ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Σ. ΣΤΑΜΑΤΗ ΓΕΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑΙ 1967

Transcript

1 ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

2

3 ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Σ. ΣΤΑΜΑΤΗ ΓΕΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑΙ 1967

4

5 Ὁ ἄνθρωπος Ὁ ἄνθρωπος, χάρις εἰς τὰς πνευματικὰς ἱκανότητας διὰ τῶν ὁποίων ἔχει προικισθῆ ὑπὸ τοῦ Θείου Δημιουργοῦ, ἐπιθυμεῖ ὅπως ἑρμηνεύσῃ τὴν ἐπὶ τῆς γῆς ὕπαρξίν του, καὶ ἀνέκαθεν, καθ ὅσον τοὐλάχιστον γνωρίζομεν ἐκ τῆς παραδόσεως, ᾐσθάνετο τὸν ἑαυτόν του ὡς αἴνιγμα. Ἐκτὸς τῶν πνευματικῶν χαρισμάτων, οὗτος διαφέρει οὐσιωδῶς τῶν ἄλλων ζῴων καὶ κατὰ τὰ σωματικὰ αὐτοῦ γνωρίσματα. Εἰδικώτερον, ἡ ἔκφρασις τῶν διανοημάτων αὐτοῦ διὰ τῆς γλώσσης καὶ αἱ πνευματικαὶ του δημιουργικαὶ ἱκανότητες καθιστῶσι τοῦτον σαφῶς ἀνώτερον πάντων τῶν ζῴων. Εἰς τὴν γλῶσσαν βασίζεται μία ἐκ τῶν σπουδαιοτέρων ἰδιοτήτων τοῦ ἀνθρώπου, ἡ παράδοσις. Ὁ ἄνθρωπος ζῇ ἐκ τῆς πείρας, τὴν ὁποίαν ἔχουσιν ἀποκομίσει αἱ προηγούμεναι γενεαί. Ἡ παράδοσις περιλαμβάνει τὴν ἱκανότητα τῆς ἐνσυνειδήτου ἐξετάσεως καὶ ἐρεύνης τοῦ παρελθόντος αὐτοῦ. Ἡ ἀνθρωπίνη ὑπόστασις ἀντικατοπτρίζεται εἰς τὸ πολλαπλοῦν καὶ τὸ πολύμορφον τῶν διαφόρων πολιτισμῶν. Ἡ ὕπαρξις φυσικοῦ πολιτισμοῦ δὲν εἶναι δυνατὸν ν ἀποδειχθῇ, ὡς ἐπίσης εἶναι ἀδύνατον ν ἀποδειχθῇ ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι κοινωνικὸν ζῷον. Ὁ δρόμος του ἐντὸς τῶν μεταβαλλομένων (ἢ καταστρεφομένων) πολιτισμῶν χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὰς ἐπιμόνους προσπαθείας του, ἀπὸ τὰς πλάνας, τὰς ἐπιτυχίας, τὰς ἀποτυχίας καὶ τὰς νέας ἐπιτυχίας. Ὡς φυσικὸν αἰσθάνεται ὁ ἄνθρωπος τὸν τρόπον τῆς ζωῆς του, ὅταν οὗτος δημιουργηθῇ ἕνεκα συνηθείας καὶ διαρκείας. Ἡ ἔρευνα ὅμως τοῦ πολιτισμοῦ ἔχει ἀποδείξει ὅτι οὐδεμία μορφὴ τῆς οἰκογενείας, οὐδεμία μορφὴ τῆς οἰκονομίας ἢ τῆς τέχνης ἢ τῆς ἀπονομῆς τοῦ δικαίου εἶναι φυσικωτέρα τῆς ἄλλης. Εἰς ἕκαστον τόπον πᾶσα πολιτιστικὴ ἐκδήλωσις θεωρεῖται ὡς ἀνθρωπίνη καὶ φυσική. Γενικαὶ ἀποφάνσεις περὶ τοῦ ἀνθρώπου εἶναι δυνατὸν νὰ διατυπωθῶσι μόνον ὀλίγαι. Τοιαῦται εἶναι:δὲν ὑπάρχει ἀνθρωπίνη κοινωνία ἄνευ μορφῆς τινος θρησκείας, ἄνευ μορφῆς τινος οἰκογενείας, ἄνευ οἰκονομικοῦ τινος συστήματος. Παντοῦ ἀνευρίσκομεν συμβολικὴν παράστασιν νοημάτων καὶ τάσιν πρὸς καλλιτεχνικὴν ἔκφρασιν: εἰς τὸν χορόν, τὴν ποίησιν, τὰς εἰκαστικὰς τέχνας, τὴν μυθολογίαν κλπ. Τὸ περιεχόμενον ὅμως καὶ ὁ τρόπος ἐκφράσεως τῶν ἐνσωματικῶν λογισμῶν καὶ τῶν συναισθημάτων εἶναι ποικίλα, τόσον εἰς τοὺς διαφόρους ἀνθρώπους, ὅσον καὶ εἰς τὰς ἀνθρωπίνας ὁμάδας. Ἀπὸ ἐπόψεως φυσικῆς ἐξεταζόμενος ὁ ἄνθρωπος, παρουσιάζει

6 μεγάλην προσαρμοστικὴν πρὸς τὸ περιβάλλον ἱκανότητα. Μόνον ὁ ἄνθρωπος ἐξ ὅλων τῶν ζῴων εἶναι δυνατὸν νὰ ζήσῃ εἰς ὅλα τὰ κλίματα τῆς γῆς. Δύναται νὰ ζήσῃ καὶ εἰς τὰς περὶ τοὺς πόλους περιοχὰς καὶ εἰς τὰς περὶ τὸν ἰσημερινόν. Ἡ ἀνθρωπογεωγραφία, ἡ καὶ γεωγραφία τοῦ πολιτισμοῦ λεγομένη, κατευθύνει τὴν ἔρευναν αὐτῆς εἰς τὸν ἄνθρωπον, τουτέστιν ἐξετάζει αὐτὸν εἰς τὰς σχέσεις του πρὸς τὸν γεωγραφικὸν χῶρον, τὸ μὲν ἀπὸ ἐπόψεως πολιτιστικῆς, τὸ δὲ ἀπὸ ἐπόψεως οἰκονομικῆς. 6

7 Α. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΙΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΤΟΙ ΧΕΙΩΝ ΤΗΣ ΓΗΣ Ὁ ἄνθρωπος καὶ τὸ περιβάλλον αὐτοῦ. Τὰ στοιχεῖα τῆς γῆς, τὰ ὁποῖα ἐπηρεάζουσι τὴν ζωὴν τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι τὸ ἔδαφος, τὰ ὕδατα, τὸ κλίμα, τὰ φυτὰ καὶ τὰ ζῷα. Τὸ ἔδαφος. Ἡ μορφολογία τοῦ ἐδάφους ἀσκεῖ μεγάλην ἐπίδρασιν εἰς τὴν ζωὴν τοῦ ἀνθρώπου. Αἱ καλλιέργειαι γενικῶς ἐξαρτῶνται καὶ ἐπηρεάζονται πολὺ ἐκ τοῦ πεδινοῦ ἢ ὀρεινοῦ ἐδάφους. Ἀπασχολήσεις συναφεῖς πρὸς τὴν ἐξόρυξιν μεταλλευμάτων δημιουργοῦσιν ἰδιαιτέρας συνθήκας διαβιώσεως αὐτοῦ. Καὶ ἡ διάπλασις τοῦ χαρακτῆρος τοῦ ἀνθρώπου ὑπόκειται εἰς τὴν ἐπίδρασιν τῆς μορφῆς τοῦ ἐδάφους. Τοῦτο ὅμως δὲν εἶναι ἀπόλυτον, διότι εἰς τὴν διαμόρφωσιν τοῦ ἀνθρωπίνου χαρακτῆρος ὑπεισέρχονται καὶ ἄλλοι παράγοντες, ὅπως εἶναι ἡ ἀγωγή, ἡ κληρονομικότης κλπ. Τὰ ὕδατα. Ὁ ἄνθρωπος ὁ διαβιῶν ἐγγὺς ποταμῶν, λιμνῶν ἢ τῆς θαλάσσης, διαμορφοῦται εἰς προσωπικότητα παρουσιάζουσαν πολλὰς ψυχολογικὰς διαφορὰς ἐν σχέσει πρὸς τὸν διαβιοῦντα εἰς τὰ ὀρεινὰ ἢ πεδινὰ ἐδάφη. Ταξιδεύων διὰ θαλάσσης πρὸς κάλυψιν τῶν βιοτικῶν αὐτοῦ ἀναγκῶν ὁ ἄνθρωπος γίνεται ῥιψοκίνδυνος, ἀποφασιστικός, λίαν δραστήριος καὶ ἐπινοητικός. Ἡ ἀνάπτυξις τοῦ πολιτισμοῦ ὀφείλει πολλὰ εἰς τοὺς ἀνθρώπους τῆς ναυσιπλοΐας. Καὶ κατὰ τὴν ἀρχαιότητα ἀκόμη αἱ μεγαλύτεραι πόλεις εἶχον κτισθῆ πλησίον ποταμῶν ἢ παραθαλασσίων περιοχῶν. Ἀναφέρομεν ἐκ τούτων τὰς παρὰ τὸν ποταμὸν Νεῖλον πόλεις τῆς Αἰγύπτου Συήνην, Θήβας, Μέμφιδα, Ἡλιούπολιν καὶ τὰς παρὰ τὸν Εὐφράτην καὶ Τίγρητα ποταμὸν πόλεις τῆς Μεσοποταμίας Οὔρ, Οὐρούκ, Νιππούρ, Βαβυλῶνα, Νινευΐ. Πλησίον τῆς θαλάσσης ἐκτίσθησαν αἱ Ἀθῆναι, ἡ Ρώμη, ἡ Καρχηδών, τὸ Βυζάντιον, ἡ Σιδών, ἡ Τύρος, ἡ Σμύρνη, ἡ Ἀλεξάνδρεια. Ἀλλὰ καὶ σήμερον παρατηροῦμεν ὅτι αἱ περισσότεραι ἐκ τῶν μεγαλυτέρων πόλεων τοῦ κόσμου εἶναι ἐκτισμέναι εἰς παραποταμίας ἢ παραθαλασσίας περιοχάς. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἡ διαβίωσις μεγάλου ἀριθμοῦ ἀνθρώπων εἶναι ἀρρήκτως συνδεδεμένη πρὸς τὰ ὕδατα τῶν ποταμῶν, τῶν θαλασσῶν καὶ τῶν λιμνῶν. Ἡ θάλασσα παρέχει ἄφθονον καὶ εὐθηνὴν τροφὴν καὶ διευκολύνει τὴν πυκνὴν ἐπικοινωνίαν ἀνθρώπων διαβιούντων εἰς μεγάλην ἀπ ἀλλήλων ἀπόστασιν. 7

8 Τὸ κλίμα. Τοῦτο ἀσκεῖ μεγάλην ἐπίδρασιν εἰς τὴν διαβίωσιν τοῦ ἀνθρώπου. Ἀναλόγως τοῦ κλίματος ῥυθμίζεται ἡ οἰκονομικὴ ζωὴ αὐτοῦ. Ὁ τρόπος τῆς κατοικίας, τῆς ἐνδυμασίας καὶ τῆς τροφῆς τοῦ ἀνθρώπου ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὰς κλιματολογικὰς συνθήκας ὑπὸ τὰς ὁποίας οὗτος διαβιοῖ. Πολὺ διάφορος εἶναι ἡ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων τῆς τροπικῆς ζώνης συγκρινομένη πρὸς τὴν ζωὴν τῶν ἀνθρώπων τῆς εὐκράτου καὶ τῆς πολικῆς ζώνης. Τὰ φυτὰ καὶ τὰ ζῷα. Ταῦτα ἐπηρεάζουσι τὴν ζωὴν τοῦ ἀνθρώπου, διότι ἐξ αὐτῶν λαμβάνει τὴν τροφήν, τὴν ἐνδυμασίαν καὶ τὴν ξυλείαν διὰ τὴν στέγην καὶ ἄλλας ἀνάγκας αὐτοῦ. Ἡ ἐπίδρασις τοῦ άνθρώπου ἐπὶ τῆς φύσεως. Ἡ ἀνάπτυξις τοῦ πολιτισμοῦ ὡδήγησε τὸν ἄνθρωπον νὰ ἐπιφέρῃ μεταβολὰς εἴς τινα τῶν φυσικῶν στοιχείων ὑπὸ τὰ ὁποῖα οὗτος διαβιοῖ. Ἡ ἀποξήρανσις ἑλωδῶν ἐκτάσεων, ἡ κατασκευὴ γεφυρῶν, σηράγγων, ὑδατοφρακτῶν, διωρύχων καὶ ἄλλων μεγάλων ἔργων, καταδεικνύουσι τὴν ἐπίδρασιν τὴν ὁποίαν ἀσκεῖ ὁ ἄνθρωπος εἰς τὸ περιβάλλον τῆς διαβιώσεως αὐτοῦ. Πάντα τὰ ἔργα ταῦτα διευκολύνουσι τὰς συνθήκας τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ἰθαγενῆ φυτὰ ὡρισμένων περιοχῶν τῆς γῆς μετεφύτευσεν οὗτος εἰς ἄλλας περιοχὰς καὶ οὕτω, τὸ μὲν ηὔξησε τὴν δυνατότητα διατροφῆς μεγάλου ἀριθμοῦ ἀνθρώπων, τὸ δὲ ἐνίσχυσε τὴν γενικὴν οἰκονομικὴν κίνησιν (σῖτος, ὄσπρια, γεώμηλα, καπνός, καφέα κλπ.). Χρησιμοποιεῖ μηχανικὰ μέσα διὰ τὰς καλλιεργείας, λιπάσματα καὶ

