Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια- Χωρικοί µετασχηµατισµοί και αναπτυξιακές δυνατότητες- Η περίπτωση της Κοµοτηνής

Transcript

1 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 10(4): Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια- Χωρικοί µετασχηµατισµοί και αναπτυξιακές δυνατότητες- Η περίπτωση της Κοµοτηνής Ελένη Σταµατίου Εντεταλµένη διδάσκουσα (Ν. 407/80, βαθµ. Επικ. Καθηγητή) Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πεδίο Άρεως, Βόλος, τηλ: Περίληψη Αντικείµενο της παρούσας µελέτης αποτελεί η διερεύνηση των χωρικών µετασχηµατισµών και των αναπτυξιακών δυνατοτήτων της Κοµοτηνής, της οποίας ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αστική εξέλιξη τις τελευταίες δεκαετίες δεδοµένων των δηµογραφικών, ιστορικών, κοινωνικοοικονοµικών, γεωπολιτικών και άλλων ιδιαιτεροτήτων της. Η επισκόπηση του πολεοδοµικού-χωροταξικού πλαισίου, της λειτουργικής συγκρότησής, της σύνδεσής µε διευρωπαϊκά οδικά δίκτυα, των προγραµµατισµένων ή σε εξέλιξη παρεµβάσεων και έργων, σε συνδυασµό µε τις δροµολογούµενες πολιτικές εξελίξεις στα Βαλκάνια και την Ε.Ε. οδηγούν σε επανατοποθέτηση του ρόλου της πόλης και σ ενίσχυση της σηµασίας της σε περιφερειακό επίπεδο. Λέξεις κλειδιά: χωρικοί µετασχηµατισµοί, αστική εξέλιξη, αναπτυξιακές δυνατότητες Κοµοτηνής, προγραµµατιζόµενα µεγάλα έργα. Φεβρουάριος 2004 Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, Βόλος, Τηλ: , ιαθέσιµο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση:

2

3 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής Χωροταξικό πλαίσιο Η Κοµοτηνή, διοικητικό, οικονοµικό, πολιτιστικό κέντρο και πρωτεύουσα του Ν. Ροδόπης [Πίνακας 1], νοµού µε συνοριακό σύστηµα εθνικού και διεθνούς χαρακτήρα [ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ Μ. ΚΟΡΩΝΗ 1998, 1999], αποτελεί επίσης έδρα της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (ΑΜΘ) [Χάρτες 1, 2]. Στο νοµό σηµειώθηκε µικρή πληθυσµιακή αύξηση (0,54%) τη δεκαετία και µείωση (4,42%) τη δεκαετία [ΕΣΥΕ 1995], κατά την οποία η Περιφέρεια ΑΜΘ ήταν η µόνη στη χώρα µε αρνητική πληθυσµιακή µεταβολή. Το 2001 ο Ν. Ροδόπης αριθµούσε κατοίκους [ΕΣΥΕ 2001]. Η διάρθρωση του οικιστικού δικτύου του νοµού είναι ακτινωτή µε κέντρο την Κοµοτηνή, στην περιοχή του νέου ήµου της οποίας είναι συγκεντρωµένο το 47,51% του πληθυσµού [ΕΣΥΕ 2001]. Στο ηµοτικό ιαµέρισµα (πρώην ήµο) Κοµοτηνής υπάγονται οι οικισµοί Ηφαίστου, Υφαντών, Μεσοχωρίου, Μεγάλου και Μικρού Κρανοβουνίου και Παραδηµής [Πίνακας 2]. Το πολεοδοµικό συγκρότηµα της πόλης, η οποία είναι κτισµένη στο βόρειο τµήµα της οµώνυµης πεδιάδας, καταλαµβάνει επιφάνεια στρ. [Πίνακας 3], και αριθµεί πληθυσµό κατοίκων περίπου (1991), από τους οποίους Χριστιανοί και Μουσουλµάνοι (Τουρκογενείς, Ποµάκοι και Αθίγγανοι). Η ευρύτερη περιοχή της πόλης διασχίζεται από χείµαρρους µε κατεύθυνση Β-Ν, δύο από τους οποίους ορίζουν αυτή από δυτικά (Ασπρόρεµα) και ανατολικά (Τρελοχείµαρος). Στη διασταύρωση αυτών µε την παλαιά εθνική οδό Ξάνθης - Αλεξανδρούπολης, που διασχίζει την πόλη µε κατεύθυνση Α-, χωροθετούνται οι ανισόπεδοι κόµβοι της Εγνατίας οδού, η οποία παρακάµπτει την Κοµοτηνή έχοντας κατεύθυνση Β -ΝΑ καθώς οδεύει απευθείας προς Αλεξανδρούπολη και Ξάνθη. Η πόλη χωροθετείται σε νευραλγική θέση επί του γραµµικού άξονα των αστικών κέντρων της Αν. Μακεδονίας και Θράκης (Καβάλα, ράµα, Ξάνθη, Κοµοτηνή, Αλεξανδρούπολη) [ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ Μ. ΚΟΡΩΝΗ 1998, 1999] και αποτελεί κόµβο των στρατηγικών λειτουργικών αξόνων -διευρωπαϊκών δικτύων- της Εγνατίας οδού και της καθέτου αρτηρίας προς Βουλγαρία και την ενδοχώρα των Βαλκανίων [Χάρτες 1, 2]. Αποτελεί κόµβο του Εθνικού Οδικού ικτύου της Περιφέρειας ΑΜΘ και του Επαρχιακού Οδικού ικτύου του Νοµού Ροδόπης. Με κύριο κόµβο την Κοµοτηνή, το Εθνικό Οδικό ίκτυο της Περιφέρειας, έχει ως εξής: α) Πρωτεύον Εθνικό Οδικό ίκτυο: -Εγνατία Οδός, τµήµα διευρωπαϊκού-διεθνούς δικτύου, Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

4 76 Ελένη Σταµατίου -Ε.Ο. 2: (Θεσσαλονίκη ερβένι) - Γέφυρα Στρυµόνα - Νέα Πέραµος Καβάλα Ξάνθη Κοµοτηνή Μέστη Μάκρη Αλεξανδρούπολη - Γέφυρα Κήπων. β) ευτερεύον Εθνικό Οδικό ίκτυο: -Οι παράπλευρες οδοί των οδικών αξόνων του πρωτεύοντος οδικού δικτύου. γ) Τριτεύον Εθνικό Οδικό ίκτυο: -Τµήµα της Ε.Ο.2: Σάππες - Μάκρη. Το Επαρχιακό Οδικό ίκτυο του νοµού, µε κύριο κόµβο την πόλη, περιλαµβάνει: -Επ. Ο.1:Κοµοτηνή Ξυλαγανή - Παραλία Μαρώνειας, -Επ. Ο.2: Κοµοτηνή - Σ.Σ. Βέννας - Σ.Σ. Μέστης, -Επ. Ο.14: Κοµοτηνή Ίασµος - προς Ξάνθη µέσω Πολύανθου από 5 ο Κοµοτηνής - Λάγος, χλµ. Ε.Ο. -Επ. Ο.18: Κοµοτηνή Παραδηµή -Παγούρια. Η οδική σύνδεση της Κοµοτηνής προς Αλεξανδρούπολη και Ξάνθη πραγµατοποιείται, κυρίως, µέσω της Εγνατίας Οδού, τµήµατα της οποίας έχουν ήδη αποδοθεί στην κυκλοφορία. Η Ε.Ο.2 εξυπηρετεί τις εσωτερικές µετακινήσεις και δέχεται τον κυκλοφοριακό φόρτο εισόδου-εξόδου προς και από την Εγνατία Οδό. Η πόλη αποτελεί κόµβο της σιδηροδροµικής γραµµής που συνδέει τη Θεσσαλονίκη (µέσω Κιλκίς και Σερρών) µε τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα (Ορµένιο), διερχόµενη από τις µεγαλύτερες πόλεις της Περιφέρειας ( ράµα - Ξάνθη - Κοµοτηνή - Αλεξανδρούπολη - Ορεστιάδα) [Χάρτης 1]. Την ευρύτερη περιοχή της Περιφέρειας ΑΜΘ εξυπηρετούν τα εµπορευµατικά λιµάνια της Αλεξανδρούπολης και της Καβάλας, τα οποία, σύµφωνα µε το Χωροταξικό Σχέδιο Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης προβλέπεται να λειτουργήσουν συµπληρωµατικά προς τους λιµένες Θεσσαλονίκης, Πειραιά, κ.ά. [ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1999, 2000]. Ο. Κοµοτηνής διαθέτει δίκτυο αποχέτευσης κατά το µεγαλύτερο ποσοστό και εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισµού, µε αποδέκτη τον ποταµό Βοσβόζη. Οι υπόλοιποι οικισµοί του Νοµού διαθέτουν βόθρους απορροφητικούς ή στεγανούς. Η εξέλιξη της πόλης αποτελεί κρίσιµη αναπτυξιακή παράµετρο για την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη και από τη βιωσιµότητά της εξαρτάται το µέλλον της -µειονεκτικής σ επίπεδα ανάπτυξης- συνολικής περιφέρειας. Επισηµαίνεται ότι η Θράκη αποτελεί µία από τις φτωχότερες περιοχές της ΕΕ, µε δείκτες ευηµερίας και υποδοµής πολύ χαµηλότερους των ευρωπαϊκών αλλά και του εθνικού µέσου όρου. Σύµφωνα µε κατάταξη του ΚΕΠΕ ο Νοµός Ροδόπης αξιολογείται µε δείκτη 30, έναντι 220 της Αθήνας ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

