ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Θρησκευτικός τουρισμός και στρατηγική Μάρκετινγκ; Η. περίπτωση της ελληνικής πραγματικότητας.

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θρησκευτικός τουρισμός και στρατηγική Μάρκετινγκ; Η περίπτωση της ελληνικής πραγματικότητας. Ονοματεπώνυμο φοιτήτριας: Αντωσίδου Ραφαήλα Επιβλέπων καθηγητής: Βασιλειάδης Χρήστος Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2015

2 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ο θρησκευτικός τουρισμός Ο εναλλακτικός τουρισμός Ο θρησκευτικός τουρισμός Χαρακτηριστικά του θρησκευτικού τουρισμού ως τουριστικό προϊόν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : Οργάνωση και διοίκηση θρησκευτικού τουρισμού Ο θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα Η διοίκηση του θρησκευτικού τουρισμού Οι προοπτικές ανάπτυξης του θρησκευτικού τουρισμού στην Ελλάδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : Περιπτώσεις θρησκευτικού τουρισμού Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης Η περίπτωση των Μετεώρων Η περίπτωση της Ζακύνθου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Συμπεράσματα και προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή πραγματεύεται μια νέα μορφή τουρισμού που αναπτύσσεται με ταχύτατους ρυθμούς σήμερα, τον πολιτιστικό τουρισμό και το παρακλάδι του, τον θρησκευτικό τουρισμό. Αποτελώντας αναπόσπαστο τμήμα του διεθνούς τουρισμού, ο πολιτιστικός τουρισμός στοχεύει στην διατήρηση της ποιότητας και την αειφόρο ανάπτυξη. Η προσέγγιση αυτή διαφέρει από την προσέγγιση των προηγούμενων ετών και διαφοροποιεί το τουριστικό προϊόν δίνοντας έμφαση στη διατήρηση, την αναβίωση και την αξιοποίηση των πολιτιστικών πόρων για τη δημιουργία τουριστικών ροών (Cater, 1987). Με βάση τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, ο στόχος του ταξιδευτή που επιλέγει τον πολιτιστικό τουρισμό, είναι να παρακολουθήσει πολιτιστικές εκδηλώσεις, να επισκεφτεί πολιτιστικούς χώρους, μουσεία, μνημεία, αρχαιολογικούς χώρους, φεστιβάλ και να τιμήσει χώρους λατρείας. Μια από τις μεγάλες υποκατηγορίες του πολιτιστικού τουρισμού αποτελεί ο θρησκευτικός τουρισμός που αξιοποιεί το θρησκευτικό στοιχείο του χώρου ή της εκδήλωσης ως πολιτιστική κληρονομιά για να δημιουργήσει τουριστικές ροές (Πολυξένη, 2008). Σε ένα θεωρητικό επίπεδο, η μετακίνηση που ως σκοπό της έχει την αναζήτηση του ιερού ή του θείου, αποτελεί μια ψυχολογική ατομική ανάγκη, ανεξαρτήτως φυλής, εθνικότητας ή θρησκείας. Όπως είναι φυσικό, η μετακίνηση προς τους τόπους αυτούς επιφέρει και μια σειρά από πολιτιστικές και κοινωνικές όσο και οικονομικές συνέπειες στους διάφορους προσκυνηματικούς ή θρησκευτικούς 4

5 προορισμούς ενώ βοηθά στη δημιουργία ροών σε περιοχές που ως σήμερα δεν θεωρούνταν τουριστικοί προορισμοί. Ιστορικά και διαχρονικά, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι ιεροί χώροι αποτελούσαν και αποτελούν τόπο συνάντησης για τους πιστούς που προσέρχονται για να επικοινωνήσουν με το θείο, είτε αυτοί οι τόποι είναι μνημεία, είτε μοναστήρια, ναοί ή εκκλησίες. Υπό αυτήν την έννοια, μπορούμε να κατατάξουμε τον θρησκευτικό τουρισμό ως μια από τις παλαιότερες μορφές τουρισμού που μάλιστα έχει περιοδικά χαρακτηριστικά καθώς συνδέεται με συγκεκριμένες συνήθως ημερολογιακές εορτές και είναι συχνά συνυφασμένη με μια συγκεκριμένη περίοδο λατρείας. Από τις πιο δημοφιλείς περιόδους για θρησκευτικό τουρισμό, ειδικά για την Ελλάδα, είναι η Μεγάλη Εβδομάδα και ο Δεκαπενταύγουστος με κύριο σκοπό την επικοινωνία με το θείο ή την εκπλήρωση τάματος (Rinschede, 1992). Συχνά, οι πιστοί έκαναν μεγάλες αποστάσεις προκειμένου να λάβουν μέρος σε τελετουργίες με θρησκευτικό περιεχόμενο. Οι μετακινήσεις αυτές είναι γνωστές ως «ιεραποδημίες» (Παρτριτζ, 2006). Ο όρος ξεκινά από την αρχαιότητα όταν οι αρχαίοι Έλληνες επισκέπτονταν του Δελφούς για να ζητήσουν χρησμό από το Μαντείο του Απόλλωνα και την Επίδαυρο για να θεραπευθούν στο ναό του Ασκληπιού. Αργότερα, οι Χριστιανοί μετέβαιναν στους Αγίους Τόπους με κάθε μέσο και θυσία, στερούμενοι ακόμη και την τροφή, ώστε να προσκυνήσουν στον ιερό αυτό τόπο. 5

6 Το προσκύνημα άλλωστε αποτελεί έναν ουσιαστικό τρόπο επικοινωνίας του ανθρώπου με το Θεό. Το American Heritage Dictionary ορίζει το προσκύνημα (pilgrimage) ως εξής (Τζιωρτζιή, 2014): ü Ένα ταξίδι σε ιερό τόπο ή ναό. ü Ένα μακρύ ταξίδι ή εξερεύνηση με ηθική σημασία. ü Ένα μακρύ ταξίδι που γίνεται για θρησκευτικούς λόγους, όπως είναι η επίσκεψη ενός ιερού τόπου. Παρακάτω θα ορίσουμε εκτενέστερα τον θρησκευτικό τουρισμό στα πλαίσια του εναλλακτικού τουρισμού και θα εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά του ως τουριστικό προϊόν. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ο θρησκευτικός τουρισμός 1.1 Ο εναλλακτικός τουρισμός Τα τελευταία χρόνια μεγάλη αύξηση συναντάται σε μια νέα μορφή τουρισμού που έρχεται να υποκαταστήσει την μορφή μαζικής ανάπτυξης που κυριαρχούσε ως τώρα. Πρόκειται για τον εναλλακτικό τουρισμό. Η έννοια του εναλλακτικού τουρισμού αρχικά προσδιορίστηκε σε σχέση με τις διαρκώς αυξανόμενες ανησυχίες σε παγκόσμιο επίπεδο όσον αφορά θέματα 6

7 περιβαλλοντικά και θέματα προστασίας πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων. Ήταν οι χώρες της Δύσης που πρώτες ανέπτυξαν τις μορφές του εναλλακτικού τουρισμού. Στην Ευρώπη, άριστο παράδειγμα εναλλακτικού τουρισμού αποτελεί ο αγροτουρισμός στη Γαλλία όπου ο τουρισμός υπαίθρου καθιερώθηκε ως μια νέα μορφή τουρισμού, με στόχο την βελτίωση του εισοδήματος των αγροτών και την περιφερειακή ανάπτυξη. Ο αγροτουρισμός αφορά θέματα περιβαλλοντικής προστασίας, και βασίζεται στην αμεσότητα, την επαφή και αμοιβαία κατανόηση επισκέπτη/οικοδεσπότη προωθώντας μία πιο δίκαιη μορφή τουρισμού. Οι νέες αυτές μορφές τουρισμού αποτέλεσαν ισχυρό αντίβαρο στην κρίση που αντιμετωπίζει ο μαζικός τουρισμός, σε ένα σημείο καμπής όπου οι παράγοντες που τον μεγέθυναν έχουν αλλάξει οδηγώντας τον προς το τέλος της κυριαρχίας του. Η περσόνα του νέου τουρίστα είναι αυτή ενός ανθρώπου πιο έμπειρου, ευαισθητοποιημένου σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον και την πολιτισμική διαφορετικότητα, με έναν αρκετά διαφορετικό (εναλλακτικό) τρόπο ζωής από αυτό του μαζικού τουρίστα, που ταξιδεύει συχνότερα σε περισσότερα μέρη, είναι ευέλικτος και ανεξάρτητος, αυθόρμητος και απρόβλεπτος, απαιτεί καλύτερη σχέση ποιότητας/τιμής, με λίγα λόγια είναι εντελώς διαφορετικός από τον παλιό «μαζικό» τουρίστα. Η αλλαγή αυτή στο προφίλ του σύγχρονου ταξιδευτή, ώθησε τον τουρισμό σε νέες πρακτικές για τμηματοποίηση της αγοράς και εξατομικευμένες υπηρεσίες. Το μοντέλο του δίπολου «ήλιος- θάλασσα» έχει αλλάξει τόσο στο Ελληνικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο του παγκόσμιου τουρισμού. Ο τουρίστας - καταναλωτής 7