9 ἐκλεκτοὺς σπόρους. Εἰσέδυσεν εἰς βάθος πλέον τῶν μέτρων ἐντὸς τοῦ στερεοῦ φλοιοῦ τῆς γῆς, ὁπόθεν λαμβάνει τὰ μεταλλεύματα, τὸν ἄνθρακα καὶ τὸ πετρέλαιον, ἀπαραίτητα μέσα τῆς συγχρόνου διαβιώσεως. Διηρεύνησε τὰς πολικὰς περιοχὰς καὶ ἐγκατέστησεν αὐτόθι σταθμοὺς μετεωρολογικοὺς πρὸς σπουδὴν τῶν ἀτμοσφαιρικῶν μεταβολῶν. Ἐπιχειρεῖ ἔργα ἀρδεύσεως εἰς ἐρημικὰς περιοχὰς τῆς γῆς, ἵνα καταστήσῃ ταύτας ὠφελίμους δι αὐτόν. Ἐξ ὅλων τῶν ἀνωτέρω ἐνεργειῶν τοῦ ἀνθρώπου εἶναι καταφανὴς ἡ ἐπίδρασις αὐτοῦ ἐπὶ τὴν διαμόρφωσιν ὡρισμένων γεωγραφικῶν στοιχείων, ἅτινα ἐπηρεάζουσι τὴν ζωήν του. 1. Ὁ προϊστορικὸς ἄνθρωπος καὶ ἡ πρωτογενὴς ζωή. Ἡ ἐποχὴ καθ ἣν ἡ ζωὴ τῆς ἀνθρωπότητος τεκμηριοῦται διὰ γραπτῶν μνημείων καὶ ἄλλων συναφῶν ἀρχαιολογικῶν εὑρημάτων, ὀνομάζεται ἱστορικὴ ἐποχή. Ἀπὸ τῆς ἐνάρξεως τῆς ἱστορικῆς ἐποχῆς καὶ ἐντεῦθεν ὁ ἄνθρωπος ὀνομάζεται ἱστορικὸς ἄνθρωπος. Ἡ ἐποχὴ ἀπὸ τῆς ἐμφανίσεως τοῦ ἀνθρώπου ἐπὶ τῆς γῆς μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ἱστορικῆς ἐποχῆς ὀνομάζεται προϊστορικὴ ἐποχή, ὁ δὲ ἄνθρωπος τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ὀνομάζεται προϊστορικὸς ἄνθρωπος. Ἡ ἱστορικὴ ἐποχὴ δὲν εἶναι ἡ αὐτὴ δι ὅλους τοὺς λαούς. Διὰ τὴν Ἑλλάδα ἡ ἔναρξις τῆς ἱστορικῆς ἐποχῆς τοποθετεῖται, μετὰ τὴν εὕρεσιν τῶν Ἀρχείων τῶν διαφόρων μυκηναϊκῶν ἀνακτόρων καὶ τὴν ἀποκρυπτογράφησιν τῆς μυκηναϊκῆς γραφῆς, κατόπιν τῶν ἀρχαιολογικῶν εὑρημάτων τῆς Πύλου, περὶ τὸ 1400 π.χ. (ἀνασκαφαὶ ὑπὸ τοῦ Ἕλληνος ἀρχαιολόγου Σπ. Μαρινάτου καὶ τοῦ Ἀμερικανοῦ Ch. Blegen). Διὰ τὴν Μεσοποταμίαν καὶ τὴν Αἴγυπτον ἡ ἔναρξις τῆς ἱστορικῆς ἐποχῆς ἀνάγεται εἰς τὴν τρίτην περίπου χιλιετηρίδα π.χ. Εἶναι εὐνόητον ὅτι τὰ ἐκ τῶν ἀρχαιολογικῶν ἀνασκαφῶν τῆς Θεσσαλίας καὶ τῆς Βοιωτίας (Ὀρχομενοῦ καὶ Χαιρωνείας) εὑρήματα εἶναι δυνατὸν νὰ μεταθέσωσι τὴν ἔναρξιν τῆς ἱστορικῆς ἐποχῆς τῆς Ἑλλάδος χιλιάδας τινὰς ἔτη πρὸ τῆς ἐνάρξεως τῆς ἱστορικῆς ἐποχῆς τῆς Μεσοποταμίας καὶ τῆς Αἰγύπτου. Ἡ ζωὴ τοῦ πρωτογόνου ἀνθρώπου. Ὁ πρωτόγονος ἄνθρωπος διῆγε βίον ὅμοιον πρὸς τὸν βίον τῶν ζῴων. Τὸ σῶμα του ἐκαλύπτετο ὑπὸ τριχῶν, αἵτινες ἀπετέλουν τὸ φυσικὸν αὐτοῦ ἔνδυμα. Ἡ τροφή του συν ίστατο ἐκ καρπῶν καὶ φύλλων. Μόνιμον κατοικίαν οὗτος δὲν εἶχε. 9

10 Κοινὴν ζωὴν διῆγον μόνον τὰ μέλη μιᾶς οἰκογενείας ἢ καὶ τὰ μέλη συγγενικῶν οἰκογενειῶν. Ἐν τῇ ἀναζητήσει τῆς τροφῆς του, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὰς ὥρας τῆς ἀναπαύσεώς του, ὁ πρωτόγονος ἄνθρωπος διέτρεχε μεγάλους κινδύνους ἐκ μέρους τῶν σαρκοφάγων ζῴων καὶ τῶν δηλητηριωδῶν ἑρπετῶν. Ὅπλα πρὸς ἄμυναν αὐτοῦ κατὰ τῶν κινδύνων τούτων διέθετε τοὺς ὀδόντας του, τὰς χεῖρας καὶ τοὺς πόδας του καὶ κλάδους δένδρων καὶ λίθους. Ἀλλὰ καὶ ἄλλους κινδύνους διέτρεχεν ὁ ἄνθρωπος, ἐκ τῶν στοιχείων τῆς φύσεως (βροχῶν, χιόνων, καυμάτων, ψύχους), ἐναντίον τῶν ὁποίων ἠμύνετο ποικιλοτρόπως. Ἡ συνεννόησις μεταξὺ τῶν πρωτογόνων ἀνθρώπων εἶναι ἄγνωστον πῶς ἐγίνετο. Ὑποτίθεται ὅτι αὕτη ἐγίνετο διὰ νευμάτων, ἐφ ὅσον ἡ γλῶσσα ἐβράδυνε πολὺ νὰ ἐπινοηθῇ καὶ ἀναπτυχθῇ. Μὲ τὴν πάροδον τοῦ χρόνου ὁ πρωτόγονος ἄνθρωπος ἐγκατεστάθη εἰς διάφορα σπήλαια, ἅτινα ἐχρησιμοποίει ὡς μόνιμον αὑτοῦ κατοικίαν ἢ κατεσκεύασεν ἐπὶ πασσάλων καλύβας εἰς τὰς ὄχθας ποταμῶν ἢ λιμνῶν ἢ εἰς τὰς ἀκτὰς τῆς θαλάσσης, διὰ τῶν ὁποίων ἐπροστατεύετο κατὰ τῶν διαφόρων ζῴων καὶ τῶν καιρικῶν μεταβολῶν. Ἐκτὸς τῶν σπηλαίων καὶ τῶν παρὰ τὰς παραλίας καλυβῶν, εἶχε μόνιμον κατοικίαν ὁ πρωτόγονος ἄνθρωπος ἐντὸς ὀπῶν (εἰς τρώγλας), τὰς ὁποίας οὗτος διήνοιγε διὰ 10

11 ξύλων καὶ λίθων εἰς πλαγιὰς λόφων. Οἱ ἄνθρωποι οἱ διαβιοῦντες εἰς τρώγλας ὠνομάσθησαν τρωγλοδύται. Ἡ διαβίωσις ἀνθρώπων εἰς τὰ σπήλαια καὶ τὰς τρώγλας χαρακτηρίζεται ὡς ἀφετηρία τῆς δημιουργίας τῶν πρώτων οἰκισμῶν τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῶν πρώτων στοιχείων τοῦ πολιτισμοῦ. Περὶ τῆς διαβιώσεως τοῦ πρωτογόνου ἀνθρώπου εἰς τὰ σπήλαια πληροφορούμεθα ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων διαφόρων ἐρευνῶν ὑπὸ εἰδικῶν σπηλαιολόγων. Κατὰ τὰς ἐρεύνας ταύτας παρετηρήθησαν ἐπὶ τῶν ἐσωτερικῶν τοιχωμάτων σπηλαίων ἀτελεῖς ἀπεικονίσεις ζῴων γενόμεναι διὰ χαράξεως δι αἰχμηρῶν λίθων. Αὗται ἀνάγονται εἰς πολὺ παλαιὰν ἐποχήν, ἡ ὁποία τοποθετεῖται δεκάδας ἢ ἑκατοντάδας τινὰς χιλιάδων ἐτῶν π.χ. Ἐν ᾧ πολλοὶ πρωτόγονοι ἄνθρωποι διεβίουν εἰς τὰ σπήλαια καὶ τὰς τρώγλας, ἄλλοι ἐκ τούτων ἔζων μὴ ἔχοντες μόνιμον τόπον διαμονῆς. Οὗτοι διενυκτέρευον εἰς διαφόρους κοιλότητας τοῦ ἐδάφους, τὰς ὁποίας ἀνεύρισκον ἐν ᾧ διέτρεχον μεγάλας ἀποστάσεις πρὸς ἀναζήτησιν τῆς τροφῆς των. Ἡ τοιαύτη ζωὴ ὀνομάζεται νομαδικὴ καὶ οἱ οὕτω διαβιοῦντες ἄνθρωποι καλοῦνται νομάδες. Ὑπολείμματα τοιούτων νομάδων θεωροῦνται ὑπὸ ἐνίων ἀνθρωπολόγων οἱ σημερινοὶ Ἀθίγγανοι. 2. Αἱ ἠλικίαι τῆς ἀνθρωπότητος. Τὰ πολιτιστικὰ ἐπιτεύγματα τοῦ ἀνθρώπου κατεκτήθησαν μὲ κόπους καὶ ἱδρῶτα. Πρὸς εὐκολωτέραν σπουδὴν ἡ ἐπιστήμη ἔχει διαχωρίσει εἰς ἐποχὰς τὰ χρονικὰ διαστήματα ἐντὸς τῶν ὁποίων συνετελέσθησαν καὶ ἀνεπτύχθησαν ταῦτα ἐπὶ τῇ βάσει τῶν ἐργαλείων καὶ τῶν ὅπλων, τὰ ὁποῖα ἐχρησιμοποίησεν ὁ ἄνθρωπος. Εἶναι αὐτονόητον, ὅτι ἡ ἔκτασις τῶν χρονικῶν τούτων διαστημάτων δὲν δύναται νὰ καθο ρισθῇ ἐπακριβῶς, ἐφ ὅσον δὲν ὑπάρχουσι τὰ πρὸς τοῦτο γραπτὰ στοιχεῖα ἢ ἐπαρκῆ ἀρχαιολογικὰ τεκμήρια. Αἱ ἐποχαὶ εἰς ἅς διαχωρίζεται ὁ χρόνος καθ ὃν ὁ ἄνθρωπος ἐδημιούργησε τὸν πολιτισμόν, ὀνομάζονται καὶ ἡλικίαι τῆς ἀνθρωπότητος. Τοιαῦται εἶναι: Ι. Ἡ Λιθικὴ ἐποχὴ. Ὁ παλαιὸς ἄνθρωπος διὰ ν ἀμύνηται κατὰ τῶν ζῴων τὰ ὁποῖα κατεσπάρασσον αὐτόν, ἀλλὰ καὶ κατὰ τῶν ἐπιδρομῶν ἄλλων ἀνθρώπων, ἐπενόησε καὶ κατεσκεύασεν ἁπλᾶ ὅπλα ἐκ ξύλων καὶ λίθων. Τὸν λίθον ἐχρησιμοποίησεν ὁ ἄνθρωπος καὶ διὰ τὴν κατασκευὴν λιθίνων ἐργαλείων. Ἡ ἐποχὴ, καθ ἣν ὁ ἄνθρωπος 11

12 χρησιμοποιεῖ τὸν λίθον ὡς ὅπλον καὶ ἐργαλεῖον, ὀνομάζεται λιθικὴ ἐποχὴ. Τὰ πρῶτα λίθινα ἐργαλεῖα καὶ ὅπλα ἦσαν λίαν ἀτελῆ. Ἀναλόγως τῆς δεξιοτεχνίας μεθ ἧς εἶναι κατασκευασμένα τὰ ἐκ λίθου ἐργαλεῖα καὶ ὅπλα, ἡ λιθικὴ ἐποχὴ διαχωρίζεται εἰς τρεῖς ὑποδιαιρέσεις: εἰς τὴν παλαιολιθικήν, εἰς τὴν μεσολιθικὴν καὶ εἰς τὴν νεολιθικήν. Ἡ παλαιολιθικὴ ἐποχὴ. Ἡ παλαιολιθικὴ ἐποχὴ ὑποδιαιρεῖται εἰς δύο τμήματα: εἰς τὴν κατωτέραν παλαιολιθικὴν καὶ εἰς τὴν ἀνωτέραν ἢ νεωτέραν παλαιολιθικὴν ἐποχὴν. Ἡ ἔναρξις τῆς 12