5 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 77 και εθνικό µ.ο. 100, ενώ µε βάση το δηλωθέν εισόδηµα κατά κεφαλήν (1991) ο νοµός βρίσκεται στην 46 η θέση σ επίπεδο χώρας [ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ Μ. ΚΟΡΩΝΗ 1998, 1999]. Στον κατεξοχήν αγροτικό νοµό Ροδόπης βασικότερος κλάδος του πρωτογενή είναι η γεωργία (µε συνολική καλλιεργούµενη έκταση στρ. µε αξιοποίηση των οποίων κατά 87% από τις καλλιέργειες βαµβακιού, σιταριών, καλαµποκιού, κλπ.) και συµπληρωµατικά η κτηνοτροφία (κυρίως βοοειδή, ενώ εντοπίζονται και οργανωµένες κτηνοτροφικές µονάδες). Η αλιεία, οι υδατοκαλλιέργειες (µε τη συµβολή κοινοτικών κονδυλίων) και η µελισσοκοµία συνιστούν κλάδους µε οικονοµικό ενδιαφέρον και δυνατότητες ανάπτυξης σε τοπική κλίµακα [Πίνακας 3]. Το µεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσµού της ευρύτερης περιοχής (Επ. Κοµοτηνής) απασχολείται στον πρωτογενή τοµέα (76,5%), ενώ µικρότερο (12,2%) στον τριτογενή, µε τον δευτερογενή να ακολουθεί (6,8%) [Πίνακας 4].Το σηµαντικό ποσοστό απασχόλησης του πληθυσµού στη γεωργία συνδέεται µε την περιβάλλουσα την πόλη γεωργική γη, σε µεγάλο µέρος της υψηλής παραγωγικότητας, αρδευόµενη και στην ιδιοκτησία κατοίκων της Κοµοτηνής [ΓΡΑΦΕΙΟ 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ κ.ά. 1994]. Οικονοµική βάση της πόλης συνιστά η παροχή υπηρεσιών στον πληθυσµό της ευρύτερης περιοχής, του νοµού και της Θράκης, µε έµφαση στη µεταποίηση, που αναπτύσσεται σε µικρές µονάδες κατά µήκος της παλαιάς εθνικής οδού προς Ξάνθη και Αλεξανδρούπολη και σε µεγαλύτερες µονάδες στη Βιοµηχανική Περιοχή (ΒΙ.ΠΕ) Κοµοτηνής [ΓΡΑΦΕΙΟ 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ κ.ά. 1994]. Η ενίσχυση των ιδιωτικών επενδύσεων µε την παροχή ισχυρών οικονοµικών κινήτρων αποτελώντας βασικό άξονα της εθνικής περιφερειακής πολιτικής των τελευταίων είκοσι ετών, µε σειρά διαδοχικών νόµων (Ν. 289/1976, Ν.849/1978, Ν.116/1981,Ν. 1262/1982 και Ν. 1892/1990 µε τροποποίηση από τον Ν. 2234/1990) και αρµόδιο φορέα το ΥΠΕΘΟ, ευνόησε και την περιοχή. Ανατολικά της Κοµοτηνής, στην εθνική οδό (Ε.Ο.2) προς Αλεξανδρούπολη (Θρυλόριο) χωροθετείται η Βιοµηχανική Περιοχή (ΒΙ.ΠΕ) [Χάρτης 3], µε φορέα διαχείρισης την ΕΤΒΑ, η οποία διαθέτει κεντρικό δίκτυο ύδρευσης, αποχετευτικό δίκτυο, δίκτυο ηλεκτροδότησης καθώς και κεντρική µονάδα επεξεργασίας αποβλήτων. Σε επίπεδο νοµού, πάντως, η συνεισφορά της βιοµηχανικής παραγωγής στο εισόδηµα της περιοχής, είναι πολύ µικρή [ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1999, 2000]. Ο αναπτυξιακός Νόµος 1892/1990 ευνόησε κυρίως τον τοµέα της µεταποίησης παρά τον τουριστικό, αν και τα τελευταία έτη αναπτύσσονται οικοτουριστικές δραστηριότητες µε σκοπό την ανάδειξη πολιτιστικών και φυσικών στοιχείων του τόπου. Ο νοµός παρουσιάζει ιδιαίτερο πολιτιστικό- ιστορικό ενδιαφέρον, µε αντιπροσωπευτικά αρχαιολογικούς χώρους και ευρήµατα, όπως τα ακόλουθα: Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

6 78 Ελένη Σταµατίου -εντός της πόλης ερείπια βυζαντινών τειχών. Στην ευρύτερη περιοχή (Ίασµος, Πολύανθος, Σώστης, κ.ά) πολυάριθµοι αρχαιολογικοί χώροι και ευρήµατα. -στο 1 ο και στο 2 ο χλµ ΝΑ του οικισµού Παλλαδίου θεµέλια ελληνιστικών κτισµάτων και ευρήµατα αρχαίων θεµελίων και κεραµική ελληνιστικής εποχής, αντίστοιχα, κλπ. Υπολογίσιµους πόλους οικονοµικής ανάκαµψης και πηγές εξωγενών εισοδηµάτων για την πόλη συνιστά η εγκατάσταση Τµηµάτων του Πανεπιστηµίου καθώς και του Στρατού, που χωροθετούνται στο ΒΑ και το βόρειο τµήµα της ευρύτερης περιοχής [Χάρτης 3]. Στην ανάπτυξη της Κοµοτηνής, όπου και η έδρα του, συνέβαλε ιδιαίτερα από το 1973 η ίδρυση του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης ( ΠΘ), µε 7 Τµήµατα και σύνολο φοιτητών (2001) :Τµ. Νοµικής (ίδρυσης και λειτουργίας το 1974, το οποίο δέχεται κατ έτος 600 περίπου φοιτητές), Τµ. Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού (από το ακαδηµαϊκό έτος ), Τµ. Ιστορίας και Εθνολογίας, Τµ. Ελληνικής Φιλολογίας, Τµ. Κοινωνικής ιοίκησης, Τµ. ιεθνών Οικονοµικών Σχέσεων και Ανάπτυξης (από το 1999), Τµ. Γλωσσών, Φιλολογίας και Πολιτισµού Παρευξεινίων Χωρών (από το 2000). 2. Ιστορικό πλαίσιο Η ευρύτερη περιοχή κατοικήθηκε από τους Προϊστορικούς Χρόνους (επιφανειακά ευρήµατα Παλαιολιθικής Περιόδου, νεολιθικός οικισµός Παραδηµής, σπήλαιο Μαρώνειας, κ.ά.). Σηµαντικότερη πόλη κατά τους Ιστορικούς Χρόνους ήταν η Μαρώνεια, που ιδρύθηκε από Χιώτες αποίκους στα µέσα του 7 ου αι. π.χ. και γνώρισε ύψιστη ακµή τον 4 ο αι. π.χ. Επί Ρωµαιοκρατίας η εξέλιξη της περιοχής συνδέθηκε άρρηκτα µε την Εγνατία οδό. Αρχικός πυρήνας της πόλης υπήρξε ένα οχυρό κατά µήκος αυτής, χρονολογηµένο επί Αυτοκράτορος Θεοδοσίου του Α (τέλη 4ου αι. µ.χ.). Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, ύστερα από την επιδροµή του τσάρου της Βουλγαρίας Σκυλογιάννη το 1207, αποτέλεσε καταφύγιο προσφύγων από τα γειτονικά κατεστραµµένα φρούρια (καταστροφή της γειτονικής Μοσυνουπόλεως το 13 ο αι.). Περιφερειακά αυτού δηµιουργήθηκε ο µικρός οικισµός των Κουµουτζηνών ή Κοµοτηνών, ή της Γκιουµουλτζίνας. Στις αρχές του 14 ου αι., µε συνεχώς αυξανόµενο πληθυσµό, καταστάθηκε πόλη και από τότε αναφέρεται σε πηγές, µε τη σηµερινή της, µάλιστα, ονοµασία [Εικόνες 1, 2]. Το 1361 κατακτήθηκε από τον Γαζή Εβρενό πασά, οπότε ξεκίνησε µακραίωνη περίοδος Τουρκοκρατίας. Την ίδια περίοδο, η πόλη, που τότε ονοµαζόταν Γκουµουλτζίνα (Γκουµουρτζίνα) εξελίχθηκε σταδιακά στον σπουδαιότερο οικισµό της περιοχής. Στο δεύτερο µισό του 19ου αι. ανέπτυξε έντονη οικονοµική δραστηριότητα ως κέντρο της ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