8 δεν είναι πλέον ικανοποιημένος μόνο με το δέλεαρ του ήλιου και της καθαρής θάλασσας. Εξερευνεί περισσότερο τον περιβάλλοντα χώρο, αποζητά τον τουρισμό «εμπειρίας» και γεμίζει τον χρόνο των διακοπών του με περισσότερο εξειδικευμένες δραστηριότητες. Ύστερα και από αυτές τις εξελίξεις που άλλαξαν τον πυρήνα του μοντέλου τουρισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, η σύγχρονη τουριστική βιομηχανία δεν έχει άλλη επιλογή από το να αρχίσει να αξιοποιεί τις νέες δυνατότητες και να προωθήσει τις διάφορες επιλογές που έχουν παραμεληθεί στο παρελθόν, όπως οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Συνολικά, οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού περιλαμβάνουν ενδιαφέρον για την οικολογία, την αγροτική ζωή, την εκπαίδευση, τον πολιτισμό, ιστορία, την ορειβασία, την θρησκεία, τα καταναλωτικά προϊόντα κ.α. Ως αποτέλεσμα, και στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια γίνεται μια προσπάθεια (rebranding) να αλλάξει η ταυτότητα του τουριστικού προϊόντος και αν όχι να απομακρυνθεί από το δίπολο «ήλιος- θάλασσα», τότε να συνδυαστεί στο παραδοσιακό μοντέλο αυτό και η διάσταση του εναλλακτικού τουρισμού. Με την ανάπτυξη αυτών των μορφών τουρισμού, έρχονται στο προσκήνιο η ανθρώπινη και πολιτιστική διάσταση του τουρισμού καθώς μεταβαίνουμε σε μια εποχή τουρισμού εμπειρίας. Η προώθηση του τουρισμού σε κάθε αναπτυγμένη χώρα πραγματοποιείται από συγκεκριμένους φορείς οι οποίοι είναι καθ ύλην αρμόδιοι για αυτόν τον σκοπό. (Middleton, Fyall & Jackie, 2001). Οι φορείς που εμπλέκονται στην εθνική προσπάθεια ανάπτυξης ενός εναλλακτικού τουρισμού είναι το κράτος, ο ΕΟΤ, τα τουριστικά 8

9 γραφεία και οι τουριστικές επιχειρήσεις που έχουν αρχίσει δειλά- δειλά να συνειδητοποιούν ότι ο εναλλακτικός τουρισμός είναι μια βιομηχανία με την έννοια της σύγχρονης δραστηριότητας, η οποία μπορεί να οργανωθεί με στόχο την παραγωγή ενός εμπορικού προϊόντος και άρα να αποφέρει οικονομικά οφέλη. Όσον αφορά τα οικονομικά οφέλη, ο τουρισμός πέρα από τα κέρδη για τις σχετικές επιχειρήσεις και την αναπόφευκτη ενίσχυση που προσφέρει στο σύνολο της οικονομίας, συνεισφέρει και σε επίπεδο εισοδημάτων και απασχόλησης, δεδομένο ιδιαίτερα σημαντικό για τις δύσκολες περιόδους που διανύουμε. Ακόμη, ο εναλλακτικός τουρισμός που δεν βασίζεται στο δίπολο «ήλιος θάλασσα» όπως προαναφέραμε, επιτρέπει την ανάπτυξη του τουρισμού καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου και όχι μόνο τους θερινούς μήνες, προσφέροντας δυνατότητες ανάπτυξης περιοχών της χώρας που στα χρόνια του μαζικού τουρισμού παρέμειναν ανεκμετάλλευτες. Οι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού που μπορούν να αναπτυχθούν στην Ελλάδα αναλύονται παρακάτω με κάποιες από τις προϋποθέσεις - στρατηγικούς στόχους, οι οποίοι θα πρέπει να είναι σε ισχύ, προκειμένου αυτές οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού να υλοποιηθούν και να παράγουν αποτελέσματα (Φάρσαρη, 2009). 1.2 Ο θρησκευτικός τουρισμός Αναμφισβήτητα, οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού, αποτελούν μια καινοτόμα ιδέα στον τουριστικό κλάδο, η οποία περιλαμβάνει όλα τα είδη του τουρισμού που θα 9

10 μπορούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον. Η Ελλάδα τόσο λόγω της προνομιακής της θέσης, όσο και λόγω της μορφολογίας του εδάφους της, βρίσκεται στην προνομιακή θέση να αντιμετωπίσει τα νέα διεθνή δεδομένα, με τις αλλαγές και την επέκταση του τουρισμού, προσφέροντας πολύ ενδιαφέροντα πακέτα και υπηρεσίες εναλλακτικών τύπων τουρισμού (Greek tourism, 2013). Ανάμεσα σε αυτά, περιλαμβάνεται και ο θρησκευτικός πλούτος της χώρας. Ο πλούτος αυτός έγκειται σε εκκλησίες και μοναστήρια σε ολόκληρη την χώρα. Σημαντικό πλεονέκτημα δίνει και ο περιβάλλοντας χώρος αυτών των τόπων λατρείας καθώς συνήθως το τοπίο κοντά και γύρω από αυτά είναι εξαιρετικής ομορφιάς. Έχει έτσι η Ελλάδα την δυνατότητα να αποτελέσει το κέντρο του ενδιαφέροντος επισκεπτών από όλα τα μέρη του κόσμου. Ο θρησκευτικός τουρισμός ως έννοια αποτελεί μια μορφή εναλλακτικού τουρισμού η οποία δημιουργείται από την ανάγκη του ατόμου να επισκεφθεί για προσκύνημα ή για να γνωρίσει θρησκευτικά μνημεία ή να απολαύσει θρησκευτικές εμπειρίες (Raj & Morpeth, 2007). Ο Σφακιανάκης (2000) επισημαίνει πως ο θρησκευτικός τουρισμός αποτελεί την απόρροια της επιθυμίας των ατόμων να επισκεφθούν έναν ιερό τόπο, όπου μπορούν παράλληλα να γνωρίσουν και άλλα μνημεία και πολιτιστικές παραδόσεις. Ακόμη, σημαντική διάσταση που δεν πρέπει να παραβλέπεται όσον αφορά στον θρησκευτικό τουρισμό, είναι ο πολυδιάστατος χαρακτήρας του που του επιτρέπει να συνδέει στοιχεία πολιτισμικά, ιστορικά και 10

11 πνευματικά, ενώ παράλληλα να προβάλλει τα βασικά χαρακτηριστικά της Ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Παραδοσιακοί θρησκευτικοί προορισμοί στην χώρα μας αποτελούν τα ταξίδια σε μοναστήρια χριστιανών ορθόδοξων, όπως είναι το Όρος Άθως και τα Μετέωρα, ενώ παράλληλα δίνεται η ευκαιρία στον τουρίστα, να γνωρίσει και να ερευνήσει τα ξεχωριστά αριστουργήματα της Βυζαντινής και μετά- Βυζαντινής εποχής, όπως είναι εικόνες και εικονογραφίες, μωσαϊκά, τοιχογραφίες και ιερά. Όπως γίνεται φανερό, ο θρησκευτικός τουρισμός αποτελεί σημαντικό κομμάτι προς ανάπτυξη του ελληνικού τουρισμού και σχετίζεται πρωτίστως με επισκέψεις σε θρησκευτικούς προορισμούς λατρείας, όπως είναι τα μοναστήρια και οι εκκλησίες (Invest in Greece, 2013). Με μακραίωνη ιστορία, τα ελληνικά ορθόδοξα μνημεία είναι σημαντικό κομμάτι του ελληνικού πλούτου και η θρησκευτική αλλά και πολιτισμική τους άξια προσελκύει το ενδιαφέρον πολλών ξένων τουριστών, χριστιανών και μη. Η Βυζαντινή και μετα- Βυζαντινή εποχή που χαρακτηρίζει μνημεία σε όλη την Ελληνική επικράτεια, οι καθεδρικοί ναοί και τα ξωκλήσια αποτελούν τόπους λατρείας και σημεία ορόσημα για τον θρησκευτικό τουρισμό στην χώρα μας. Ο θρησκευτικός τουρισμός αφορά κυρίως ανήσυχα πνεύματα, περιηγητές και τουρίστες, ανθρώπους που αγαπούν την έρευνα και θαυμάζουν την πολιτιστική αξία της βυζαντινής τέχνης, αλλά και επισκέπτες πιστούς που ενδιαφέρονται να βιώσουν την πνευματικότητα της ορθοδοξίας. 11

