Ο Μάκης Σκοτίδης γεννήθηκε , τον περασμένο αιώνα! στις Φυτίες Ξηρομέρου.

Transcript

1 Αdresse des Autors Makis Skotidis Fon Ο Μάκης Σκοτίδης γεννήθηκε , τον περασμένο αιώνα! στις Φυτίες Ξηρομέρου. Αξέχαστα περασμένα ;; Ιστορίες του τόπου μου Η ΛΕΝΗ Στη μάνα της έμοιαζε η Λένη. Καστανά σγουρά μαλλιά, πιο σκούρα ήταν τα μάτια της.τα δασιά φρύδια σχεδόν ενώνονταν πάνω από τις ρίζες της 1

2 αρμονικής μύτης. Τα χείλη της κομψά, κατακόκκινα, τα μάγουλά της το ίδιο, προς τις κόγχες των ματιών της στητά. Η μάυρη ελιά στ αριστερό μάγουλο και η βούλα στη μέση του σαγονιού της, στρογγύλευαν το πλατύ χαμόγελο. Έτσι καθισμένη στην ψάθινη καρέκλα, με το μακρύ μαύρο φόρεμά της, τα χέρια με τα μακριά δάχτυλα σταυρωμένα πάνω στην ποδιά, σωστή ζωγραφιά έμοιαζε. Στη λεπτότητα του συνόλου της μόνο η φωνή της ήταν αταίριαστη. Βραχνή και γρήγορη, σιγανή και κοφτή, παραπονεμένη κάπως. Κι είχε το λόγο της. Από κοριτσόπουλο, δεκαπεντάρα περίπου, η βαριά αρρώστια, ο τύφος, τη χτύπησε. Η κατάρα ήρθε απ το πηγάδι του χωριού. Δύο γυναίκες χάθηκαν πίνοντας τα μολυσμένα νερά του. Αυτή, μήνα πάλεψε με το χάρο. Του κόσμου τα γιατροσόφια της έδωσαν. Ίσως την έσωσε ένας γιατρός που ήρθε απ την πόλη, με μοναδικό εφόδιο το κυνίνο, ίσως απλά η ανθεκτική κράση της. Όμως σημάδια της άφησε η αρρώστια τρομερά το ένα της πόδι μόλις και μπορούσε να το σύρει, το άλλο κάπως καλύτερα. -Να περπατάς, να γυρίζεις, παιδί μου όσο μπορείς, να τρίβεις τα νεύρα των ποδιών σου να μην ατονήσουν ακόμη. Κι ο Θεός βοηθός τι να σου πω μπορεί να γίνουν καλά τα πόδια σου, είσαι βλέπεις τόσο νέα! αυτά της είπε ο γιατρός τότε φεύγοντας. Στον Μπακατσέλο,τον πατέρα της, όμως,είπε: 2

3 -Γιατρειά δεν έχει, ούτε φάρμακο υπάρχει. Να ευχαριστάς το Θεό που την έσωσε... Εκείνος το ήξερε, αυτή η αρρώστια πάντα άφηνε πίσω της σημάδια. Για να καλυτερέψει την κατάσταση, την ίδια χρονιά κιόλας, πήρε την κόρη του και καβάλα στ άλογα έφτασαν βραδιάτικα στα Κρεμαστά. Ανάμεσα στ Ακαρνανικά βουνά σε δυσκολοπάτητα μέρη, ανάβλυζαν θερμά νερά που μύριζαν θειάφι και πετρέλαιο. Εκεί πάντα πήγαιναν οι άνθρωποι με ρευματικές παθήσεις το καλοκαίρι. Έμεναν τόσες ημέρες, όσες τους έφταναν τα τρόφιμα που είχαν φέρει μαζί τους και μετά γύριζαν στα μέρη τους να περάσουν το χειμώνα κάπως ξαλαφρωμένοι απ τους πόνους. Η Λένη τις πρώτες μέρες μπαινόβγαινε μέσα στους λάκκους με το ζεστό νερό. Υδροκοπούσε, δοκίμαζε τα πόδια της και ξανά μέσα στο νερό. -Κοίτα πατέρα, πώς με βλέπεις; Κάπως καλύτερα μου φαίνεται, σαν ελαφριά είμαι τώρα. Εκείνος δε μιλούσε, χαμογελαστός της χάιδευε τα σγουρά μαλλιά της μόνο. Στο γυρισμό προς το χωριό, περνώντας απ την πόλη πήγαν στο γιατρό,που χάρηκε σαν τους είδε. -Μπράβο Γιωργάκη, καλά έκανες και την πήγες την κόρη σου στα λουτρά. Καλό θα δει. Παλιά λέγαμε εμείς οι γιατροί ότι του τύφου τα σημάδια 3

4 παραμένουν, η νέα επιστήμη σήμερα όμως, με ηλεκτροσόκ και υδρομασάζ μπαίνει σε καινούριους δρόμους. Σας είπα κι εγώ, κίνηση θέλει να μην ατονήσουν τα νεύρα της κι αυτό που κάνατε ήταν σωστό, διπλή κίνηση ήταν. Τόσο χάρηκε ο γιατρός, που ούτε λεφτά δέχτηκε για την επίσκεψη. Στην επιμονή όμως του Μπακατσέλου, συμβιβάστηκε να του στείλει όποτε μπορούσε λίγο καπνό απ τα φημισμένα χωράφια του.με τον καιρό, η Λένη μεγάλωσε και συνήθισε πια το κούτσεμα. Η μάνα της αναστέναζε βλέποντας την κόρη της να προσέχει πάντα στο περπάτημα να μην παραφαίνεται. -Αχ, Γιωργάκη μου τι κακό κάναμε και μας τιμώρησε ο Θεός τόσο; έλεγε στον άντρα της. Δεν μου την έριχνε εμένα αυτήν την αρρώστια, τί έφταιξε η Λένη να τυρρανιέται! Φοβάμαι δε θα βρούμε άντρα γι αυτήν, είναι κι αυτοί λιγοστοί σήμερα, τους αφάνισαν οι πόλεμοι, ποιός παίρνει κουτσή γυναίκα θα μου πεις, θα με φάει αυτό το μαράζι Τα λυπημένα μάτια του Μπακατσέλου γέμιζαν δάκρυα. Γύριζε προς την άλλη μεριά να μην τον βλέπει η γυναίκα του, θάρρευε τη φωνή του όσο μπορούσε.- -Τέτοια όμορφη κοπέλα, τόσο δουλευτάρα μην τη φοβάσαι! Τα κορίτσια απ το σόι μας και της γειτονιάς, σ αυτήν έρχονται να τους δείξει σχέδια πώς θα κεντήσουν, πώς θα υφάνουν ακόμα και για το φαγητό τη ρωτάνε. Είναι 4

5 γεννημένη δασκάλα, έχει ο Θεός Την προίκισε βλέπεις με τόσα άλλα καλά, τα ρημάδια τα πόδια της κι εγώ απ το νου μου δεν τα βγάζω, όμως για δες,την κουμπάρα μας τη Χρυσούλα, παιδιά έχει της παντρειάς παρ όλη τη σακατεμάρα της. -Μοναχοκόρη ήταν αυτή, αφέντη μου, τόσα χρήματα είχε απ τους γονιούς της τότε και τα στραβά πόδια της τα έχει από γεννετής, άλλα εκείνα τα χρόνια. -Κι η Λένη έχει εμάς! Και χωράφια θα της δώσουμε και προικιό θα της κάνω βαρβάτο, άμα βρεθεί ο γαμπρός. Όχι, όχι δεν θα την παραστολίσω μ όλα αυτά για να κρύψω δα το κούτσεμα που της άφησε η αρρώστια. Παιδί μας είναι και τ αξίζει και τα δούλεψε! 'Εκανε λίγη στάση, μετά ψαχούλεψε τις τσέπες του, βρήκε την ταμπακιέρα, έκανε ένα στριφτό τσιγάρο αργά και μετά την πρώτη ρουφηξιά, κρύβοντας το στεναγμό του, είπε στη γυναίκα του. -Λέω και τ άλλο, αν έρθουν τα πράγματα έτσι όπως τα σκέφτεσαι εσύ, κούφια να ναι η ώρα που τ ακούει, και μείνει εδώ στο σπίτι η Λένη, εμείς γεροί είμαστε και θα της παρασταθούμε. Έπειτα μιας και δεν έχουμε γιό, θα μας γεροκομίσει η Λένη, έτσι δε λέτε εσείς οι γυναίκες, ότι οι κόρες κοιτάζουν τους γονιούς καλύτερα απ τα αρσενικά; Μην βάζεις στο νου σου πρώτα το κακό, να το λογαριάζουμε όμως... 5

6 Και το κακό,ήρθε από κει που δεν το περίμεναν. Βράδυ ήταν κι όλοι είχαν ξαπλώσει στα κρεβάτια τους. Η γυναίκα του Μπακατσέλου σιγύριζε το μικρό δωμάτιο, όπως πάντα συνήθιζε, όταν οι άλλοι έπεφταν να κοιμηθούν. Ο άντρας της ξαπλωμένος, την παρακολουθούσε. -Τελείωνε κι εσύ τώρα, αύριο μέρα ξημερώνει, θα τα φτιάξουν οι κοπέλες όλα και καλύτερα από σένα. Το πρωί σε χρειάζομαι να με βοηθήσεις να μαζέψω τα σέα μου για τις δουλειές, πρέπει να σηκωθούμε θαμπά. -Το ξέρω, έτσι δεν κάνω πάντα, πότε σ άφησα μόνο σου; Έχω ένα σφίξιμο στο στήθος από ώρα, με στενοχωράει λες και θέλει να μου κόψει την ανάσα. Γι αυτό γυρίζω έτσι μπας και μου περάσει. -Έλα ξάπλωσε δίπλα μου να σε τρίψω λίγο, μπορεί να κρύωσες έτσι άγαρμπα που δουλεύεις.αύριο θάρθει η Στράτω η μεγάλη μας κόρη, με το άντρα της να με βοηθείσουν,εσύ θα μείνεις εδώ με τα παιδιά, να ξαποστάσεις Εκείνη υπάκουσε, έβγαλε το φόρεμά της αργά και κάθησε δίπλα του. -Πού είναι το σφίξιμο; τη ρώτησε. -Να, εδώ μπροστά, κι ελευθέρωσε τα στήθη της. -Τέτοια όμορφα κι αφράτα στήθια δε μπορεί να πονάνε, τρίψιμο θέλουν, είπε πιάνοντάς τα απολαυστικά με τα δυο του χέρια. Ζύγωσε τα χείλη του στα 6