7 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 79 ευρύτερης περιοχής [Εικόνες 3, 4, 5], µε ιδιαίτερη άνθηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Στη συνέχεια πέρασε στην κατοχή των Βουλγάρων. Η ανάπτυξη της πόλης πραγµατοποιήθηκε προς τα ανατολικά κατά γειτονιές και γραµµικά κατά µήκος φυσικών αξόνων (ποταµών προϋπαρχόντων οδών, κ.ά.). Εξελίχθηκε χαρακτηριζόµενη από άναρχη δόµηση, έλλειψη υποδοµών και κοινόχρηστων χώρων, ενώ ο πολεοδοµικός ιστός προέκυψε αυθόρµητα και συσσωρευτικά, χωρίς σχεδιασµό. Η παραδοσιακή - ιστορική αυτή οργάνωση είναι ακόµη σήµερα ορατή, καθώς διαφοροποιήθηκε, µόνο, µερικώς [Χάρτης 4]. Το 1919 επιβλήθηκε το καθεστώς της ιασυµµαχικής Θράκης, µε έδρα του ανεξάρτητου κρατιδίου την Κοµοτηνή και διοικητή τον Γάλλο στρατηγό Σαρπύ. Η Κοµοτηνή εντάχθηκε στην ελληνική επικράτεια από τις 14 Μαϊου 1920, µε τη διπλωµατική νίκη του τότε Πρωθυπουργού της Ελλάδας Ε. Βενιζέλου και του στενού συνεργάτη του Χαρίσιου Βαµβακά. Με την εγκατάσταση µεγάλου αριθµού Μικρασιατών, κυρίως, προσφύγων, που δέχθηκε, η πόλη επεκτάθηκε Ν και ΝΑ στον οδικό άξονα προς Ξάνθη και το ποτάµι και στον οδικό άξονα προς Αλεξανδρούπολη. Σήµερα, εκτός από το χριστιανικό πληθυσµό, κατοικούν και µουσουλµάνοι που συνθέτουν την πολυφυλετική µουσουλµανική µειονότητα, η οποία εξαιρέθηκε από την ανταλλαγή των πληθυσµών του µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, για να διατηρηθεί ως αντίβαρο και εγγύηση για την καλή µεταχείριση της Τουρκίας έναντι της ελληνικής µειονότητας στην Κωνσταντινούπολη και τα νησιά του Β Αιγαίου Ίµβρο και Τένεδο. Το πρώτο σχέδιο πόλης, µε προβλεπόµενες ικανές επεκτάσεις εκπονήθηκε το 1933.Η υλοποίηση του αυστηρού Ιπποδάµειου συστήµατος καθυστέρησε για δεκαετίες, καθώς προσέκρουσε σε υψηλά κόστη απαλλοτριώσεων και σε αντιδράσεις ιδιοκτητών οικοπεδικών εκτάσεων. Η δηµιουργία αυθαίρετων οικισµών µετά την εγκατάσταση ορεσίβιων Ποµάκων στην περίµετρο της πόλης επιδείνωσε την, ήδη, προβληµατική οικιστική κατάσταση αυτής. Παλαιότερα, την πόλη διέσχιζε ο χείµαρρος Μπουκλουτζάς, οι πληµµύρες του οποίου είχαν προκαλέσει σοβαρές υλικές και περιβαλλοντικές ζηµιές. Tο 1960 µετά από καταστροφική πληµµύρα αποφασίστηκε η εκτροπή του χειµάρρου, ενώ δέκα έτη αργότερα ακολούθησε η επικάλυψη της κοίτης του, επί της οποίας διαµορφώθηκε η κύρια λεωφόρος της πόλης [ΓΡΑΦΕΙΟ 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ κ.ά. 1994]. Η Κοµοτηνή γνώρισε οικονοµική και πολιτισµική πρόοδο τις τελευταίες δεκαετίες, χάρη στη βιοµηχανική ανάπτυξη της περιοχής, τη λειτουργία του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης και την υλοποίηση έργων υποδοµής στην περιοχή. Η συγκρότηση της τοπικής κοινωνίας παρουσιάζει σπάνια κοινωνική, πολιτισµική, θρησκευτική σύνθεση, αποτέλεσµα ιστορικών συγκυριών, σκόπιµων πολιτικών ή Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

8 80 Ελένη Σταµατίου αυθόρµητων εξελίξεων. Η απογραφή του 1991 αποκάλυψε την ακόλουθη πληθυσµιακή κατανοµή: Χριστιανοί κάτοικοι (73%), Μουσουλµάνοι (27%, από τους οποίους Ποµάκοι 16,5%, Τουρκογενείς 57,50% και Αθίγγανοι 26,0%) [ΕΣΥΕ 1995]. Η εικόνα αυτή αντανακλά, όµως, πολυποίκιλα ζητήµατα κοινωνικοοικονοµικών αλλά και χωρικών διακρίσεων και αποκλίσεων, όπως: ανεπαρκής κοινωνική συνοχή, ανισότητα πρόσβασης ευκαιριών, επικοινωνιακό χάσµα µεταξύ πληθυσµιακών οµάδων, κοινωνικός εγκλεισµός-αποκλεισµός, χαµηλή οικονοµική αποδοτικότητα πόρων, οριοθέτηση και λειτουργία αγορών µε εξωοικονοµικά (θρησκευτικά και κοινωνικά) κριτήρια, πολεοδοµική αναρχία µε υποβαθµισµένες λειτουργίες, ανεπάρκεια τεχνικών και κοινωνικών υποδοµών, υποβαθµισµένο φυσικό και δοµηµένο περιβάλλον, ανεπαρκείς εξυπηρετήσεις, κ.ά. [ΛΑΣΚΑΡΕΛΛΗ 2003]. 3. Λειτουργική συγκρότηση της πόλης Η χωροθέτηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων στην ευρύτερη περιοχή [Χάρτης 3] έχει ως εξής: Η αρδευόµενη γεωργική γη περιβάλλει την πόλη από το νότο και εκτείνεται προς τα νοτιοανατολικά, κατά µήκος του υδατικού συστήµατος Ασπρορέµατοςεκτροπής Μπουκλουτζά. Οι εγκαταστάσεις της βιοτεχνίας αναπτύσσονται κυρίως κατά µήκος των οδικών αξόνων προς Ξάνθη και προς Αλεξανδρούπολη. Οι εγκαταστάσεις του Πανεπιστηµίου χωροθετούνται στα βορειοδυτικά της πόλης µεταξύ αυτής και του κύριου ορεινού όγκου κατά µήκος των υπωρειών του οποίου έχει αναπτυχθεί συστάδα αγροτικών οικισµών. Η οργανική σύνδεση της περιοχής αυτής είναι προβληµατική. Η λοφώδης απόληξη του βόρειου ορεινού όγκου που φθάνει µέχρι την πόλη και αποτελεί ιδεώδη περιοχή κατοικίας, εξακολουθεί να είναι κατειληµµένη από εγκαταστάσεις του Στρατού. Αναφορικά µε τις χρήσεις γης στην περιοχή του. Κοµοτηνής [ΕΣΥΕ, 1991], το µεγαλύτερο ποσοστό εκτάσεων καλύπτεται από γεωργικές καλλιέργειες (82,3%) και οικισµούς (11,5%) [Πίνακες 1,2]. Τις τρεις τελευταίες δεκαετίες µεταβλήθηκαν οι χρήσεις γης: από αµιγώς γεωργικές κατέστησαν αυστηρά χώροι επαγγελµατικής ή βιοτεχνικής στέγης, ακολουθώντας τον τρόπο ανάπτυξης των αστικών κέντρων της χώρας. Συνέπεια της µεταβολής αυτής ήταν η ραγδαία άνοδος της αγοραστικής αξίας των παρακείµενων αγροτεµαχίων. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

9 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 81 Καθοριστική στη λειτουργική συγκρότηση της πόλης υπήρξε η απόκλιση από τον αρχικό σχεδιασµό αναφορικά µε αντίστοιχες προβλέψεις (ρυµοτοµία, κοινόχρηστοι χώροι, κ.ά), οι αναγκαστικές επεκτάσεις λόγω ιστορικών και οι οικοδοµικές αυθαιρεσίες εξαιτίας κοινωνικοοικονοµικών συνθηκών, καθώς και η ανεπάρκεια µέριµνας και ελέγχου από πλευράς Πολιτείας, στην περιοχή της Θράκης, τις κρίσιµες µεταπολεµικές δεκαετίες, οπότε σηµειώθηκε ραγδαίος χωρικός µετασχηµατισµός του αστικού χώρου. Στην πόλη η κατοικία συγκεντρώνει το µεγαλύτερο ποσοστό επί του συνόλου των χρήσεων [Χάρτης 5], µε χαρακτηριστική την ανισότητα στις συνθήκες στέγασης εντός των ορίων της. Οι λοιπές χρήσεις κατά σειρά σπουδαιότητας είναι: εµπόριο - χονδρεµπόριο - αποθήκες, γραφεία - διοίκηση - τράπεζες, τουρισµός - αναψυχή, µεταποίηση, χώροι στάθµευσης [ΓΡΑΦΕΙΟ 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ κ.ά. 1994]. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο χαρακτήρας της κεντρικής περιοχής: Οι κεντρικές λειτουργίες χωροθετούνται σύµφωνα µε τον τύπο µονοκεντρικής πόλης. Στο κέντρο όπου η δόµηση είναι πυκνή, συγκεντρώνονται όλες οι δραστηριότητες (εµπόριο, υπηρεσίες, κατοικία, πολιτιστικές λειτουργίες) και σε συνδυασµό µε τις πρόσφατες επεµβάσεις πεζοδρόµησης του παλαιού εµπορικού κέντρου και της κεντρικής πλατείας σηµειώθηκε αναβάθµιση του δηµόσιου χώρου. Στο εµπορικό ιστορικό κέντρο της πόλης σηµείο αναφοράς αποτελεί η -χαρακτηρισµένη ως ιστορικός τόπος σύµφωνα µε το ΦΕΚ 2059/Β/ παραδοσιακή αγορά της Κοµοτηνής, µε ιδιαίτερο πολεοδοµικό, αρχιτεκτονικό και αισθητικό ενδιαφέρον. ύναται ν αποτελέσει πόλο της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής της πόλης. Οι δραστηριότητες αναψυχής της πόλης είναι συγκεντρωµένες γύρω από την κεντρική πλατεία [Εικόνα 6], ενώ στεγάζονται σε χώρους τυποποιηµένης αισθητικής και αρχιτεκτονικής. Οι διανοίξεις οδών γύρω από την πλατεία συνετέλεσαν στη διαµόρφωση αριθµού οικοδοµικών τετραγώνων. Οι ισχύοντες, όµως, υψηλοί συντελεστές δόµησης (Συντελεστής όµησης=2,4 και Συντελεστής Κάλυψης= 70%) και η ταυτόχρονη µεγάλη ζήτηση στέγης (και ιδιαίτερα µικρών διαµερισµάτων) από φοιτητές οδήγησε στην πλήρη ανοικοδόµηση του κέντρου µε ογκώδεις κατασκευές χωρίς πρόβλεψη για τη δηµιουργία χώρων πρασίνου, αναψυχής και στάθµευσης. Το εµπόριο και οι υπηρεσίες συγκεντρώνονται στο κέντρο, γύρω από την πλατεία και το ιστορικό κέντρο [Εικόνα 7] και δευτερευόντως στις συνοικίες. Σε συνοικιακή κλίµακα, στις βόρειες συνοικίες όπου η µουσουλµανική µειονότητα µία µόνο οδός παρουσιάζει µορφή τοπικού εµπορικού κέντρου γραµµικής ανάπτυξης [ΓΡΑΦΕΙΟ 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ κ.ά. 1994]. Η βιοτεχνία και η µεταποίηση συγκεντρώνονται κατά µήκος των εισόδων στην πόλη από την Ξάνθη και την Αλεξανδρούπολη, εκτός σχεδίου [Χάρτης 5]. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