12 Συνήθως η αφορμή της επίσκεψης του τουρίστα όσον αφορά στον μοναστηριακό τουρισμό είναι να επιθυμούν να επισκεφθούν ένα ή περισσότερα συγκεκριμένα μοναστήρια. Ακόμη, συχνά, και σε αυτό το σημείο θα πρέπει να δοθεί εξαιρετική σημασία, επιλέγουν να συνδέσουν το ταξίδι και με άλλες τουριστικές ασχολίες. Με βάση το κοινό αίσθημα όλων των ανθρώπων για την θρησκεία, οι τουρίστες επισκέπτονται τόπους όπου γίνονται θρησκευτικές εκδηλώσεις, με στόχο να εκπληρώσουν τις θρησκευτικές τους εσωτερικές πνευματικές ανάγκες. Τέλος, το γεγονός ότι υπάρχουν θρησκευτικά μνημεία σε πολλούς και διαφορετικούς τόπους από τους τόπους διαμονής των τουριστών, η ανάγκη για επιστροφή στις ρίζες, αλλά και η διάθεση για να απομακρυνθούν από τις αγχωτικές πόλεις και να αποδράσουν, συμβάλλουν καίρια στο να αναπτυχθεί αυτό το είδος τουρισμού (Σφακιανάκης, 2000). Συνεχίζοντας στη βάση του μοναστηριακού τουρισμού, θα πρέπει να σημειώσουμε πως ιστορικά ο μοναχισμός έκανε την πρώτη του εμφάνιση τον 4 ο μχ. αιώνα ενώ η ακμή του ήρθε τον 10 ο μ.χ. αιώνα, όπου οργανώθηκαν και λειτούργησαν πολλά μοναστήρια. Είναι γνωστό ότι η μεγαλύτερη κοινότητα μοναστηριών στην Ελλάδα, υπάρχει στο Άγιο Όρος, όπου έμειναν μόνιμα οι πρώτοι μοναχοί τον 5 ο αι μ.χ. Η ίδρυση του πρώτου κοινοβίου έγινε το 10 ο αι. μ.χ. όπου ιδρύθηκε η Μονή Μεγίστης Λαύρας (Άγιο Όρος, 2013). Η ιδιαιτερότητα του Αγίου Όρους έγκειται και στην διοικητική του αυτοτέλεια καθώς είναι ένα ανεξάρτητο κομμάτι του ελληνικού κράτους, που διοικείται μόνο του, ενώ ανήκει πολιτικά στο Υπουργείο Εξωτερικών και θρησκευτικά στην δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Τα είκοσι μοναστήρια του, λειτουργούν σαν κοινόβια, 12

13 πραγματοποιώντας δηλαδή κοινή λειτουργία, προσευχή, στέγη, σίτιση και εργασία για όλους τους μονάχους. Πολιτιστικά, μία επίσκεψη επιτρέπει την πρόσβαση σε πολλά χειρόγραφα, ιστορικά έγγραφα και εικόνες που βρίσκονται στα μοναστήρια του Όρους, στο οποίο απαγορεύεται να εισέλθουν οι γυναίκες. Τέλος, οι μονές του Αγ. Όρους είναι σημαντικά μνημεία πολιτισμού για την Ελλάδα και την ορθοδοξία, αλλά και για όλον τον κόσμο 1. Το δεύτερο αλλά όχι ήσσονος σημασίας συγκρότημα μονών στην Ελλάδα, βρίσκεται στα Μετέωρα, τα οποία έχουν αναγνωριστεί από την UNESCO ως πολιτιστικά μνημεία κληρονομιάς. Ιστορικά, οι περισσότερες μονές εμφανίζονται τον 14 ο αιώνα μ.χ., αλλά η εγκατάσταση των πρώτων ερημιτών έγινε τον 11 ο αι. μ.χ. Από τα συνολικά 24 μοναστήρια σήμερα, βρίσκονται σε λειτουργία μόνο τα 6, οι μονές Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Βαρλαάμ, Αγ. Νικολάου Ανάπαυσα, Αγ. Τριάδος 2 και οι μονές Ρουσσάνου και Αγ. Στεφάνου 3. Πέρα από τις επισκέψεις στα Χριστιανικά Ορθόδοξα Μοναστήρια, όπως στο Αγ. Όρος και στα Μετέωρα, ένας ακόμη εξαιρετικού ενδιαφέροντος λόγος επίσκεψης των τουριστών που έρχονται στην Ελλάδα, είναι η μελέτη των αριστουργημάτων της Βυζαντινής και μετά- Βυζαντινής εποχής, οι μοναδικές εικόνες και εικονογραφίες, τα περίτεχνα μωσαϊκά, οι τοιχογραφίες και τα ιερά. 1 Άλλα σημαντικά μοναστικά μνημεία είναι η Μονή Δαφνίου στην Αττική, ο Όσιος Λουκάς στη Φωκίδα, η Νέα Μονή Χίου κ.ά. 2 Οι οποίες φιλοξενούν άνδρες μοναχούς 3 Οι οποίες φιλοξενούν γυναίκες 13

14 Ως αποτέλεσμα, τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, ο θρησκευτικός τουρισμός αναπτύσσεται ταχύτατα και γίνεται ένα πολύ ενδιαφέρον είδος τουρισμού που βοηθάει στο να αναπτυχθούν και οι περιοχές της χώρας που δεν είναι τόσο ανεπτυγμένες τουριστικά. Υπο το πρίσμα αυτό μπορούμε να δούμε τον θρησκευτικό τουρισμό ως κομμάτι μιας αναπτυξιακής προσπάθειας της περιφερικής οικονομικής πολίτικης από την στιγμή τα σημεία επίσκεψης του, βρίσκονται διασκορπισμένα σε πολλά σημεία της χώρας. Επιπλέον, όταν ο εναλλακτικός τουρισμός είναι εξειδικευμένος σε ένα θέμα, μπορεί να βοηθήσει στην καλυτέρευση της ποιότητας του τουριστικού προϊόντος, συντελώντας στο να αναπτυχθεί ο τουρισμός σε κάθε τομέα, όπως δηλαδή στον μοναστηριακό τουρισμό, αλλά και να μειώσει το φαινόμενο της εποχικότητας στο τουριστικό προϊόν (Alternative Greece, 2013). Μια πολύ σημαντική διάσταση του θρησκευτικού τουρισμού είναι η συμβολή του στο να αλλάξει και να ενδυναμωθεί το τουριστικό προϊόν, να προβληθεί και να αξιοποιηθεί τουριστικά ο πολιτισμός και η φύση που υπάρχει στην χώρα. Γίνεται έτσι μια προσπάθεια αξιοποίησης των χώρων λατρείας που παρόλο που έχουν θρησκευτική φύση, αξιοποιούνται σε επίπεδο οικονομικό, κοινωνικό, εκπαιδευτικό, πολιτιστικό και τουριστικό. Η ύπαρξη των μοναστηριών δείχνει μία ξεχωριστή σύνδεση των ιερών τόπων, με αρχιτεκτονική, οικολογική και πολιτισμική σημασία. Επακόλουθο είναι, το μοναστήρι να γίνει η αφορμή μιας σημαντικής γνωριμίας με τον πολιτισμό τον οποίο 14

15 αντιπροσωπεύει και δίνει τα δικά του στοιχεία για την παραδοχή των ξεχωριστών τοπικών παραδόσεων. Όπως έχει ήδη παρατηρηθεί, η επίσκεψη σε ένα μοναστήρι, αναλόγως και με την εποχή, μπορεί να έχει ως ερέθισμα θρησκευτικούς, ιστορικούς, αρχαιολογικούς και αρχιτεκτονικούς σκοπούς. Ακόμη, ο θρησκευτικός τουρισμός μπορεί να έχει την μορφή μιας επίσκεψης σε ιερό τόπο, με σκοπό το προσκύνημα από τους πιστούς, ένα πανηγύρι για θρησκευτικούς σκοπούς ή μια εκδήλωση που θα γίνει για την εκπλήρωση ενός τάματος. Άλλη σημαντική διάσταση που προσελκύει το ενδιαφέρον των τουριστών ως προς τα μοναστήρια αποτελούν οι διαφορές αφορμές συγκέντρωσης πιστών όπως η αγιότητα ενός μοναχού (όπως η περίπτωση του Βισσαριώνα), το να γίνει ένα κοινωνικό έργο σε μεγάλη κλίμακα (π.χ. μονή Ευαγγελισμού Θεοτόκου στη Χαλκιδική), η βοήθεια στους αγώνες που γίνονται για την εθνική απελευθέρωση (π.χ. μονή Ζάβορδας στην Κοζάνη, Αγίου Νικολάου Κορησού Καστοριάς, Εσφιγμένου στο Άγιο Όρος, Διονυσίου στον Όλυμπο, Αγία Λαύρα στην Πελοπόννησο), να συνεχιστεί μια εξαιρετική πνευματική, θρησκευτική και εθνική παράδοση από τις πατρίδες που χάθηκαν στην Ελλάδα (Παναγία Σουμελά, Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτα στην Ημαθία και 'Άγιος Ιωάννης Βαζελώνος στην Κοζάνη), η σημασία που έχουν σε καλλιτεχνικό επίπεδο οι τοιχογραφίες και οι εικόνες (μονή Φιλανθρωπινών στο νησάκι στη λίμνη των Ιωαννίνων, μονή Δαφνίου στην Αττική), ή ο συνδυασμός όλων παραπάνω με έναν προορισμό που είναι πολύ δημοφιλής. 15

16 Από την άλλη μεριά, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας πως οι μονές δεν είναι ξενοδοχεία, ούτε κοινά τουριστικά μνημεία και είναι πιθανόν οι καλόγεροι να δυσαρεστούνται όταν οι περισσότεροι τουρίστες που τους επισκέπτονται δεν είναι αποκλειστικά πιστοί που ήρθαν για να προσκυνήσουν, αλλά τουρίστες γεμάτοι περιέργεια, που συχνά δεν σέβονται τον ιερό χώρο. Οι χώροι στους οποίους φιλοξενούνται οι τουρίστες, είναι είτε μικρά κελιά είτε κάποιο μεγάλο δωμάτιο, που έχει πολλά κρεβάτια. Το κρεβάτι και το φαγητό που προσφέρεται στους επισκέπτες, είναι το ίδιο με αυτό των μοναχών ώστε ο επισκέπτης να βιώσει την αυθεντική εμπειρία του να ζεις την μοναστηριακή ζωή. Επιπλέον, τηρείται το ωράριο των μοναστηριών απαρέγκλιτα και άρα τα μοναστήρια σιωπούν μόλις δύει ο ήλιος και ξεκινούν το πρωινό ξύπνημα με το χτύπημα της καμπάνας και την επακόλουθη λειτουργία στον ναό. Όπως είναι φυσικό ισχύουν περιορισμοί στις ενδυματολογικές επιλογές, τη λήψη φωτογραφιών και γενικά την συμπεριφορά του επισκέπτη στους χώρους αυτούς. 1.3 Χαρακτηριστικά του θρησκευτικού τουρισμού ως τουριστικό προϊόν Ο θρησκευτικός τουρισμός μπορεί να περιγραφεί ως η ανθρώπινη μετακίνηση στο χώρο, με σκοπό την αναζήτηση του ιερού ή του θείου, η οποία αποτελεί μια σημαντική ψυχολογική ανάγκη για κάθε άτομο, ανεξάρτητα από φυλή, εθνικότητα ή θρησκεία, και η οποία συνεπάγεται πολλαπλές οικονομικές, πολιτιστικές και κοινωνικές συνέπειες στους τόπους Προσκυνηματικού ή θρησκευτικού προορισμού. 16