13 κατωτέρας παλαιολιθικῆς ἐποχῆς τοποθετεῖται ἑκατοντάδας τινὰς χιλιάδων ἢ δεκάδας χιλιάδων ἐτῶν π.χ. Τὰ εἴδη τοῦ ἀνθρώπου τῆς μακροτάτης ταύτης περιόδου, ἀναλόγως τῶν γνωρισμάτων, ἰδίως τοῦ κρανίου, ὀνομάζονται: ἀρχάνθρωποι, παλαιάνθρωποι, νεάνθρωποι. Κατὰ τὴν κατωτέραν παλαιολιθικὴν ἐποχὴν ἐδημιουργήθησαν αἱ βάσεις τοῦ ἀνθρωπίνου πολιτισμοῦ. Ὑποστηρίζεται ὅτι περὶ τὸ τέλος τῆς ἐποχῆς ταύτης ἀνεκαλύφθη ὁ πυρόλιθος (τσακμακόπετρα) καὶ ἡ πυρά. Τὴν τροφὴν ἐπρομηθεύετο ὁ ἄνθρωπος ἐκ συλλογῆς καρπῶν καὶ φύλλων καὶ ἐκ τοῦ κυνηγίου. Εἰς τὴν ἀνωτέραν παλαιολιθικὴν ἐποχὴν τοποθετεῖται ὁ σοφὸς καλούμενος ἄνθρωπος (Homo Sapiens). Ἡ τεχνικὴ τοῦ πυρολίθου ἔχει φθάσει εἰς τὸ ἀκρότατον σημεῖον τελειότητος. Νέα ἐργαλεῖα κατασκευάζονται ἐξ ὀστῶν, ξύλων, λίθων καὶ κεράτων. Κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην ἐπενοήθη τὸ τόξον καὶ τὰ βέλη καὶ διηυκολύνθη πολὺ τὸ κυνήγιον. Τινὲς ὑποδιαιροῦσι τὴν ἀνωτέραν παλαιολιθικὴν ἐποχὴν εἰς διαφόρους βαθμίδας, ὡς τὴν Ὠρινάκιον, τὴν Σολουτραίαν καὶ τὴν Μαγδαληναίαν (ἐκ γαλλικῶν τοπωνυμίων). Τὰ χρονικὰ διαστήματα εἰς τὰ ὁποῖα κατανέμεται ἐν γένει ἡ παλαιολιθικὴ ἐποχὴ καὶ τὰ χαρακτηριστικὰ ζῷα τῶν χρόνων τούτων εἶναι τὰ κάτωθι: Πλειστόκαινος γεωλογικὴ περίοδος, μέχρι περίπου τῆς ἐποχῆς τῆς ἐνάρξεως τῶν παγετώνων. Ἐμφάνισις τοῦ ῥινοκέρωτος τῆς Ἰταλίας καὶ τοῦ ἐλέφαντοςτῶν νοτίων χωρῶν. Ἐμφάνισις τοῦ ἐλέφαντος τῶν στεππῶν. Ἐμφάνισις τῶν Μαμμοὺθ (ἐλέφας Primigenius). Ἐμφάνισις τοῦ ἐλέφαντος τῶν δασῶν. Ἐμφάνισις τῆς ἄρκτου τῶν σπηλαίων ἔτη π.χ » » » » » Ἀπὸ τοῦ ἔτους μέχρι τοῦ π.χ. τοποθετεῖται ἡ ἀνωτέρα ἢ νεωτέρα παλαιολιθικὴ ἐποχὴ (Homo Sapiens). Ὁ ἄνθρωπος 13

14 ζῇ ἤδη εἰς οἰκισμοὺς καὶ ἔχει ἀρχίσει νὰ καλλιεργῇ τὴν γῆν. Περὶ τὸ π.χ. θεωρεῖται ὅτι ἔγινεν ἡ ἐξημέρωσις τῶν κατοικιδίων ζῴων, τοῦ κυνός, τοῦ ἵππου καὶ τοῦ ὄνου. Ἡ μεσολιθικὴ ἐποχὴ. Ἡ ἔναρξις τῆς ἐποχῆς ταύτης τοποθετεῖται περὶ τὸ τέλος τῆς ἐποχῆς τῶν παγετώνων (περὶ τὸ π.χ.). Ἡ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου συνεχίζεται ὅπως καὶ κατὰ τὸ τέλος τῆς ἀνωτέρας παλαιολιθικῆς ἐποχῆς. Τὰ ἐργαλεῖα ἐκ λίθου, ὀστῶν καὶ κεράτων τελειοποιοῦνται ὡς ἐπίσης καὶ τὸ τόξον ὡς ὅπλον. Ἡ ἀπεικόνισις ζῴων εἰς τὰ τειχώματα σπηλαίων, ἡ ὁποία ἤρχισε κατὰ τὴν ἀνωτέραν παλαιολιθικὴν ἐποχήν, συνεχίζεται, τελειοποιουμένη κατὰ τὸ δυνατόν, καὶ κατὰ τὴν μεσολιθικὴν ἐποχὴν. Οἱ νεκροὶ θάπτονται ἐγγὺς τῶν οἰκισμῶν εἰς νεκροταφεῖα, ἐν ᾧ τοῦτο δὲν συνέβαινε κατὰ τὴν παλαιολιθικὴν ἐποχὴν. Πολλοὶ ἐπιστήμονες δὲν θεωροῦσι τὴν μεσολιθικὴν ἐποχὴν ὡς ἰδιαιτέραν ἡλικίαν τῆς ἀνθρωπότητος, ἀλλὰ ὡς συνέχειαν καὶ προέκτασιν τῆς ἀνωτέρας παλαιολιθικῆς ἐποχῆς. Ἡ νεολιθικὴ ἐποχὴ. Κατὰ ταύτην συνεχίζεται καὶ ἀναπτύσσεται ὁ τρόπος διαβιώσεως τοῦ ἀνθρώπου εἰς οἰκισμούς. Ἐπίσης ἀναπτύσσεται ἡ καλλιέργεια τῶν δημητριακῶν φυτῶν καὶ τῶν καρποφόρων δένδρων. Αἱ πρῶται μετακινήσεις πληθυσμῶν πρὸς εὕρεσιν καλυτέρων τόπων καλλιεργείας θεωρεῖται ὅτι ἤρχισαν κατὰ τὴν νεολιθικὴν περίοδον. Αἱ ἐκ ξύλου κατασκευαζόμεναι οἰκίαι χωρίζονται εἰς διάφορα διαμερίσμα τα. Ἡ κεραμευτικὴ τέχνη εἶναι παντοῦ ἀνεπτυγμένη. Τὸ ἐμπόριον μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων ἔχει ἤδη ἀρχίσει. Τὰ μουσεῖα τῆς Χαιρωνείας καὶ τῆς Κορίνθου γέμουσιν εὑρημάτων τῆς νεολιθικῆς ἐποχῆς, ἅτινα τοποθετοῦνται περὶ τὰ 6-3 χιλ. ἔτη π.χ. Θεωρεῖται ὅμως πιθανὸν ὅτι τὰ εὑρήματα τῶν ἀνασκαφῶν τοῦ 1958 τῆς Ἀργίσσης (Ὁμηρικῆς πόλεως παρὰ τὴν Λάρισαν) θὰ μεταβάλωσι τὰ χρονικὰ ὅρια τῆς μεσολιθικῆς καὶ νεολιθικῆς ἐποχῆς καὶ θὰ μεταθέσωσι τὴν ἔναρξιν ἑκάστης τῶν ἐποχῶν τούτων ἀκόμη παλαιότερον. ΙΙ. Ἡ ἐποχὴ τοῦ ὀρειχάλκου. Ἡ ἀνακάλυψις τῆς πυρᾶς θεωρεῖται ἡ μεγαλυτέρα κατάκτησις τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος. Διότι ἡ χρησιμοποίησις τῆς πυρᾶς μετέβαλε τὰς πρὸ τῆς ἀνακαλύψεως αὐτῆς συνθήκας τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ μεταβολὴ αὕτη δὲν ἔγινεν ἀπὸ τῆς μιᾶς ἡμέρας εἰς τὴν ἄλλην, ἀλλὰ παρῆλθε μέγα χρονικὸν διάστημα διὰ νὰ ἀναπτύξῃ ὁ ἄθρωπος τὰς μεθόδους χρησιμοποιήσεως τῆς πυρᾶς εἰς τὸν τρόπον τῆς διαβιώσεώς του. Ἡ ἐπινόησις τοῦ τροχοῦ ἀποταλεῖ ἐπίσης σπουδαῖον σταθμὸν εἰς τὰς κατακτήσεις τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος. 14

15 Πότε ἔγινεν αὕτη, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ καθορισθῇ. Ἡ ἐπίτευξις διὰ τῆς πυρᾶς πολὺ μεγάλης θερμοκρασίας ἀποτελεῖ ἐν συνεχείᾳ νέαν κατάκτησιν τοῦ ἀνθρώπου. Ἀποτέλεσμα τοῦ ἐπιτεύγματος τούτου εἶναι ἡ λῆψις καθαρῶν μετάλλων ἐκ τῶν ὀρυκτῶν εἰς τὰ ὁποῖα ταῦτα εὑρίσκονται. Τὰ πρῶτα ληφθέντα μέταλλα ἦσαν ὁ κασσίτερος (σημεῖον τήξεως 232 C) καὶ ὁ μόλυβδος (σ.τ. 327 C), ἐν ᾧ ἡ κατασκευὴ τῆς ὑάλου καὶ ἡ ἐξαγωγὴ τῶν μετάλλων ἐκ τῶν ὀρυκτῶν τοῦ ψευδαργύρου (σ.τ. 420 C), τοῦ ἀργύρου (σ.τ. 960 C), τοῦ χαλκοῦ (σ.τ C) καὶ τοῦ χρυσοῦ (σ.τ C) ἐπετεύχθη βραδύτερον. Ἔτι βραδύτερον ἐπετεύχθη ἡ κατασκευὴ κραμάτων ἐκ τῶν μετάλλων τούτων, ἅτινα παρουσίασαν καλυτέρας ἰδιότητας, ἰδίως σκληρότητος καὶ ἀντοχῆς, ἐν σχέσει πρὸς τὰς ἰδιότητας τῶν μετάλλων ἐξ ὧν ἀπετελέσθησαν τὰ κράματα. Περὶ τὴν τετάρτην χιλιετηρίδα π.χ. κατεσκευάσθησαν λίαν ἀνθεκτικὰ ἐργαλεῖα καὶ ὅπλα ἐξ ὀρειχάλκου (μπρούντζου), ὅστις ἦτο κρᾶμα κασσιτέρου καὶ χαλκοῦ. Ὀλίγον βραδύτερον ἐπετεύχθη ἡ κατασκευὴ ἐργαλείων καὶ ὅπλων ἐξ ὀρειχάλκου, ὅστις ἦτο κρᾶμα χαλκοῦ καὶ ψευδαργύρου. Τὰ ἐργαλεῖα καὶ τὰ ὅπλα ἐκ τοῦ ὀρειχάλκου τούτου ἦσαν ἀνθεκτικώτερα καὶ σκληρότερα τῶν κατασκευαζομένων ἐκ τοῦ προηγουμένου εἴδους ὀρειχάλκου. Εἰς τὴν Κύπρον καὶ τὴν Μεσοποταμίαν χώραν ἡ κατεργασία τῶν μετάλλων καὶ κραμάτων γίνεται κατὰ τὴν αὐτὴν ἐποχὴν καθ ἣν αὕτη γίνεται καὶ εἰς τὴν Αἴγυπτον. Ἡ κατασκευὴ λέμβων καὶ ἡ διὰ τούτων ἐπικοινωνία διὰ θαλάσσης τῶν παρὰ τὴν Μεσόγειον θάλασσαν χωρῶν καὶ νήσων ἔχει ἤδη ἀρχίσει. Δὲν εἶναι δυνατὸν ὅμως νὰ τοποθετηθῇ χρονικῶς μὲ ἀκρίβειαν ἡ ἔναρξις τῆς θαλασσίας ἐπικοινωνίας. Θεωρεῖται πιθανὸν ὅτι αὕτη ἤρχισε πρὸ τῆς πέμπτης χιλιετηρίδος π.χ. Εἰς τὴν βόρειον Εὐρώπην καὶ τὰς παρ αὐτὴν νήσους (Ἀγγλίαν) οἱ ἄνθρωποι ἔζων κατὰ τὴν ἐποχὴν τῶν μετάλλων (ἅτινα ἐπεξειργάζοντο οἱ κάτοικοι τῶν περὶ τὴν Μεσόγειον Θάλασσαν χωρῶν) ὡς τρωγλοδύται. Ἡ ἐποχὴ καθ ἣν κατασκευάζονται καὶ χρησιμοποιοῦνται ἐργαλεῖα καὶ ὅπλα ἐξ ὀρειχάλκου ὀνομάζεται ἐποχὴ τοῦ ὀρειχάλκου. Ἡ διάρκεια ταύτης ὑπολογίζεται εἰς ὀλίγας χιλιάδας ἔτη, περίπου ἀπὸ τοῦ π.χ. ΙΙΙ. Ἡ ἐποχὴ τοῦ σιδήρου καὶ ἡ ἀτομικὴ ἐποχὴ. Διὰ τὴν χρησιμοποίησιν τοῦ σιδήρου (σ.τ C) ὡς ὅπλου κατὰ τὸν Τρωϊκὸν πόλεμον ( π.χ.) ἔχομεν γραπτὴν μαρτυρίαν τοῦ Ὁμήρου (Ἰλιάδ. Δ. 123). Θεωρεῖται πολὺ πιθανὸν ὅτι κατὰ τὴν Ἀργοναυτικὴν 15