10 82 Ελένη Σταµατίου Στον τοµέα της Υγείας-Πρόνοιας η εξυπηρέτηση του Νοµαρχιακού Νοσοκοµείου χαρακτηρίζεται µη επαρκής, έτσι ώστε µεγάλο ποσοστό πληθυσµού της Κοµοτηνής ν απευθύνεται στο σύγχρονο Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο της Αλεξανδρούπολης. Αναφορικά µε τις λειτουργίες διοίκησης αυτές είναι κεντρικές (κεντρικές υπηρεσίες διοίκησης που αφορούν σ όλο το νοµό και την περιφέρεια), εκτός από τα συνοικιακά συµβούλια. Οι υπαίθριοι χώροι αναψυχής περιλαµβάνουν τα πάρκα και τις πλατείες, που σε συνδυασµό µε το δίκτυο πεζοδρόµων συναπαρτίζουν τον κοινωνικό χώρο της πόλης. Το ηµοτικό Πάρκο, η κεντρική πλατεία της πόλης, το σύστηµα πλατειών στα βορειοδυτικά του κέντρου περιµετρικά του βυζαντινού τείχους [Εικόνα 1], το σύστηµα πεζοδρόµων που ενώνει τις τελευταίες µε την κεντρική πλατεία µέσω του παλαιού εµπορικού κέντρου αποτελούν ενιαίο σύστηµα κεντρικών υπαίθριων χώρων αναψυχής, καθοριστικής σηµασίας στην αναβάθµιση της περιοχής του κέντρου. Σ επίπεδο συνοικίας και γειτονιάς οι υπαίθριοι χώροι αναψυχής και κοινωνικής ζωής θεωρούνται µη επαρκείς [ΓΡΑΦΕΙΟ 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ κ.ά. 1994]. Η πόλη αντιµετωπίζει έντονα προβλήµατα στάθµευσης, ιεράρχησης και ολοκλήρωσης του οδικού δικτύου και ατελειών του συστήµατος συγκοινωνιών. Από το 2000 και µετά έχει απαλλαγεί από τη διερχόµενη κυκλοφορία µε την κατασκευή του άξονα της Εγνατίας. Η µελέτη του ήµου Συγκοινωνιακή-Κυκλοφοριακή Μελέτη Κοµοτηνής, που ολοκληρώθηκε το 2000 και αναφέρεται στην κυκλοφοριακή διαχείριση της ζώνης πρώην Τρελοχείµαρρου, στην αναβάθµιση κα ολοκλήρωση του οδικού δικτύου, στη διαµόρφωση οδών σε πεζοδρόµους και οδούς ήπιας κυκλοφορίας και στη δηµιουργία χώρων στάθµευσης, αναµένεται να έχει θετική συµβολή στον τοµέα αυτό. Η κοινωνικοοικονοµική κατανοµή του πληθυσµού και η αντίστοιχη διαµόρφωση των τύπων οικιστικής ανάπτυξης εµφανίζει έντονες διαφοροποιήσεις λόγω της ύπαρξης µειονοτήτων και των τρόπων αντιµετώπισης µειονοτικών προβληµάτων µέχρι σήµερα, οι οποίοι τείνουν να εκλείψουν [ΛΑΣΚΑΡΕΛΛΗ 2003]. Ο Χριστιανικός πληθυσµός κατοικεί στα δυτικά (οι πιο εύποροι), νοτιοδυτικά και νότια τµήµατα, καθώς και στους αντίστοιχους τοµείς του κέντρου, περιοχές που αναπτύχθηκαν µε τους ισχύοντες για τις ελληνικές πόλεις κανονιστικούς µηχανισµούς (Π.. του 1923, ΓΟΚ, κλπ.) µε τη συνήθη ρυµοτοµία [Εικόνα 8]. Στις περιοχές της Μουσουλµανικής µειονότητας εντοπίζονται συνθήκες υποβάθµισης, όπως: υψηλή πυκνότητα, έλλειψη κοινωνικού εξοπλισµού κι ελεύθερων χώρων, παλαίωση κτιριακού δυναµικού, αδυναµία ανανέωσης κτιριακού αποθέµατος, κ.ά. [Εικόνες 9, 10]. Το εύπορο Μουσουλµανικό στοιχείο (κυρίως έµποροι) κατοικεί στη βορειοανατολική µουσουλµανική συνοικία, εκατέρωθεν του γραµµικού εµπορικού κέντρου και στον ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

11 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 83 αντίστοιχο τοµέα του κέντρου της πόλης. Παρότι εντός σχεδίου, ο αστικός ιστός διατηρεί την παραδοσιακή µορφή του, ο οποίος σε συνδυασµό µε το υφιστάµενο ιδιοκτησιακό καθεστώς δυσχεραίνει την άρτια εφαρµογή του εγκεκριµένου σχεδίου. Στην ανατολική περιοχή της πόλης είναι εγκατεστηµένος εργατικός πληθυσµός Μουσουλµανικών εθνοτήτων, κυρίως Ποµάκων. Τµήµα της είναι εντός σχεδίου και έχει ίδια χαρακτηριστικά οικιστικής ανάπτυξης µε το βορειοανατολικό τµήµα, ενώ σ άλλο έχει αναπτυχθεί αυθαίρετη δόµηση [Χάρτης 6]. Εξάλλου, στην εντός σχεδίου περιοχή προς τα δυτικά εντοπίζεται παραδοσιακός οικισµός των Αθίγγανων (περίπου 120 οικογένειες) [Χάρτης 6, Εικόνα 11] µε απαράδεκτα υποβαθµισµένες συνθήκες στέγασης και διαβίωσης, που εγκυµονούν κινδύνους για τους ίδιους και το ευρύτερο περιβάλλον. Στα πλαίσια της κρατικής πολιτικής για τις µειονότητες, έχει υιοθετηθεί πρόγραµµα Ενεργού Πολεοδοµίας, σε µεγάλη έκταση στα δυτικά της πόλης, απαλλοτριωθείσα υπέρ της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ, που έχει οικοδοµηθεί κατά µεγάλο µέρος από την εταιρία, και κατά τα λοιπά εντάχθηκε στο σχέδιο και πλέον εξακολουθεί να πωλείται ως οικόπεδα. Εξάλλου, µεγάλο τµήµα της έκτασης της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ έχει οικοπεδοποιηθεί και παραχωρηθεί σε οµογενείς Ρωσοπόντιους µέσω του ΕΙΑΠΟΕ (Ελληνικό Ίδρυµα Αποκατάστασης Ελλήνων Οµογενών), και µε την κατάλληλη χρηµατοδότησή τους µε ίδια πρωτοβουλία αναµένεται να καλύψει τις στεγαστικές τους ανάγκες [Εικόνες 12, 13]. Η σχετική καθυστέρηση οφείλεται στη µη ολοκλήρωση, ακόµη, των έργων υποδοµής [ΛΑΣΚΑΡΕΛΛΗ 2003]. 4. Ανθρωπογενείς πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον Η πόλη της Κοµοτηνής, χωροθετηµένη στο πεδινό τµήµα του Ν. Ροδόπης χαρακτηρίζεται από υψόµετρο κυµαινόµενο από 80 έως 0 µ., ενώ το έδαφος είναι πεδινό [Πίνακας 1], γαιοηµιβραχώδες. Βόρεια υψώνεται ο ορεινός όγκος της Ροδόπης. Στην περιοχή µελέτης -σε αντίθεση µε την ευρύτερη του Ν. Ροδόπης που χαρακτηρίζεται από σηµαντικούς υγροβιότοπους- δεν εντοπίζονται ευαίσθητα ή προστατευόµενα οικοσυστήµατα. Ενδεικτικά αναφέρονται οι υγροβιότοποι της ευρύτερης περιοχής Ν. Ροδόπης, οι οποίοι αποτελούν Σηµαντικές Περιοχές για Πτηνά (ΙΒΑ) σύµφωνα µε την Οδηγία 79/409 και Απόφαση του Συµβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης:λίµνη Ισµαρίδα (Μητρικού), Πόρτο Λάγος, λίµνη Βιστωνίδα και παράκτιες λιµνοθάλασσες (σε Ροδόπη και Ξάνθη), ποταµόςκοιλάδα Φιλιούρη (Λίσσος), κοιλάδα Κοµψάτου. Οι λίµνες Μητρικού, Βιστωνίδας, αποτελούν υγροβιότοπους ιεθνούς Σηµασίας ως βιότοποι υδρόβιων πτηνών σύµφωνα Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

