages, Anthropological Quarterly, 53.2, σελ.91-93: As in many parts of the world, the division of property among co-heirs in rural Greece is often marked by tension, mutual distrust and occasional violence Each male sibling is, or expects to become, the head of an independent household, and the material basis of its existence is his own inheritance. He will therefore try to make his share of patrimony as large as possible, and this inevitably put him against his brothers that fraternal strife is best circumvented entirely. This concern helps to explain the persistence of a device expressly intended to avert fraternal strife-the division by lot. Division by lot is organized to minimize the chances of an unfair distribution. Thus, when land is divided in this way, each package contains a segment of each plot of land, so that the outcome does not favor one heir with all the fertile land, another with the most sun-drenched or best irrigate and so forth it seems to be assumed throughout rural Greece that a woman should side with her husband if she gets involved at all; her interests, moral as well as material, are most closely tied to his. 29 G. Saunier, Adikia, σελ J. Κ. Campbell, Honour, σελ Ibid, σελ. 117: wine is a life-liquid. It is drunk ritually by the bride and the groom during the wedding ceremony. A glass of wine must be accompanied by a toast and toast affirms a relationship. Wine also is the symbol of blood. 32 G. Saunier, Adikia, σελ.153.

13 111 της προσωπικότητας της γυναίκας. Η συμπεριφορά της άπιστης γυναίκας δεν είναι τυχαία. Προδίδει με τις πράξεις της βασικές κοινωνικές δομές. Η τιμωρία και εδώ είναι ο θάνατος. Αυτή την φορά όμως δεν είναι ο άνδρας που σκοτώνει την άπιστη γυναίκα του. Είναι ο ένοχος αδελφός που με την πράξη του αυτή διορθώνει το κακό που παραλίγο να γίνει, αλλά δείχνει επίσης ότι μετανοιώνει. Είναι επίσης ένας τρόπος να δείξει ότι δεν κινείται μόνο σε προσωπικό επίπεδο αλλά είναι ένα πρόβλημα συλλογικό, στο επίπεδο της οικογένειας αλλά και της κοινότητας, την οποία ο νεαρός αδελφός, επιβάλλοντας την τιμωρία, την αντιπροσωπεύει Η απιστία του άνδρα Το τραγούδι που ασχολείται με την απιστία του άνδρα το παραθέτουμε περιληπτικά. Υπάρχει σε 15 παραλλαγές από τις οποίες οι 9 είναι από την Κύπρο και αποτελούν την αρχική μορφή του τραγουδιού. Τα ονόματα, οι τόποι και οι λεπτομέρειες δείχνουν καταγωγή ακριτικού τραγουδιού. Ο Κωνσταντάς προσπαθεί να κοιμήσει την γυναίκα του, την Μαυρουδκιά, δίνοντας της κρασί, αλλά στο τέλος αυτή κατορθώνει να τον κοιμήσει. Φορά τότε τα ρούχα του άνδρα της, παίρνει τα όπλα του καβαλικεύει το καλύτερο άλογο του και πάει στο σπίτι της αντιπάλου της, δηλ. της ερωμένης του Κωνσταντά. Μόλις το νεαρό κορίτσι αναγνωρίζει τον καλπασμό του αλόγου, τρέχει να συναντήσει τον εραστή της, και τον μαλώνει για την αργοπορία του. Μαθαίνοντας ότι η αργοπορία οφείλεται στην Μαυρουδκιά, τον συμβουλεύει ξανά, όπως έκανε στο παρελθόν να ξεφορτωθεί την ενοχλητική σύζυγο. Η Μαυρουδκιά αποκαλύπτεται και την σκοτώνει. 