16 16

17

18 ἐκστρατείαν (1250 π.χ.) οἱ Ἕλληνες ἐχρησιμοποίησαν ὅπλα ἐκ σιδήρου. Τὰ ἐκ σιδήρου ὅπλα καὶ ἐργαλεῖα εἶναι ἀνθεκτικώτερα καὶ σκληρότερα τῶν ἐξ ὀρειχάλκου. Ἐχρειάσθη πολὺς χρόνος διὰ νὰ παραληφθῶσι τὰ ἐκλεκτὰ παράγωγα τοῦ σιδήρου, ὡς εἶναι τὰ διάφορα εἴδη χάλυβος, ἐξ οὗ κατασκευάζονται πολύτιμα ἐργαλεῖα καὶ ἀνθεκτικὰ ὅπλα. Ἡ ἐποχὴ καθ ἣν τὸ ἐπικρατοῦν μέταλλον εἰς τὴν κατασκευὴν τῶν ἐργαλείων καὶ τῶν ὅπλων εἶναι ὁ σίδηρος, ὀνομάζεται ἐποχὴ τοῦ σιδήρου. Αὕτη τοποθετεῖται χρονικῶς ἀπὸ τοῦ 1400 π.χ. περίπου μέχρι τοῦ 1945, ὅτε ἐρρίφθη ἡ πρώτη ἀτομικὴ βόμβα. Ἀπὸ τοῦ 1945 ἀρχίζει ἡ ἀτομικὴ ἐποχὴ καὶ ἡ ἐποχὴ τῶν πυραύλων καὶ τεχνητῶν δορυφόρων τῆς γῆς, τὴν ὁποίαν διανύομεν. Ὑπολογίζεται ὅτι συντόμως ἡ ἀτομικὴ ἐνέργεια θὰ χρησιμοποιηθῇ εὐρέως εἰς τὴν βιομηχανίαν καὶ ἐν γένει δι εἰρηνικοὺς σκοπούς. 3. Ἡ γῆ ὡς κατοικία τοῦ ἀνθρώπου. Τὸ φαινόμενον τῆς ζωῆς εἶναι ἀρρήκτως συνδεδεμένον μὲ τὴν ὕπαρξιν τῆς γῆς. Τοῦτο βεβαίως δὲν σημαίνει ὅτι εἰς πάντα πλανήτην ὑπάρχουσι φυτὰ καὶ ζῷα. Διότι αἱ συνθῆκαι ὑπάρξεως καὶ διαβιώσεως τοῦ φυτικοῦ καὶ ζωϊκοῦ κόσμου εἶναι καθωρισμέναι ὑπὸ τοῦ Θείου Δημιουργοῦ. Πέρα τῶν συνθηκῶν τούτων εἶναι ἀδύνατον νὰ ὑπάρξῃ ζωή, τοὐλάχιστον ὁμοία πρὸς τὴν ἐπὶ τῆς γῆς ἐκδηλουμένην. Ἂν ὁ Θεῖος Δημιουργὸς ἔχῃ καθορίσει καὶ ἄλλας συνθήκας ὑπάρξεως ζωῆς εἰς ἄλλους πλανήτας, εἴτε τοῦ ἡμετέρου εἴτε ἄλλου ἡλιακοῦ συστήματος, εἶναι ἄγνωστον. Ἀπαραίτητος προϋπόθεσις ἐκδηλώσεως καὶ διατηρήσεως τῆς ζωῆς εἶναι ὡρισμένα δι ἕκαστον φυτικὸν ἡ ζωϊκὸν ὀργανισμὸν ὅρια θερμοκρασίας. Ἔξω τῶν ὁρίων τῆς θερμοκρασίας ταύτης εἶναι ἀδύνατον νὰ ὑπάρξῃ ζωή. Προκειμένου, παραδείγματος χάριν, περὶ σπόρων φυτῶν, οἵτινες ἐγκλείουσιν ἐν ἑαυτοῖς, δυνάμει, τὸ φαινόμενον τῆς ζωῆς, ἡ θερμοκρασία αὕτη κυμαίνεται περίπου μεταξὺ -180 C ἕως +20 C. Διὰ τὰ φυτὰ καὶ τὰ ζῷα τὰ ὅρια τῆς θερμοκρασίας, ὑπὸ τὴν ὁποίαν εἶναι δυνατὸν ταῦτα νὰ ζήσωσι, κυμαίνονται μεταξὺ -70 C ἕως +70 C. Αἱ εὐνοϊκώτεραι θερμοκρασίαι διαβιώσεως τοῦ φυτικοῦ καὶ ζωϊκοῦ κόσμου ἐν γένει εἶναι αἱ ἐπικρατοῦσαι εἰς τὰς τροπικὰς χώρας. Διὰ τὸν ἄνθρωπον, εἰδικώτερον, ἡ καταλληλοτέρα θερμοκρασία διαβιώσεως εἶναι ἡ θερμοκρασία τῆς ἀκραίας περιοχῆς τῆς τροπικῆς ζώνης καὶ ἡ τῶν εὐκράτων ζωνῶν. Αἱ παραποτάμιαι καὶ 18

19 παραθαλάσσιαι πεδιναὶ ἐκτάσεις, ἐν συνδυασμῷ πρὸς τὴν κατάλληλον θερμοκρασίαν, προσφέρονται περισσότερον διὰ τὴν ἀνάπτυξιν τοῦ φυτικοῦ καὶ ζωϊκοῦ κόσμου. Ἐὰν παρακολουθήσωμεν τὴν ἐξέλιξιν τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς, θὰ ἴδωμεν ὅτι ἡ Κίνα, αἱ Ἱνδίαι, ἡ Περσία (Ἰρὰν) καὶ αἱ περὶ τὴν Μεσόγειον θάλασσαν χῶραι εἶναι αἱ ἀρχαῖαι κοιτίδες τῆς ἀνθρωπότητος. Σήμερον ὅμως, ὅτε τὰ τεχνικὰ μέσα εἶναι πολὺ ἀνεπτυγμένα, ὁ ἄνθρωπος κατώρθωσε νὰ δημιουργήσῃ ἀνεκτὰς συνθήκας διαβιώσεως καὶ εἰς μέρη τῆς γῆς ὅπου ἡ θερμοκρασία εἶναι λίαν χαμηλὴ ἢ λίαν ὑψηλή. Οὕτω, παρατηρεῖται διαρκὴς αὔξησις τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Ἀλάσκας, εἰς τὴν ὁποίαν, ὡς γνωστόν, ἐπικρατεῖ δριμύτατον ψῦχος, καὶ τῆς Σιβηρίας. Εἰς τὴν βόρειον Σιβηρίαν, ἡ ὁποία πρὸ ὀλίγων ἐτῶν ἦτο ἀκατοίκητος, ἱδρύονται συνεχῶς νέοι οἰκισμοί. Ὁ πληθυσμὸς ὁλοκλήρου τῆς μεγάλης ταύτης περιοχῆς, τῆς ὁποίας ἡ θερμοκρασία εἶναι λίαν χαμηλή, ἀνήρχετο κατὰ τὸ 1910 εἰς 13 ἑκατομμ. ψυχῶν, ἐν ᾧ σήμερον ἀνέρχεται εἰς 30 ἑκατομμ. Ἡ διὰ τῶν παγοθραυστικῶν πλοίων διατήρησις καθ ὅλον τὸν χειμῶνα ἀνοικτῆς τῆς ναυσιπλοΐας μεταξὺ τῶν βορείων παραλίων τῆς Σιβηρίας καὶ τοῦ Εἰρηνικοῦ Ὠκεανοῦ καθιστᾷ εὐνοϊκωτέρους τοὺς ὅρους μεταφορᾶς τροφίμων καὶ ἐν γένει οἰκονομικῶν ἀγαθῶν διὰ τὸν πληθυσμὸν τῆς βορείου Σιβηρίας. Ἐπίσης εἰς τὰ κράσπεδα τῆς Ἀνταρκτικῆς ἠπείρου (ἔκτ. 14 ἑκατομμ. τετρ. χιλιομ.), ὅπου τὸ ψῦχος εἶναι δριμύτατον, ἱδρύθησαν οἰκισμοί τινες ἁλιέων χάρις εἰς τὰ διατεθέντα τεχνικὰ μέσα. Ἐνταῦθα δέον νὰ σημειωθῇ ὅτι περὶ καλλιεργείας τοῦ ἐδάφους τῆς Ἀνταρκτικῆς ἠπείρου δὲν δύναται νὰ γίνῃ λόγος, διότι τοῦτο εἶναι καθ ὅλον τὸ ἔτος παγωμένον πλὴν παραλιακῆς τινος ζώνης. Ἡ μέση θερμοκρασία τοῦ θέρους εἶναι -8 C καὶ ἡ μέση θερμοκρασία τοῦ χειμῶνος εἶναι -35 C. Οἱ κάτοικοι τῶν ἱδρυθέντων ἐκεῖ οἰκισμῶν εἶναι κατὰ τὸ πλεῖστον ἁλιεῖς φαλαίνης καὶ φώκης. Ὀλίγοι ἐκ τούτων ἐργάζονται εἰς μετεωρολογικοὺς σταθμοὺς καὶ εἰς ἐξερευνήσεις τοῦ ἐδάφους. 4. Ὁ ζωτικὸς χῶρος. Ἡ ἀξία τὴν ὁποίαν περιοχή τις τῆς γῆς δύναται νὰ ἔχῃ διὰ τὸν ἄνθρωπον, ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς ποικιλίας καὶ τῆς ἐκτάσεως τῶν δυνατοτήτων ὠφελείας, τὰς ὁποίας αὕτη παρέχει εἰς τοῦτον. Πᾶσα περιοχή, ἥτις παρέχει εἰς τὸν ἄνθρωπον τὰ μέσα διαβιώσεως αὐτοῦ, 17

20 ὀνομάζεται ζωτικὸς χῶρος τούτου. Ἡ ἔκτασις τοῦ ζωτικοῦ χώρου ὑπέστη διὰ μέσου τῶν αἰώνων διεύρυνσιν παράλληλον πρὸς τὴν ἀνάπτυξιν τοῦ πολιτισμοῦ. Ὁ ζωτικὸς χῶρος διακρίνεται ὡς ἑξῆς: Ὁ χῶρος διατροφῆς. Οὗτος παρέχει εἰς τὸν ἄνθρωπον τὰς ἀναγκαίας τροφὰς διὰ τὴν διατήρησιν τῆς ζωῆς του. Τὸ μέγεθος τοῦ χώρου τούτου ἐπηρεάζεται ἐκ τοῦ βαθμοῦ τοῦ πολιτισμοῦ τῶν κατοίκων. Οἱ πρωτόγονοι ἄνθρωποι διέτρεχον πρὸς εὕρεσιν τῆς τροφῆς των ἐκτεταμένον χῶρον, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τοὺς βραδύτερον δημιουργηθέντας γεωργούς, οἵτινες ἐλάμβανον τὰ πρὸς διατροφὴν αὐτῶν ἀναγκαῖα ἐκ μικροτέρου χώρου. Διὰ τοὺς πεπολιτισμένους λαοὺς τὸ μέγεθος τοῦ χώρου διατροφῆς τούτων ἐκτείνεται ἤδη, κατόπιν τῆς μεγάλης ἀναπτύξεως τῶν μέσων συγκοινωνίας, ἐφ ὅλης τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς. Ὁ χῶρος οἰκισμοῦ. Οὗτος ἐσχηματίσθη ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἔπαυσε νὰ ἀναζητῇ τὴν τροφήν του μεταβαίνων ἀπὸ τόπου εἰς τόπον (ὅταν ἐτρέφετο ἐκ τοῦ κυνηγίου καὶ ἔζη βίον νομαδικὸν) καὶ ἐγκατεστάθη εἴς τινα περιοχὴν μονίμως. Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἐδημιουργήθη ἡ ἔννοια τῆς Πατρίδος καὶ ὁ δεσμὸς τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὴν πατρῴαν γῆν. Ἡ οἰκία εἶναι ἡ σπουδαιοτάτη προϋπόθεσις διὰ τὴν πολιτιστικὴν ἀνάπτυξιν τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ οἰκονομικὸς χῶρος. Οὗτος ἐξυπηρετεῖ τὰς ἀνάγκας τοῦ ἀνθρώπου εἰς οἰκονομικὰ ἀγαθὰ πέρα τῶν περιωρισμένων οἰκονομικῶν ἀγαθῶν, τῶν προσφερομένων ἐκ τοῦ πλησιεστέρου χώρου διατροφῆς καὶ τοῦ χώρου οἰκισμοῦ. Ὁ σύνδεσμος τοῦ ἀνθρώπου πρὸς οἰκονομικὰ κέντρα ἀπέχοντα χιλιάδας χιλιομέτρων τῆς Πατρίδος του παρέχει εἰς ἡμᾶς τὴν ἔννοιαν τοῦ οἰκονομικοῦ χώρου, ἰδίως κατὰ τὴν σημερινὴν ἐποχὴν. Ὁ συγκοινωνιακὸς χῶρος. Ὡς τοιοῦτος δὲν νοεῖται μόνον ὁ χῶρος ἔνθα ἐπιτελεῖται ἡ ἀνταλλαγὴ τῶν οἰκονομικῶν ἀγαθῶν. Εἰς τοῦτον περιλαμβάνεται καὶ ὁ χῶρος τῶν πνευματικῶν καὶ πολιτιστικῶν σχέσεων μεταξὺ τῶν διαφόρων Κρατῶν. Κατὰ τὴν ἀρχαιοτάτην ἐποχὴν, ἐκεῖ ὅπου ἡ συγκοινωνία ἦτο εὔκολος, ἐκεῖ ἀνεπτύχθη περισσότερον καὶ ὁ πολιτισμός. Ὁ κοινωνικὸς χῶρος. Ὁ γεωγραφικὸς χῶρος εἶναι περιοχή τις εἰς τὴν ὁποίαν οἱ ἄνθρωποι διαβιοῦσι συμφώνως πρὸς ὡρισμένας κοινωνικὰς συνθήκας. Ἄλλαι εἶναι αἱ κοινωνικαὶ συνθῆκαι τοῦ χωρίου καὶ ἄλλαι αἱ τῆς πόλεως. Ἀμφότεραι ὅμως ἐπηρεάζονται ἀμοιβαίως καὶ δημιουργοῦσι τὸν εὐρύτερόν πως κοινωνικὸν χῶρον, εἰς τὸν ὁποῖον παρατηροῦμεν ὑπάρχοντα διάφορα κοινωνικὰ προβλήματα. 18