12 84 Ελένη Σταµατίου µε την ιεθνή Σύµβαση Ramsar (Π 191/ ). Οριοθετήθηκαν και προστατεύονται µε αντίστοιχες ΚΥΑ (ΦΕΚ 854/Β/1996 και 376/Β/1998), ενώ εντάσσονται και στο εθνικό δίκτυο NATURA [ΝΤΑΦΗΣ 1995]. Η περιµετρική ζώνη της -πεδινής- πόλης καταλαµβάνεται κυρίως από καλλιέργειες, ενώ εντός αυτής, η βλάστηση είναι περιορισµένη εξαιτίας των χρήσεων των ιδιοκτησιών. Σε όλο το πεδινό τµήµα του νοµού εντοπίζεται πλούσια υδροφορία υπό µορφή φρεατίου αλλά και υπό πίεση ορίζοντα, µε υψηλές αποδόσεις. Η υπόγεια υδροφορία καλύπτει σε µεγάλο βαθµό τις αρδευτικές ανάγκες της πεδιάδας. Αισθητή είναι η σταδιακή αποµείωση πρασίνου και ανεπάρκειας ελεύθερων χώρων, ως αποτέλεσµα έντονης ανοικοδόµησης, αυθαιρεσιών, αλλά και ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών που επέβαλαν την κάλυψη επιτακτικών στεγαστικών αναγκών. Η πόλη παρουσιάζει προβλήµατα οικιστικής διάρθρωσης, τυπικά µεγάλου αριθµού ελληνικών αστικών κέντρων: κυκλοφοριακά προβλήµατα ως αποτέλεσµα απουσίας σύγχρονης αντίληψης και ιεράρχησης οδικού δικτύου αναφορικά µε την εξυπηρέτηση του κέντρου, των συνοικιών και των γειτονιών. πυκνή δόµηση στο κέντρο της πόλης, µε εντοπισµό του συνόλου χρήσεων γης γενικής κατοικίας, κ.ά. (κατοικία, εµπόριο, υπηρεσίες, πολιτιστικές δραστηριότητες), το οποίο µετά από πρόσφατες επεµβάσεις πεζοδρόµησης του παλιού εµπορικού κέντρου και της κεντρικής πλατείας, έχει µερικώς αναβαθµιστεί. Οι κοινωνικές δραστηριότητες της πόλης είναι συγκεντρωµένες γύρω από την -κακώς κατασκευασµένη πλακοστρωµένη- πλατεία (µε τη δηµιουργία κέντρων αναψυχής, κ.ά.), σε κτίρια και χώρους τυποποιηµένης αρχιτεκτονικής και αισθητικής. Οι διανοίξεις οδών γύρω από την πλατεία παρότι συνέβαλαν στη διαµόρφωση οικοδοµικών τετραγώνων, οδήγησαν στην πυκνή δόµηση υψηλών κτιρίων, χωρίς πρόβλεψη για δηµιουργία χώρων πρασίνου, αναψυχής και στάθµευσης. Το κεντρικό πάρκο της πόλης (µε τον ζωολογικό κήπο, παλαιότερα αξιοθέατο) έχει, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, παραµεληθεί ως προς τη συντήρηση και την καθαριότητά του, µε αποτέλεσµα την εµφανή ανεπάρκειά του σε θέµατα υγιεινής και ασφάλειας. έξαρση της ανοικοδόµησης σε νέες περιοχές της πόλης, κυρίως στη νότια πλευρά της. Η απουσία χώρων αναψυχής και οι ελάχιστες εµπορικές χρήσεις (τοπικού επιπέδου) καθιστούν ανύπαρκτη την κοινωνική ζωή στις περιοχές αυτές. υποβάθµιση των ακάλυπτων χώρων µε χρησιµοποίησή τους για στάθµευση αυτοκινήτων [ΛΑΣΚΑΡΕΛΛΗ 2003]. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

13 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 85 Ενδεικτικά παραδείγµατα υπέρβασης της φέρουσας χωρητικότητας και ικανότητας της πόλης είναι: Η πυκνή δόµηση σε κεντρικά τµήµατα της πόλης (Σ 2,4, συνεχές σύστηµα δόµησης, Συντελεστής Κάλυψης 0,70), έχει οδηγήσει σε υποβάθµιση της ποιότητας διαβίωσης (έλλειψη υπαίθριων χώρων οικοπέδου, επαρκούς αερισµού, χώρων στάθµευσης οχηµάτων, κλπ.). Το οδικό δίκτυο, στην πλειονότητά του, δεν διαθέτει το απαιτούµενο πλάτος οδών σε σχέση µε τον αριθµό των αυτοκινήτων που διέρχονται ή σταθµεύουν, ενώ δεν είναι διασφαλισµένη η ασφαλής διακίνηση των πεζών. Η πυκνή δόµηση σε συνδυασµό µε τον υψηλό κυκλοφοριακό φόρτο δεν είναι συµβατή µε τους τύπους των οικοδοµικών τετραγώνων και των οδών (υφιστάµενη ρυµοτοµία). Η έλλειψη σχεδιασµού και πλαισίου διαµόρφωσης των υπαίθριων χώρων (επιφάνειες προορισµένες για φύτευση, διατήρηση επιφανειακού εδάφους και υφιστάµενης φύτευσης), το οποίο θα πρέπει να προσαρµοστεί στα λειτουργικά στοιχεία του αστικού ιστού και στις ανάγκες βελτίωσης του άµεσου περιβάλλοντος. Οι σοβαρότερες ανθρωπογενείς πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής µελέτης ήταν οι ακόλουθες: Ρύπανση του ποταµού Βοσβόζη, ο οποίος πηγάζει από τις κλιτείς των υψωµάτων βόρεια της Κοµοτηνής και ρέει πλησίον της πόλης, προερχόµενη από: -τα στραγγίσµατα του χώρου απόθεσης απορριµµάτων της Κοµοτηνής, -τις εγκαταστάσεις και τη λειτουργία του Βιολογικού Καθαρισµού Κοµοτηνής, -τα απόβλητα σφαγείων και άλλων δραστηριοτήτων βόρεια της πόλης. Επισηµαίνεται ότι ο π. Βοσβόζης έχει µήκος περίπου 12,5 χλµ. και εκβάλλει στη λίµνη Μητρικού, η οποία αποτελεί σηµαντικό υγροβιότοπο. Ειδικότερα, για τους σηµαντικότερους χείµαρρους που καταλήγουν στον ποταµό, νοτιοδυτικά της Κοµοτηνής (στο ύψος των οικισµών Παραδηµής και Μεσοχωρίου) ισχύουν τα ακόλουθα: -ο δυτικός χείµαρρος (Ασπρόρεµα), ο οποίος πηγάζει από το όρος Παπίκιο στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και κατά την κάθοδό του σχηµατίζει τόξο δυτικά της πόλης, πλησίον του οικισµού Ηφαίστου δέχεται λύµατα των σφαγείων και των χοιροτροφικών µονάδων της περιοχής, ενώ υφίσταται και ανεξέλεγκτη ρίψη απορριµµάτων στην κοίτη του. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

14 86 Ελένη Σταµατίου -ο κεντρικός χείµαρρος (Χείµαρρος), ο οποίος πηγάζει από την ορεινή ζώνη των συνόρων και µέχρι τη δεκαετία του 70 διερχόταν από τµήµα της πόλης, επιβαρύνεται από αστικά λύµατα. -ο ανατολικός χείµαρρος, µε συνεχή παροχή σχεδόν όλο το έτος στην ηµιορεινή κοίτη του, στερεύει στο ύψος του οικισµού Κάλχα. Στο ύψος του οικισµού Κηκηδίου συµβάλλει ο Τρελοχείµαρρος. Στην ευρύτερη περιοχή παρατηρούνται: -Αµµοληψίες στις κοίτες των ποταµών Βοσβόζη, Κοµψάτου, κ.ά. -Ανεξέλεγκτη απόθεση πλεοναζόντων υλικών σε παραρεµάτιες περιοχές. -Αλλοίωση της φυσικής βλάστησης από την ελεύθερη βοσκή. -Επίδραση στην πανίδα της περιοχής από τη ρύπανση που προκαλούν τα υπολείµµατα γεωργικών φαρµάκων και λιπασµάτων και από το κυνήγι που διενεργείται απερίσκεπτα αποτελώντας σοβαρή αιτία µείωσης ειδών άγριας πανίδας. Η επίδραση στην ατµόσφαιρα από τη βιοµηχανική ρύπανση θεωρείται ασήµαντη ως µικρή. Αντίθετα η, προερχόµενη από την κυκλοφορία των οχηµάτων, ρύπανση αν και αξιοσηµείωτη, δεν προσεγγίζει επικίνδυνα επίπεδα [ΛΑΣΚΑΡΕΛΛΗ 2003]. 5. Ζητήµατα αιχµής- Προγραµµατισµός-εξέλιξη παρεµβάσεων και έργων Οι µέχρι σήµερα πολεοδοµικές επεµβάσεις αφορούσαν µόνο στην οικιστική επέκταση της Κοµοτηνής, χωρίς αναβάθµιση ή εµπλουτισµό της κοινωνικής υποδοµής ή της κυκλοφοριακής ρύθµισης (πχ. ενόψει της πεζοδρόµησης της κεντρικής πλατείας δεν υπήρξε πρόβλεψη για την κυκλοφορία στο κέντρο)[γραφειο 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ κ.ά. 1994]. Τα ζητήµατα αιχµής της πόλης σχετίζονται µε λειτουργικά και κυκλοφοριακά προβλήµατα, µε την ανεπάρκεια τεχνικών και κοινωνικών υποδοµών, µε τη διαχείριση των φυσικών πόρων της ευρύτερης περιοχής, κλπ. Ο τρόπος ανάπτυξης της πόλης χαρακτηρίζεται από σηµεία προς προτεραιότητα αντιµετώπισης, όπως: -τη ραγδαία και άναρχη αστικοποίηση, -την υπερβολικά πυκνή δόµηση του κέντρου (έντονη ανοικοδόµηση λόγω µεγάλης της ζήτησης στέγης από φοιτητές), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