17 Το κύριο κίνητρο που ωθεί τα άτομα να πραγματοποιήσουν ταξίδια αυτής της μορφής είναι το θρησκευτικό στοιχείο, το οποίο συνδυάζεται και με άλλα κίνητρα που καλύπτουν την τουριστική τους ανάγκη. Η συγκεκριμένη μορφή τουρισμού αποτελεί και υποομάδα του πολιτιστικού τουρισμού. Σήμερα, ο θρησκευτικός τουρισμός συνδέεται στενά με τις διακοπές και τον πολιτιστικό τουρισμό. Σημάδι της συνδιαστικής αυτής φύσης των διακοπών είναι πως τα οργανωμένα γκρουπ που επισκέπτονται χώρους προσκυνήματος για παράδειγμα, συχνά εντάσσουν στο πρόγραμμά τους μια ελεύθερη μέρα με σκοπό οι προσκυνητές να μπορούν να κάνουν και άλλες δραστηριότητες. Ο θρησκευτικός τουρισμός μπορεί να διακριθεί σε διάφορες μορφές: ü Τον προσκυνηματικό: επίσκεψη σε ένα μέρος που θεωρείται ιερό και όπου οι επισκέπτες συνήθως αποδίδουν φόρο τιμής (πχ τάματα) ü Την συμμετοχή σε θρησκευτικό γεγονός ü Τον εκκλησιαστικό τουρισμό: με έμφαση στην ιστορική / αρχιτεκτονική / πολιτισμική σημασία του οικήματος παρά την θρησκευτική του αξία. Ο θρησκευτικός τουρισμός ως μορφή εναλλακτικού τουρισμού ακολουθεί τις αυξητικές τάσεις που ακολουθούν και οι υπόλοιπες μορφές. Η θρησκεία είναι ένας παράγοντας που χαρακτηρίζει και αναπροσδιορίζει μεμονωμένα άτομα, πόλεις ακόμη και έθνη. Είναι ένα δικαίωμα το οποίο ο κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να εκμεταλλεύεται, είναι προσωπική επιλογή και ελευθερία έκφρασης της προσωπικότητας, του ήθους και των αξιών του. 17

18 Στο διεθνές επίπεδο ο θρησκευτικός τουρισμός είναι αρκετά ανεπτυγμένος. Οι tour operators σε συνεργασία με δημόσιους φορείς και Υπουργεία Τουρισμού διεθνώς, συμβάλουν στη στρατηγική ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού. Ειδικότερα, προσφέρουν πακέτα προσκυνηματικών ταξιδιών σε χώρες που ακολουθούν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των ατόμων από το τόπο προέλευσης προς τον τόπο προορισμού, όπως για παράδειγμα οι Καθολικοί Άγγλοι να ταξιδεύουν προς το Βατικανό και οι Ορθόδοξοι Ρώσοι προς την Ελλάδα κ.ο.κ. Οι παράγοντες που βοηθούν στην ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού περιλαμβάνουν τους παρακάτω (Mintel International Group Limited, Religious Tourism International March 2005): ü Την ανάγκη για αυθεντική εμπειρία, βιώνοντας και συμμετέχοντας σε πνευματικές και πολιτιστικές παραδόσεις που συνδέονται με αυτούς τους συγκεκριμένους θρησκευτικούς και / ή προσκηνυματικούς τόπους. ü Την ανάδειξη ενός διαφορετικού τουριστικού προϊόντος, που θα εξυπηρετεί την εθνική στρατηγική τουρισμού για διακοπές 12 μήνες τον χρόνο σε μια προσπάθεια επιμήκυνσης της τουριστικής περιόδου. ü Τον αυξανόμενο αριθμό τουριστικών πρακτορείων τα οποία προσφέρουν θρησκευτικό τουρισμό, προσκυνήματα και εκδρομές με επίκεντρο τις εκκλησίες. ü Πολλαπλασιασμός επιλογών και μείωση κόστους για έξω - ευρωπαϊκές πτήσεις, που διευκολύνουν τους Ευρωπαίους να επισκεφθούν θρησκευτικούς τόπους μεγάλης σημασίας. 18

19 ü Τον αυξανόμενο αριθμό επισκεπτών οι οποίοι επιλέγουν να ταξιδέψουν εντός των ορίων της χώρας τους λόγω του φόβου τρομοκρατικής απειλής σε άλλες χώρες. ü Μια παγκόσμια κουλτούρα στην οποία οι άνθρωποι επιλέγουν να πραγματοποιούν πιο ασυνήθιστες ή πιο διαφορετικές (εναλλακτικές) διακοπές. ü Το γεγονός ότι τα ταξίδια θρησκευτικού περιεχομένου προσλαμβάνονται από τον ενδιαφερόμενο ως ένας τρόπος να επιβεβαιώσει τα προσωπικά του «πιστεύω» - να εκπληρώσουν δηλαδή αυτά που θα χαρακτηρίζαμε ως ταξίδια προσωπικής ολοκλήρωσης. ü Την αναγνώριση του ρόλου της θρησκείας και της πνευματικότητας να διαδραματίσουν στην διατήρηση των παραδόσεων και των πολιτισμών. ü Το υψηλό προφίλ και επιτυχημένο branding που δίνεται σε πολλούς από τους πιο διάσημους προσκυνηματικούς και θρησκευτικούς τόπους. ü Η παγκόσμια τάση για την ανάπτυξη ολοένα πιο αειφόρων τουριστικών προϊόντων. ü Μια γενική εξάπλωση στην παγκόσμια τουριστική αγορά των εναλλακτικών μορφών τουρισμού. ü Οι πιο ανταγωνιστικές τιμές σε αεροπορικά εισιτήρια και τουριστικά πακέτα. ü Η ευρέως διαδεδομένη χρήση των νέων τεχνολογιών, όπως το internet, που επιτρέπουν στους ενδιαφερόμενους να εξερευνήσουν αυτό που θέλουν και να κάνουν τις κρατήσεις τους on- line ή να επικοινωνήσουν κατευθείαν με τον προμηθευτή σε παγκόσμιο επίπεδο. 19

20 Σημαντική διάσταση που δεν θα πρέπει να παραγκωνίζεται είναι πως ο θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα για να αποδώσει τα μέγιστα, θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σε συνδυασμό με τις άλλες μορφές τουρισμού και κυριότερα σε συνδυασμό με τον πολιτισμό. Η ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού στη χώρα μας θα πρέπει να τονωθεί μέσα από την συγκρότηση ενός ενιαίου προϊόντος το οποίο θα προσφέρει εναλλακτικές δραστηριότητες και δυνατότητες. Για παράδειγμα, ένα ταξίδι στην Τήνο συνδυάζει τον θρησκευτικό, τον πολιτιστικό τουρισμό αλλά και το παραδοσιακό μοντέλο «ήλιος- θάλασσα». Στην εθνική προσπάθεια οργάνωσης του θρησκευτικού τουριστικού προϊόντος της Ελλάδας θα πρέπει να συμπεριληφθεί και η ανάδειξη θρησκευτικών πόρων (όπως τζαμιά, ιστορικά μνημεία αλλοθρήσκων π.χ. σπίτι Κεμάλ στην Θεσσαλονίκη κ.ο.κ) οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις άλλων επισκεπτών (μη ορθόδοξής πίστης). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : Οργάνωση και διοίκηση θρησκευτικού τουρισμού 2.1 Ο θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα Πριν περάσουμε στην ανάλυση των σημαντικότερων στοιχείων του θρησκευτικού τουρισμού στην χώρα μας, θα πρέπει να σημειωθεί πως έως σήμερα δεν υπάρχουν πηγές που να έχουν καταγράψει συστηματικά τα χαρακτηριστικά αυτά που θα μας βοηθήσουν να σχηματοποιήσουμε το προφίλ του επισκέπτη. Συγκεκριμένα, δεν έχουν γίνει στατιστικές έρευνες για τον αριθμό των επισκέψεων σε θρησκευτικούς 20

21 χώρους, για τη χώρα προέλευσης τους, την απόσταση από τον τόπο προορισμού, τη συχνότητα επίσκεψης, την επαναληψιμότητα, το ηλικιακό εύρος, το φύλο, τη θρησκεία, το μορφωτικό επίπεδο αλλά και άλλα στοιχεία που θα συνέβαλλαν στο να καταρτίσουμε μια πιο ενδελεχή βάση δεδομένων από την οποία θα μπορούσαμε να εξάγουμε πολύτιμα συμπεράσματα σχετικά με τον θρησκευτικό τουρισμό. Το μόνο στοιχείο που υπάρχει, βάση ερευνών, έχει να κάνει με τον αριθμό των προσκυνημάτων, ανά νομό και γεωγραφική θέση, όπως αυτά παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα προσκυνημάτων ανά τους νομούς της χώρας: 21