21 Ὁ πολιτικὸς χῶρος. Ἐνταῦθα οἱ ἄνθρωποι ὀργανοῦσι τὰς πόλεις καὶ τὸ Κράτος. Τοῦτο κατευθύνει τὰς τύχας τῶν εἰς τὴν περιοχήν του διαβιούντων ἀνθρώπων. Πέρα τοῦ Κράτους ὑπάρχουσι καὶ ὑπερκρατικαὶ ὀργανώσεις (ὅπως αἱ διάφοροι Ἐκκλησίαι), αἵτινες περιλαμβάνουσιν εἰς τὴν δικαιοδοσίαν των πολὺ μεγάλας περιοχάς, οὐχὶ ὅμως μὲ τὴν ἐξουσίαν τοῦ Κράτους. 5. Ἡ Γεωγραφικὴ διασπορὰ τῶν ἀνθρώπων. Ἡ ἀνθρωπολογία παραδέχεται ὅτι οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι ἐπὶ τῆς γῆς ἐνεφανίσθησαν εἰς περιοχὰς κειμένας εἰς τὰς περὶ τοὺς τροπικοὺς κύκλους χώρας, ἔνθα αἱ συνθῆκαι ἀναπτύξεως καὶ διαβιώσεως τούτων εἶναι εὐνοϊκώτεραι τῶν συνθηκῶν τῶν χωρῶν τῶν λοιπῶν γεωγραφικῶν πλατῶν. Ἐπὶ πλέον παραδέχεται αὕτη ὅτι οἱ ἀρχικῶς ἐπὶ τῆς γῆς ἐμφανισθέντες ἄνθρωποι ἀνῆκον εἰς μίαν φυλὴν (μονοφυλία τῶν ἀνθρώπων), ἥτις μὲ τὴν πάροδον τοῦ χρόνου, ὅστις θεωρεῖται σπουδαῖος βιολογικὸς παράγων, διεσπάσθη εἰς τὰς διαφόρους γνωστὰς ἀνθρωπίνας φυλάς. Περὶ τοῦ ἀπωτάτου χρόνου, καθ ὃν ἤρχισεν ἡ διασπορὰ τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῆς γῆς, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ λεχθῇ τι μετ ἀκριβείας. Ἐκτὸς τῶν γεωλογικῶν καὶ ἀρχαιολογικῶν στοιχείων, ἅτινα ὁδηγοῦσιν εἰς τὴν διατύπωσιν θεωριῶν περὶ τῆς διασπορᾶς τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῆς γῆς καὶ περὶ τῶν γεωγραφικῶν χώρων ἔνθα τὸ πρῶτον ἀνεπτύχθη ὁ πολιτισμός, εἶναι σημαντικῆς σημασίας διὰ τὴν συναγωγὴν συναφῶν θεωριῶν καὶ συμπερασμάτων τὰ πορίσματα τῶν ἐρευνῶν τῆς συγκριτικῆς γλωσσολογίας. Ἡ ἐπιστήμη αὕτη ἐρευνῶσα τὰς ῥίζας λέξεων δι ὧν δηλοῦνται φυτὰ καὶ ζῷα, ὡς καὶ λέξεις ἀφορώσας εἰς τὴν ὀνομασίαν μελῶν τῆς αὐτῆς οἰκογενείας (μήτηρ, πατήρ ἀδελφός κλπ.) εὑρίσκει τῶν ῥιζῶν καὶ τῶν λέξεων τούτων μεγάλας ὁμοιότητας, αἵτινες συνηγοροῦσι περὶ τῆς αὐτῆς ἀρχικῆς καταγωγῆς ὡρισμένων λαῶν. Διὰ τὴν λευκὴν φυλὴν αἱ ἔρευναι τῆς συγκριτικῆς γλωσσολογίας καταλήγουσιν εἰς τὸ συμπέρασμα ὅτι αὕτη ἐνεφανίσθη τὸ πρῶτον εἰς τὰς Ἰνδίας καὶ ἐκεῖθεν διεσπάρη εἰς τὴν λοιπὴν Ἀσίαν καὶ τὴν Εὐρώπην.Πότε ἀκριβῶς ἔγινε τοῦτο, ἂν οὕτως ἔγινε, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ καθορισθῇ. Ἐμπόδια εἰς τὴν ἀρχικὴν ἐξάπλωσιν τῶν ἀνθρώπων παρέσχον οἱ μεγάλοι ποταμοὶ καὶ αἱ μεγάλαι καὶ ἀπότομοι ὀροσειραί. Ἡ τάσις πρὸς ἐξάπλωσιν τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῆς γῆς ὠφείλετο εἰς τὴν αὔξησιν τοῦ πληθυσμοῦ περιοχῆς τινος καὶ 19

22 τὴν ἀνάγκην τῆς εὑρέσεως τῶν ἀναγκαίων μέσων πρὸς διατροφὴν τούτου. Ἡ ἀνάγκη αὕτη ὡδήγησε βραδύτερον εἰς τὰς κατὰ καιροὺς μεταναστεύσεις τῶν λαῶν, εἰς τὴν ἵδρυσιν ἀποικιῶν καὶ εἰς διαφόρους πολέμους. Μεγάλην σημασίαν διὰ τὴν αὔξησιν τοῦ χώρου διασπορᾶς τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῆς γῆς ἔσχεν ἡ μεταβολὴ τοῦ κλίματος κατὰ τὴν ἐποχὴν τῶν παγετώνων. Ὑπολογίζεται ὅτι κατὰ τὸ τέλος τῆς ἐποχῆς ταύτης ἀπηλλάγη ἐκ τῶν πάγων ἐπιφάνεια γῆς χρησιμοποιηθεῖσα δι ἐποικισμὸν κατέχουσα ἔκτασιν 26 ἑκατ. τετρ. χιλιομ. Ἡ Βόρειος Εὐρώπη καὶ μέρος τῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης ἤρχισε νὰ γίνηται κ α τ ο ι κ ή σ ι μ ο ς μετὰ τὴν τῆξιν τῶν πάγων (περὶ τὸ π.χ.). Ἡ ἐγγὺς πρὸς τοὺς πολικοὺς κύκλους περιοχὴ κατῳκήθη τὸ πρῶτον κατὰ τὰς ἀρχὰς τῆς τ ρ ε χ ο ύ σ η ς χ ι λ ι ε τ η ρ ί δ ο ς ( Ν ό τ ι ο ς Γ ρ ο ι λ α ν δ ί α, Σ π ι τ σ β έ ρ γ η ). Τὰ σημερινὰ ὅρια οἰκισμοῦ τοῦ βορείου ἡ μ ι σ φ α ι ρ ί ο υ, ἐξαιρέσει οἰκισμῶν τινων τῆς Ἀλάσκας καὶ τῆς βορείου Σιβηρίας, θεωροῦνται τὰ αὐτὰ πρὸς τὰ ὅρια 20

23 ἅτινα ἐπετεύχθησαν περὶ τὸ 1500, κατὰ τὴν ἐποχὴν δηλονότι τῶν μεγάλων γ ε ω γ ρ α φ ι κ ῶ ν ἀνακαλύψεων. Κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην ἀ ν ε κ α λ ύ φ θ η σ α ν νῆσοι τελείως ἀκατοίκητοι. Εἰς τὸν Ἀτλαντικὸν ὠκεανὸν κατῳκοῦντο μόνον αἱ Κανάριοι νῆσοι, αἱ ὁποῖαι ἀπέχουσι τῆς Ἀφρικανικῆς ἠπείρου μόνον 150 χιλιόμετρα. Θεωρεῖται βέβαιον ὅτι οἱ κάτοικοι τῶν νήσων τούτων δὲν εἶναι αὐτόχθονες, ἀλλὰ προέρχονται ἐκ τῆς Ἀφρικῆς. Ὑπὸ Νορβηγῶν ἀπῳκίσθησαν τὸ πρῶτον αἱ μὲν Φερόαι νῆσοι κατὰ τὸν 6ον αἰῶνα, ἡ δὲ Ἰσλανδία κατὰ τὸν 9ον αἰῶνα. Ἡ νῆσος Μαδέιρα καὶ αἱ Ἀζόραι ἀπῳκίσθησαν τὸ πρῶτον κατὰ τὸ 1400, αἱ δὲ Βερμοῦδαι νῆσοι κατὰ τὸ Κατὰ τὸ 1500, ὅτε οἱ Εὐρωπαῖοι διέπλευσαν διὰ δευτέραν φορὰν τὸν Ἰνδικὸν ὠκεανὸν (ὁ πρῶτος διάπλους ἐγένετο ὑπὸ τοῦ Νεάρχου, ναυάρχου τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου), αἱ Σεϋχέλλαι νῆσοι τοῦ ὠκεανοῦ τούτου ἦσαν ἀκατοίκητοι. Εἰς τὴν Ἀνταρκτικὴν θάλασσαν τὰ ὅρια τῆς οἰκουμένης γῆς ἐκτείνονται μέχρι τῶν νοτίων ἄκρων τῶν ἠπείρων καὶ τῆς Νέας Ζηλανδίας. Αἱ ἐγγὺς τῆς Ἀνταρκτικῆς ἠπείρου νῆσοι εἶναι καὶ σήμερον ἀκατοίκητοι. Αὗται χρησιμοποιοῦνται διὰ προσωρινὴν κατοικίαν ὑπὸ τῶν ἁλιέων φαλαίνης. Ἡ ἀρχικὴ διασπορὰ τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῆς γῆς φαίνεται ὅτι ἐγένετο κατὰ διευθύνσεις παραλλήλους πρὸς τὸν ἰσημερινόν. Μετὰ τὴν τῆξιν τῶν παγετώνων τοῦ βορείου ἡμισφαιρίου ἐγένετο βραδέως ὁ ἐποικισμὸς τῶν βορείων περιοχῶν τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀσίας. Ὁ ἀπὸ βορρᾶ πρὸς νότον ἀποικισμὸς ἀνεπτύχθη κυρίως, ἀφ ἧς ἐποχῆς ἐχρησιμοποιήθη ὁ ἀτμὸς διὰ τὴν κίνησιν τῶν πλοίων. Ἡ θαλασσία συγκοινωνιακὴ ζώνη 21

24 τῆς γῆς ἐκτείνεται σήμερον πρὸς βορρᾶν μὲν μέχρις 70, πρὸς νότον δὲ μέχρι 50 περίπου. Τὸ σύνολον τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς (ξηρὰ καὶ θάλασσα), τὸ ὁποῖον σήμερον χρησιμοποιεῖται διὰ τὰς ἀνάγκας τοῦ ἀνθρώπου, ὑπολογίζεται εἰς 425 ἑκατομμ. τετρ. χιλιόμ., ἤτοι 5)6 τῆς ὁλικῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς. Εἰς τὰ βόρεια κράσπεδα τῆς οἰκουμένης γῆς (Γροιλανδία) δὲν ὑπάρχουσι μόνιμοι καὶ σταθεροὶ οἰκισμοὶ ἕνεκα τοῦ μεγάλου ψύχους. Οἱ αὐτόθι κατοικοῦντες Ἐσκιμῶοι καὶ Λάπωνες κατὰ μὲν τὸ θέρος ἀνέρχονται βορειότερον, κατὰ δὲ τὸν χειμῶνα κατέρχονται νοτιώτερον. Οἰκισμοί τινες τούτων ἐκτείνονται μέχρις 78 (Β.Γ.Π.). Εἰς τὰς βορείους περιοχὰς τῆς Σιβηρίας ἱδρύονται μόνιμοι οἰκισμοί. Κεῖνται ὅμως οὗτοι ὀλίγον νοτιώτερον ἢ τὰ βόρεια μέρη τῆς Γροιλανδίας. Αἱ ὀρειναὶ περιοχαὶ καὶ αἱ περιοχαὶ τῆς γῆς ἔνθα ὑπῆρχον ἕλη καὶ δάση, κατῳκίσθησαν πολὺ βραδύτερον τῶν πεδινῶν περιοχῶν καὶ ἰδίως ἐκείνων, αἵτινες διερρέοντο ὑπὸ μεγάλων ποταμῶν. Περιοχαὶ, αἱ ὁποῖαι ἀπεκόπησαν, ἕνεκα γεωλογικῶν μεταβολῶν, τῆς ἐπικοινωνίας πρὸς 22