7 δικά της. Εκείνη έγειρε το πρόσωπό της ελαφρά στο πλάι. Της έσπρωξε τα μαλλιά προς τα πάνω και τη φιλούσε τρυφερά. -Θα σου περάσει σε λίγο, να δεις τι σφίξιμο θα σου κάνω εγώ, είπε συνεχίζοντας με το ένα χέρι ανάμεσα στα στήθη και το άλλο κατέβαινε μαστορικά προς τα κάτω. -Να σβήσω το φως λες; και χωρίς να περιμένει απάντηση, ερεθισμένος ανασηκώθηκε κι από μακριά φύσηξε τη φλόγα της λάμπας. Ο Μπακατσέλος έτσι αγκαλιασμένος σφιχτά πάνω της, αποκοιμήθηκε. Εκείνη έμεινε αρκετή ώρα ακίνητη. Το σφίξιμο στο στήθος της μεγάλωνε. Με αργές κινήσεις, ανακάθησε προσπαθώντας στα σκοτεινά να συμμαζευτεί. Κάθε κίνηση της έκοβε την ανάσα. -Γιωργάκη, ξύπνα! Δεν είμαι καλά, να ναι τα πλεμόνια μου, δε μπορώ ν αναπνεύσω, να ναι η καρδιά μου; Πετάχτηκε ο άντρας της απ τα σκεπάσματα, άναψε τη λάμπα και την έφερε δίπλα στο μικρό κρεβάτι. Κοίταξε προσεκτικά φοβισμένος τη γυναίκα του. Το πρόσωπό της κατακόκκινο, τα μάτια της φλογισμένα, γεμάτα τρόμο. Τα χέρια της σφιχτά πάνω στο στήθος. Κοφτή και γρήγορη ακουγόταν η αναπνοή της στο μικρό δωμάτιο. 7

8 -Τί έπαθα Γιωργάκη μου, τί δυνατός κόμπος είναι αυτός; Δεν μπορώ ν ανασάνω, ούτε στις γέννες είχα τέτοιο βάρος, είπε αργά η γυναίκα. -Να ξυπνήσω τη Λένη; ρώτησε εκείνος. -Όχι, όχι άσ τις κοπέλες, μην τις γνοιάζεις, μπας και μου περάσει, είπε στον ίδιο ρυθμό, όπως πριν. Εκεί που εκείνος προσπαθούσε με δυνατές εντριβές στο στήθος και στις πλάτες να αλαφρύνει τη γυναίκα, πρόσεξε στο αδύνατο φως της λάμπας το πρόσωπό της. Από κόκκινο, είχε σκουρύνει και η αναπνοή της βάραινε. Κρύος ιδρώτας σκέπαζε όλο της το κορμί. Φώναξε την Λένη. -Τρέξε παιδί μου στη θεια σου απέναντι να την ξυπνήσεις, η μάνα σου δεν είναι καλά, της είπε προσπαθώντας να κρύψει το φόβο του. -Τι να ναι πατέρα, τί έπαθε; είπε τρίβοντας τα μάτια της, καθώς στάθηκε δίπλα στο κρεβάτι των γονιών της. -Τι έχεις, μανούλα μου; είπε χαϊδεύοντας το μέτωπο της μάνας της. Άρπαξε βιαστικά μια ζακέτα που ήταν ριγμένη στην καρέκλα και σαν σίφουνας βγήκε απ το σπίτι. Ο Μπακατσέλος κουνούσε τη γυναίκα του δυνατά. Το πρόσωπό της είχε μαυροκοκκινίσει πιό πολύ, τα χείλη της ήταν στεγνά, τα μάτια της ορθάνοιχτα. Γρήγορα γύρισε η Λένη με τη θεία της, μαζί με την Περιστέρα, τη μεγάλη κόρη της, αγουροξυπνημένες, αναστατωμένες. Η 8

9 μικρή Μαρία είχε ξυπνήσει απ τα τραντάγματα της πόρτας. Αντικρύζοντας το παραμορφωμένο πρόσωπο της μάνας της, με το σκούρο χρώμα, έβαλε τις φωνές και οι άλλες γυναίκες φώναζαν έξαλλες, προσπαθώντας ν αγκίξσουν τη άρωστη,που την κρατούσε ο άντρας της στην αγκαλιά του, γονατιστός πάνω στο κρεβάτι. Με αργές κινήσεις την άφησε πάνω στα σκεπάσματα. Της χάιδεψε το κρύο πρόσωπο απαλά,κλείνοντας τα ορθάνοιχτα μάτια της με το ένα του χέρι,ενώ τα δάκρυα κυλούσαν ασταμάτητα. -Πού μ αφήνεις ταίρι μου! μούγγρισε σχεδόν. Το σπίτι σε λίγο γέμισε κόσμο. Λύπη κι απόγνωση σ όλα τα πρόσωπα. Μερικοί προσπαθούσαν να ησυχάσουν τις γυναίκες που παραληρούσαν. Μόλις για λίγο σταματούσε το "πω, πω" και το "μανούλα μου, τί σε βρήκε εσένα", ξανάρχιζε με τον ερχομό κάποιου συγγενή, που αναδαύλιζε το σπαραγμό και τις φωνές τους άλλους που μόλις είχαν ηρεμίσει... Ο ξαφνικός θάνατος της γυναίκας του Μπακατσέλου σκέπασε το σπίτι με αβάσταχτο πόνο. Οι γυναίκες τρανεύουν το πένθος με τα μαύρα ρούχα τους τα μοιρολόγια και τις συχνές επισκέψεις στα μνήματα.εκεί,ξεσπώντας στο κλάμα ξαλαφρώνουν για λίγο. 9

10 Η Λένη πήγαινε στο θαυτήριο μόνο στα καθορισμένα μνημόσυνα, στις εννιά, στις δεκαπέντε,στα σαράντα, στα εξάμηνα,στο χρόνο της μάνα της.οι συγγένισσες όμως έπαιρναν τη Μαρία συχνά στο νεκροταφείο,να στόλίζει τον τάφο της μάνας της με λουλούδια. Ο Μπακατσέλος είχε γίνει αγνώριστος πια με την σκούρα γενειάδα που άφησε και το χαροκαμμένο πρόσωπό του κιτρίνισε. Τα ξαδέρφια του βοηθούσαν όσο μπορούσαν στις δουλειές,πιό πολύ για να μη μένει μόνος του και κλαίει τη γυναίκα που έχασε. Η Λένη απ την μια μέρα στην άλλη, έγινε η μάνα μέσα στο σπίτι. Αυτή νοιαζόταν τώρα πια για όλα. Μετά το μνημόσυνο, στα εξάμηνα της μάνας της, κάπως συμασέυτικαν.η Στράτω δεν έλειπε ποτέ απ το σπίτι του πατέρα της αυτόν το καιρό και μόνο η παρουσία της,σκόρπιζε ηρεμεία.το υπόλοιπο σόι έφερνε μεν συμπαράσταση και ζεστασιά,αλλά και αναστάτωση. Ολοι έδειχναν ότι τα ξεραν καλύτερα. Ετοίμαζε η Λένη τον πατέρα της για τις δουλειές στα χωράφια το πρωί, ξάφνου ερχόταν μια θεια της να επιστατεύσει άρχιζε το πλύσιμο ή το καθάρισμα στο σπίτι και τσουπ! μια ξαδέρφη τής έλεγε: -Κάτσε εσύ, θα τα κάνω εγώ, δεν παραμπορείς βλέπεις -Μπορώ και παραμπορώ, άμα έρχεστε να βοηθήσετε και να μας παρασταθείτε, έχει καλώς! Εσείς βάζετε νέες σειρές εδώ μέσα, σαν να μην 10

11 ήμουνα εγώ και πρίν νοικοκυρά. Τίποτε πιά δε βρίσκω στη θέση του, όπως το είχε η μακαρίτισσα η μάνα μου κι εγώ! Η θειά της η Λίαινα μουρμούριζε συχνά, ήθελε σαν μεγαλύτερη νά έχει λογο εκεί μέσα. Ο Μπακατσέλος δεν ανακατευόταν σ όλα αυτά, χαμογελούσε μόνο αν καμιά φορά συζητούσαν μαζί του οι τρείς κόρες του,τις παλαβωμάρες και παραξενιές των άλλων. Δύσκολα ήταν όλα τώρα μέσα στο σπίτι. Το κενό που άφησε τόσο απότομα η μάνα πώς να γεμίσει; Ο πατέρας προσπαθούσε με τον ήρεμο τρόπο, του να γλυκάνει τον πόνο των κοριτσιών του. Εκείνες το ίδιο έκαναν γι αυτόν. Από το πρωί που ξυπνούσαν βιαζόταν να τα έχουν όλα έτοιμα, τίποτα να μην του λείπει. Η Λένη πήρε τώρα τη θέση της μάνας της, όλες τις δουλειές του νοικοκυριού αυτή τις κανόνιζε, τους κήπους, το στάβλο, τα ζώα, το μαγείρεμα.η Στράτω καθημεριά ερχόταν,παρ όλες τις δουλιές που είχε με τα παιδιά.πολλές φορές έπαιρνε τη Μαρία ο πατέρας της στα χωράφια μαζί του, πιο πολύ για παρέα παρά για βόηθημα. -Μάζεψε χόρτα εκεί στην άκρη του χωραφιού και τα μάτια σου δεκατέσσερα!, της έλεγε. Έχει παλιοφίδια παντού, μη βάζεις το χέρι σου μέσα στα χορτάρια! Να δεις πρώτα μην είναι κανένα ζουζούδι!. 11

12 Εκείνη μάζευε άγρια χόρτα, όμως τα λουλούδια του αγρού αγαπούσε περισσότερο, της φαινόταν πιο όμορφα απ αυτά που είχαν στον κήπο τους. Μοσκοβολούσαν τ αγριόκρινα, ανθισμένες παπαρούνες, μολόχες, θυμάρι, άγριο φασκόμηλο, τα φτιαχνε μεγάλο μάτσο και χαρούμενη τα έδειχνε στον πατέρα της. -Θα μαραθούνε μέχρι να φτάσουμε στο σπίτι, ωραία είναι και μοσχομυρίζουνε, καμάρωνε εκείνος. -Θα βρέξω τον τουρβά τ αλόγου και θα τα πάω στη μάνα μου χολάτα, για να χαρεί η ψυχούλα της! -Ναι παιδί μου, θα χαρεί, ίσως μας βλέπει από εκεί ψηλά... Γυρίζοντας από το χωράφι, έκαναν στάση στο μαντρωμένο νεκροταφείο. Άναβε το καντήλι η Μαρία κι έβαζε τα λουλούδια στο πήλινο ανθοδοχείο. Καθόταν λίγο εκεί ο καθένας στις δικές του σκέψεις βυθισμένος. Αυτή την περίοδο οι επισκέψεις δεν έλειπαν από το σπίτι, πότε οι γειτόνοι, πότε γνωστοί,προπάντων οι συγγενείς.συχνά ερχόταν η παπαδιά και η θεία Δρόσαινα στα μπακατσελαίικα.εκείνο το απόγευμα καθόταν μέσα στο μικρό δωμάτιο σιγομιλώντας, κι έδειχναν στη Μαρία πώς γυρίζουν τη βελόνα και το νήμα στο πλέξιμο. Πάνω στη κουβέντα, ακούστηκαν πατήματα καλυβομένου ζώου στην αυλή. Οι τρεις γυναίκες ανασηκώθηκαν να δουν. Μπροστά στο 12