15 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 87 -την αυθαίρετη δόµηση (οι περιοχές αυθαιρέτων του µουσουλµανικού πληθυσµού αποτελούν αντικείµενο πολιτικής συνδιαλλαγής κατά τις προεκλογικές περιόδους), -την έλλειψη σχεδιασµού για την κίνηση των πεζών ή των ατόµων µε ειδικές ανάγκες (σε αριθµό κεντρικών περιοχών παρατηρείται έλλειψη πεζοδροµίων), -την έλλειψη υπαίθριων χώρων αναψυχής (τα ελάχιστα πάρκα-παιδικές χαρές είναι ανεπαρκώς συντηρηµένα και έως ακατάλληλα προς χρήση), -την αρχιτεκτονική τυποποίηση και την κακή κατασκευή των οικοδοµών, -την παραίτηση από κάθε προσπάθεια ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Προβλήµατα αιχµής του αστικού περιβάλλοντος, τα οποία παρεµποδίζουν την βιώσιµη ανάπτυξη της πόλης αλλά και την κοινωνική συνοχή, που έχει υποστεί ήδη ποικίλες εσωτερικές εντάσεις, είναι τα ακόλουθα: -µεγάλα τµήµατα της πόλης µε αποσαθρωµένο αστικό ιστό και αδυναµία ανακαίνισης ή αντικατάστασης της παλαιωµένης υποδοµής. -εµπορικό κέντρο µε ανεπαρκείς συνθήκες κυκλοφορίας, χαµηλή τεχνική υποδοµή και αναξιοποίητο οικοδοµικό απόθεµα. -πολεοδοµική αναρχία, κυκλοφοριακά αδιέξοδα που χρήζουν παρεµβάσεων (διάνοιξης οδών και µικρής κλίµακας αστικών αναπλάσεων) για την ελάχιστη ανεκτή πολεοδοµική και κυκλοφοριακή λειτουργία. -η συνοικία τύπου γκέτο των µουσουλµάνων κατοίκων, µε υψηλά επίπεδα ανεργίας, χαµηλό µορφωτικό επίπεδο, οδικό σύστηµα χωρίς κυκλοφοριακό σχεδιασµό, µε αδιέξοδες οδούς κ.ά., απουσία κοινωνικής υποδοµής και υποβάθµιση του κοινωνικού ρόλου των γυναικών. -η συνοικία τύπου γκέτο των Αθίγγανων, µε άναρχη δόµηση και υποβαθµισµένο οικιστικό περιβάλλον, -η απουσία, για το σύνολο της πόλης, αξιόλογων χώρων αναψυχής, άθλησης, ελεύθερου χρόνου και πολιτισµού. Για την αντιµετώπιση των προαναφερόµενων προβληµάτων ο. Κοµοτηνής προχώρησε στην σύνταξη του ΓΠΣ Κοµοτηνής [Χάρτης 7], το οποίο δεν έχει οριστικά εγκριθεί. Έχουν ολοκληρωθεί οι µακροχρόνιες συµµετοχικές διαδικασίες για την εκδήλωση ενδιαφέροντος και ενσωµάτωση στον προγραµµατισµό της άποψης των τοπικών φορέων, ενώ εκκρεµεί η έγκριση της β φάσης του ΣΧΟΠ (2003). Σύµφωνα µε την πρόταση [Χάρτης 7], προβλέπεται η οργάνωση της πόλης σε 4 συνοικίες και 18 γειτονιές µε καθορισµό των οικιστικών χρήσεων, τη σταδιακή υλοποίηση λεπτοµερειακού προγράµµατος κοινωνικού εξοπλισµού στα συνοικιακά και Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

16 88 Ελένη Σταµατίου τοπικά κέντρα και την κυκλοφοριακή ρύθµιση, µε σκοπό τη διευκόλυνση και ενίσχυση της πολεοδοµικής οργάνωσης. Καταλληλότερη θεωρείται η οργάνωση του οδικού δικτύου µε την χρήση κυψελών, δηλαδή την περιµετρική εξυπηρέτηση αυτοκινήτου, ιεράρχηση ταχυτήτων στο εσωτερικό, πεζοδρόµηση στα κέντρα γειτονιών, κ.ά. Με τη συνένωση των κέντρων των γειτονιών µεταξύ τους σ ενιαίο δίκτυο πεζοδρόµων που θα τις συνδέει µε τα κέντρα των συνοικιών, το κέντρο της πόλης και το Πανεπιστήµιο, ολοκληρώνεται η προτεινόµενη κυκλοφοριακή ρύθµιση. Προβλεπόµενη είναι, επίσης, η οριοθέτηση ζώνης περιµετρικά της πόλης µε θεσµοθέτηση χρήσεων γης και όρων δόµησης µε σκοπό τον έλεγχο της διαχείρισης του περιαστικού χώρου. Η Ζώνη Οικιστικού Ελέγχου περιλαµβάνει περιοχές απειλούµενες από άναρχη αστικοποίηση και υπερβολική κατάτµηση και άλλες για ειδική προστασία (οικισµοί, γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας, κλπ.). Οι προτάσεις της µελέτης για τη ρύθµιση των χρήσεων γης δεν έχουν εγκριθεί ακόµη [Χάρτης 8]. Η πρόταση Κοµοτηνή: Βιώσιµη Πόλη για όλους , του ήµου εντάχθηκε στο Πρόγραµµα Κοινοτική Πρωτοβουλία URBAN II (συνολικού προϋπολογισµού ευρώ), οι προτεινόµενες παρεµβάσεις του οποίου εναρµονίζονται µε τις διατάξεις και εντάσσονται στις προτεραιότητες του ΓΠΣ. Η ζώνη παρέµβασης περιλαµβάνει: το εµπορικό - ιστορικό κέντρο της πόλης, τους υποβαθµισµένους θύλακες αυθαίρετης δόµησης τσιγγάνων (ανατολικά του κέντρου), παλιά τµήµατα της πόλης µε υποβαθµισµένες οικιστικές συνθήκες, µε µουσουλµανικό πληθυσµό (βορειοανατολικά του κέντρου), τον γραµµικό άξονα των κοινωφελών και κοινόχρηστων εγκαταστάσεων, κατά µήκος της πρώην κοίτης του ποταµού Τρελοχείµαρρου, που θα συνδέεται µε το κέντρο της πόλης (βορειοανατολικά του κέντρου) την ενότητα της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ, που παρότι µε ανεπαρκή υποδοµή αποτελεί περιοχή υποδοχής και εγκατάστασης παλιννοστούντων [Χάρτης 9]. Ενδεικτικά µέτρα περιλαµβανόµενα στο πρόγραµµα, τα οποία αφορούν στην αστική περιοχή είναι:! Άξονας προτεραιότητας 1: Πολυλειτουργική και Οικολογική Αστική Ανάπλαση, συνολικού προϋπολογισµού ευρώ. Μέτρο 1.1. Παρεµβάσεις ανάπλασης υποβαθµισµένων περιοχών Ανάπλαση δηµοσίων χώρων περιοχής ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ (περιοχή κατοικίας µεταναστών), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

17 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής Παρεµβάσεις ανάπλασης και ολοκλήρωσης δηµόσιου χώρου βόρειας γειτονιάς µουσουλµάνων, Μέτρα ήπιας κυκλοφορίας Μέτρο 1.2. Ανάδειξη αστικού ιστού Ανασυγκρότηση άξονα πρώην κοίτης ποταµού Τρελοχείµαρρου, Μνηµείο Ευρωπαϊκής ιδέας, ιαχείριση στάθµευσης αυτοκινήτων και κυκλοφορίας πεζών, Αποκατάσταση αξιόλογων κτιρίων στην ιστορική παραδοσιακή αγορά. Μέτρο 1.3 Προστασία του περιβάλλοντος Οικολογική µετατροπή πρώην χώρου απορριµµάτων σε αστικό άλσος, Πρόγραµµα ανακύκλωση στην πόλη Ευαισθητοποίηση κοινής γνώµης σε θέµατα αειφορικής ανάπτυξης.! Άξονας προτεραιότητας 2: Ενθάρρυνση της Επιχειρηµατικότητας, προϋπολογισµού ευρώ.! Άξονας προτεραιότητας 3: Κοινωνία των Πολιτών, συνολικού προϋπολογισµού ευρώ.! Άξονας προτεραιότητας 4: ικτυώσεις Πληροφορικής, συνολικού προϋπολογισµού ευρώ. Για τα µέτρα 1.1.1, και 3 έχει ολοκληρωθεί η υποβολή των Τεχνικών ελτίων, έχει ζητηθεί η ένταξή τους σε ΣΑΕ και είναι δυνατή η δηµοπράτησή τους. 6. Αναπτυξιακές προοπτικές Κυρίαρχο ρόλο διαδραµατίζει η Εγνατία οδός, που συνιστά και µεγάλο εθνικής σηµασίας έργο, σηµείο αναφοράς και άξονας αναπτυξιακών και τοµεακών προοπτικών, στην ευρύτερη περιοχή. Οι αναπτυξιακές προοπτικές της Κοµοτηνής είναι αξιοσηµείωτες, καθώς συγκεντρώνει πόρους αστικής ανάπτυξης (διοικητικό, εµπορικό, µεταποιητικό, πολιτιστικό κέντρο, έδρα ΑΕΙ) και φυσικούς (ορεινός όγκος, υγροβιότοποι, ακτές). Η γεωοικονοµική θέση της, συναρτώµενη µε την αναπτυξιακή ανασυγκρότηση στον κοινωνικό, οικονοµικό, περιβαλλοντικό και πολιτιστικό τοµέα, καθώς και οι προοπτικές συνεργασίας µε την Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