25 τὰς πεπολιτισμένας περιοχάς, ὅπως ἡ Αὐστραλία καὶ ἡ Ἀμερική, ἠκολούθησαν ἴδιον δρόμον ἀναπτύξεως. 6. Ὁ πληθυσμὸς τῆς Γῆς. Ἡ κίνησις τοῦ πληθυσμοῦ χώρας τινὸς ἐξαρτᾶται ἐκ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν γεννήσεων, τοῦ ἀριθμοῦ τῶν θανάτων καὶ ἐκ τῆς μεταναστεύσεως (εἰσοικήσεως καὶ ἐξοικήσεως). Φυσικὴ αὔξησις τοῦ πληθυσμοῦ νοεῖται τὸ πλεόνασμα τούτου, ἀφοῦ ἐκ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν γεννήσεων ἀφαιρεθῇ ὁ ἀριθμὸς τῶν θανάτων. Εἰς τὰς πεπολιτισμένας χώρας διενεργεῖται καθ ὡρισμένα χρονικὰ διαστήματα (συνήθως ἀνὰ δεκαετίαν) ἀπογραφὴ τοῦ πληθυσμοῦ καὶ παρακολουθεῖται συστηματικῶς ὁ ἀριθμὸς τῶν γεννήσεων καὶ τῶν θανάτων. Ἡ ἀπογραφὴ τοῦ πληθυσμοῦ εἰς τὰς χώρας ταύτας ἤρχισε κατὰ τὸ τέλος τοῦ 18ου αἰῶνος. Εἰς παλαιοτέραν ἐποχὴν τὰ στοιχεῖα διὰ τὴν κίνησιν τοῦ πληθυσμοῦ μιᾶς χώρας ἐστηρίζοντο εἰς ὑπολογισμοὺς τῶν διοικητικῶν καὶ ἐφοριακῶν ὑπαλλήλων καὶ τῶν ὑπαλλήλων ἐπὶ τῆς στρατολογίας. Εἶναι εὐνόητον, ὅτι τοιοῦτοι ὑπολογισμοὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παρέχωσιν ἀκρίβειαν ἀριθμήσεως. Καὶ εἰς τὴν σημερινὴν ἀκόμη ἐποχὴν ὑπάρχουσι μεγάλα Κράτη, εἰς τὰ ὁποῖα ὁ ὑπολογισμὸς κινήσεως τοῦ πληθυσμοῦ δὲν γίνεται διὰ συστηματικῆς ἀπογραφῆς, ἕνεκα τεχνικῶν δυσκολιῶν (Ἰνδίαι, Κίνα), ἀλλὰ ἐπὶ τῇ βάσει ἄλλων παρατηρήσεων. Τὰ στατιστικὰ στοιχεῖα ἐπὶ τῆς κινήσεως τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς συλλέγονται καὶ δημοσιεύονται κατ ἔτος ὑπὸ τῆς Στατιστικῆς Ὑπηρεσίας τοῦ Ὀργανισμοῦ τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν (ΟΗΕ), τοῦ ἑδρεύοντος ἐν Νέᾳ Ὑόρκῃ. Κατὰ τὸ ἔτος 1959 ὁ πληθυσμὸς τῆς γῆς ἀνῆλθεν εἰς ἑκατομμύρια ψυχῶν, εἶχε δὲ κατ ἠπείρους ὡς ἑξῆς: Ἀφρικὴ 236 ἑκατομμ., Ἀμερικὴ 398 ἑκατομμ., Ἀσία ἑκατομμ., Εὐρώπη (ἄνευ Ρωσσίας) 421 ἑκατομμ., Ρωσσία 210 ἑκατομμ., Ὠκεανία 16.1 ἑκατομμ. Ἡ αὔξησις τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς ἐτησίως ἀνέρχεται εἰς 1,7% (1959). Ἡ ἐξέλιξις τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς. Οἱ παρεχόμενοι ἀριθμοὶ ἔχουσι προέλθει ἐκ διαφόρων ὑπολογισμῶν. 23

26 Τέλος ἐποχῆς παγετώνων (περὶ τὸ π.χ.) περίπου 0,5 ἑκατομμ. Περὶ τὸ π.χ.» 5 ἑκατομμ. Περὶ τὸ π.χ.» 20 ἑκατομμ. Περὶ τὸ π.χ.» 100 ἑκατομμ. Ἡ ἐξέλιξις τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς ἀπὸ τοῦ ἔτους 1650 μέχρι τοῦ 1900, κατ ἠπείρους εἰς ἑκατομμύρια. Περιοχαὶ Εὐρώπη Ἀσία Ἀφρικὴ Ἀμερικὴ (Β+Ν) Αὐστραλία-Ὠκεανία Γῆ ἐν συνόλῳ , , Ἡ ἐξέλιξις τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς ἀπὸ τοῦ ἔτους 1930 καὶ ἑξῆς εἰς ἑκατομμύρια (ΟΗΕ, 1959). Πληθυσμὸς Ἐπιφάν. κατοικουμένη εἰς χιλ. τετρ. χιλιομέτ. Πυκνότης κατὰ τετρ. χιλιόμ. Ἐτησία αὔξησ.% Γῆ Ἀφρικὴ Ἀμερικὴ Ἀσία Εὐρώπη (ἐκτὸς Ρωσσίας καὶ Εὐρ. Τουρκίας) Ρωσσία Ὠκεανία , , , , , ,0 3,2 2,6 2,4 1,2 1,6 2,7 24

27 Προσδοκωμένη ζωή. Δηλ. ἀριθμὸς ἐτῶν, τὰ ὁποῖα τὸ πρόσωπον τῆς ἀναγραφομένης ἡλικίας ὑπολογίζεται νὰ ζήσῃ ἀκόμη κατὰ μέσον ὅρον. Ἡλικία εἰς ἔτη. Χώρα Ἑλλὰς Γερμανία Γαλλία Ἡνωμ. Βασίλ. Ἑλβετία Αἴγυπτος Καναδᾶς Κίνα Ἰνδίαι Ἡνωμέν. Πολιτεῖαι Σουηδία Γένος Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ. Ἄρρ. Θήλ ,1 50,9 64,6 68,5 63,6 69,3 67,6 73,1 66,4 70,9 35,7 41,5 66,3 70,8 41,1 45,7 32,5 31,7 67,4 73,6 70,5 73,4 53,2 55,1 67, ,1 71,2 68,6 73,7 67,8 71,9 42,1 48,1 68,3 72,3 47,6 51, ,3 68,3 74,2 71,1 73,7 55,6 57,7 64,5 67,6 62,7 67,8 64,9 69,9 64,4 68,4 49,8 58,3 64,9 68,8 49,5 54,6 40,9 40,9 64,6 70,5 67, ,4 54,5 59,8 62,8 57, ,6 63,6 46,9 54,5 60, ,6 50, ,5 59,8 65,6 62,7 65,1 44,3 46,4 50,3 53,2 48,4 53,4 50,4 55,3 50,2 53,9 39,8 46,1 50,8 54,5 37,2 42, ,9 50,3 55,9 53,1 55,4 37,1 39,5 41,3 34,9 39,3 44,1 40,9 45, , ,2 41,6 44,9 29,7 34,8 26,6 26,2 41,1 46,2 43,7 45,7 29,8 32,4 32,3 34,7 30, ,5 36,2 31, ,1 30,8 32,5 35,6 22,7 27,7 20,5 21,1 31,8 36,7 34,4 36,2 22,6 24,9 23,8 25,8 22,2 26,2 22,6 27,2 23, ,4 23,4 23,9 26,8 16,5 20,7 14,9 16,2 23,4 27,7 25,5 27, ,5 16,2 17,5 15,1 18,1 15,1 18,8 15,7 17,8 13,3 16,3 16,5 18,6 11,3 14,2 10,1 11,3 16,2 19,4 17,4 18,6 10,6 11 9,8 10,4 9,1 11,1 9,3 11,6 9,5 10,7 7,9 9,6 10,4 11,6 7,1 8,7 6,5 7,5 10,5 12,4 10,6 11,3 Ἡ ἐτησία αὔξησις τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς, ἀνερχομένου εἰς ἑκατομμύρια (1959), ὑπολογίζεται εἰς 1,7%. Μετὰ πάροδον 50 ἐτῶν, μὲ ἐτησίαν αὔξησιν 2% καὶ σταθερὸν πληθυσμὸν ἑκάστου τῶν προσεχῶν 50 ἐτῶν ἐκ 3000 ἑκατομμυρίων ψυχῶν, ὁ πληθυσμὸς τῆς γῆς θὰ ἔχῃ φθάσει (περὶ τὸ ἔτος 2010) εἰς 6 δισεκατομμ. περίπου. Κατόπιν τούτου τίθεται τὸ ἐρώτημα, ἂν οἱ πόροι τῆς γῆς ἐπαρκῶσι διὰ τὴν διατροφὴν 6 δισεκατ. ἀνθρώπων, ἐφ ὅσον βέβαια δὲν συνεχισθῇ ἡ αὔξησις. Ἐπὶ τούτου ἄλλοι μὲν εἶναι αἰσιόδοξοι, ἄλλοι δὲ ἀπαισιόδοξοι, λέγοντες, 6,5 6,2 5,2 5,6 4,8 5,9 5,2 6,4 5,2 5,7 4,1 4,8 5,8 6,4 4,1 4,8 4 4,8 6,3 7 5, ,5 3,7 4 3,4 4,2 4 4,7 3,8 4,2 2,9 3,2 4,3 4,6 3,1 3,4 3,1 3,7 5,1 5,4 4 4,3 25

28 ὅτι, ἐὰν δὲν εὑρεθῇ διέξοδος διὰ τὸν πλεονάζοντα πληθυσμὸν τῆς γῆς εἰς ἄλλους πλανήτας, οἱ ἄνθρωποι τότε θὰ ἀναγκασθῶσι νὰ λάβωσι διάφορα δρακόντεια μέτρα πρὸς ἀντιμετώπισιν τοῦ προβλήματος. 7. Αἱ Φυλαί. Ἡ σημασία τῆς σπουδῆς τῶν φυλῶν διὰ τὴν γεωγραφίαν. Ὑπὸ τὸ ὄνομα φυλὴ νοοῦμεν, ὡς γνωστόν, ἄθροισμα ἀνθρώπων οἵτινες ἔχουσι τὰ αὐτὰ σωματικά, βιολογικά, ψυχολογικὰ ἢ κοινωνικὰ γνωρίσματα, τὰ ὁποῖα εἶναι κληρονομήσιμα. Ἡ σπουδὴ τῶν φυλῶν ὡς κλάδου τῆς ἀνθρωπολογίας περιλαμβάνεται εἰς τὰς ἐρεύνας τῆς βιολογίας. Κατὰ τὴν σπουδὴν ὅμως τῆς γεωγραφίας ἐνδείκνυται ὅπως γνωρίσῃ τις, ἐκτὸς τῶν γεωγραφικῶν στοιχείων τῶν ξένων χωρῶν, καὶ τοὺς ἀνθρώπους οἵτινες κατοικοῦσι τὰς χώρας ταύτας καὶ λάβῃ ἰδέαν τινὰ περὶ τῶν ἐξωτερικῶν γνωρισμάτων τῶν ἀνθρώπων τῶν ὑπὸ ἐξέτασιν χωρῶν. Εἰς τὴν γεωγραφίαν πρὸς τούτοις περιλαμβάνεται ἡ γνῶσις τῆς κατανομῆς τῶν διαφόρων φυλῶν εἰς ὁλόκληρον τὴν γῆν, διότι αἱ ἀνθρώπιναι φυλαὶ συμβάλλουσι διὰ τῶν ἐπιτευγμάτων αὐτῶν εἰς τὸν καθορισμὸν τῆς γεωγραφικῆς μορφῆς μιᾶς χώρας. Μετὰ τῶν προβλημάτων τῶν φυλῶν ἐν γένει συνδέονται τὰ προβλήματα τῶν κατὰ φυλὰς πολιτιστικῶν ἐπιτευγμάτων τοῦ ἀνθρώπου. Ἄλλα εἶναι τὰ ἐπιτεύγματα τῆς λευκῆς φυλῆς κατὰ τὴν 26

29 27

30 ἀνάπτυξιν τοῦ πολιτισμοῦ καὶ ἄλλα εἶναι τὰ ἐπιτεύγματα, εἰς τὸ αὐτὸ πεδίον τῆς ἀνθρωπίνης δραστηριότητος, τῆς κιτρίνης φυλῆς. Ἐνταῦθα ὅμως πρέπει νὰ ληφθῇ ὑπ ὄψει ὅτι, τοὐλάχιστον κατὰ τὴν σημερινὴν ἐποχὴν, ἀμιγεῖς ἀνθρώπιναι φυλαὶ δὲν ὑπάρχουσι. Εἰς ὅλους σχεδὸν τοὺς λαοὺς τῆς γῆς παρατηροῦνται σήμερον διάφοροι φυλετικαὶ ἀποχρώσεις προερχόμεναι ἐξ ἐπιμιξίας. Ὅθεν τὰ συμπεράσματα περὶ τῶν πολιτιστικῶν ἐπιτευγμάτων μιᾶς φυλῆς πρέπει νὰ μὴ λαμβάνωνται ὑπ ὄψει μονομερῶς καὶ νὰ μὴ ἀποδίδωνται ἀποκλειστικῶς εἰς φυλετικὰς ἰδιότητας. Ἡ διάκρισις τῶν φυλῶν. Ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ 19ου αἰῶνος διέκρινον τρεῖς κατηγορίας φυλῶν, ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ χρώματος τοῦ δέρματος: 1) τὴν λευκήν, 2) τὴν κιτρίνην καὶ 3) τὴν μέλαιναν (μαύρην). Οἱ εἰς τὰς φυλὰς ταύτας ἀνήκοντες ἄνθρωποι ὀνομάζονται Εὐρωπίδαι, Μογγολίδαι καὶ Νεγρίδαι ἀντιστοίχως. Ἡ ἐρυθρὰ φυλὴ θεωρεῖται ὑποδιαίρεσις τῆς κιτρίνης. Ὁ καθορισμὸς τῶν ἀποχρώσεων τῶν οὕτω πως διακρινομένων φυλῶν συναντᾷ μεγάλας δυσκολίας. Ὁπωσδήποτε ὅμως ἡ ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ χρώματος διαίρεσις τῶν ἀνθρώπων εἰς φυλὰς παρεῖχε σημαντικὰ τεκμήρια δι ἕνα κατατοπιστικὸν προσανατολισμόν. Ὁ πληθυσμὸς τῆς γῆς κατὰ φυλάς. 1. Λευκὴ φυλή: Περίπου 1500 ἑκατομμύρια. Εἰς ταύτην περιλαμβάνονται: οἱ λευκοὶ τῆς Εὐρώπης, τῆς δυτικῆς Ἀσίας καὶ Ἰνδιῶν, τῆς βορείου καὶ νοτίου Ἀφρικῆς, τῆς Αὐστραλίας καὶ τῆς βορείου καὶ νοτίου Ἀμερικῆς. 2. Κιτρίνη φυλή: Περίπου 1100 ἑκατομμ. Εἰς ταύτην ἀνήκουσιν οἱ Κινέζοι, οἱ Ἰάπωνες, οἱ Βιρμανοί, οἱ Μαλαῖοι, οἱ κάτοικοι τῆς Πολυνησίας, οἱ Μογγόλοι. 3. Μαύρη φυλή: Περίπου 300 ἑκατομμ. Ἡ ἐρυθρὰ φυλή, ἥτις θεωρεῖται ὑποδιαίρεσις τῆς κιτρίνης, περιλαμβάνει 6 περίπου ἑκατομμύρια ἀνθρώπων. 8. Ἡ μετανάστευσις. Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τῶν μεγάλων γεωγραφικῶν ἀνακαλύψεων ἔγιναν μεταναστεύσεις τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ πληθυσμοῦ πρὸς τὰς ἀνακαλυφθείσας νέας χώρας. Ἡ κίνησις τῶν πλοίων δι ἀτμοῦ συνέβαλε πολὺ εἰς τὴν αὔξησιν τῆς μεταναστεύσεως, ἡ ὁποία ἐπετάθη ἔτι περισσότερον κατὰ τὴν ἐποχὴν τῶν μεγάλων διώξεων τῶν πολιτῶν ἐν Εὐρώπῃ διὰ 28