13 μικρό παράθυρο φάνηκε το κεφάλι του Μπακατσέλου, χαμογελαστός γύρισε προς τη μεριά του σπιτιού. -Α, έχει και παρέα βλέπω, είπε η Δρόσαινα. Η Λένη βιάστηκε να βγει. -Δεν σου λεγα εγώ, άμα έρθουν τα παιδιά θα τελειώνεις τις δουλειές πιο γρήγορα, πατέρα; -Καλώς τον τον Αλέξη, ήρθατε όλοι; Οι άλλοι καλά είναι; Εκείνος της έδωσε το γεροδεμένο χέρι του. -Καλώς σας βρήκαμε και καλή χρονιά να περάσουμε! Η Μαρία; Δεν τη βλέπω. -Καλά είναι γιέ μου,μέαα είναι απάντησε η παπαδιά καθώς στάθηκε στην εξώπορτα μαζί με τη Δρόσαινα. Οι δύο άντρες ετοίμασαν τα ζώα και κατέβασαν τα πράγματά τους στο κατώι. Ο Αλέξης έβαλε καρπό και νερό στ άλογα,και τα τράβηξε μετά προς την άκρη της αυλής Η Χιόνω, η άσπρη σκύλα γαβγίζοντας τους καλοδέχτηκε. Το νέο παιδί, της έπιασε το κεφάλι με τα δυο του χέρια σφιχτά, ζύγωσε και το δικό του,στην δροσάτη μουτσούδα του ζώου. -Βλέπω χόντρυνες μωρή παιχνιδιάρα! 13

14 -Ναι, ώρα ώρα είναι,είπε χαμογελαστός ο Μπακατσέλος. Βλέπεις τι αγάπη που σου έχει; Περίμενε να γυρίσετε απ τα βουνά και τότε να γεννήσει. Δεν είχατε πει ότι θέλετε να δείτε πρώτα τι νταμάρια θα μας βγάλει για να διαλέξετε ένα κουτάβι; Εγώ ξέρεις, είμαι τσελεπής στα ζωντανά μου! Τι να πάρω ό,τι κι ό,τι, σκύλο!;μπαρπα Γιωργάκη. -Αμ, Αλέξη μου, εγώ τους γαμπρούς δεν τους διάλεξα βλέπεις. Η Χιόνω τα κανόνιζε αυτά, πού να βλεπες τι σκυλολόι είχε μαζευτεί εδώ μπροστά στο δρόμο. Μαύρα, άσπρα, γκέκηδες κοπρίτες. Δεν θα αργήσει να μας παρουσιάσει τα έργα της. Απ το ανοιχτό παράθυρο, η θειά-δρόσαινα κοίταζε τον Αλέξη συνοφρυωμένη. -Αυτό το παιδί έχουν οι Βλάχοι μόνο, Παπαδιά; -Όχι, έχουν ένα ακόμη και τις δυο τσούπρες. Ο Αλέξης είναι ο πιο μικρός απ όλα τ άλλα. Όλες τις δουλειές τα καημένα κάνουν, μη δεις τι νοικοκυριό έχουν στα κονάκια τους...τι δεν ξέρει ο Μπακατσέλος με ποιον θα σεμπρέψει; Σιγοψιθύρισε η Παπαδιά -Ο καλός με τον καλό πάει, απάντησε η άλλη. 14

15 Το παιδί κατάλαβε για ποιον μιλάνε οι δυο γυναίκες, ντροπιασμένα έσκυψε το κεφάλι του καθώς τις πλησίασε, χαιρετώντας τη μια μετά την άλλη και φίλησε τα χέρια τους. -Είστε όλοι καλά παλικάρι μου; ρώτησε η παπαδιά. Ήρθαν μαζί σας και τα γερόντια; -Όχι δεν ήθελαν να ρθουν τόσο νωρίς φέτος. Έχουν να συμμαζέψουν τόσα πράγματα στο χωριό μας. Αργότερα θα κατέβουν. Η Μαρία με σταθερό βήμα βγήκε στην αυλή. Χάιδεψε πρώτα τη μέση του πατέρα της και γυρίζοντας προς το νέο παιδί είπε: -Αγνώριστος έγινες Αλέξη, καλωσόρισες! -Κι εσύ ψήλωσες Μαρία, δεν θα σε γνωρίσουν οι αδερφές μου. Το μελαμψό χρώμα του προσώπου του νέου στρωμένο με χνούδι, μισανοιγμένιο τριαντάφυλλο έμιαζε,καθώς το φώτιζε ο ήλιος που πήγενε να κρυφτεί. Τα μάτια του έλαμπαν κάτω από τα πυκνά φρύδια, τα κοντά μαλλιά ανάστατα.στο άσπρο πουκάμισο, δύο κουμπιά ανοιχτά άφηναν το πυκνό σγουρό τρίχωμα να φανεί, ίδιο με των δυνατών καρπών των χεριών του. Όλο το κορμί του νέου άντρα γυμνασμένο από τις δουλειές και από τη φύση αρμονικά πλασμένο, έλαμπε δύναμη κι ερωτισμό. 15

16 Ο Αλέξης έμεινε το βράδυ στο σπίτι του Μπακατσέλου. Το πρωί ορεξάτοι καβάλησαν τ άλογα και κατέβηκαν στο δυτικό κάμπο του χωριού να συνεχίσουν το φτιάξιμο της μάντρας που είχαν σταματήσει την άνοιξη. Κυλούσαν πέτρες από τις πλαγιές του χωραφιού προς τα κάτω. Τα νερά της βροχής είχαν σχηματίσει ρέμα που όλο και μεγαλύτερο γινόταν. Έτσι με τη μάντρα θα σταματούσαν τα χώματα, ώστε να μπορεί να οργωθεί το μέρος που δεν ήταν μικρό. Για το μεσημεριανό ξεκούρασμα και φαγητό κάθισαν κάτω από τη μεγάλη αγραπιδιά. -Ξέρεις τι λέω Αλέξη, βλέπεις εκείνο το βολιό στη μέση του χωραφιού. Από κει να πάρουμε μετά πέτρες, δεν είναι μεγάλες ούτε μακριά είναι από τη μάντρα. Θ απαλλάξουμε το χωράφι από δαύτες που καταμεσίς σώριαζαν οι προπάτορές μου όσα λιθάρια ήταν εμπόδιο γύρω τους. -Κι εγώ τις είδα τις πέτρες, άλλες μικρές, άλλες μεγάλες, μας κάνουν, ό, τι πρέπει. -Καλά παιδί μου, δεν θα φτιάξουμε δα το κινέζικο τείχος που λένε, εμείς τα χώματα θέλουμε να πιάσουμε και να δεις μεθαύριο τι καρπό θα βγάλουμε από το κομμάτι που τώρα ιδροκοπούμε. Το βράδυ σαν έφυγαν οι δυο για το χωριό, ο κωνικός πέτρινος σωρός είχε μεταφερθεί απ τη θέση του και μαστορικά ταιριάστηκε στη μαντρούλα,έτσι 16

17 ώστε να συγκρατεί τα χώματα στίς βροχές.κάτω όμως απ τις σωριασμένες μικρότερες πέτρες, βρισκόταν τρεις τεράστιες. που οι δυο άντρες δεν υπολόγιζαν, ούτε καν μπορούσαν να κουνήσουν. -Αύριο, θα ρθει ο Γιάννης ο αδερφός μου. Τώρα όπως είναι ξεκούραστος, μόνος του θα τις βγάλει, είπε ο Αλέξης.Πράγματι,ο Γιάννης μόλις ένα χρόνο μεγαλύτερος απ τον Αλέξη, τα κατάφερε. Δοκίμασε,την επόμενη μέρα απ όλες τις μεριές, τίποτα δεν κινήθηκε. Οι τρεις πέτρες δεν ήταν απλά έτσι πεταμένες εκεί. Με τέχνη αλληλοδεμένες τις είχαν βάλει. Ντροπιασμένος ο Γιάννης κοίταξε τους δύο άλλους. -Να σκάψουμε λίγο γύρω-γύρω να τις λεφτερώσουμε κάπως, να δούμε και το βάθος τους, άμα είναι τόσο όσο φαίνονται, ας τις αφήσουμε εδώ, ο βολιός πια δεν υπάρχει. Ο Αλέξης άρπαξε τον τεράστιο γκασμά. Κάτω στη βάση τους φάνηκαν τα δεσίματα μεταξύ τους! -Μα τι διάολο τρίγωνο είναι αυτό, τόση δουλειά έκαναν για να το στερεώσουν οι βλοημένοι, λες και κάτι θα χτιζαν πάνω τους; τσίριξε ο Γιάννης. -Ποιός ξέρει; Εγώ έτσι τον θυμάμαι κι ο πατέρας μου έλεγε πάντοτε: «Τριάντα δρασκελιές απ το βολιό ανατολικά, ή πενήντα προς το βορρά». 17

18 -Το χαν για σημαδούρα φαίνεται, μπορεί κάποτε να ήταν και σύνορο, τι άλλο να σκεφτώ, τέτοιο κλείδωμα είναι σπάνιο και στη μέση του χωραφιού, είπε ο Μπακατσέλος σκεφτικός. Ύστερα από ανασηκώματα και αναμοχλεύματα, οι τρεις πέτρες ξεχώρισαν από κάτω προς τα πάνω, σαν ένα ξεφλουδισμένο πορτοκάλι. Τότε φάνηκαν οι βαθιές εσωτερικές χαρακιές που τις έδεναν. -Αυτές είναι χιλιοχρονίτικες- είπε ο Μπακατσέλος δείχνοντας τις τεχνικές υποδοχές που άρχιζαν απ τη βάση τους πλατιές και στένευαν προς τα πάνω-για δείτε είναι σκαλισμένες με καλέμη,είπε χα ιδέβοντας τος πέτρες. -Τι άνθρωποι ήταν αυτοί, που σήκωσαν τέτοιες πέτρες και τις έδεσαν έτσι; θαύμαζε ο Αλέξης. -Πώς θέλεις να ταν παιδί μου, σαν εσένα και μένα ήταν κι αυτοί. Εσείς οι Ηπειρώτες, ανέκαθεν μαστόροι ήσασταν στο πελέκημα της πέτρας και στο χτίσιμο, όλα τα σπίτια, τις μάντρες, στέρνες, εκκλησίες, αχυρώνες απ τα χέρια τους πέρασαν, όπως τα φτιαξαν έτσι έμειναν. Ούτε οι σεισμοί, ούτε τα χρόνια τα γκρέμισαν. Αλλά εγώ δε βλέπω το λόγο για τούτο το σημαδούρι, το κάστρο είναι λίγο μακριά από δω, χιλιόμετρο περίπου μέχρι το Παλιοχώρι που λέμε. Να, βλέπεις εκεί δίπλα στη μεγάλη βελανιδιά που φαίνεται κι από δω το τείχος, που έκλεινε όλο το χώρο που σήμερα είναι λιβάδια και 18