18 90 Ελένη Σταµατίου ενδοχώρα των Βαλκανίων, αποτελούν αξιοποιήσιµες προϋποθέσεις ευηµερίας, προόδου και ανάπτυξης του Ν. Ροδόπης [ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ Μ. ΚΟΡΩΝΗ 1998, 1999]. Οι προοπτικές ανάπτυξης του Ν. Ροδόπης, γενικότερα, βασίζονται σε αξιόλογα φυσικά και πολιτισµικά διαθέσιµα και συγκριτικά πλεονεκτήµατα, ενισχυόµενες από τα µεγάλης σηµασίας, υπό εξέλιξη ή προγραµµατισµό, έργα τα οποία αναµένεται να καταστήσουν την Κοµοτηνή κόµβο υπερτοπικού δικτύου µεταφορών, εντάσσοντάς την, ταυτόχρονα, σ ένα ευρύτερο αναπτυξιακό χώρο [ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ Μ. ΚΟΡΩΝΗ 1998, 1999, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1999, 2000]. Αντιπροσωπευτικά και πιο σηµαντικά, ανά τοµέα, είναι τα ακόλουθα: Μεταφορική υποδοµή: κατασκευή Εγνατίας οδού, κάθετου άξονα Κοµοτηνής- Βουλγαρίας στη Νυµφαία, µε σύνδεση µε τα διευρωπαϊκά δίκτυα Κωνσταντινούπολη - Σόφια - ρέσδη και Αλεξανδρούπολη - Ορµένιο - Ελσίνκι. Σιδηροδροµικό δίκτυο: η νέα χάραξη και κατασκευή της σιδηροδροµικής γραµµής Θεσσαλονίκη - Αλεξανδρούπολη - Ορµένιο θα επιτρέπει µεγάλες ταχύτητες. Σχεδιασµός ολοκλήρωσης των δικτύων διανοµής φυσικού αερίου για την αστική και βιοµηχανική κατανάλωση, αφού έως σήµερα έχει ολοκληρωθεί και λειτουργεί ενεργειακός σταθµός στην Κοµοτηνή µε χρήση φυσικού αερίου. Σχεδιασµός κατασκευής των φραγµάτων Ιάσµου και Γρατινής, που επιφυλάσσουν δυναµική προοπτική ολοκληρωµένης αγροτικής ανάπτυξης του νοµού. 7.Συµπεράσµατα Παρά την ενδιαφέρουσα εξέλιξή τους, επισηµαίνεται η παραµέληση από πλευράς Πολιτείας, έως και µεταπολεµικά, των πόλεων της ακριτικής Θράκης, οι οποίες χωρικά, υπέστησαν σοβαρές και απότοµες µεταλλαγές, σε βραχύ χρονικό διάστηµα και χωρίς τις ενδιάµεσες φάσεις άλλων µεσαίων πόλεων της χώρας, µε αποτέλεσµα την βίαια και δύσκολα αναστρέψιµη, αισθητική, λειτουργική και οικιστική µετάλλαξή τους [ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 2000]. Αξιοσηµείωτο είναι ότι απέκτησαν ρυµοτοµικό σχέδιο πολύ αργότερα συγκριτικά µε τα περισσότερα αστικά κέντρα του ελλαδικού χώρου, όπως και παροχές κοινωνικής ωφέλειας. Η Κοµοτηνή, µειονεκτική µέχρι σήµερα σε επίπεδα ανάπτυξης, σε µεγάλη απόσταση από τα µητροπολιτικά κέντρα Αθήνας και Θεσσαλονίκης και µικρή από την Τουρκία και ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

19 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 91 τη Βουλγαρία, µε ιδιάζουσα δηµογραφική σύνθεση (ποσοστά παλιννοστούντων οµογενών και µουσουλµανικής µειονότητας) και σε επιβαρηµένο χωρορυθµιστικά αστικό ιστό, αναµένεται να ενισχύσει τον περιφερειακό της ρόλο µε την αξιοποίηση της γεωπολιτικής της θέσης µέσω της συµβολής αναπτυξιακών έργων καθώς και της γειτνίασης της µε πεδία πολιτικοοικονοµικών ανακατατάξεων στα πλαίσια της διευρυµένης ΕΕ. Σύµφωνα µε το Χωροταξικό Σχέδιο Περιφέρειας ΑΜΘ [ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ Μ. ΚΟΡΩΝΗ 1998, 1999, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1999, 2000], οι πόλεις Κοµοτηνή (κόµβος διευρωπαϊκών δικτύων-υπηρεσιών) και Αλεξανδρούπολη (διοικητικό κέντρο αυτοδύναµης Περιφέρειας) αποτελούν κόµβους του ιευρωπαϊκού και εθνικού άξονα [Χάρτες 1,2]. Θεωρώντας την Κοµοτηνή ως ιοικητικό Κέντρο της Περιφέρειας Αν. Μακεδονίας και Θράκης και την Αλεξανδρούπολη ως κόµβο, µε την υπό εξέλιξη υποδοµή, δηµιουργείται ένα σηµαντικό δίπολο ανάπτυξης στην περιοχή της Θράκης. Το αναπτυξιακό πρότυπο της Ελλάδας, µεταπολεµικά, υπαγορεύτηκε από αυστηρά συγκεντρωτικές δοµές, συνδεόµενες µε αντίστοιχα διαµορφωµένες συνθήκες, που δεν επέτρεψαν την άρση κοινωνικοοικονοµικών αποκλίσεων µεταξύ κέντρου και περιφέρειας [Χάρτες 1,2] µέχρι τη δεκαετία του 80, οπότε εστίασε στην αποκέντρωση [ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ 2000]. Η ένταξη της χώρας στην ΕΕ και στη Νοµισµατική Ένωση είχαν ως συνέπεια την προσπάθεια µείωσης των περιφερειακών ανισοτήτων (µε αναφορά σε Κοινοτικούς και Εθνικούς µέσους όρους) µε πολιτικές µέσω των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης. Με την ολοκληρωµένη αξιοποίηση φυσικών και πλουτοπαραγωγικών πόρων, συγκριτικών πλεονεκτηµάτων και παραγωγικών δραστηριοτήτων του συνόλου των τοµέων παραγωγής, προϋπόθεση για την ισόρροπη και τη βιώσιµη ανάπτυξη, αυξάνεται, προοπτικά, ο δυναµισµός και η ακτινοβολία της πόλης και της περιοχής στα Μεσογειακά, Βαλκανικά και Παρευξείνια κράτη, δεδοµένης και της πρόσφατης διεύρυνσης της ΕΕ. Η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης µε αναβάθµιση του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος και η παροχή κινήτρων εκπαίδευσης και απασχόλησης στα πλαίσια εκσυγχρονισµού και υποστήριξης του κοινωνικοοικονοµικού τοµέα για την προσέλκυσησυγκράτηση νέων και ενεργού πληθυσµού συνιστά καθοριστικό παράγοντα αναπτυξιακής ενίσχυσης, ευρύτητας ακτινοβολίας και ενδυνάµωσης της σηµασίας της σε περιφερειακή και διεθνή κλίµακα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

20 92 Ελένη Σταµατίου Βιβλιογραφία ΓΡΑΦΕΙΟ 12 ΕΠΕ, ΓΚΑΡΤΖΟΣ Κ. ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ (1994), Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο Κοµοτηνής, Αθήνα. ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΜΥΡΤΩ ΚΟΡΩΝΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ, (1998), Χωροταξικό Σχέδιο Αν. Μακεδονίας και Θράκης, Α φάση, ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΜΥΡΤΩ ΚΟΡΩΝΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ, (1999), Χωροταξικό Σχέδιο Αν. Μακεδονίας και Θράκης, Β φάση, ΕΣΥΕ (1995), Κατανοµή της εκτάσεως της χώρας κατά βασικές κατηγορίες χρήσεως κατά την απογραφή της 17ης Μαρτίου 1991, ΕΣΥΕ, Αθήνα. ΕΣΥΕ (2001), Απογραφές πληθυσµού και λοιπά δηµοσιευµένα στοιχεία, ΕΣΥΕ, Αθήνα. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (1999), Αναπτυξιακή στρατηγική του ήµου Νέας Ορεστιάδας, Α φάση, ΙΠΑ, Αθήνα. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (2000), Αναπτυξιακή στρατηγική του ήµου Νέας Ορεστιάδας, Β φάση, ΙΠΑ, Αθήνα. ΛΑΣΚΑΡΕΛΗ ΑΝΝΑ (2003), 2 η εργασία αξιολόγησης Κοµοτηνή ), Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών: Περιβαλλοντικός Σχεδιασµός Πόλεων και Κτιρίων, Θεµατική Ενότητα ΠΣΠ 50 Εισαγωγή στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, ακαδ. έτος ΝΤΑΦΗΣ ΣΠ. ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ (1995), Κατάλογος προτεινόµενων προς ένταξη περιοχών στο ίκτυο Φύση 2000, Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων /Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων. ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ Ε. (2000), ιερεύνηση τρόπου παρέµβασης των κεντρικών αναπτυξιακών φορέων στο χωρικό και περιβαλλοντικό (φυσικό και ανθρωπογενή) σχεδιασµό, Μεταδιδακτορική Έρευνα, Πάντειο Πανεπιστήµιο, ΤΟΠΑ, Αθήνα. Πίνακας 1.Κατανοµή των χρήσεων γης κατά βασικές κατηγορίες σε χιλ. στρέµµατα ΙΟΙΚΗΤΙΚΗ % ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ 7 % 8 % 9 % 10 % ΕΝΟΤΗΤΑ 4/3 5 % 6 % 7/3 8/3 9/3 10/3 5/3 6/3 Ν.ΡΟ ΟΠΗΣ ,1 870,3 34,2 601,1 23,6 21,0 0,8 877,3 34,5 84,3 3,3 68,9 2,7 20,2 0,8 ΠΕ ΙΝΕΣ ,9 623,0 65,1 177,5 18,5 16,3 1,7 32,9 3,4 66,7 7,0 34,7 3,6 5,9 0,6 ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΗΜΙΟΡΕΙΝΕΣ 8 825,6 167,2 20,3 309,3 37,5 1,0 0,1 312,3 37,8 9,6 1,2 20,4 2,5 5,8 0,7 ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΟΡΕΙΝΕΣ 6 760,6 80,1 10,5 114,3 15,0 3,7 0,5 532,1 70,0 8,0 1,1 13,9 1,8 8,6 1,1 ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΕΠΑΡΧΙΑ ,2 632,8 37,3 321,6 18,9 10,6 0,6 596,7 35,1 73,8 4,3 45,7 2,7 17,1 1,0 ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ.ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ Π 61,7 50,8 82,3 3,0 4,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,7 1,1 7,1 11,5 0,2 0,3 Κ.ΓΡΑΤΙΝΗΣ Η 123, 4 26,9 21,8 0,0 0,0 0,1 0,1 94,6 76,7 1,0 0,8 0,8 0,6 0,0 0,0 Κ.ΘΡΥΛΟΡΙΟΥ Π 26,9 23,0 85,5 0,9 3,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,9 3,3 1,6 5,9 0,5 1,9 Κ.ΚΑΛΧΑΝΤΟΣ Ο 103,5 12,1 11,7 21,4 20,7 0,5 0,5 61,0 58,9 1,0 1,0 7,6 7,3 0,0 0,0 Κ.ΚΑΡΥ ΙΑΣ Π 9,9 3,2 32,2 5,0 50,5 0,0 0,0 0,1 1,0 0,7 7,1 0,2 2,0 0,6 6,1 Κ.ΚΟΣΜΙΟΥ Π 43,6 34,8 79,8 3,5 8,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,6 6,0 2,7 6,2 0,0 0,0 Κ.ΠΑΝ ΡΟΣΟΥ Ο 86,6 7,9 9,1 0,0 0,0 0,0 0,0 76,8 88,7 0,1 0,1 0,3 0,3 1,5 1,7 ΠΗΓΗ: ΕΣΥΕ, ΜΟΡΦΗ ΑΝΑΓΛΥΦΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ 3 ΣΥΝΟΛΟ ΕΚΤΑΣΕΩΝ 4 ΚΑΛΛΙΕΡΓ. ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΓΡΑΝΑΠ. 5 ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ Η ΗΜΟΤΙΚΟΙ 6 ΑΛΛΟΙ (Ι ΙΩΤΙΚΟΙ ΚΛΠ.) 7 ΑΣΗ 8 ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΛΥΠ. ΑΠΟ ΝΕΡΑ 9 ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 10 ΑΛΛΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