31 λόγους θρησκευτικούς. Ὅτε αἱ Ἡνωμέναι Πολιτεῖαι τῆς Ἀμερικῆς ἀπέκτησαν τὴν ἀνεξαρτησίαν των (1776), ἔλαβον πολλὰ νομοθετικὰ μέτρα διευκολύνοντα τὴν εἰς αὐτὰς μετανάστευσιν, ἰδίως ἐξ Εὐρώπης. Παρόμοια μέτρα ἔλαβον καὶ τὰ κράτη τῆς Νοτίου Ἀμερικῆς, ὅταν ταῦτα ἀπέκτησαν τὴν ἀνεξαρτησίαν των. Κατὰ τὸν 19ον αἰῶνα μετηνάστευσαν ἐκ τῆς Εὐρώπης εἰς τὴν Ἀμερικὴν πλέον τῶν 50 ἑκατομμ. ἀνθρώπων. Ἀπὸ τῶν ἀρχῶν ὅμως τοῦ 20οῦ αἰῶνος ἡ μετανάστευσις διὰ τὰς διαφόρους χώρας ὑπόκειται εἰς περιορισμούς. Οἱ περιορισμοὶ οὗτοι ἐλήφθησαν κυρίως διὰ νὰ ἐξασφαλισθῇ ἐργασία εἰς τοὺς ἐντοπίους. Εἰς ἀρκετὰς ὅμως περιπτώσεις οἱ περιορισμοὶ ὀφείλονται εἰς τὴν ἐπιθυμίαν τῶν ἐνδιαφερομένων κρατῶν-μητροπόλεων, ὡς εἶναι ἡ Ἀγγλία, ὅπως μὴ διαταραχθῇ ὁ ἐθνογραφικὸς χαρακτὴρ τῶν νέων χωρῶν, αἱ ὁποῖαι ἄλλοτε ἦσαν ἀγγλικαὶ ἀποικίαι καὶ ἤδη συνδέονται κατ ἄλλον τινὰ τρόπον πρὸς τὴν Ἀγγλίαν. Οὕτω, π.χ., διὰ τὸν Καναδᾶν, τὴν Αὐστραλίαν καὶ τὴν Νότιον Ἀφρικὴν οἱ ἐτησίως μεταναστεύοντες πρέπει νὰ εἶναι κατὰ τὰ 4/5 περίπου Ἄγγλοι καὶ κατὰ τὸ 1/5 ἐξ ἄλλων χωρῶν. Εἰς ὅλας τὰς νέας χώρας ἔχουσι ψηφισθῆ νόμοι καθορίζοντες τὸν ἐτησίως ἐπιτρεπόμενον ἀριθμὸν μεταναστῶν καὶ τὰς συνθήκας ὑπὸ τὰς ὁποίας δύναται νὰ γίνῃ ἡ μετανάστευσις. Διὰ τῆς μεταναστεύσεως ἐδόθη ἐργασία εἰς τὸν πλεονάζοντα πληθυσμὸν τοῦ παλαιοῦ Κόσμου καὶ διηυρύνθησαν αἱ δυνατότητες τῆς παγκοσμίου οἰκονομικῆς καὶ πνευματικῆς δραστηριότητος. 9. Ζῶναι τῆς γῆς πυκνῶς καὶ ἀραιῶς κατῳκημέναι. Ἡ μικροτέρα πυκνότης πληθυσμοῦ παρατηρεῖται εἰς τὰς πολικὰς περιοχὰς καὶ τὰς περιοχὰς τῶν ἐρήμων. Εἰς ταύτας ὑπάρχουσιν ἐκτάσεις τελείως κεναὶ ἀνθρώπων. Ἐὰν θεωρήσωμεν μεγάλους χώρους τοιούτων περιοχῶν, εἶναι δυνατὸν ἐδῶ καὶ ἐκεῖ νὰ συναντήσωμεν οἰκισμοὺς μικροὺς εἰς μεγάλας ἀπ ἀλλήλων ἀποστάσεις. Ἡ πυκνότης τοῦ πληθυσμοῦ τῶν χωρῶν τούτων εἶναι γενικῶς μικροτέρα τοῦ 0,5 κατὰ τετραγωνικὸν χιλιόμ. Ἀλλὰ καὶ εἰς τὰς τροπικὰς χώρας ὑπάρχουσι περιοχαὶ ἔνθα ἡ πυκνότης τοῦ πληθυσμοῦ εἶναι λίαν μικρά. Τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὰ πυκνὰ δάση, εἰς τὸ ὑγρὸν κλίμα καὶ εἰς τὴν μεγάλην θερμοκρασίαν, ἥτις ἐπικρατεῖ ἐκεῖ. Περιοχαὶ μέσων γεωγραφικῶν πλατῶν εὑρισκόμεναι ἐγγὺς τῶν θαλασσῶν, ἔχουσι κατὰ κανόνα πυκνότητα πληθυσμοῦ μεγαλυτέραν ἐκείνης τὴν ὁποίαν ἔχουσι

32 περιοχαὶ εὑρισκόμεναι μακρὰν τῶν θαλασσῶν. Παράδειγμα τοιαύτης κατανομῆς τῆς πυκνότητος ἀποτελεῖ ἡ Ἱσπανία. Αἱ παραλιακαὶ περιοχαὶ ταύτης εἶναι πυκνότερον κατῳκημέναι τῶν ὀρεινῶν περιοχῶν. Ἠπειρωτικαὶ περιοχαὶ ἔχουσαι πολλὰς βροχὰς ἐτησίως παρουσιάζουσι μεγαλυτέραν πυκνότητα πληθυσμοῦ ἐν σχέσει πρὸς ἠπειρωτικὰς περιοχάς, αἱ ὁποῖαι ἔχουσιν ὀλίγας βροχάς. Δυνατότητες ὑδρεύσεως περιοχῆς τινος δημιουργοῦσι καταλλήλους συνθήκας ἐποικισμοῦ καὶ διαβιώσεως τῶν ἀνθρώπων, ὅπως, π.χ., τοῦτο συμβαίνει εἰς τὴν περιοχὴν τοῦ Νείλου ποταμοῦ. Ὑπάρχουσιν ἐνταῦθα περιοχαὶ ἔχουσαι πυκνότητα 1000 κατοίκων κατὰ τετραγωνικὸν χιλιόμετρον. Πυκνῶς κατῳκημένοι γεωγρ. χῶροι ἀπαντῶσιν εἰς τὰς ἀσιατικὰς περιοχὰς τῶν μουσώνων ὅπου, ὡς γνωστόν, διαβιοῖ τὸ ἥμισυ περίπου τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς (Κίνα-Ἰνδίαι). Νῆσοι εὑρισκόμεναι εἰς τὰς θερμὰς θαλάσσας ἔχουσιν ἐπίσης μεγάλην πυκνότητα πληθυσμοῦ, ὅπως, π.χ., ἡ Ἰάβα, Ἁιτή, Ἰαμαϊκὴ (ὑπὲρ τοὺς 200 κατοίκους κατὰ τετραγ. χιλιόμετρον). Βιομηχανικαὶ περιοχαὶ τῶν μέσων γεωγραφικῶν πλατῶν παρουσιάζουσι μεγάλην πυκνότητα πληθυσμοῦ. Τοιαῦται ἀπαντῶσιν εἰς τὴν Κεντρικὴν καὶ Δυτικὴν Εὐρώπην, εἰς τὴν ἀνατολικὴν περιοχὴν τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν τῆς Ἀμερικῆς καὶ τὴν Ἰαπωνίαν. Γενικῶς, αἱ βιομηχανικαὶ χῶραι εἶναι πυκνότερον κατῳκημέναι τῶν γεωργικῶν χωρῶν. Εἶναι ὅμως δυνατόν, εἰς εὐφόρους γεωργικὰς περιοχὰς νὰ ὑπάρχῃ μεγάλη πυκνότης πληθυσμοῦ, ὡς τοῦτο παρατηρεῖται εἰς τὴν Κίναν, τὰς Ἰνδίας καὶ τὴν Αἴγυπτον. Τὸ βιοτικὸν ὅμως ἐπίπεδον τῶν λαῶν τούτων εἶναι χαμηλόν. Βαθμίδες πυκνότητος του πληθυσμου. Ἡ πυκνότης τοῦ πληθυσμοῦ τῶν πολὺ ἀραιῶς κατῳκημένων περιοχῶν τῆς γῆς εἶναι μικροτέρα τοῦ ἑνὸς κατοίκου κατὰ τετραγωνικὸν χιλιόμετρον. Ἡ ἔκτασις τῶν περιοχῶν τούτων καταλαμβάνει τὰ 50% τῆς ξηρᾶς. Μετρίας πυκνότητος περιοχαὶ περιλαμβάνουσιν ἕνα ἕως δέκα κατοίκους κατὰ τετραγωνικὸν χιλιόμετρον. Ἡ ἔκτασις τῶν περιοχῶν τούτων φθάνει τὰ 30% τῆς ξηρᾶς. Μόνον 6,3% τῆς ἐπιφανείας τῆς ξηρᾶς παρουσιάζουσι πυκνότητα πληθυσμοῦ μεγαλυτέραν. 1. Αἱ πυκνότερον κατῳκημέναι χῶραι τῆς γῆς. Ἄνθρωποι κατὰ τετρ. χιλιόμετρον. 30

33 Χῶραι Κάτοικοι Χῶραι Κάτοικοι Αἴγυπτος 627* Λουξεμβοῦργον 121 Ὁλλανδία 336 Ἁιτὴ 121 Βέλγιον 293 Ἰνδίαι 118 Κίνα 257 Οὑγγαρία 106 Ἰαπωνία 243 Δανία 104 Νότιος Κορέα 225 Τσεχοσλοβακία 103 Ἀγγλία 211 Πορτογαλία 96 Δυτ. Γερμανία 205 Πακιστὰν 88 Ἰταλία 160 Αὐστρία 83 Λίβανος 139 Γαλλία 79 Κεϋλάνη 136 Φιλιππῖναι 74 Ἑλβετία 122 Ἰνδονησία Εὐρωπαϊκὰ κράτη ἔχοντα πυκνότητα πληθυσμοῦ κάτω τῆς μέ σης Εὐρωπαϊκῆς πυκνότητος, ἀνερχομένης εἰς 85 κατὰ τετρ. χιλιόμ. Χῶραι Κάτοικοι Χῶραι Κάτοικοι Ἱσπανία 58 Ἰσλανδία 2 Ἑλλὰς 61 Νορβηγία 11 Βουλγαρία 68 Φινλανδία 13 Γιουγκοσλαυΐα 70 Σουηδία 16 Ρουμανία 74 Ἰρλανδία 41 Γαλλία 79 Ἀλβανία 49 31

34 3. Ἀραιῶς κατῳκημέναι χῶραι. ΕΥΡΩΠΗ ΑΣΙΑ Χῶραι Κάτοικοι Χῶραι Κάτοικοι Ῥωσσία (μετὰ τῆς Σιβηρίας) 9 Σαουδικὴ Ἀραβία Νορβηγία 11 Ἰρὰκ 11 Φινλανδία 13 Ἰρὰν 12 Σουηδία 16 Τουρκία 32 4 Ταϊλάνδη 40 ΑΜΕΡΙΚΗ ΑΦΡΙΚΗ Χῶραι Κάτοικοι Χῶραι Κάτοικοι Καναδᾶς 2 Λιβύη 1 Βολιβία 3 Σουδὰν 4 Βραζιλία 7 Ἀλγέριον 4 Ἀργεντινὴ 7 Νοτιοαφρ. Ἕνωσις Περοῦ 7 Αἰθιοπία 17 Βενεζουέλα 7 Μαρόκον 22 Χιλὴ 9 Αἴγυπτος (ὁλικὴ περιοχὴ) Κολομβία 11 Τυνησία 30 Οὐραγουάη 14 ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ 1 Μεξικὸν 16 Ἡνωμ. Πολιτ. Ἀμερ