19 χωράφια. Εκεί βρίσκει ο κόσμος στο όργωμα συχνά όλο και κάτι απομεινάρια του χωριού ή της πόλης που πρέπει να ταν κάποτε εκεί. Πού και πού βλέπεις τον πήλινο αγωγό που μετέφερε το νερό τους, στρογγυλός από κάτω και από πάνω ίσιος, με τέτοιες χαρακιές όπως εδώ σαν σ αυτές τις πέτρες, που ούτε σκουλήκι μπορεί να χωθεί ανάμεσά τους Μετέφεραν τις πέτρες στην άκρη της μάντρας που ήταν σχεδόν έτοιμη. Τις βόλεψαν έτσι ταιριαστά, μάζεψαν τα λίγα εργαλεία του ς κι έφυγαν. Τα δύο αδέρφια γύρισαν στα κονάκια τους το βράδυ, στον ανατολικό κάμπο. Η δουλειά με τις τρεις πλάκες ξεχάστηκε μέχρι τον επόμενο Οκτώβριο που ο Μπακατσέλος όργωσε το χωράφι. Προσπαθώντας να ισιώσει το μέρος που βρισκόταν άλλοτε ο βολιός, χώθηκε το γενί του βαθιά στο χώμα τόσο, που τα δύο ζώα, ο Ψαρρής και η Μούρκα το καφέ μουλάρι, μόλις μπορούσαν να τραβήξουν. Στήν επόμενη αυλακιά γλίστρησε το σιδερένιο όργανο και ακούστηκε ένας κούφιος κρότος. Σταμάτησε το ζευγάρι στην άκρη του χωραφιού, ξέζεψε τα ζώα, έβγαλε τις λαιμαριές και τα φησε ελεύθερα να βοσκήσουν στην αναβόλα. Πήρε την πλατιά τσάπα του κι έσκαβε βαθύτερα,προσπαθώντας να ελευθερώσει μια τεράστια πλάκα, που είχε πάρει το κοκκινωπό χρώμα της γης που την σκέπαζε. -Μνήμα είναι, μονολόγησε κάνοντας το σταυρό του. 19

20 Από συνήθεια τραβήχτηκε δυο τρία βήματα έξω από τη πέτρα να μη βαρύνει τον άνθρωπο που ίσως θάφτηκε εκεί. Κάθισε πάνω στο μικρό χωμάτινο σωρό, πήρε την ταμπακιέρα του κι έστριψε ένα τσιγάρο, πριν τ ανάψει πετάχτηκε γρήγορα επάνω. «Αυτό το χώμα κάποιον σκεπάζει κι εγώ κάθομαι εδώ λες και είμαι σε καμιά τάβλα με φαί; Αν είναι μνήμα, γιατί τον θάψανε τον άνθρωπο εδώ; Μια ζωή, κάθε χωριό έχει και το νεκροταφείο του. Μήπως δεν ήταν βαφτισμένος χριστιανός; Να ήταν τούρκος; Ποιος ξέρει; Ίσως και να σκοτώθηκε εδώ Τόσα χρόνια με την επανάσταση κάθε σπιθαμή γης, τάφος ήταν για Ρωμιούς και για Τούρκους με το μακελειό που γινόταν», σκέφτηκε. Οι έξω πέτρες όμως του βολιού ήταν κάτασπρες απ τα χρόνια. Μπορεί να ήταν πιο παλιά, από τη Βενετοκρατία, άθεοι ήταν κι αυτοί ή να ήταν προ Χριστού; Στο σχολείο που είχε πάει θυμήθηκε, το δάσκαλο που έλεγε για τη σπουδαία θέση της Ακαρνανίας, ότι ήταν γεφύρι μεταξύ Ηπείρου και της άλλης χώρας, που ο Περικλής, λέει, κυρίεψε την περιοχή, πιο πολύ για την ξυλεία που χρειαζόταν για τα πλοία της Αθήνας,τότε. Το ίδιο έκαναν μερικούς αιώνες αργότερα οι Ρωμαίοι. Οι Βυζαντινοί οχύρωσαν και μεγάλωσαν τη Νικόπολη, εδώ απέναντι κοντά στην Πρέβεζα, πολιτεία που δέσποζε σε όλη τη στερεά Ελλάδα. Εκεί στα στενά της Πρέβεζας και Άκτιο άρχισε η 20

21 καταστροφή της Κλεοπάτρας των Πτολεμαίων.Π.χ. Αν ανεβείς εδώ ψηλά στο καραούλι που είναι το ερημοκλήσι του Άγιο-Γιώργη, στα χρόνια του πού και πού είχε λειτουργηθεί, μετά την πυρκαγιά που είχαν κάνει οι Τούρκοι φέυγοντας, βλέπεις απέναντι πέρα μακριά τη θάλασσα και το στενό διάβα της Βόνιτσας και της Πρέβεζας απέναντι. Αυτός ανέβαινε κάποτε εκεί πάνω. Καθόταν στο καλοσκαλισμένο κατώφλι της πόρτας έκανε το σταυρό του και ψιθύριζε ευχαριστίες και ευχές στον Άγιο που είχε το ίδιο όνομα με αυτόν. -Αη-Γιώργη μου, δεν αξιώθηκα να σου φέρω ένα καντήλι. Πάνω στις άδειες πορτούλες του τέμπλου σου,μουρμούριζε Φανταζόταν την εικόνα που έπρεπε να στόλιζε τη μια πόρτα του κατασκονισμένου τέμπλου. Καβαλάρης να σκοτώνει το φτερωτό δράκο. Δράκοι και τέρατα πέρασαν, ρούφηξαν αίμα κι έφυγαν.- Δοξασμένο τ όνομά σου! Τώρα τίποτα δεν ακούς, ούτε ποδοβολητά αλόγων ούτε τουφεκιές και αλαλαγμούς. Τα δέντρα γέρικα, λίγα, τα γαργαλάει το πρωινό αεράκι και τα φωτίζει ο λαμπερός ήλιος.πόσα και τι έχουν δε;και ποιος δεν πέρασε από δω; Γενοβέζοι, Φράγκοι, Καταλάνοι, Βενετσάνοι όλοι ρήμαζαν τον τόπο, έπαιρναν μόνο, τίποτα δεν έδωσαν, άφησαν πίσω τους συντρίμμια.οι Τούρκοι με τους Αρβανίτες,τους μιμήθηκαν,τέσσερις αιώνες στρογγυλοκάθησαν εδω. 21

22 Τόσος πόνος,τόσα αίματα`ο Αλή-Πασάς έβαλε Τουρκαλβανούς στα χωριά που ήταν σε θέσεις διάβα, στο Στράτο,εδώ πιό κάτω ανατολικά, στο στενό πέρασμα του Αχελώου, με τα παλιά ελληνικά κάστρα,καλοδιατηριμένα ακόμη και σήμερα, οχυρό δικό του το κανε. Κάτω στη μπούκα του Μακρυνόρους,μεταξύ των δύο βουνών στο στενό εκει πέρασμα, που έγινε τάφος δικών μας και τόσων Τούρκων που διάβαιναν τότε,για να πολιορκήσουν το Μεσσολόγγι. Λίγο αργότερα, μετά από αυτόν τον μπαμπέση αιμόθρεφτο άπιστο πασά, ο Καραϊσκάκης εδώ στα μέρη αυτά γύριζε με τα παλικάρια του, στο μοναστήρι του Λιγοβιτσιού απέναντι από δω που στέκομαι,εκεί είχε τη Βίγλα του και επέβλεπε, μέχρι το Αντίρριο. Πολλοί άντρες από τα χωριά εδώ γύρω,τον ακολούθησαν στο Δραγαμέστο,το μικρό χωριό σκαρφαλομένο στις πλαγιές του απότομου βουνού,στα βοριοδυτικά του Αστακιότικου κόλπου.οι περισσότεροι απ αυτούς χάθηκαν στο Αιτωλικό ή στην έξοδο του Μεσσολογγίου αργότερα, έτσι ξεθεομένοι απ τις αρώστιες και την πείνα τόσο καιρό,πως άντεξαν;... «Εδώ κάτω από τα πόδια μου καταμεσίς στο χωράφι κάποιον από αυτούς τους περαστικούς έθαψαν, αν κρύβει η μεγάλη πλάκα τάφο!». Ακουστά είχε ο Μπακατσέλος και με τα μάτια του είχε δει ανοιγμένο τέτοιο τάφο, μαντρωμένο ή σοβατισμένο, με κεραμίδια και κομμάτια από μεγάλα κιούπια σκόρπια 22

23 γύρω.ο Αντώνης ο κουμπάρος του, τού είχε δείξει ένα μικρό κιούπι, που βρήκε σ ένα τέτοιο τάφο στο χωράφι του, εδώ στα μέρη της Γαζής. Προσεκτικά το ξέχωσε και με καλέμι σιγά-σιγά έβγαλε το κούπωμά του. Κάρβουνα και στάχτη είχε μέσα, κί ένα σωμένο ασημένιο νόμισμα ήταν μόνο ανάμεσα. «Γίνανε κάρβουνα τ άλλα, επειδή το μαρτύρησε στη γυναίκα του πριν τ ανοίξει», έτσι του λεγε ο ξαδερφός του ο Λίας. Ο Παπαγιώργης όμως ήξερε ιστορία και διόρθωσε τον ξαδερφό του.-κουταμάρες είναι αυτά,φαντασίες Γιωργάκη, παλιά, πριν Χριστού, καίγανε τους νεκρούς, μαζεύανε τις στάχτες τους μετά και τις θάβανε μέσα σ αγγείο, τεφροδόχο το λέγανε. Το νόμισμα που έβαζαν συνήθως στο στόμα του νεκρού,ήταν δα η πληρωμή του βαρκάρη που μετέφερε τους νεκρούς στον κάτω κόσμο, την Αχερουσία λίμνη, κάπως έτσι του λεγε. Ο Μπακατσέλος περπάτησε γύρω από το ανασκαμμένο χώμα. Πήρε το μικρό λοστό και χτύπησε δοκιμάζοντας το πάχος της πλάκας. Ήταν στερεωμένη πάνω σε χτισμένα τοιχώματα, έτσι ώστε να μη μπαίνει τίποτα από κάτω της. Μια τεράστια ολόχρυση πολυποδαρούσα γρήγορα χώθηκε μέσα στα χώματα τρομαγμένη από το μεσημεριάτικο ήλιο. Πέταξε το λοστό 23