21 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 93 Πίνακας 2. Οικισµοί και πληθυσµός ήµου Κοµοτηνής ΗΜΟΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ.. Ανθοχωρίου Γρατινή Θρυλορίου Ιτέα 71.. Κάλχαντος Καρυδιά Κηκήδιον Κοµοτηνής (έδρα) Κόσµιο Πάνδροσο Σιδηράδες Στυλάριο 300 Σύνολο ΠΗΓΗ: ΕΣΥΕ, 2001 Πίνακας 3. Χρήσεις γης στην περιοχή του. Κοµοτηνής το 1991 ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ % Καλλιεργούµενες εκτάσεις και αγραναπαύσεις 82,3% Κοινοτικοί βοσκότοποι 4,9% Ιδιωτικοί βοσκότοποι 0,0% ασικές εκτάσεις 0,0% Ζώνες οικισµών 11,5% ΠΗΓΗ: ΕΣΥΕ, 1991 Πίνακας 4. Απασχολούµενοι ανά παραγωγικό τοµέα στην περιοχή µελέτης το 1991 ΙΟΙΚΗΤΙΚΗ Σύνολο Πρωτογενής % ευτερ/ενής % Τριτ/ενής % Νέοι ΕΝΟΤΗΤΑ Τοµέας Τοµέας τοµέας Ν.ΡΟ ΟΠΗΣ , , ,0 476 ΕΠ.ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ , , ,2 363 ΓΡΑΤΙΝΗΣ ,8 30 1,9 76 4,8 12 ΘΡΥΛΟΡΙΟΥ , , ,3 23 ΚΑΛΧΑΝΤΟΣ ,1 30 3,3 19 2,1 1 ΚΑΡΥ ΙΑΣ , , ,5 3 ΚΟΣΜΙΟΥ ,8 68 8, ,2 12 ΞΥΛΑΓΑΝΗΣ , , ,5 44 ΠΑΝ ΡΟΣΟΥ ,8 10 6, ,0 4 ΠΗΓΗ: ΕΣΥΕ, 1991 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

22 94 Ελένη Σταµατίου Χάρτης 1. Χωροταξικό Σχέδιο Περιφέρειας ΑΜΘ-Χωροθέτηση ενεργειών πρότασης ΠΗΓΗ: Γραφείο Μελετών Μ. Κορώνη, κ.ά Χάρτης 2. Χωροταξικό Σχέδιο Περιφέρειας ΑΜΘ-Ένταξη στον ευρύτερο χώρο ΠΗΓΗ: Γραφείο Μελετών Μ. Κορώνη, κ.ά ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

23 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 95 Χάρτης 3. Κοµοτηνή -Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο, Παραγωγικές και άλλες χρήσεις γης εκτός σχεδίου [Υπόµνηµα: Αρδευόµενη γη, δάσος, Σχέδιο Πόλεως, ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ, Αγροτικοί Οικισµοί, Πανεπιστήµιο, Βιοτεχνία, Στρατός, Οδικό ίκτυο, Σιδηροδροµικό ίκτυο, Υδατικό Σύστηµα] ΠΗΓΗ: Γραφείο 12 ΕΠΕ, Γκάρτζος κ.ά Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

24 96 Ελένη Σταµατίου Χάρτης 4. Κοµοτηνή -Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο, Ιστορική εξέλιξη [Υπόµνηµα: , , , 1981-σήµερα] ΠΗΓΗ: Γραφείο 12 ΕΠΕ, Γκάρτζος κ.ά ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

25 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 97 Χάρτης 5. Κοµοτηνή -Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο, Χρήσεις γης, Κοινωνική υποδοµή, παραγωγική υποδοµή (1994) [Υπόµνηµα: Κατοικία, ιοίκηση Γ ( ηµαρχείο, Νοµαρχία, Περ. Ανάπτυξη, Τράπεζες, Συνεταιρισµοί, ΟΤΕ, ΕΗ, Πρυτανεία, κλπ.), ιοίκηση Β (Αστ. Τµήµατα), Εµπόριο-Γ, Εµπόριο Β, Εµπόριο Α, Εκπαίδευση Γ (Πανεπιστήµιο), Εκπαίδευση Β (Γυµνάσιο Λύκειο), Εκπαίδευση Α ( ηµοτικό ), Μέση Επαγγελµατική Σχολή, Υγεία Γ (Νοσοκοµεία, ΙΚΑ, ΠΙΚΠΑ, Ιδ. Κλινικές), Υγεία Β, Γηροκοµείο, Αθλητικά Β, Αθλητικά Γ, Πολιτιστικά Γ, Πολιτιστικά Β (σινεµά, κέντρο νεότητας, κ.ά), Πολιτιστικά Α (παιδική χαρά), Εκκλησία-Τζαµί, Μητροπολιτικό Μέγαρο, Τουρισµός- Αναψυχή, Βιοµηχανία- Βιοτεχνία- Χονδρεµπόριο- Αποθήκες- Εκθέσεις, Πράσινο Γ, Πράσινο Β, Πράσινο Α, Πλατεία, ηµοτική γη ελεύθερη, ηµοτική γη-αγορά, ηµόσια γη ελεύθερη, Ιδιαίτερες χρήσεις (Φυλακές, Εθνική Άµυνα, Νεκροταφεία:Χριστιανικό, Μουσουλµανικό), ΑΟΕΚ, Εγκαταστάσεις µαζικών µεταφορών (Σιδηροδροµικός Σταθµός, Σταθµός Λεωφορείων, Σταθµός φορτηγών), Υλοποιηµένοι δρόµοι του ρυµοτοµικού σχεδίου, Περιοχή αναθεώρησης του εγκεκριµένου ρυµοτοµικού σχεδίου] ΠΗΓΗ: Γραφείο 12 ΕΠΕ, Γκάρτζος κ.ά Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)

26 98 Ελένη Σταµατίου Χάρτης 6. Κοµοτηνή -Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο, Γεωγραφική διάρθρωση γειτονιών και τόπων εργασίας κατά κοινωνική οµάδα (1994) Κλάδος και τόπος εργασίας Γεωργοί ορεινής ενδοχώρας Ρωσ/πόντιοι & Χριστιανοί εργάτες & υπάλληλοι Κάτοικοι θρησκευτικής µειονότητας Χριστιανοί αστοί Μεσαία στρώµατα Χριστιανοί αστοί Υψηλά στρώµατα Ξένοι επενδυτές Παν/µιακοί Γεωργία Βιοτεχνία Βιοµηχανία Οικοδόµηση Εµπόριο Υπηρεσίες ιοίκηση Παν/µιο Περίχωρα Κοµ/ηνής παντού Τόπος Κατοικίας (κυρίαρχη χρήση) Γειτονιές 11,12,13 παντού κέντρο κέντρο κέντρο Γειτονιές 6,14, κέντρο Γειτονιές 4,5,7 παντού κέντρο κέντρο κέντρο Γειτονιές 1,2,3,8,9, Α,Β κέντρο κέντρο κέντρο ΓειτονιάΓ Γειτονιές 1,2,3,8, Α,Β,Γ ΠΗΓΗ: Γραφείο 12 ΕΠΕ, Γκάρτζος κ.ά ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

27 Μεσαία αστικά κέντρα στην περιφέρεια-η περίπτωση της Κοµοτηνής 99 Χάρτης 7. Κοµοτηνή -Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο-Πρόταση [Υπόµνηµα: Εγκεκριµένο Ρυµοτοµικό Σχέδιο, Παλαιά Εθνική Οδός, Προτεινόµενη Περιµετρική Αρτηρία, Υφιστάµενο Κύριο Οδικό ίκτυο, Προτεινόµενο Κύριο Οδικό ίκτυο, Σιδηροδροµική Γραµµή, ίκτυο Πεζοδρόµων, Όρια και Αρίθµηση Γειτονιών (οι Συνοικίες ορίζονται στο κείµενο βάσει περιλαµβανόµενων γειτονιών), Όριο Τοµέων Συντελεστή όµησης, Όριο Εγκεκριµένου Σχεδίου, Όριο Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου (ΓΠΣ),Χαρακτηρισµένος Ιστορικός Τόπος (ΦΕΚ 2059/Β/ ), Περιοχή Προγραµµάτων Κοινωνικής Κατοικίας, Περιοχή Αναθεώρησης Εγκεκριµένου Σχεδίου για προσαρµογή στον Ιστό, Πολεοδοµικό Κέντρο Πόλης, Πολεοδοµικό Κέντρο Συνοικίας, Αµιγής Κατοικία, Γενική Κατοικία, Αστικό Πράσινο, Περίθαλψη, Εκπαίδευση, Πολιτιστικές Λειτουργίες, Αθλητισµός, Χονδρεµπόριο, Μη Οχλούσα Βιοµηχανία-Βιοτεχνία, Χείµαρροι, Α= Σταθµός Λεωφορείων, Β= Σιδηροδροµικός Σταθµός, Γ= Νεκροταφείο, ΕΖΥΣ= Ειδική Ζώνη Υποδοχής Συντελεστή, ΖΕΚ= Ζώνη Ειδικών Κινήτρων] ΠΗΓΗ: Γραφείο 12 ΕΠΕ, Γκάρτζος κ.ά Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(4)