35

36 10. Αἰτίαι συγκεντρώσεως πληθυσμοῦ. Ἡ κατανομὴ τῶν κρατικῶν ἀρχῶν καὶ ὀργανισμῶν ὡς καὶ τῶν κοινωνικῶν ὑπηρεσιῶν εἰς τὰς διαφόρους πόλεις μιᾶς ἐπικρατείας ἐπηρεάζει τὴν οἰκονομικὴν κίνησιν καὶ τὴν αὔξησιν τοῦ πληθυσμοῦ πολλῶν πόλεων καὶ τὴν διαμόρφωσιν τῆς φυσιογνωμίας αὐτῶν. Τὰ τεχνικὰ μέσα καλλιεργείας τοῦ ἐδάφους, θερισμοῦ καὶ ἁλωνισμοῦ, ἀφῄρεσαν τὴν ἐργασίαν ἀπὸ πολλοὺς ἐργάτας γεωγραφικῶν περιφερειῶν, οἱ ὁποῖοι παραμείναντες ἄνευ ἐργασίας συνεκεντρώθησαν εἰς τὰ βιομηχανικὰ κέντρα πρὸς ἀνεύρεσιν ἐργασίας. Πολλαὶ μικραὶ βιομηχανίαι τῶν ἐπαρχιῶν ἀνέστειλαν τὴν λειτουργίαν των, λόγῳ τῆς κατὰ μεγάλας μάζας εὐθηνῆς παραγωγῆς τῶν μεγαλυτέρων συναφῶν ἐργοστασίων τῶν πόλεων, εἰς τὰ ὁποῖα ὁ ἀριθμὸς τῶν ἐργαζομένων αὐξάνει συνεχῶς, ἐφ ὅσον βεβαίως ἡ μεγάλη κατανάλωσις τῶν παραγομένων βιομηχανικῶν εἰδῶν ἀπαιτεῖ αὔξησιν τῶν ἐργατικῶν χειρῶν τῶν ἐργοστασίων. Ὁ κάτοικος τοῦ χωρίου ἢ μικρᾶς κωμοπόλεως, ἐὰν δὲν εἶναι ἰδιοκτήτης γαιῶν, ἔστω καὶ ὀλίγων στρεμμάτων, προτιμᾷ νὰ ἐργάζηται εἰς ἐργοστάσιον πόλεώς τινος ὡς ἐργάτης, παρὰ νὰ εἶναι ἐργάτης εἰς ἀγροτικὰς ἐργασίας ξένης ἰδιοκτησίας. Ἡ ἐργατικὴ ζωὴ τῶν μεγάλων πόλεων, ὅπου συνήθως εἶναι συγκεντρωμένα τὰ μεγάλα ἐργοστάσια, παρουσιάζει τὰ ἑξῆς πλεονεκτήματα ἔναντι τῆς ἐργατικῆς ἀγροτικῆς ζωῆς: α) Ὑπάρχει σχεδὸν σταθερὸν ἐργατικὸν εἰσόδημα καὶ τὸ ἡμερομίσθιον εἶναι ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον μεγαλύτερον τοῦ ἀγροτικοῦ ἡμερομισθίου. β) Ἡ κοινωνικὴ καὶ ὑγιεινὴ πρόνοια ἀσκεῖται εὐκολώτερον εἰς τὰς μεγάλας πόλεις ἢ τὰ χωρία (Νοσοκομεῖα κλπ.). γ) Αἱ οἰκονομικαὶ δυνατότητες ἱδρύσεως οἰκογενείας καὶ ἐκπαιδεύσεως τῶν τέκνων τοῦ ἐργάτου εἶναι πολὺ μεγαλύτεραι εἰς τὰς μεγάλας πόλεις. δ) Ἡ ψυχαγωγία (θεάματα παντὸς εἴδους κλπ.) εἶναι μεγαλυτέρα εἰς τὰς πόλεις ἢ τὰ χωρία καὶ ἡ ἐν γένει διαβίωσις τοῦ ἐργάτου εἰς τὰς πόλεις εἶναι ἀνετωτέρα τῆς διαβιώσεως τοῦ ἀγρότου. Ὁ τεχνικὸς πολιτισμὸς ἐκδηλοῦται κατὰ πρῶτον εἰς τὰς πόλεις, πολὺ δὲ βραδύτερον καὶ εἰς μικρότερον βαθμὸν ἐκδηλοῦται οὗτος εἰς τὰ χωρία καὶ τὰς κωμοπόλεις. Τὰ μειονεκτήματα τὰ ὁποῖα παρουσιάζει ἡ ἐργατικὴ ζωὴ τῶν πόλεων εἶναι τὰ ἑξῆς: α) Πιθανότης στερήσεως τῆς ἐργασίας λόγῳ οἰκονομικῆς κρίσεως τοῦ ἐργοδότου ἢ γενικωτέρας τοιαύτης. β) Ἡ ζωὴ εἰς τὰς μεγάλας πόλεις εἶναι ἀκριβωτέρα τῆς ζωῆς εἰς τὰ χωρία καὶ τὰς κωμοπόλεις, καὶ κατὰ συνέπειαν πολλοὶ ἐργάται 34

37 διαβιοῦσιν ὑπὸ συνθήκας ἀνθυγιεινάς, τόσον ἀπὸ ἐπόψεως κατοικίας, ὅσον καὶ ἀπὸ ἐπόψεως τροφῆς καὶ ἐνδυμασίας. γ) Γενικῶς ἡ ζωὴ τῶν ἐργατῶν εἰς τὰς μεγάλας πόλεις ἀπὸ ἐπόψεως ὑγιεινῆς ὑστερεῖ τῆς ζωῆς τοῦ ἀγρότου. Ἀλλὰ δὲν εἶναι μόνον οἱ ἐργάται, οἱ ὁποῖοι συγκεντρώνονται εἰς τὰς μεγάλας πόλεις. Εἰς πλείστας περιπτώσεις οἱ παντὸς εἴδους βιοτέχναι ἐγκαταλείπουσι τὰ χωρία ἢ τὰς κωμοπόλεις καὶ συγκεντροῦνται εἰς τὰς πρωτευούσας τῶν ἐπαρχιῶν ἢ τῶν νομῶν ἢ εἰς τὰς μεγάλας ἐν γένει πόλεις, ὅπου αἱ δυνατότητες εὑρέσεως ἐργασίας ἢ ἀσκήσεως τοῦ ἐπαγγέλματος εἶναι εὐνοϊκώτεραι. Εἰς τὰς μεγάλας πόλεις δημιουργοῦνται καὶ ἐπαγγέλματα, τὰ ὁποῖα δὲν ὑπάρχουσιν εἰς τὰ χωρία καὶ τὰς μικρὰς πόλεις. Ἀναφέρομεν ἐνδεικτικῶς τὴν πυροσβεστικὴν ὑπηρεσίαν, τοὺς χρηματομεσίτας, τοὺς σταθμοὺς πρώτων βοηθειῶν, τὸ σῶμα τῶν ἀδελφῶν νοσοκόμων κλπ. Ἡ γεωγραφικὴ θέσις μιᾶς πόλεως ἐπηρεάζει τὴν αὔξησιν τοῦ πληθυσμοῦ αὐτῆς. Αἱ ἡμίσειαι περίπου τῶν μεγαλοπόλεων τῆς γῆς εἶναι ἐκτισμέναι παρὰ τὴν θάλασσαν καὶ τοὺς ποταμούς. Ἡ πολιτικὴ σημασία τῆς πόλεως ἐπηρεάζει ἐπίσης τὴν αὔξησιν τοῦ πληθυσμοῦ αὐτῆς. Τὸ ἓν τρίτον τῶν μεγαλοπόλεων τῆς γῆς εἶναι πρωτεύουσαι κρατῶν. Ἡ πρωτεύουσα εἶναι ἡ ἕδρα τοῦ Ἀνωτάτου Ἄρχοντος, τῆς Κυβερνήσεως, τοῦ Νομοθετικοῦ Σώματος, τῶν Ἀνωτάτων Ἐκπαιδευτικῶν Ἱδρυμάτων καὶ Δικαστηρίων, ὡς καὶ τῶν πάσης φύσεως ὀργανισμῶν πολιτιστικῆς ἐκδηλώσεως καὶ κοινωνικῆς προνοίας. Ἕνεκεν τῶν ἰδιοτήτων ἃς κέκτηται ἡ πρωτεύουσα ἑνὸς κράτους, προκαλεῖται πρὸς αὐτὴν μεγάλη συγκέντρωσις ἀνθρώπων. Ἡ συγκέντρωσις τῶν ἀνθρώπων εἰς τὰς μεγάλας πόλεις ἔχει ἐπηρεασθῆ εἴς τινας περιπτώσεις καὶ ἐξ εἰδικῶν λόγων. Οὕτω, οἱ μετανάσται τῆς Ἀμερικῆς καὶ τῆς Αὐστραλίας μεταβαίνοντες ἐκεῖ, προετίμων νὰ ἐγκαθίστανται συνήθως εἰς τὰ παραθαλάσσια μέρη, παρὰ νὰ μεταβαίνωσιν εἰς τὸ ἐσωτερικὸν τῶν χωρῶν τούτων. Ἕνεκα τοῦ λόγου τούτου πολλαὶ μεγάλαι πόλεις τῆς Ἀμερικῆς καὶ τῆς Αὐστραλίας κεῖνται εἰς παραθαλάσσια μέρη. 35

38 Β. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 1. Τὰ στοιχεῖα τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ καὶ οἱ συντελεσταὶ ἑκάστου τούτων. Ὑπὸ τὸν ὅρον πολιτισμὸς νοεῖται τὸ σύνολον τῶν ἐνεργειῶν διὰ τῶν ὁποίων ὁ ἄνθρωπος, τὸ μὲν λαμβάνει ἐκ τῆς φύσεως ἀγαθὰ διὰ τὴν ζωὴν αὐτοῦ, τὸ δὲ καλλιεργεῖ τὰς ἐμφύτους εἰς αὐτὸν πνευματικὰς δυνάμεις. Κατὰ ταῦτα διακρίνομεν δύο εἴδη πολιτισμοῦ. Τὸν ὑλικὸν ἢ τεχνικὸν καὶ τὸν πνευματικὸν πολιτισμόν. Ὁ ὑλικὸς πολιτισμός περιλαμβάνει τὰς ἐνεργείας ἐκείνας διὰ τῶν ὁποίων ὑποτάσσομεν τὴν φύσιν καὶ θέτομεν αὐτὴν εἰς τὴν ὑπηρεσίαν ἡμῶν. Τὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα συνιστῶσι τὸν πολιτισμὸν ἐν γένει ἑνὸς λαοῦ, ἀνταποκρίνονται εἰς ἀξιολογικὰς ῥοπὰς τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου καὶ εἶναι οὕτω πως συνδεδεμένα πρὸς ἄλληλα, ὥστε ν ἀποτελῶσιν ὀργανικήν τινα ἑνότητα. Αἱ τάσεις (ῥοπαὶ) τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου πρὸς ἀξιολόγησιν (ἐκτίμησιν) τῶν στοιχείων τοῦ πολιτισμοῦ δὲν εἶναι αἱ αὐταὶ εἰς ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. Τοὐναντίον, αὗται εἶναι ἰδιαίτεραι δι ἕκαστον ἄνθρωπον καὶ πολὺ περισσότερον ἰδιαίτεραι δι ἕκαστον λαόν. Τὴν καλλιτεχνικὴν ἀξίαν, ἐπὶ παραδείγματι, ἑνὸς γλυπτοῦ ἀντικειμένου ἢ μιᾶς μουσικῆς μελῳδίας δὲν τὴν ἀντιλαμβάνονται οἱ ἄνθρωποι κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον. Ἐπίσης ἄλλην ἀντίληψιν περὶ ἑνὸς καλλιτεχνικοῦ δημιουργήματος ἔχει ὁ Αἰγύπτιος καὶ ἄλλην ὁ Ἕλλην. Τὰ στοιχεῖα τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἡ θρησκεία, ἡ ἐπιστήμη, ἡ τέχνη, ἡ οἰκονομία, ἡ κοινωνία καὶ ἡ πολιτεία. Ἡ θρησκεία. Ἡ γένεσις τῶν θρησκειῶν ὀφείλεται εἰς τὸ θρησκευτικὸν ἔνστικτον, τὸ ὁποῖον ὑπάρχει καὶ εἰς τοὺς μᾶλλον ἀπολιτίστους λαούς. Ἡ ἀνθρωπίνη θρησκευτικότης, ἀγομένη ἐκ τοῦ θαυμασμοῦ καὶ τοῦ φόβου πρὸς ὑπερτέραν τοῦ ἀνθρώπου δύναμιν, ᾐσθάνθη τὴν ἀνάγκην νὰ ἐκφράσῃ τὰ συναισθήματα ταῦτα διὰ τῆς θρησκείας καὶ τῆς λατρείας. Ἐὰν ἐξετάσωμεν τὴν ἱστορικὴν διαδρομὴν τοῦ πολιτισμοῦ, θὰ ἴδωμεν ὅτι ἡ θρησκεία ἤσκησε σπουδαιοτάτην ἐπίδρασιν ἐπὶ τὴν διαμόρφωσιν καὶ τὴν ἐξέλιξιν τούτου ποικιλοτρόπως. Αἱ θρησκευτικαὶ πεποιθήσεις, π.χ., τῶν ἀρχαίων Αἰγυπτίων καὶ τῶν 36