24 του με δύναμη στο φρεσκοοργωμένο χωράφι. Το λείο βαρύ σίδερο προχώρησε στο μαλακό έδαφος και στάθηκε έτσι πλάγια... «Και ποιος είμαι εγώ που θέλω να δω τι είναι εκεί μέσα; Είναι σφραγισμένος αυτός ο τάφος, έτσι πρέπει να κάναν τότε. Κάποιος νεκρός θα τάφηκε εδώ. Τόσα χρόνια πέρασαν από τότε που οι δικοί του όποιοι και να τανε, τον έκλαψαν, τον στόλισαν και του χτίσαν ένα τέτοιο σπάνιο μνημείο, εδώ στη μέση του χωραφιού μου, «στο δικό τους χώμα»; Και τον θυμόταν όσο ζούσαν αυτοί και οι απόγονοί τους, ύστερα θα ξεχάστηκε. Άλλοι άνθρωποι ήρθαν μετά, ποιοι να ταν άραγε οι τότε αφεντάδες, Γότθοι, Τούρκοι, Καταλάνοι, Αθηναίοι, Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Φράγκοι; Τι γλώσσα να μιλούσαν άραγε;νά ήταν ντόπιοι; Μπορεί κι ούτε μνήμα να βρίσκεται εδώ κάτω. Μήπως έκρυψαν τα χρυσαφικά τους και ό,τι αξίας πράγματα είχαν για να τα σώσουν από τους επερχόμενους βαρβάρους, όπως κάναμε, κι εμείς κι ύστερα ξεχάστηκαν ή χάθηκαν εκείνοι, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, κι έμειναν οι τρεις πέτρες σκεπασμένες με τα λιανολίθαρα πάνω τους, όπως σε κάθε χωράφι εδώ στα μέρη γύρω, βρίσκει κανείς τόσους βολιούς. Τι είναι κάθε βολιός κι ένα μνήμα ή κρύβει κι ένα θησαυρό;» μην το παρακάνουμε, σκέφτηκε.κι άλλοτε είχε πετάξει ο ίδιος με τα χέρια του πέτρινο σωρό. Τίποτα δεν ήταν εκεί εκτός από τις σαρακομμένες σάπιες ρίζες παλιάς βελανιδιάς. 24

25 Αν κάτω από αυτά τα χώματα που μοσχοβολούσαν και άχνιζαν ακόμη στο ζεστό ήλιο, είναι κάτι αξιόλογο, τι δικό του είναι; Το χωράφι το είχε απ τον πατέρα του κι εκείνος απ τον παππού του. Περίεργος ήταν να μάθει τι είναι εκεί μέσα. Εδώ τα μνήματα τ ανοίγουν μόνο για να θάψουν κάποιον κοντά στους δικούς του που προηγήθηκαν. Έτσι έκαναν πάντα. Κάθε οικογένεια είχε το δικό της τάφο, επάνω ένα ξύλινο ή πέτρινο σταυρό, συνήθως δίπλα το τενεκεδένιο κουτί, καλλιτεχνικά στολισμένο με σταυρούς και καρδιές, απ τα χέρια κάποιου καλατζή, κι ήταν η θέση για το καντήλι και το λιβανιστήρι, τίποτε άλλο δεν ήθελαν οι ψυχές. Σκέπασε ξανά την ξεγυμνωμένη απ τα χώματα πλάκα προσπαθώντας να μην πατήσει πάνω της. Έκανε το σταυρό του και καθώς προχωρούσε προς την άκρη του χωραφιού για να ξαναζέψει τα ζώα του, γυρίζοντας έριξε μια ματιά στο χώρο που αρκετά τον χασομέρησε από τη δουλειά του, χαμογελώντας σκέφτηκε: «Τι κάνεις μωρέ το σταυρό σου; Ούτε μνήμα μπορεί να είναι αυτού κάτω, κι αν είναι τι σώνει και καλά βαφτισμένος είναι; Θεός σχωρέστον όποιος και να ταν. Εγώ δεν του ταράζω πια τον ύπνο, κάτω απ το Θεό είμαστε...» Μια γεναριάτικη αυγή, κατακάθαρη ξάστερη μέρα που έβλεπε κανείς τα γύρω βουνά ολόφωτα, ο Μπακατσέλος καβαλώντας το άλογό του κατηφόρισε 25

26 προς τον κάμπο της Γαζής. Οι πικραμυγδαλιές από καιρό ήταν ανθισμένες και οι ρεματιές χλόιζαν στις άκρες τους. Καθαρό γάργαρο νερό, σιγότρεχε ανάμεσα στις πέτρες. Πέρα στα χωράφια έλαμπαν τα σπαρτά. Πού και που ξεπεταγόταν μπροστά του παιχνιδιάρικοι τρυποφράχτες και μαύρα κοτσύφια. Άλλο τίποτα δεν ακουγόταν, μόνο το κάλπασμα τ αλόγου του. Στάθηκε λίγο απόλαυσε τον πρωινό κρύο αέρα κι αγκάλιασε με τα μάτια του την Πλάση. Έτσι ελεύθερος ξαλαφρωμένος από τις καθημερινές έγνοιες κοίταξε τον ασπρογάλανο ουρανό που τον φώτιζε απ τα ανατολικά ο ήλιος, άπλωσε τα χέρια του διάπλατα λες κι όλα αυτά τα χιλιοειδωμένα, για πρώτη φορά τ αντίκριζε. Ένα γεράκι ζυγιζόταν ψηλά πάνω απ τα σπαρμένα χωράφια στα ριζά του βουνού. Το κοίταζε μέχρι που εκείνο βούτηξε αστραπιαία και φλατάρισε μετά γρήγορα με την λεία του μακριά στη γυμνή βελανιδιά. Έσφιξε τα πόδια του πάνω στα πλευρά του ζώου που άχνιζε. Εκείνο αμέσως τάχυνε το κάλπασμά του. Σιγοτραγουδούσε χωρίς να τελειώνει ένα τραγούδι άρχιζε κάποιο άλλο, όποιο θυμόταν, έτσι πεταχτά όπως ταίριαζε στο τρέξιμο του αλόγου του.... Μετά το μεσημεριάτικο ύπνο, ο παπα- Γιώργης έκανε μια βόλτα στο μπαξέ του, που ήταν δίπλα στο σπίτι του. Τα χρυσάνθεμα, κόκκινα κι άσπρα, παρόλες τις τελευταίες βροχές ολάνθιστα ήταν ακόμη μαζί με τα κυκλάμινα 26

27 που ξετρύπωναν γύρω στις μάντρες. Οι πορτοκαλιές του φορτωμένες καρπούς. Οι λεμονιές χρονικής είχαν πότε ανοιχτοκίτρινα λεμόνια, μικρά άγουρα πράσινα κι ανάμεσά τους τα κάτασπρα λουλούδια που μοσχομύριζαν τη γειτονιά.δίπλα απ τη μακρόστενη αχερώνα,η τεράστια κιδωνιά φρεσκοκλαδεμένη.πιό πέρα στη σειρά βραγιές σκεπασμένες με καλαμνιές και ρίκια,λές και περίμεναν πότε να ξεπετάξουν τα φύτρα που δεν φένονταν.οι κληματαριές κλαδεμένες κι οι τριανταφυλιές κοντά στο φράχτη,το ίδιο.ο Γενάρης τελειώνειη άνοιξη δεν θ αργίσει νάρθει. -Αν έρθω μέσα στον κήπο σου, ξέρω δύσκολα θα φύγω. Πέρασα να δω τι κάνεις παπά μου, φώναξε χαρούμενα ο Μπακατσέλος καθώς ακούμπησε στο φράχτη. -Έλα μέσα Γιωργάκη να δεις τα μελίσσια μου που έφερα προχθές απ το κτήμα κοντά στη λίμνη, μου φαινότανε αρρωστιάρικα και είπα εδώ να τα έχω κοντά μου να τα προσέξω περισσότερο. -Όχι δεν έρχομαι μέσα, δεν τα παρατάς για σήμερα;ας τη χαρούμε,δεν βλέπεις τι μέρα που είναι; Πάμε μια βόλτα μέχρι το Βελούχι κι αν δεν έχεις εσπερινό στην εκκλησιά σου, πάμε πιο πέρα να πιούμε το καφέ μας στου Σίμου τον καφενέ. -Καλά λες έρχομαι μετά χαράς, Τα παπούτσια μου να αλλάξω και πάμε. 27

28 Με γρήγορο βήμα πέρασαν οι δυο άντρες τα τελευταία σπίτια του χωριού. Σιγομιλούσαν για τα καθημερινά, την εκκλησιά, τους κήπους, τις έγνοιες τους -Δεν θέλει να παντρευτεί η Φίλω, θα σκάσω απ τη στενοχώρια μου! Εκείνον δεν τον θέλει, τον άλλον επίσης, ο ένας είναι κοντός, ο άλλος είναι ψηλός, την ξέρεις δα τι αγύριστο κεφάλι είναι. Μια χαρά είναι λέει, έτσι μαζί μας. Μου φαίνεται ότι φοβάται το γάμο. Δεν ξέρω γιατί ούτε μου λέει, αλλά δεν θέλει να παντρευτεί, «δεν χάνεται ο κόσμος» λέει, είναι και τριανταπεντάρα τώρα πιά. -Η αλήθεια είναι παπά μου,ότι μικρή δεν είναι, αλλά εγώ άλλο σκέπτομαι ότι την πειράζει. Η κοπέλα ποτέ δεν πήγε στις δουλειές της αγροτιάς. Μια ζωή Φίλω, στο σπίτι την κράτησε η μάνα σας. Τα λουλούδια και το μπαξέ, τα κεντήματα της κι όλα αυτά που κάνουν όλες οι γυναίκες. Τώρα δα έμαθε απ τον ηγούμενο να ζωγραφίζει, στολίζει την εκκλησία σου, έχει τα παιδιά σου, που τα κοιτάζει καλύτερα κι από μάνα. Μπορεί να σκέπτεται κάπως έτσι, πώς θα μπορέσει να ζήσει αύριο μ έναν άντρα αγρότη, η ζωγραφική δεν σου δίνει να φας, τα παιδιά την κοροίδέβουν και της λένε «Ζωγράφο, ζωγράφο, στον κώλο μου σε γράφω».αδερφή σου είναι,πως να μην πομάς; -Έτσι μπορεί να ναι Γιωργάκη αλλά της κάναμε και προξενείο με άνθρωπο απ την πόλη, δάσκαλος, λίγο μεγάλος στα πενήντα του, χήρος με δυο παιδιά, δεκάξι και δεκαοχτώ χρόνων,αυτή ούτε ν ακούσει θέλει. Η κακομοίρα η 28