22 Πίνακας 1 Σύνολο Σύνολο Σύνολο Νομός προσκυνημάτων Νομός προσκυνημάτων Νομός προσκυνημάτων Αιτ/νανίας 25 Θεσπρωτίας 11 Μαγνησίας 25 Αργολίδας 14 Θες/νίκης 25 Μεσσηνίας 20 Αρκαδίας 33 Ιωαννίνων 17 Ξάνθης 4 Άρτος 17 Καβάλας 12 Πέλλας 8 Αττικής 69 Καρδίτσας 8 Πιερίας 6 Αχαΐας 28 Καστοριάς 5 Πρεβέζης 5 Βοιωτίας 26 Κέρκυρας 24 Ρεθύμνης 13 Γρεβενών 2 Κεφαλονιάς 14 Ροδόπης 1 Δράμας 2 Κιλκίς 3 Σάμου 30 Δωδ/νήσου 67 Κοζάνης 11 Σερρών 17 Έβρου 7 Κορινθίας 43 Τρικάλων 14 Ευβοίας 18 Κυκλάδων 41 Φθιώτιδας 19 Ευρυτανίας 8 Λακωνίας 16 Φλωρίνης 5 Ζακύνθου 9 Λαρίσης 19 Φωκίδος 7 Ηλείας 29 Λασιθίου 10 Χαλκιδικής 8 Ημαθίας 13 Λέσβου 14 Χανίων 11 22

23 Ηρακλείου 27 Λευκάδος 7 Χίου 22 Από τα παραπάνω δεδομένα μπορούμε να εξάγουμε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα ως προς τη γεωγραφική κατανομή των θρησκευτικών μνημείων στην χώρα. Όλοι οι νομοί της Ελλάδας διαθέτουν θρησκευτικά προϊόντα τουρισμού, γεγονός που τους καθιστά εν δυνάμει πόλους έλξης για εναλλακτικό και θρησκευτικό τουρισμό. Με την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού επιτυγχάνεται οικονομική ανάπτυξη στις απομακρυσμένες και «μειονεκτικές» από άποψη τουριστικής εκμετάλλευσης περιοχές της χώρας. Από τα δεδομένα γίνονται φανερό πως οι νομοί που διαθέτουν τα περισσότερα προσκυνήματα είναι της Αττικής, Δωδεκανήσου, Κορινθίας και Κυκλάδων, ενώ λιγότερα προσκυνήματα έχουν οι νομοί Ροδόπης, Γρεβενών, Δράμας και Κιλκίς. Η ποσοτική σαφώς μέτρηση αυτή δεν μπορεί να καλύψει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του μνημείου όπως το αν είναι συνολικά πόλος έλξης ένας νομός, καθώς υπάρχουν και άλλα χαρακτηριστικά, όπως είναι το πόσο παλαιό είναι ένα μνημείο, το μέγεθος, η ιστορία και η θρησκευτικότητα που το χαρακτηρίζουν και επιδρούν στην επισκεψιμότητα του. - Όσον αφορά την διασπορά τους στο έτος, οι θρησκευτικές τουριστικές επισκέψεις εξελίσσονται ομαλά, όλο τον χρόνο, αλλά αυξάνονται τους καλοκαιρινούς μήνες, καθώς συνδυάζονται και με άλλα είδη τουρισμού. - Από την πλευρά χωροταξικής κατανομής, τα θρησκευτικά μνημεία της Ελλάδας βρίσκονται σε όλη την χώρα, έχουν πολύ καλή χωρική κατανομή και με την 23

24 κατάλληλη εκμετάλλευση ο θρησκευτικός τουρισμός, μπορεί να φέρει έσοδα στην περιφέρεια και να αποτελέσει μοχλό περιφερειακής ανάπτυξης. - Όσον αφορά τη διάρκεια της επίσκεψης, ο χρόνος που μένουν οι τουρίστες στον τόπο θρησκευτικού προορισμού, είναι σχετικά περιορισμένος, εάν δεν τον συνδυάσουν και με άλλα είδη τουρισμού ταυτόχρονα (πολιτιστικός, παραδοσιακός, φυσιολατρικός κ.ο.κ). - Δημογραφικά, οι ηλικίες αυτών που επισκέπτονται τα θρησκευτικά μνημεία, διαφέρουν από τους επισκέπτες του τουρισμού γενικότερα ή και του εναλλακτικού τουρισμού, ενώ μεγαλύτερα εμφανίζονται τα ποσοστά στις μεγάλες ηλικίες. - Τέλος, το πιο σημαντικό ίσως σημείο, να αφόρα τις ίδιες τις τοπικές κοινωνίες που αντιμετωπίζουν θετικά αυτό το είδος τουρισμού, γεγονός που συμβάλει στο να αναπτυχθεί περισσότερο ο θρησκευτικός τουρισμός. Η αίσθηση που επικρατεί είναι πως δεν υπάρχει επαρκής εκμετάλλευση όσον αφορά το θέμα της θρησκείας και κυρίως των θρησκευτικών μνημείων που είναι διεθνώς γνωστά, όπως είναι τα Μετέωρα και η Πάτμος. 2.2 Η διοίκηση του θρησκευτικού τουρισμού Ο τουρισμός που έχει σχέση με την θρησκεία, αποτελεί ένα ξεχωριστό είδος τουρισμού, πιο εναλλακτικό, που περιέχει τις παρακάτω τουριστικές ασχολίες: 24

25 - Οργανώνονται ταξίδια, σε μέρη που πραγματοποιούνται θρησκευτικές γιορτές, όλων των ειδών ή σε θρησκευτικά μνημεία. - Οργανώνονται ταξίδια, σε μέρη που πραγματοποιούνται θρησκευτικές γιορτές, όλων των ειδών, για κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα μέσα στο έτος (Λύτρας, 2001). Αυτά τα ταξίδια, που σχετίζονται με τον μοναστηριακό τουρισμό, οργανώνονται από οργανωμένα τουριστικά γραφεία, που ταιριάζουν τα ταξίδια αυτά, με επισκέψεις σε χώρους που έχουν κάποιο πολιτιστικό ενδιαφέρον. Επίσης, πολύ σημαντικό ρόλο για να αναπτυχθεί και να μεγαλώσει ο θρησκευτικός τουρισμός, παίζουν και οι διάφορες οργανώσεις και τα σωματεία πιστών, αλλά και κάποιες ανεξάρτητες ομάδες πιστών. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες σημαντικές διαφορές στον οργανωμένο με τον ατομικό θρησκευτικό τουρισμό. Ειδικότερα, παρόλο που τα μνημεία, οι τόποι και οι θρησκευτικές γιορτές αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες, όταν το ταξίδι είναι πιο οργανωμένο, ο τουρίστας μπορεί απλά να γνωρίσει μόνο κάποια κομμάτια της τοπικής θρησκείας. Αντίθετα, στις ατομικές επισκέψεις που μπορεί να κάνει ο τουρίστας, μπορεί να επισκεφτεί και να μελετήσει πιο λεπτομερειακά τα μοναστήρια που τον ελκύουν και μπορεί να εστιάσει στην εκπλήρωση των αναγκών του. Επιπλέον, παρόλο που τα ταξίδια που οργανώνονται για τον μοναστηριακό τουρισμό, γίνονται από τουριστικά γραφεία, που κύρια ασχολία τους είναι ο οργανωμένος τουρισμός, παρά όλα αυτά, ο εναλλακτικός τουρισμός χρειάζεται περισσότερο χρόνο και ειδικές γνώσεις. Έτσι είναι δύσκολο, για αυτά τα πρακτορεία να 25

26 οργανώσουν εκδρομές, που να ικανοποιούν τα συγκεκριμένα ενδιαφέροντα. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να υπάρχει και η ανάλογη προσφορά, που θα αντιστοιχεί και στην ανάλογη ζήτηση των τουριστών (Ι.Τ.Ε.Π., 2001). Παρά τα ιδιαίτερα στοιχεία του, ο θρησκευτικός τουρισμός παρουσιάζει μεγάλη ζήτηση τα τελευταία χρόνια, ενώ τα ερεθίσματα του έχουν να κάνουν κυρίως με τον θρησκευτικό, πολιτιστικό, εκπαιδευτικό και περιηγητικό τουρισμό. Αποτελεί ένα από τα πιο παλιά είδη τουρισμού, που έχουν σημειωθεί, για αυτό και υπάρχει μια μόνιμη ζήτηση ως προς αυτό τα τελευταία χρόνια (Κίζος Α. κ.ά, 2004). Συμπέρασμα είναι, ότι τα τουριστικά πρακτορεία έχουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, που οφείλεται στις αλλαγές του τουριστικού προϊόντος, που προσφέρουν στην αγορά. Έτσι λοιπόν, όταν ένα τουριστικό γραφείο προωθεί πακέτα θρησκευτικού τύπου τουρισμού, αυτό συμβάλλει στο να ξεχωρίσει από ένα ανταγωνιστικό γραφείο, καθώς δεν υπάρχουν πολλές τουριστικές επιχειρήσεις, που να οργανώνουν τέτοια ιδιαίτερα τουριστικά πακέτα. Γενικότερα, οι λόγοι που κάποια τουριστικά γραφεία οργανώνουν πιο ιδιαίτερα πακέτα ταξιδιών, με μοναστηριακή φύση είναι οι εξής: - Ο έντονος ανταγωνισμός, οδηγεί στο να βρεθούν νέα τουριστικά προϊόντα, που θα συμβάλουν στις αλλαγές και στον διαχωρισμό τους από τα άλλα. 26