33 Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι τιμωρείται πάλι η γυναίκα ερωμένη και όχι ο άνδρας. Και βρίσκει την τιμωρία από τα χέρια γυναίκας. Εάν παραβλέψουμε το ψυχολογικό χαρακτηριστικό της ζήλειας που οπλίζει το χέρι της Μαυρουδκιάς, θα δούμε ότι και άλλοι κοινωνικοί παράγοντες παίζουν ρόλο εδώ. Σύμφωνα με τον Campbell 34 τις απόψεις για τα δύο φύλα τις δέχονται και οι άνδρες και οι γυναίκες. Οι γυναίκες συμφωνούν ότι είναι οι ίδιες αδύνατες και ότι το σφάλμα στις περιπτώσεις αποπλάνησης ή απιστίας πέφτει κυρίως στο κορίτσι ή στην γυναίκα. Έτσι δέχονται ότι η τιμωρία κατά κύριο λόγο, πρέπει να πέσει πάνω στην γυναίκα. 4. Αιτίες απιστίας Γιατί όμως η γυναίκα απιστεί; Θα δεχτούμε ότι είναι η ίδια η φύση της, όπως την καθορίσαμε παραπάνω, που την οδηγεί εκεί ή υπάρχουν πραγματικοί παράγοντες που την οδηγούν σε έναν άλλο άνδρα και την κάνουν να επαναστατεί; 33 G. Saunier, Adikia, σελ J. Κ. Campbell, Honour, σελ. 278: in customary behaviour this social and moral inferiority is expressed in a number of ways. Women walk behind their men when they are together in public and show them respect. In church women huddle at the back or line the left-hand wall. Women agree that they are inferior to men in every way, and they continually bemoan their fate that they were not born into the other sex.

14 112 Οι γάμοι στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία κανονίζονται από τους γονείς. Οι γυναίκες από την αρχαιότητα δεν έιχαν καμιά αυτονομία, απλά με τον γάμο άλλαζαν χέρια. 35 Από τα χέρια του πατέρα περνούσα στα χέρια του άνδρα. Οι άνθρωποι δεν ρωτούσαν κάποιον ποιαν παντρεύτηκε αλλά ποιανού κόρη πήρε. Ακόμη και σήμερα συνηθίζεται να παραδίδει ο πατέρας στην εκκλησία την νύφη στον γαμπρό. Η γυναίκα από το σπίτι του πατέρα, στο οποίο μετά τον γάμο δεν έχει πια κανένα δικαίωμα, περνά στο σπίτι του άνδρα της. Ο άνδρας της, της είναι ουσιαστικά ένας ξένος. Αρχικά δεν τους δένει κανένας συναισθηματικός δεσμός. Συνήθως ο δεσμός αυτός έρχεται με την απόκτηση του πρώτου παιδιού. Ο άνδρας απουσιάζει συχνά από το σπίτι, στα χωράφια, στα κοπάδια ή στον πόλεμο. Ενώνεται λοιπόν με κάποιον όχι σαν αποτέλεσμα έρωτα ή βαθιάς συμφωνίας χαρακτήρων αλλά για να σχηματίσουν μια κοινωνική και συμβολική μονάδα να φτιάξουν σπίτι και να δημιουργήσουν παιδιά. Της