29 παπαδιά μου χολοσκάει με δαύτην γιατί την αγαπάει και το καλό της θέλει. Όμως αυτή εκεί: «καλά είμαστε κι έτσι τώρα», παλιότερα έλεγε σαν της προτείναμε κάποιον «έχουμε καιρό», είπε ο παπα-γιώργης κι άπλωσε τα χέρια του απελπιστικά... Στο μονοπάτι που έβγαινε στην κορφή του λόφου με τον ανεμόμυλο, καθόταν δυο γέροι απολαμβάνοντας τον ήλιο. Τους φώναξαν καλόκαρδα. -Για πού το βάλανε τα ξαδέλφια; -Χαρά Θεού είναι σήμερα, τη βόλτα μας πάμε και για καφέ, απάντησε ο παπάς σιγανά καθώς απομακρυνόταν. Μπροστά τους προς τα βόρεια έβλεπαν τη λίμνη της Αμβρακίας στενόμακρη, τη χωρίζει στα δύο ο δρόμος που περνάει από κει. Στο βάθος γυαλίζει η θάλασσα του Αμβρακικού. Ανατολικά η πόλη, τριγυρισμένη με τις λίμνες, δυτικότερα ο Αχελώος, πλατύς πλατύς φιδοδιαβαίνει ανάμεσα στους λόφους του κάμπου και χάνεται εκεί στα νοτιοδυτικά του Αιτωλικού. -Μέχρι το Μεσολόγγι φαίνεται από δω ψηλά τέτοιες μέρες, είπε ο Μπακατσέλος. -Εδώ ξεχνάς της σκοτούρες σου, είσαι σαν τα πουλιά που πετάνε ψηλά και βλέπουν τη γη κάτω. Εκεί στη διασταύρωση του δρόμου χαμηλά ξεχωρίζω τους ανθρώπους που ανεβαίνουν με τα ζώα τους στο χωριό. Πιο πάνω, στη 29

30 πλαγιά της Αη-Μαρίνας, οι Βλάχοι με το βιος τους. Οι δικοί μου οι Βλάχοι με τα κονάκια τους,πιό πέρα στα δυτικά. Α, καλά που το θυμήθηκα, θα σου πω ένα μυστικό. Προχθές που φτιάχναμε μάντρες με τα δυο παιδιά του σέμπρου μου..., και διηγήθηκε ο Μπακατσέλος για το εύρημα στο χωράφι του. -Ε, καλά Γιωργάκη εδώ όπου να σκάψεις, πάνω σε απομεινάρια θα τσουγκρίσεις. Μπορεί να είναι μνήμα έτσι όπως μου τα λες, από ποια εποχή όμως, είναι ειδικευμένοι άνθρωποι οι αρχαιολόγοι, αυτοί ξέρουν με το που το βλέπουν. Αν θυμάσαι, πέρυσι ήμουν καλεσμένος στη γιορτή για την έξοδο του Μεσολογγιού, με κράτησε ο Δεσπότης εκεί το βράδυ, όπως και άλλους παπάδες. Είχαμε να μιλήσουμε. Εγώ κοιμήθηκα στο σπίτι του πρωτοσίγκελου. Που λες, αυτός είχε στη μαντρωμένη αυλή του γύρω- γύρω ολόκληρα κομμάτια από κολόνες και από παλιά μνήματα που βρέθηκαν σε νεκροταφεία ή σε περίβολα εκκλησιών παρατημένα: προχριστιανικά, βυζαντινά, τούρκικα ακόμη και εβραϊκά ήταν εκεί όπως μας είπε. Άμα αξιωθεί το κράτος, θα φτιάξει μουσείο και θα τα βάλει μέσα να τα βλέπει ο κόσμος για να ξέρει ποιοί πέρασαν από δω και την ιστορία του. Έχει και η Νομαρχεία ειδικό να προσέχει γι αυτά, στα μέρη που είναι γνωστά αρχαία να μη τα χαλάει ο κόσμος, παίρνοντας κομμάτια απ τις κούλιες. Τα τζαμιά, τα σπίτια και τα τούρκικα ακόμα, πρέπει να τα προσέχουμε, όλα αυτά είναι στο ιστορικό μας. 30

31 -Αμ, γι αυτό σου το ξομολογιέμαι παπά μου, όσο να ναι, μορφωμένος άνθρωπος είσαι. Πιο πολλά ξέρεις από μένα. Λες να γράψεις στον ειδικό γιά την επαρχεία που ξέρεις; -Θα ειδούμε, θα το σκεφτούμε. Ας το κρατήσουμε όμως μυστικό γιατί έτσι, όπως είπε ο πρωτοσίγκελος, πολλές φορές κρύβονται ολόκληροι θησαυροί κάτω απ αυτά τα συντρίμμια, που μόνο οι ειδικοί τα γνωρίζουν. Ένα κιούπι, ας πούμε, με γραμμούλες ή χαρακιές ακόμα και σχέδια που βρίσκει κάποιος κομματιασμένο στο χωράφι του, το πετάει γιατί του είναι άχρηστο. Ε, αυτά τα κομμάτια, αυτοί τα σπουδάζουν και βλέπουν απ αυτό πώς έζησαν οι άνθρωποι τότε ε, κάπως έτσι, αυτό είναι ιστορία. Εκεί στον κάμπο της Γαζής είναι γεμάτος ο τόπος απ αυτά, βλέπεις με τι πέτρες είναι χτισμένο το μοναστήρι του Αη-Γιώργη στη κορφή του βουνού. Φαίνονται καθαρά τα κομμάτια από χιλιοχρονίτικες κολόνες που βρέθηκαν εκεί και χτίσανε το τοίχο του οι μαστόροι. Ήταν τα παλιά χρόνια εκεί, ο ναός του Απόλλωνα που παρατήθηκε σαν ήρθε ο Χριστός, λένε, ή έπεσε από σεισμούς ή τον γκρέμισαν κάποιοι που ήρθαν από πού κι εγώ δεν ξέρω. Έτσι λένε. Ανασκαφές πρέπει να κάνουν και μετά να γράψουν, για να μάθει ο κόσμος τι ήταν πράγματι εκεί. Βλέπεις Γιωργάκη, ούτε δρόμο έχει ν ανεβεί κανείς εκεί απάνω. Όταν πάω στη χάρη Του να λειτουργήσω στην εκκλησία που είναι δα μισογκρεμισμένη, 31

32 κακοπερνάω μέχρι να φτάσω ανάμεσα απ τα παλιούρια και τις πέτρες στο παλιό μονοπάτι. Τα ξέρεις, έχεις έρθει κι εσύ τόσες φορές και τι απόλαυση είναι εκεί στη κορφή του βουνού να στέκεσαι στην πόρτα της μικρής εκκλησίας και να ψέλνεις το «Χριστός ανέστη» στον κόσμο μπροστά στην αυλή, γιατί όλος αυτός ο ντουνιάς δε χωριέται στο εκκλησάκι. Και τι γλέντι κάναμε μετά! Με τα ψητά μας και τα φαγιά και την καλή καρδιά πρώτα- πρώτα! -Ναι, έτσι είναι παπά μου, αυτά είναι που μας δένουν και μας ξανανιώνουν. Ο παπα- Γιώργης, μετά από μακρινές συνομιλίες με τον Μπακατσέλο, κατέβηκε στο Μεσολόγγι με τον καιρό, εκμυστηρεύτηκε το εύρημα στον πρωτοσίγκελο. Εκείνος κάλεσε αμέσως τον έφορο, που χάρηκε για τη ειλικρίνεια της αναφοράς. -Ο κόσμος δεν ξέρει, είπε, καλά- καλά ούτε εγώ δεν ξέρω πολλά πράματα, η αρχαιολογία είναι επιστήμη και γι αυτές τις δουλειές το κράτος μας είναι φτωχό. Έχουμε εδώ δυο αρχαιολόγους και οι καημένοι τον περισσότερο χρόνο, κλεισμένοι είναι μέσα στο παλιό σχολείο που εκεί αποθηκεύουν ό, τι έχουν βρει οι ίδιοι ή μας έφερε ο κόσμος από τα γύρω χωριά... Ένα πρωί το καλοκαίρι, ήρθαν πράγματι οι ειδικοί στο σπίτι του παπά και θέλησαν να επισκεφτούνε τον τόπο. Ο Μπακατσέλος τους κατέβασε στο χωράφι του, που ακόμη ήταν τα σπαρτά αθέριστα. Κοίταξαν πρώτα τις τρεις 32

33 πέτρες, που ήταν πριν πάνω απ το υποτιθέμενο μνήμα. Τις μέτρησαν, τις σχεδίασαν κι έγραψαν ολόκληρα κατεβατά μπροστά στον έκπληκτο Μπακατσέλο. Αποφασίστηκε μετά το θέρο να ξανάρθουν και ζήτησαν,πρός το παρόν, να τους οδηγήσει ο Μπακατσέλος στο Παλιοχώρι. Θαύμασαν την καλοδιατηρημένη είσοδο του μισογκρεμισμένου τείχους και το γράψιμο δεν είχε τελειωμό. Ο χρόνος όμως δεν τους έπαιρνε για ν ανεβούν στο μοναστήρι του Αη- Γιώργη. -Όταν ξανάρθουμε σε κανά δυο βδομάδες τότε θα πάμε κι εκεί πάνω, γιατί όπως μας είπε ο παπα- Γιώργης φαίνεται εκεί θα ήταν η ακρόπολη του χωριού παλιά,του είπαν φέβγοντας εκείνοι.... Το απόγευμα στόν καφενέ η μικρη παρέα σιγομιλούσε.mετά το μεσημεριανό ύπνο οι φωνές των γερόντων ήταν αργές,βαρετές όπως και οι σκέψεις τους, - Εγώ Γιωργάκη, έλεγε ο γερο-αθάνος,- διάβασα στο σχολαρχείο πως εμάς,μας λέγανε πάντα Ακαρνάνες ε, αυτό θα πει ακούρευτοι! Τι περιμένεις από ακούρευτους ανθρώπους; Τους φαντάζομαι με κάτι γενειάδες και κάτι μαλλιά, που θα βρωμούσανε σαν τα γιδοπρόβατα που φύλαγαν-. Ο παπα- Γιώργης όμως με την ήρεμη φωνή του αντιμίλησε. 33