27 - Η ζήτηση που παρουσιάζει ο θρησκευτικός τουρισμός είναι σταθερή, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του και δεν είναι ένα αντικείμενο που μπορεί να ασχοληθεί εύκολα ο ανταγωνιστής (Leontidou, 1998). Σύμφωνα με τα παραπάνω, με την μόνιμη ζήτηση που παρουσιάζει ο θρησκευτικός τουρισμός, μπορεί να καλύψει τις ανάγκες για νέες μορφές τουρισμού, που θα έχουν εμφανείς διαφορές από τον ανταγωνισμό. Το ταίριασμα αυτών των στοιχείων εστιάζεται σε ένα σκοπό, που είναι το κέρδος. Άλλωστε, όπως όλες οι επιχειρήσεις έτσι και οι τουριστικές, για αυτό τον λόγο παρουσιάζονται, δουλεύουν και προσπαθούν να πετύχουν, με στόχο να αυξήσουν το κέρδος τους (Ηγουμενάκης N.: 1997). Πέρα από τα τουριστικά πρακτορεία, που οργανώνουν εκδρομές θρησκευτικού τουρισμού, υπάρχουν και σωματεία και οργανώσεις πιστών, που συμβάλλουν σε αυτό τον σκοπό. Υπάρχουν λοιπόν, πολλές περιπτώσεις όπου η μεγάλη θρησκευτική πίστη οδήγησε τους πιστούς, να δημιουργήσουν οργανισμούς, που συμβάλλουν στο να μπορέσουν αυτοί που ενδιαφέρονται, να πραγματοποιήσουν θρησκευτικές εκδρομές θρησκευτικού τύπου. Κύριος λόγος για αυτήν την ασχολία των πιστών, πέρα από την πραγματική πίστη, είναι η επιμονή τους, στο να συμβάλλουν στην προσπάθεια ανάπτυξης θρησκευτικών ταξιδιών, σε θρησκευτικές περιοχές και μνημεία με μεγάλη σπουδαιότητα σε θρησκευτικό επίπεδο. Έτσι λοιπόν, μπορούν να επικοινωνήσουν και με άλλους ανθρώπους, που τους συνδέουν κοινά ενδιαφέροντα, που αφορούν αυτές 27

28 τις ασχολίες και τα κοινά τους πιστεύω. Φτάνουν κοντά ο ένας στον άλλο, ανταλλάσσουν πληροφορίες και απόψεις σχετικά με τα θέματα που τους απασχολούν (The friends of Mount Athos, 2013). Για παράδειγμα, το σωματείο «ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ», δημιουργήθηκε το 1990, μεταξύ αυτών που είχαν τα ίδια ενδιαφέροντα, για την ευημερία των μοναστηριών του Αγίου Όρους. Επίσημα, ο λόγος που δημιουργήθηκε το σωματείο είναι ο εξής: «Η πρόοδος της μόρφωσης του κοινού στην μελέτη και την γνώση της ιστορίας, του πολιτισμού, της τέχνης, της αρχιτεκτονικής, της φυσικής ιστορίας, της λογοτεχνίας των Ορθόδοξων μοναστηριών του Αγίου Όρους και της προώθησης της θρησκευτικής και άλλης φιλάνθρωπης εργασίας της Αγίας Κοινότητας και των μοναστηριών του Αγίου Όρους». Βάσει αυτού του σκοπού, η οργάνωση επιδιώκει: «να κάνει προσφορές, δωρεές και άλλες εισφορές για τις αναστηλώσεις ή συντηρήσεις κτιρίων ή άλλων έργων τέχνης και εκδόσεις εκπαιδευτικών ή θρησκευτικής σημασίας βιβλίων για το Άγιο Όρος μέσα στο παραπάνω αντικείμενο». Επίσης, το συγκεκριμένο σωματείο προβάλει τις εκδόσεις, οργανώνει διαλέξεις και επίσημες συναντήσεις με εκθέσεις, με ζητήματα που αφορούν τον Άθω. Στο τέλος, αυτή η οργάνωση λειτουργεί σαν μια ομάδα φίλων και ατόμων που υποστηρίζουν το Άγιο Όρος, που θα βοηθήσουν όπου μπορούν, πάντα σε επικοινωνία με την εξουσία. Επιπλέον, δεν είναι ένα σωματείο που στόχο έχει το κέρδος, καθώς η στήριξη του έχει την μορφή του συνδέσμου, της έρευνας ή των υλικών που έχουν ανάγκη οι μοναχοί. 28

29 Με αυτό τον τρόπο, ο σύλλογος απαρτίζεται από φίλους, όχι μόνο μεταξύ τους αλλά και με τους μοναχούς, ενώ ανταλλάσσουν και τις εμπειρίες τους από «ο Σταθμός της Πίστης, όπου ο χρόνος έχει σταματήσει». Επιπλέον, ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ) έχει κάνει κάποιες απόπειρες, για να προβάλλει την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού. Οι απόπειρες αυτές έχουν δύο βασικές διαστάσεις (Invest in Greece, 2013): 1) Η πρώτη αφορά υποδομές και κίνητρα, που θα προσελκύσουν τουρίστες και θα τα βγάλουν πέρα με την ζήτηση που υπάρχει και ταυτόχρονα θα δημιουργήσουν τις βάσεις για τη ανάπτυξη των ιδιωτικών δράσεων. 2) Όσον αφορά την δεύτερη διάσταση, έχει να κάνει με την κατάλληλη προβολή των δραστηριοτήτων και των αποτελεσμάτων της διαδικασίας, που θα φέρει και τα επιθυμητά αποτελέσματα. Μια επιπλέον δράση του ΕΟΤ, είναι η δημιουργία διακρατικών συνεργασιών, στο κομμάτι του θρησκευτικού τουρισμού με χώρες όπως η Ρωσία, η Τουρκία, Αλβανία, Βουλγαρία, Πρώην Γιουγκοσλαβία. Στα πλαίσια της ανάλυσης και συζήτησης για τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού, ο ΕΟΤ πραγματοποίησε μελέτη (Ε.Ο.Τ: 1994), που αποσκοπούσε στην καλύτερη αντιμετώπιση αυτών των μορφών τουρισμού. Άλλωστε, σύμφωνα με την μελέτη, υπήρχαν κενά, ελλείψεις και ανάγκες κυρίως για ανθρώπινο δυναμικό, βάζοντας τις βάσεις για μια καλύτερη και πιο οργανωμένη ανάπτυξη. Στην ιστοσελίδα του ΕΟΤ στο διαδίκτυο για τον τουρισμό, υπάρχει ξεχωριστό κεφάλαιο για τον θρησκευτικό τουρισμό, που κάνει αναφορά «Τα μνημεία της ελληνικής ορθοδοξίας είναι σημαντικό κομμάτι του εθνικού πλούτου και αποτελούν 29

30 κέντρο ενδιαφέροντος ξένων τουριστών. Οι βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, στις πόλεις και στα χωριά, οι επιβλητικοί καθεδρικοί ναοί, τα ξωκλήσια και τα προσκυνήματα της υπαίθρου, τα μοναστήρια, τα μετόχια και οι σκήτες, η μοναδική μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους, με την αξιόλογη εικονογράφησή τους, ψηφιδωτές τοιχογραφίες και εικόνες μαρτυρούν την επίμονη προσήλωση στις παραδόσεις και την στενή και μακραίωνη διασύνδεση της τέχνης με την θρησκευτική λατρεία. Οι ευσεβείς περιηγητές, οι φιλέρευνοι τουρίστες αλλά και θαυμαστές της βυζαντινής τέχνης θα βρουν, μέσα από πολιτιστικά οδοιπορικά στον ελληνικό χώρο, τους δρόμους της επαφής με την πνευματικότητα της ορθοδοξίας. Σε πολλές περιοχές θα συναντήσει κανείς κτίσματα και μνημεία λατρείας διαφορετικών δογμάτων και θρησκειών να συνυπάρχουν σε ένα διαρκή διάλογο, αποδεικνύοντας την πολύ πολιτισμικότητα του ελληνικού χώρου» (Ε.Ο.Τ. : 2012). Στη συγκεκριμένη σελίδα υπάρχουν πληροφορίες για θρησκευτικά μνημεία και στην αγγλική γλώσσα. Σπουδαία είναι και η συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις απόπειρες του κρατικού μηχανισμού της Ελλάδας, για να προωθήσει τον θρησκευτικό τουρισμό, δίνοντας την άδεια για προγράμματα και χρηματοδοτώντας κάποια από αυτά. Έτσι, πραγματοποιείται και η εκμετάλλευση, με τον καλύτερο τρόπο των ποσών που προορίζονται για τον μοναστηριακό τουρισμό (Λιαργκόβας, 2012). 2.3 Οι προοπτικές ανάπτυξης του θρησκευτικού τουρισμού στην Ελλάδα Μέχρι και τελευταία, ο τουρισμός στην Ελλάδα βασιζόταν στον ήλιο και την θάλασσα και όχι στον πολιτισμό. Η διαφορά λοιπόν του τουριστικού προϊόντος στην 30