επιβάλλεται να παίξει τον κοινωνικό ρόλο στον οποίον έχει ταχθεί. Αν λοιπόν μέσα στον γάμο αυτόν δεν βρει την συναισθηματική και σεξουαλική ικανοποίηση θα στραφεί αλλού. Οι γάμοι γίνονται για οικονομικά συμφέροντα και το κορίτσι παίρνει κάποιον αρκετά μεγαλύτερο του. Αλλά υπάρχει και η περίπτωση που εάν για κάποιον λόγο ένας αρραβώνας διαλυθεί, η γυναίκα μπορεί να ελπίζει σε γάμο με χήρο ή κάποιον φτωχό.το παρακάτω τραγούδι, που μπορεί μεν να ανήκει στα σατυρικά, δείχνει όμως τον φόβο του κοριτσιού μπροστά σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Μεσ στ αγά το περιβόλι Κάθεται πουλί κι αηδόνι Και γλεντά τον Παπαντώνη, Σόπα μάνα πάντρεψε με 5 σπιτονοικοκύρεψε με 35 Βλ. Ευριπίδης, Μήδεια, Clinton E. S. Headlam (ed), Pitt Press Series, Cambridge University Press, 1954, σελ.11: «Πάντων δ όσ εστ έμψυχα και γνώμην έχει γυναίκες εσμεν αθλιώτατον φυτόν. Ας πρώτα μεν δει χρημάτων υπερβολή Πόσιν πρίασθαι δεσπότην σώματος Λάβειν. Κακού γαρ τούτο γ άλγιον κακόν. Καν τώδ αγών μέγιστος, ή κακόν λαβειν Ή χρηστόν. Ου γαρ ευκλεείς απαλλάγου Γυναιξιν, ουδ οιόν τ ανήσασθαι πόσιν. Εις καινά δ ήθη και νόμους αφιγμένην Δει μάντιν είναι, μη μαθούσαν οίκοθεν, Ότω μάλιστα χρήσεται συνευνέντη. Καν μεν ταδ ημίν εκπονουμέναισιν ευ Πόσις ξυνοινή μη βία φέρων ζυγόν Ζηλωτός αιών. Ει δε μη, θανείν χρεων. Ανήρ δ όταν τοις ένδον άχθηται ξυνών, Έξω μολών έπαυσε καρδίαν άσης, Ή προς φίλον τιν ή προς ήλικας τραπείς. Ημίν δ ανάγκη προς μίαν ψυχήν βλέπειν. Λέγουσι δ ημάς ως ακίνδυνον βίον ζώμεν κατ οίκους, οι δε μάρνανται δορί. Κακώς φρονούντες. Ως τρις αν παρ ασπίδα Στήναι θέλοιμ αν μάλλον ή τεκείν άπαξ» (στ ). 36 J. du Boylay, Portrait, σελ. 90.

15 113 γέρο άντρα μη μου δώσεις τι ύστερα θα μετανοιώσεις γιατ ο γέρος τα ξετάζει που ν τ αλεύρι, που ν τ αλάτι που ν τ αυγά της εβδομάδας, τ αποτσήρουλα της τάβλας; Τι του γέρου τα παιγνίδια Σα νερόβραστα κρεμμύδια Τι του γέρου τα κανάκια Σα νερόβραστα σπανάκια. Τι του νιού τα παιχνιδάκια Είναι μοσχοκαρυδάκια. 37 Ο 7 ος στίχος πιθανόν να υπονοεί και την απιστία όπου αναπόφευκτα το κορίτσι θα οδηγηθεί. Ακόμη εκφράζεται το παράπονο των κορίτσιών με ένα από τα παρακάτω τραγούδια που αφιερώνονται στον μαραζιάρη. Όλες οι νιές πανδρεύθηκαν και πήραν παλληκάρια Κ εγώ Γιαννούλα όμορφη πήρα τον μαραζιάρη. Ψωμί του δίνω δε το τρώει, κρασί κι ουδέ το πίνει Του στρώνω πέντε στρώματα, πέντε προσκεφαλάδια. «Σήκω μαράζιο μ πλάγασε, σήκου, γκριμίσου, πέσε κι άπλωσε το χιράκι σου στον αργυρό μου κόρφο να βρης του Μάη τες δροσιές τ Απρίλη τα λουλούδια». Η μακρυά απουσία του άνδρα φαίνεται στο παρακάτω τραγούδι. «Νυφάδες που χορεύετε, τους άνδρες που τους έχετε; -Τους έχουμε στα πρόβατα και στα