34 -Δεν έχουν έτσι τα πράγματα όπως τα λένε ίσως, επειδή δεν ξέρουμε την ιστορία. Ποιος από μας διαβάζει τις φυλλάδες ή και από περιέργεια θέλει να μάθει τι άνθρωποι κατοίκησαν πριν από τους προγόνους μας εδώ; Το σπίτι σου γερο-αθάνο,πριν ογδόντα-ενενήντα χρόνια Τούρκοι το χτισαν και δεν ήταν μόνο αυτό. Στ αρχοντικά κάτω εκεί στα νοτιοδυτικά,μαζί καθόταν Τούρκοι κι Έλληνες κι Οβραίοι. Τα Γαλαναίϊκα, του Παπούλια τις αυλές και την κούλια ποιοι λες να την έφτιαξαν; Το σκαλίσματα που βρίσκονται πάνω απ τις πόρτες σ αυτά τα σπίτια που κανείς μας δεν ξέρει να διαβάσει, αραβικά είναι.ετσι έγραφαν τότε οι Τούρκοι. Στο παλιό νεκροταφείο εδώ δίπλα απ την εκκλησιά του Αη-Γιάννη,τόσα μουσουλμανικά μνήματα βρέθηκαν τότε, σαν μεταφέρθηκε το θαφτήριο στην άκρη του χωριού, στα χρόνια μας και των πατεράδων μας. Μην πας μακριά, τ όνομα του χωριού τούρκικο ήταν, «μαχαλάς» θα πει γειτονιά. Εμείς λέμε ακόμα σήμερα στον «πάνω μαχαλά» ή στον «κάτω μαχαλά». Εκεί στ αρχοντικά καθόταν ο Μπέης τους. Η κούλια πρέπει να ήταν τζαμί κάποτε και την έκαναν αργότερα οι δικοί μας σπίτι,για να μην πώ στάβλο,θεός να τους συνχορέσει. Πριν τη μάχη του Αετού τότε,κί αργότερα στο κλείσιμο στο Μεσολόγγι, εδώ πρέπει να είχαν μαζευτεί μέχρι τούρκοι. Βλέπεις, ο τόπος είναι κλειδί. Όλα αυτά τα γράψαν δικοί μας και ξένοι, όμως για πιο πριν λίγα ξέρουμε.ο παπα-τρέχας έχει διαβάσει ένα σωρό βιβλία, όταν 34

35 έρχεται εδώ σε μας, ώρες μπορώ να τον ακούω να μιλάει γι αυτά τα περασμένα. Κάποτε με πλακώνει μια στενοχώρια που δεν μολογιέται. Απ τους Τούρκους κι από μας, τόσος ντουνιάς αφανίστηκε, άδικα κι απάνθρωπα. Περαστικοί ήταν οι Τούρκοι λέμε, αλλά με μια ανάσα μετριούντε έτσι τετρακόσια χρόνια που περίπου ήταν εδώ εκείνοι;δεν ήταν δα ένα ή δυό χρόνια,είχαν κί εκείνοι τα χωραφια τους,τα τζαμιά τους,τα θαυτήριά τους,τα σπίτια τους,ε κάπως έτσι πρέπει νάταν, την κουλτούρα τους. Πονάμε και χολογιέμαστε τους νεοφερμένους γειτόνους μας προσφυγες εδώ, κάτω στα προσφυγοχώρια, όταν μας μολογάνε κλέγοντας, τι χάσανε στον τόπο τους, στη Μικρασία,τις ψυχές που χιλιάδες αφανίστηκαν,μετά το βιό τους..μεγάλη καταστροφή δεν το λέμε; Κι ήταν. Αυτό το ξερίζωμα που έγινε εκεί, δεν ήταν το πρώτο ούτε το τελευταίο θα είναι.οι Τούρκοι που διώχτηκαν από ετούτα τα μέρη,απ τον τόπο τους τότε, αφού εκατοντάδες χρόνια ήταν δικός τους,ήταν στήν ίδια κατάντια με τους δικούς μας τους Μικρασιάτες. Αυτός ο αβάσταχτος πόνος του διωγμού.άγριο θηρίο είναι ο άνθρωπος Τούρκος ή Έλληνας όλα αυτά μελετάνε οι μορφωμένοι, μπας και μπορέσουμε να ζήσουμε κάποτε, χωρίς την έχθρα και το αιματοκύλισμα. Απ αυτούς τους Τούρκους που ήταν κάποτε εδώ, όσοι σώθηκαν, έφυγαν στα βορειότερα που ήταν τότε ακόμη τούρκικα, έτσι δεν είναι; Διώχθηκαν από τον τόπο τους, την 35

36 πατρίδα τους και την πατρίδα των προγόνων τους. Μπορεί ακόμα να ζούνε κάποιοι που γεννήθηκαν ας πούμε πριν εξήντα- εβδομήντα χρόνια εδώ σε τούτο το μέρος, σε τούτο το χωριό κι ίσως στο σπίτι σου ή στο σπίτι μου. Το ξαναλέω: άγριο θηρίο είναι ο άνθρωπος, αχόρταγος γίνεται, άπληστος. Όλοι περαστικοί δεν είμαστε; Όμως ο πόνος είναι το ίδιο βαρύς για όλους, ούτε με την εθνικότητα ούτε με τη θρησκεία έχει να κάνει. Το ίδιο και με την αγάπη! Μακάρι να μπορούσε κανείς να τα σκεφτεί όλα αυτά και να τα εφαρμόζει σωστά πριν κάνει τον άλλο να πονέσει. Κήρυγμα δεν θα σας κάνω, ο Χριστός είπε «αγαπάτε αλλήλους», είναι δυνατόν ο προφήτης Μωάμεθ να είπε το αντίθετο; Δεν έχω διαβάσει το Κοράνι τους, αλλά ο Χασάνης που έμεινε εδώ, παιδί αυτών που έφυγαν από τούτο το μέρος τότε, τριανταέξι χρόνων άντρας,δεν έχει πειράξει ποτέ κανένα ε, αυτός θέλει να παντρευτεί κάποια από το χωριό μας αφού πρώτα βαφτιστεί χριστιανός, όχι επειδή θα γίνει δικός μας με το βάφτισμα,δεν ήταν μια ζωή δικός μας; Ολα αυτά,η ιστορία μας είναι.- Οι άντρες σκεπτικοί άκουγαν μ ολάνοιχτα μάτια, τα λόγια του παπά. Κανείς δεν ρώτησε τίποτε πιά παρακάτω σιωπηλοί, κουνούσαν τα κεφάλια τους επαναλάβοντας τα λόγια του παπά. -Άγρια θηρία είμαστε Θεός φυλάξει. 36

37 ΤΟ ΜΝΗΜΑ Λίγες μέρες πριν τον δεκαπενταύγουστο ήρθαν με τον πρωτοσίγκελο οι δύο «ειδικοί» στα παπαδέικα. Εκεί πάντα έρχονταν ξένοι.στον μεγάλο εσπερινό, γέμισε κόσμο η εκκλησιά της Παναγίας στην άκρη του χωριού. Παπάδες απ τα διπλανά χωριά ήρθαν να ψάλουν μαζί με τον πρωτοσίγκελο «Τη Υπερμάχω Υραγία Θεοτόκο». Οι δυο ειδικοί το άλλο πρωί, παρέα με το Μπακατσέλο και τον ξάδερφό του τον κυρ- Νώντα, που ήταν και πρόεδρος του χωριού, κατηφόρισαν προς τον κάμπο της Γαζής. Οι δύο ξένοι χάρηκαν την αυγουστιάτικη δροσιά. Κάτω έλαμπαν τα θερισμένα χωράφια. Τα τριζόνια και τα τζιτζίκια μαζί με τους σπουργίτες τους συνόδευαν σ όλο το δρόμο με τη συναυλία τους. Σαν έφτασαν στο χωράφι του Μπακατσέλου άφησαν τα ζώα ελεύθερα για βόσκημα. Οι τέσσερις άντρες κατευθυνθήκαν στο μέρος που βρισκόταν άλλοτε ο βολιός. Ο κυρ- Νώντας κι ο Μπακατσέλος με τα τσαπιά, άρχισαν να σηκώνουν το χώμα. -Προσεκτικά να σκάβετε, αν φτάσετε στην πλάκα! Θα δουλέψουμε εμείς τότε με τα φτυάρια μας, ούτε γρατσουνιά ούτε χτύπημα δεν πρέπει να της κάνουμε, είπε ο Λευτέρης, ο ένας απ τους δυο ειδικούς. 37

38 Ο άλλος όλη την ώρα έγραφε σ ένα γκρίζο τετράδιο με γραμμές. Το ξερό χώμα σε μικρούς σωρούς σκόνιζε την πρωινή δροσιά. -Να τηνε η πλάκα! είπε ο Μπακατσέλος καθώς φάνηκε η τεράστια πλάκα. -Σιγά, περιμένετε θα συνεχίσουμε εμείς! είπε ο Θεμιστοκλής, ο άλλος από τους ειδικούς. Πήρε ένα μικρό σπαστό φτυάρι που είχε στο σάκο του κι άρχισε γρήγορα και μεθοδικά να πετάει το χώμα. Το ίδιο έκανε κι ο άλλος συνάδελφός του. Δεν άργησε να φανεί ολόκληρη η επιφάνεια της μονοκόμματης πλάκας, που στο δυτικό μέρος της φάνηκαν σκαλίσματα. Ο Λευτέρης με μυτερό μαχαίρι έξυνε τα χώματα και με ένα τρίχινο πινέλο τα σκορπούσε. Ο Μπακατσέλος κι ο κυρ- Νώντας συνέχισαν να σκάβουν γύρω στις πλευρές της. Στα πλάγια οι καλοδουλεμένες πέτρες ξεχώριζαν έντονα. -Ρωμαϊκής εποχής ίσως να ναι, είπε ο Λευτέρης. Ο άλλος λιγομίλητος, έγραφε και ζωγράφιζε στα χαρτιά του που θαύμαζε ο Μπακατσέλος. Ο ήλιος είχε ανέβει αρκετά πάνω απ το βουνό στα ανατολικά του χωριού. Οι άντρες με βγαλμένα τα πουκάμισα, καταϊδρωμένοι, ξεκουράστηκαν λίγο πίνοντας κρύο νερό απ το πηγάδι, που ήταν κάτω απ τις πελώριες λεύκες στην άκρη του ρέματος. Ο Λευτέρης με την ψάθα του και μ ένα μακρύ ξύλο στο χέρι, επεξεργαζόταν τις παλιές μάντρες γύρω στο χωράφι. 38