31 χώρα, ήταν στα κύρια χαρακτηριστικά του, τα οποία στηρίχθηκαν στον σύγχρονο πολιτισμό, χρησιμοποιώντας με τον καλύτερο τρόπο στοιχεία του παρελθόντος, που έκαναν τον τουρισμό πιο ενδιαφέρον. Στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, η Ελλάδα πρέπει να ξεπεράσει τον εαυτό της στον τουριστικό τομέα (Lockwood & Medlik 2001). Πιο συγκεκριμένα, ο πολιτιστικός και θρησκευτικός πλούτος της Ελλάδας δεν προβλήθηκε αρκετά, παρόλο που είναι μεγαλύτερος από αυτά που έχουν ήδη προβληθεί. Στην Ελλάδα όμως, η εκκλησία και οι οργανισμοί της υπάρχουν και λειτουργούν συνεχώς. Τα περισσότερα ορθόδοξα ιδρύματα και προσκυνήματα υπάρχουν ακόμα και δεν σταμάτησε η λειτουργία τους, όπως έγινε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες τον 19ο αιώνα. Άρα λοιπόν, τα μοναστήρια και οι ιεροί τόποι που προσκυνούν οι πιστοί, αποτελούν τέλεια μέρη για να τα επισκεφτεί κάποιος τουρίστας, όχι μόνο για να δει τι έχει μείνει από το παρελθόν, αλλά για να επισκεφτεί μια κοινωνία που ζει ή και να ζήσει την εμπειρία ενός διαφορετικού τρόπου ζωής. Το ότι η μοναστική ζωή συνεχίζεται αδιάκοπα, αλλάζει λίγο το είδος του προσκυνηματικού τουρισμού για την Ελλάδα, συγκριτικά με άλλες χώρες. Για αυτό τον λόγο, το να επισκεφτεί κάποιος ένα μοναστήρι, στις πιο πολλές χώρες είναι σαν να επισκέπτεται ένα ιστορικό μνημείο και όχι μια κοινωνία στην οποία ζουν άνθρωποι (Butler R.: 1990). Από την άλλη πλευρά, κάποια προσκυνήματα του χριστιανισμού τραβούν το ενδιαφέρον πολλών πιστών, είτε σε κάποιες χρονικές περιόδους, είτε σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Με βάση αυτά, γίνεται φανερό ότι, η Ελλάδα βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση, αν αυτό το αξιοποιήσει με τον κατάλληλο τρόπο. 31

32 Έτσι, για την καλύτερη αξιοποίηση χρειάζεται να αναπτυχθεί ένα σχέδιο και από την εκκλησία αλλά και από το κράτος, στα πλαίσια του να τραβήξουν κόσμο, με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην αλλάξουν οι ρυθμοί της καθημερινής ζωής των μοναχών, που ζουν στην κοινότητα και να μην αλλάξει ο χαρακτήρας των μοναστηριών. Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να προβληθεί η διαφορετικότητα, η πνευματικότητα και το μεγαλείο της ορθοδοξίας, με στόχο να αλλάξει τους επισκέπτες σε προσκυνητές. Τον τελευταίο καιρό, το κράτος προσπαθεί να προωθήσει νόμους για τον εναλλακτικό τουρισμό. Παράλληλα, η εκκλησία θα πρέπει να διαλέξει, μια πολιτική για το μέλλον που θα ανοίγει τα μοναστήρια για τον κόσμο, που θα χει κέρδος και για την ίδια και για το κοινωνικό σύνολο. Άρα λοιπόν, η αντιμετώπιση των μοναστηριών πρέπει να γίνεται με δύο στόχους (Ritchie, 1988): - Το να μπορούν να επισκέπτονται τα σπουδαιότερα μοναστήρια ομάδες από τουρίστες και προσκυνητές. - Να προσφέρεται φιλοξενία σε κάποια μοναστήρια, ώστε ο τουρίστας να νιώσει ότι ο σκοπός είναι, να προσκυνήσει και όχι μια απλή επίσκεψη. Βέβαια, δεν γίνεται όλα τα μοναστήρια να αλλάξουν ξαφνικά και να γίνουν πόλος έλξης αποκλειστικά και μόνο για προσκύνημα. Κάποια μοναστήρια έχουν έλλειψη νερού, κάποια άλλα έχουν αποκλειστεί λόγω του καιρού για κάποιο χρονικό διάστημα, σε κάποια άλλα η πρόσβαση είναι δυσχερής με οδικά μέσα, ενώ υπάρχουν 32

33 και αυτά, όπου η κοινότητα των μοναχών, δεν θέλει να ανοίξουν για τον κόσμο. Γενικότερα, λίγα είναι τα μοναστήρια που τραβούν κοντά τους πολλούς ξένους προσκυνητές. Σίγουρα, το κύριο ενδιαφέρον των ξένων προσκυνητών είναι, όταν εμφανίζονται ξένοι πολίτικοι σε μεγάλες χριστιανικές εκδηλώσεις της Ελλάδας για προσκύνημα (Ε.Ο.Τ.: 2007). Κάποια παραδείγματα είναι, οι επισκέψεις των προέδρου της Γεωργίας Σεβαρτνάτζε το 1997, του Ρώσου Υπουργού Εξωτερικών Πριμακώφ, των Υπουργών Εσωτερικών της Βουλγαρίας Μπόνεφ, και Ρουμανίας Δειέου το 1998, του προέδρου της Σερβίας Κοστούνιτσα το 2003 και του προέδρου της Ρωσίας Πούτιν το Αυτούς τους ηγέτες λοιπόν, που πήγαν να παρακολουθήσουν, η Ιερή Κοινότητα τους υποδέχτηκε ένθερμα, καθώς εκπροσωπούσαν ομόθρησκους λαούς. Άρα λοιπόν, όταν η Αρχιεπισκοπή προσκαλεί τους πολιτικούς των χριστιανικών κρατών, να έρθουν και να δουν διάφορα προσκυνήματα στην χώρα ή και το να συμπεριληφθεί η επίσκεψη αυτή στο επίσημο πρόγραμμα των επισκέψεων, συμβάλλει στο να έρθουν και άλλοι προσκυνητές. Θα πρέπει όμως και οι πολιτικοί αλλά και οι προσκυνητές να έχουν πλήρη ενημέρωση, για τα προσκυνήματα που γίνονται στην Ελλάδα. Έτσι λοιπόν είναι αναγκαίο, να υπάρχουν όμορφες εκδόσεις που θα παρουσιάζουν τα μοναστήρια και τα προσκυνήματα, τα οποία θα έχουν την μορφή δώρων με το προσκλητήριο στους ηγέτες, αλλά και πιο απλά εγχειρίδια σαν βιβλία, μικρά έντυπα και ιστοσελίδες στο διαδίκτυο (Mekonnen G.: 2006), στην αγγλική και στην ρωσική γλώσσα, για να γνωρίζει ο τουρίστας τον προορισμό και τον λόγο της 33

34 επίσκεψης του. Αυτοί οι οδηγοί δεν θα πρέπει να είναι γραμμένοι από τους προσκυνητές, ή από τα μέλη της εκκλησίας, αλλά με την βοήθεια ειδικών που θα γνωρίζουν την βιομηχανία του πολιτισμού, ή ότι έχει να κάνει με τον προσκυνηματικό τουρισμό. Έτσι λοιπόν, από την προβολή των εικόνων πολιτικών που επισκέπτονται σεμνά και με ευλάβεια τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, αλλά και άλλα μοναστήρια, μπορεί να προκληθεί το ενδιαφέρον και άλλων προσκυνητών, να επισκεφτούν τα ίδια μοναστήρια. Πολύ λίγοι είναι αυτοί, που σχεδιάζουν να επισκεφτούν την Ελλάδα, μόνο και μόνο για να επισκεφτούν τα Ιερά μοναστήρια. Σε αντίθεση με τους πιο πολλούς, που θα επισκεφτούν την χώρα για τις διακοπές τους με την οικογένεια και παράλληλα θα επισκεφτούν και μοναστήρια και προσκυνήματα (Invest in Greece: 2013). Θα πρέπει να αναφερθεί ότι, αυτό που κάνει πόλο έλξης το κάθε μοναστήρι, ή το προσκύνημα είναι και το αν υπάρχει κάποιος μοναχός- άγιος, στο οποίο μοναστήρι έχει ασκηθεί, ή απλά έχει επισκεφθεί και η προέλευση του, είναι από κάποια από αυτές τις εκκλησίες, ή αν υπάρχει κάποιο μοναστήρι, που να συνδέεται με την ιστορία αυτών των χωρών, είτε είναι εθνική, είτε εκπαιδευτική, είτε εκκλησιαστική. Σε πιο μικρό επίπεδο, πολλοί τουρίστες- προσκυνητές επισκέπτονται μοναστήρια με την μορφή ημερήσιων ή ολιγοήμερων εκδρομών, σαν μέρος του τουριστικού πακέτου που έχουν επιλέξει και κυρίως αυτό συμβαίνει, από τουρίστες που έρχονται από τις Ανατολικές χώρες προς την Ελλάδα. 34