λυκοφαγώματα, τους έχουμε στα πρόβατα, στους πέντε μήνες έρχονται. Τουν στρώνω δω, τουν στρώνω κει, τουν στρώνω μέσα στο παχνί, Τουν βάζω ένα προσκέφαλο, ένα γουμαροκέφαλο. Τον άντρα βάζω τραχανά, τον γείτονα τυρί κι αυγά, Άντρας να γίνει μάρμαρο, κι ο γείτονας τριαντάφυλλο, Άντρας να πάει στα πρόβατα, γείτονας στα παπλώματα Συμπεράσματα Και στα τρία τραγούδια που εξετάσαμε που ασχολούνται με την απιστία της γυναίκας, η γυναίκα κατηγορε.ίται ότι είναι η κύρια αιτία, αυτή που προκαλεί την απιστία. Δεν είναι μόνο η πράξη της απιστίας που είναι κολάσιμη από μόνη της αλλά εμπλέκονται και άλλα αρνητικά στοιχεία που αποδίδονται στην φύση της γυναίκας, όπως είδαμε παραπάνω, και που δικαιώνουν φαινομενικά τον ρόλο που αποδίδει η κοινωνία στην γυναίκα. 37 Passow, Τραγούδια ρωμαίικα, σελ Τα δύο παραπάνω τραγούδια βρίσκονται στο βιβλίο του Στεφ. Ημελλου, Τα σατυρικά δημοτικά τραγούδια, σελ. 78 και 112 αντίστοιχα.

16 114 Στο πρώτο τραγούδι έχουμε δόλο και καταπάτηση του όρκου, πράγμα που αποδεικνύει ότι η γυναίκα είναι αναξιόπιστη. Στο δεύτερο έχουμε το στοιχείο της αποπλάνησης και της εξαπάτησης. Και ενώ στα ερωτικά τραγούδια βλέπουμε ότι το νεαρό κορίτσι χρησιμοποιεί «αθώα» πράγματα όπως το μήλο ή το μαντήλι ή τα μαλλιά της για να προσελκύσει τον νεαρό άνδρα, η ολοκληρωμένη γυναίκα εδώ χρησιμοποιεί την σεξουαλικότητα της για να προκαλέσει τον άνδρα, με καταστροφικά συνήθως αποτελέσματα. Στο τρίτο η γυναίκα δεν αντιπροσωπεύει μόνο τον πειρασμό αλλά την έσχατη μορφή του κακού όταν παρακινεί τον έναν αδελφό να σκοτώσει τον άλλον. Ιδιαίτερα στο τελευταίο τραγούδι δεν απειλείται μόνο η οικογενειακή τάξη αλλά και η κοινωνική. Η γυναίκα χρησιμοποιεί πονηρά αλλά ανεύθυνα τις δομές της κοινωνίας π. χ. το κληρονομικό δίκαιο εμπλέκοντας και διαφθείροντας και άλλους, με φόβο έτσι να διαταραχθεί όλη η κοινωνική δομή με έναν τέτοιον παρολίγο φόνο. Σε όλα τα τραγούδια που εξετάσαμε η τιμωρία είναι ο θάνατος, αλλά όπως φαίνεται σε πολλές παραλλαγές και το κομμάτιασμα του θύματος. Η γυναίκα παρόλο που γνωρίζει τις συνέπειες μιας τέτοιας πράξης, εάν το θελήσει, θα βρει τρόπους να διαπράξει την απιστία. Το αρσενικό φύλο θεωρεί καθήκον του, για την διατήρηση της τιμής του να ελέγχει την συμπεριφορά των γυναικών. Η ανάπτυξη όμως περίπλοκων μηχανισμών καταπίεσης δείχνουν ότι οι γυναίκες δεν είναι από την φύση τους υποτακτικές, υπάκουες, αλλά πρέπει να εμποδισθούν για να μην δράσουν σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα. H ανδρική υπεροχή συνδέεται με μηχανισμούς για την γυναικεία καταπίεση. Όσο πιο παντοδύναμα τα αρσενικά θεωρούνται ότι είναι, τόσο αυτή η παντοδυναμία απειλείται από φαινομενικά ασήμαντες γυναίκες.