39 Ο Θεμιστοκλής ο άλλος αρχαιολόγος,συνέχισε τα μετρήματά του. Σαν βρέθηκαν όλοι μαζί ξανά, έδειξε με το μεταλλικό πασέτο του στο συνάδερφό του.-εδώ έχουμε δώδεκα πόντους, απ την άλλη μεριά εννιά. Να σκάψουμε λίγο ακόμη γύρω και να τελειώσουμε για σήμερα, λέω εγώ, πριν ψηθούμε στον μεσημεριάτικό ήλιο. Αύριο πρωί συνεχίζουμε, έτσι κι αλλιώς, δεν έχουμε τα απαραίτητα εργαλεία και ξύλα για να ανασηκώσουμε τη βαριά πλάκα. Πόσο σίγουροι είμαστε εδώ κυρ- Νώντα; ρώτησε απευθυνόμενος προς τους δυο συνοδούς του. -Τι εννοείς σίγουροι, το χωράφι απόμερο είναι, δεν παραφαίνεται, αλλά ο κάμπος,λέμε εμείς εδώ στα μέρη μας «χίλια μάτια έχει». Ευτυχώς αυτή την εποχή, σχεδόν κανείς δεν δουλεύει στα χωράφια του πια. Μόνο απέναντι εκεί μακριά στα ριζά της πλαγιάς με τα αμπέλια,πρέπει να ναι κάποιος. Αύγουστος είναι, τα σύκα και τα σταφύλια μάντεψαν. Στο χωριό, λίγο- πολύ μαθεύτηκε ότι είστε ειδικοί για καταμέτρηση μερικοί φοβούνται,άλλοι χαίρονται τον αναδασμό, που υποσχέθηκε από χρόνια το κράτος. -Μήπως κάποιος περίεργος ή πονηρός που ξέρει τα μέρη, έρθει και μας χαλάσει τη δουλειά, γιατί μνήμα είναι εδώ κάτω. Αρχαιοκάπηλοι, τυμβωρύχοι παντού υπάρχουν, άλλοι από περιέργεια άλλοι από απληστία, νομίζοντας ότι θα βρουν ποιος ξέρει τι χρυσό. Καταστρέφουν την επιτύμβια πλάκα συνήθως 39

40 κι ό, τι έχει το μνήμα μέσα επειδή δεν ξέρουν, είπε ο Θεμιστοκλής κοιτώντας πότε τον ένα πότε τον άλλο. -Μπα δεν έχουμε τέτοιους ανθρώπους εδώ γύρω, ούτε στο χωριό. Δεν νομίζω ότι πρέπει να φοβόσαστε. Καλά μωρέ παιδιά, κάθομαι εγώ σκοπός εδώ μέχρι να βραδιάσει, πρότεινε ο Μπακατσέλος. Απέναντι είναι τ αμπέλι του κουμπάρου μου, μένει από μέρες εκεί, γιατί έχει κάτι μανάρια και θα πάω εκεί θα μαζέψω απ τα αυγουστιάτικα αχλάδια στο παραπέρα χωράφι μου και γυρίζω με τη δροσούλα βραδιάζοντας στο χωριό. -Α, μπράβο κυρ- Γιώργο, σωστή γνώμη. Έτσι δεν θα υποψιαστούνε, αυτό θα γίνει, επιστρέφοντας εμείς στο χωριό κανονίζουμε τα πράγματα μας γι αύριο, και πριν φανεί ο ήλιος να χουμε έρθει εδώ. Ο Μπακατσέλος καβάλησε τον Ψαρή του κι επισκέφτηκε τον γέρο κουμπάρο του, στην πλαγιά με τ αμπέλια απέναντι εκεί πέρασε τις μεσημεριανές ώρες μαζί του. Φάγανε το ψωμί τους με τις ξιδάτες ελιές, σαρακοστή ήταν. Τους άλλους τρεις άντρες τους έβλεπε από μακριά, καθώς ανηφόριζαν μεσημεριάτικα στο μονοπάτι προς το χωριό. Τα κουρασμένα μάτια του κουμπάρου του, όλο και μίκραιναν. Ούτε μίλησαν ξανά. Έγειραν έτσι απολαυστικά στο πλάι κι αποκοιμήθηκαν κάτω απ το δροσερό ίσκιο της παμπάλαιας βελανιδιάς... 40

41 Στο στρογγυλό πέτρινο πεζούλι, χτισμένο γύρω απ το γυρτό γέρικο πεύκο, φυτρωμένο λίγα μέτρα δεξιότερα της μεγάλης μουριάς με τα γυαλιστερά φύλλα, αραδιασμένοι οι γερόντοι του χωριού έπιναν το απογευματινό καφέ τους. Μόνο τα ρουφήγματα μαζί με τα επαναλαμβανόμενα τσουγκρίσματα των φλιτζανιών πάνω στα σιδερένια τραπεζάκια, συνόδευαν την ηρεμία της ώρας. Ο νεαρός καφετζής πηγαινοερχόταν αθόρυβα, φέρνοντας τον αχνιστό καφέ μαζί με το κρύο νερό απ τη βαθιά στέρνα του. Ήξερε τα γούστα και τη συνήθεια του καθενός.δεν δα ήταν και μεγάλη η ποικιλία του σκέτος, μέτριος, με ολίγη ζάχαρη, ως τον βαρύγλυκο. Σπάνια ήθελε κανείς γλυκό του κουταλιού ή λουκούμι αυτή την ώρα. Μόνο λέξεις ακουγόταν.h ζέστη κυριαρχούσε για ώρες ακόμη.για αυτό και οι αγρότες αρχίζουν τις δουλιές τους θαμπά,καί οι αρχαιολόγοι το ίδιο... Ο κυρ- Νώντας με τους δυο ξένους του, κατηφόριζαν γρήγορα το μονοπάτι προς τον κάμπο της Γαζής. Τ άλογά τους ήταν φορτωμένα με κοντόχοντρα αγριόξυλα,απομεινάρια παλιάς σκεπής, τα τσαπιά, τους λοστούς και τα φτυάρια, τυλιγμένα σε κουρελούδες και στα τριμμένα χακί αντίσκηνα. Το καλάθι με τα φαγώσιμα και τα μικροεργαλεία των δύο ξένων άλλαζε χέρια συχνά στον κατηφορικό δρόμο. Ο Μπακατσέλος πριν φέξει ήδη, βρισκόταν στο πόστο του. 41

42 -Εδώ ξενύχτησες κυρ- Γιώργο; ρώτησε ο Θεμιστοκλής. -Όχι δα, έτσι στο ύπαιθρο θα κοιμόμουνα; Έχω λίγη ώρα εδώ. Τώρα δεν παραέχει δουλειές στα χωράφια μόνο δυο παιδιά είδα από μακριά που κατέβαιναν κι εκείνα στ αμπέλια τους. -Όλα είναι όπως τ αφήσαμε χτες, είπε καθησυχαστικά στους δύο ξένους που τριγύριζαν στο ανασκαμμένο χώμα και τακτοποιώντας τα λίγα πράγματα που είχαν φέρει μαζί τους κάτω απ το ψηλό δέντρο,άρχισαν τη δουλιά τους. Ο Λευτέρης με το μυτερό μυστρί του,γονατισμένος,έξυνε στο μέρος ανάμεσα στην πλάκα και στο περιτείχισμα που ήταν στερεωμένη, ο Θεμιστοκλής έκανε το ίδιο. Μιλούσαν σιγανά οι δύο τους. -Κούφιος ακούγεται ο κρότος του σφυριού, ο τάφος δεν φαίνεται να έχει ανοιχτεί ποτέ. Προσεκτικά, έβγαλαν μιά πέτρα στη μακρυά πλευρά του μνήματος που αρκετά τους παίδεψε. Την ίδια μέθοδο χρησιμοποίησαν και απ την άλλη πλευρά. Πίσω απ τις πέτρες που αφαίρεσαν, άλλες συνέχιζαν το περιτοίχισμα. Διάλεξαν δύο αγριόξυλα που σφήνωσαν ανάμεσα στίς υποδοχές που έκαναν. -Δύο από κάθε μεριά θα βάλουμε, σιγά, προσεκτικά ν ανασηκώσουμε την πλάκα μετακινώντας την προς την ανατολική μεριά. Έτσι ταιριάζοντας το 42

43 βάρος της, θα τη καταφέρουμε, είπε ο Λευτέρης σκουπίζοντας τον ιδρώτα με το χέρι του. Πράγματι με το «ένα, δύο, τρία», η πλάκα κουνήθηκε, ακούστηκε ένας υπόκωφος κρότος τώρα τα μακριά στρογγυλά ξύλα τραβήχτηκαν προς τα κάτω, η πλάκα ελευθερώθηκε. Γρήγορα τη μεταφέρανε με κόπο πάνω στο σωριασμένο δίπλα χώμα. Τα χέρια δούλευαν σταθερά. Ο Θεμιστοκλής πήδησε γρήγορα απέναντι κοιτώντας μέσα στην επιφάνεια που ελευθερώθηκε. Τα ιδρωμένα κεφάλια έσμιξαν. Ο Μπακατσέλος κι κυρ- Νώντας τίποτα δεν ξεχώριζαν. Ο Λευτέρης δάγκωνε τα νύχια του χεριού του. -Τώρα δεν είναι πια βάρος, θ ακουμπήσουμε όλοι μας τα καδρόνια πάνω στο άνοιγμα και θα σπρώξουμε την πέτρα στα στρογγυλά ξύλα προς τα κει, είπε ανυπόμονα. Η τεράστια πέτρα εύκολα πια κύλισε πάνω στα ξύλα. Όλα τα μάτια ορθάνοιχτα.τα χέρια ακουμπισμένα στα παμπάλαια αγριόξυλα. Ο Μπακατσέλος ασυναίσθητα σταυροκοπήθηκε, ο ξάδερφός του το ίδιο, οι δυο άλλοι χαμογέλασαν ικανοποιημένοι. Ο Θεμιστοκλής πήρε το τετράδιό του κι άρχισε να σκιτσάρει με το μολύβι του. Ο Λευτέρης ξάπλωσε μπρούμυτα στη δυτική πλευρά του ανοιγμένου μνήματος. Ολόκληρη η επιφάνεια που φάνηκε ήταν σκεπασμένη με χώμα, λες και κάποιος το ψιλοκοσκίνισε πάνω της. Στο 43