35 Σίγουρα, υπάρχουν πολλά μοναστήρια στην Ελλάδα, τα οποία έχουν μεγάλη θρησκευτική και εθνική ιστορία και τα οποία δεν χρειάζονται πολλά πράγματα, για να βελτιωθούν και να γίνουν πόλος έλξης πολλών προσκυνητών. Όλες μαζί οι απόπειρες, για να τραβήξουν προσκυνητές, χρειάζεται να εστιαστούν στους πολίτες των πρώην κομμουνιστικών χωρών της Ευρώπης, που φτάνουν σε αριθμό τα άτομα. Στα κράτη αυτά, οι περισσότεροι νέοι, έχουν υψηλή μόρφωση, σταθερή εργασία με υψηλές αμοιβές και ζουν με μια οικονομική άνεση, που το ξεκίνημα της ήταν το 2000 και κρατάει μέχρι σήμερα. Πολλοί είναι θρησκευόμενοι, κυρίως ορθόδοξοι, γιατί έχουν αληθινή πίστη στον Θεό, ή γιατί αντιδρούν στον κομμουνισμό, που υπήρχε στο παρελθόν, καθώς θεωρούν ότι αυτός φταίει για τις δυσκολίες του παρελθόντος. (Ε.Ο.Τ.: 2012). Επιπλέον, το τελευταίο διάστημα, υπάρχουν πολλοί ξένοι τουρίστες, οι οποίοι επισκέπτονται διάφορα προσκυνήματα στην Ελλάδα και οι οποίοι ενδιαφέρονται να γνωρίσουν το διαφορετικό από αυτούς. Όπως φαίνεται και από το Άγιο Όρος, όταν κάποιος συμμετέχει στην λατρεία των μονών, γεγονός που δεν είναι συνηθισμένο για αυτόν, οδηγείται στην εκκλησία και επιθυμεί να επισκεφτεί και άλλα μοναστήρια. Όταν λοιπόν ανεβαίνει η αξία της εκκλησίας και οι μονές αναγνωρίζονται, πολλοί ξένοι μπορούν να γίνουν πιστοί προσκυνητές (Άγιο Όρος, 2013). Αναμφίβολα, υπάρχει μεγάλη αύξηση του πολιτιστικού τουρισμού. Επίσης, μεγάλη αύξηση παρουσιάζει και ο τουρισμός, που γίνεται για προσκυνήματα στην Ελλάδα. Κάθε μέρα, στα μοναστήρια του Αγίου όρους υπάρχουν 800 με

36 φιλοξενούμενοι προσκυνητές, ενώ όλο τον χρόνο, στα Μετέωρα από τον Μάιο ως τον Σεπτέμβριο προσέρχονται λεωφορεία, με ξένους τουρίστες που επισκέπτονται τις μονές Στεφάνου, Βαρλαάμ και Μεγάλο Μετέωρο σε καθημερινό επίπεδο, κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη, νέοι και θεοσεβούμενοι. Πολλοί είναι και εκείνοι, που επισκέπτονται τα μοναστήρια οικογενειακά, με δικό τους μεταφορικό μέσο (Ε.Σ.Υ.Ε., 2007). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : Περιπτώσεις θρησκευτικού τουρισμού 3.1 Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη που αποτελεί πόλο έλξης τουριστικού ενδιαφέροντος. Είναι η δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της Ελλάδας και συγκεντρώνει πολλά χαρακτηριστικά ώστε να αναπτύσσεται ως τουριστικός προορισμός. Με φόντο την πάνω από χρόνια ιστορία της, η Θεσσαλονίκη φιλοξενεί μια μεγάλη ποικιλία από διαφορετικά μνημεία αρχαίων πολιτισμών, αλλά και ένα μοναδικό μωσαϊκό του σύγχρονου πολιτισμού και των διαφόρων θρησκειών (Εβραίοι, Τούρκοι, Βούλγαροι, Έλληνες). Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι αρκετά για να δημιουργήσουν μια σειρά διαφορετικών αλλά ιστοριών που μπορούν να περιγράψουν την πόλη ως ένα μοναδικό σταυροδρόμι λαών και της ιστορίας. Παρακάτω θα δούμε ορισμένα από τα πιο βασικά τουριστικά μνημεία θρησκευτικού ενδιαφέροντος που προσφέρει η Θεσσαλονίκη στους δυνητικούς της επισκέπτες. 36

37 Οι εκκλησίες της Θεσσαλονίκης, που χτίστηκαν κατά τους βυζαντινούς χρόνους, χρησιμοποιήθηκαν από τους Τούρκους ως τζαμιά. Οι μεγαλύτερες εκκλησίες της Θεσσαλονίκης είναι: Η μητρόπολη, η εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, η εκκλησία της Αγ. Αικατερίνης, του προφήτη Ηλία, του αγίου Δημητρίου, της Κοίμησης της Θεοτόκου, της Ανάληψης, των Ταξιαρχών και άλλες. Η Θεσσαλονίκη έρχεται μετά την Κωνσταντινούπολη σε αριθμό και αξία βυζαντινών μνημείων. Είναι η πλουσιότερη από της πόλεις της Ανατολής σε βυζαντινούς Ναούς, οι οποίοι μάλιστα έχουν αξιόλογα επιγράμματα και πολύμορφες και πολυποίκιλες διακοσμήσεις. Οι Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλονίκης αποτελούν τα σημαντικότερα μνημεία από τη Βυζαντινή εποχή. Τα αξιολογότερα βυζαντινά μνημεία είναι: Ροτόντα (Άγιος Γεώργιος, 4ος αι.), Παναγία Αχειροποίητος (5ος αι.), Άγιος Δημήτριος (5ος 7ος αι.), Μονή του Λαοτόμου (Όσιος Δαυίδ 5ος αι.0, Αγία Σοφία ( ), Παναγία Χαλκέων ( ), Αγία Αικατερίνη (1265), Άγιοι Απόστολοι (1312 5), Προφήτης Ηλίας (14ος αι.), Άγιος Παντελεήμων (14ος αι.) Άγιος Νικόλαος Ορφανός (14ος αι.), Μονή Βλατάδων (Τσαούς Μοναστήρι 14ος αι.), Μεταμόρφωση του Σωτήρος (14ος αι. ) κ.α. Αγία Σοφία Ο ναός της Αγίας Σοφίας κτίστηκε πιθανόν στα τέλη του 7ου αι. στη θέση κατεστραμμένης από σεισμό πεντάκλιτης βασιλικής του 5ου αι. Το έγινε ο καθεδρικός ναός των Λατίνων. Από το ως τις 29 Ιουνίου 1913 μετατράπηκε σε τζαμί. Το 1890 καταστράφηκε από πυρκαγιά - αναστηλώθηκε το από τον 37

38 βυζαντινολόγο Κάρολο Ντηλ. Ο ψηφιδωτός και ο γλυπτός διάκοσμος έχουν εκτελεστεί σε διαφορετικές περιόδους, ενώ οι τοιχογραφίες ανάγονται στον 11ο αι. Εικόνα 1: Αγία Σοφία Πηγή: Άγιος Δημήτριος Ο Άγιος Δημήτριος είναι ο ναός στη μνήμη του μεγαλομάρτυρα και πολυούχου της Θεσσαλονίκης Δημητρίου. Ο Άγιος Δημήτριος κατασκευάστηκε για πρώτη φορά το 313 μ.χ. αλλά μετά την πυρκαγιά του 612 που αποτέφρωσε το ναό, ξανακτίστηκε και διατηρήθηκε μέχρι το 1917 όποτε και κάηκε σχεδόν ολοκληρωτικά. Το 1926 άρχισε η ανοικοδόμησή του και τελείωσε το Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και μέχρι το 1912 ο ναός είχε μεταβληθεί από τους Τούρκους σε τζαμί. 38

39 Εικόνα 2: Άγιος Δημήτριος Πηγή: Μονή Βλατάδων Η Μονή Βλατάδων ή Βλαταίων, βρίσκεται κοντά στην πύλη που οδηγεί στην Ακρόπολη και περιβάλλεται σήμερα από σύγχρονα κτίρια του πατριαρχικού ιδρύματος Πατερικών μελετών. Είναι το μοναδικό σε λειτουργία βυζαντινό μοναστήρι της Θεσσαλονίκης. Είναι γνωστό επίσης και σαν Τσαούς μοναστήρι και η ονομασία του αυτή οφείλεται κατα μία εκδοχή στον Τσαούς μπέη, διοικητή της Θεσσαλονίκης, ο οποίος το 1431 επισκεύασε τον πύργο της εισόδου του Επταπυργίου. 39

40 Εικόνα 3: Μονή Βλατάδων Πηγή: Αγία Αικατερίνη Ο Ναός της Αγίας Αικατερίνης στη Θεσσαλονίκη είναι βυζαντινός ναός χτισμένος την περίοδο Χαρακτηρίζεται από τον πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο των εξωτερικών του επιφανειών. Στο εσωτερικό διασώζονται τμήματα της αρχικής τοιχογράφησης στο ιερό, τον τρούλο και το νάρθηκα. 40

41 Εικόνα 4: Αγία Αικατερίνη Πηγή: Άγιοι Απόστολοι Ο ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελούσε καθολικό μοναστηριού και οι επιγραφές αναφέρουν τον Πατριάρχη Νήφωνα Α ( ) ως ιδρυτή. Σώζονται αποσπασματικά αριστουργηματικά ψηφιδωτά της εποχής του Νήφωνα- το τελευταίο ψηφιδωτό σύνολο της Θεσσαλονίκης και από τα τελευταία στο Βυζάντιο προτού αρχίσει η πτωτική πορεία της αυτοκρατορίας. Περί το έγινε Σοούκ Σου Τζαμί (τζαμί του κρύου νερού). 41