1. Το φύλο και ο 'Ελλ"ηνας ((Α.λλος>>

Transcript

1 Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ Γ!ΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΣΕ ΜΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΉ ΠΟΛΗ ]ane Coivan 1. Το φύλο και ο 'Ελλ"ηνας ((Α.λλος>> Η, θ', 1 κεντριχη εση που κατεχει η εννοια του φυ ' λ ου στον ε θ νογραφ ικό λόγο της σύγχρονης Ελλάδας ε ίναι ταυτόχρονα παραγωγι κή και οcντιφατική. Αυτό συμβ αίνει διότι ο ι ένν ο ι ες σχετικά 1 'λ με το φυ ο εχουν ειτουργησει σε μια. εωρητικα «ενοιαμ εση» λ, θ, '1', θέση ανάμεσα στην ~~'!J!t.ii<~~ί11t.~R1i~η;r.a και την εθν ική ή και υπερε θνική γενικότητα. Οι ένν ο ι ες αυτέ ς από τη μια πλευρά είχαν επισημανθεί και μελετηθε ί μέσα σε συγκεκριμένες κοινότητες από αvθρωπολόγους που λόγω παιδείας ενδ ιαφέρονταν κυρίως για την τοπ ική γνώση. Από την άλλη πλευροc οι έννο ιε ς αυτ ές, ήδη από τις αρχές της δεκαετ ίας του '60, είχαν συναρτηθεί με τη <cμεσογε ιακότηταη και την «ελληνικότητα.η. Σύμφ ω\ια με τη σημαντική εργασία του Peristiany, που εκδόθηκε τ ο 1965, η ιδεολογία του φύλου, όπως αν αόύ ετα ι μέσα από τις έννο ιες της ατιμήρ) κα ι της «ντροπής>), εθεωρείτο ως ένα α.ποφασωτιχής σημασίας κοινό δομικό χαρακτηρι στικό όλων των κοιν οτητων ' της πο λ ιτισμικης ' περιοχης ' της Μ ε σογειου '. Αποτελεί., βέβαια., ειρωνεία το γεγονός, για παράδε ιγμα, ότι οι π ιο σταθερές αντ ιλήψ εις γ ια το φύλο και τη σεξουαλικότητα. στον εθνογραφικό μας λόγο προέρχονται από τους πολιτικά. και κοινων ικά περιθωρια.χούς Σαρακα.τσάν ους ωστόσο, το διφορούμενο α.υτό λανθάνει στο πλαίσιο της ίδιας της μελέτης. Ενώ, δηλαδή, οι έννο ιες των φύλων, όπως τ ι ς επεξεργάζεται ο Campb ll, 1,, 'θ 1 e, φα.ινονται να προχυπτουν απο εναν ασυνη ι στα απομονωμενο σαραχατσάν ικο κόσμο, ο ίδιος ε ί ναι ιδ ιαίτερα. προσεκτικός

2 JANE COWAN όσον αφορά στους παραλληλισμούς ανάμεσα στους Σαρα.κατσάνους και άλλες ελληνικές { και μεσογειακές) κοινωνίες. Αποτελεί, βέβαια, χαρακτηριστικό μειονέκτημα του εθνογραφικού λόγου μια κλασική μελέτη μιας συγκεκριμένης κοινότητας, όπως α.uτή, να αποκτά τα εχέγγυα να εκπροσωπεί μια ολόκληρη κοινωνία, πράγμα που πιθανό να μην ήταν στις προθέσεις του συγγραφ έα. Ως αποτέλεσμα, η εντύπωση ότι η μελέτη του Carnpbell αποτελεί «τύπικό» παράδειγμα. Ejji οπωσδήποτε ε νταθεί αναδρομικά.. Ο σκοπός της ~γασίας του, ωστόσο, δηλ, 1 ωνεται με σαφηνεια: «Στο βιβλίο αυτό προσπάθησα να αποσπάσω, για το σκοπό της ανάλυσης, ένα ιδιαίτερο πλέγμα θεσμών και αξιών, το ο ποίο δεν προσιόιάζει στους Σαροικατσάνοuς. Παρόμοια μορφολογικά στοιχεία είναι κρίσιμα yια τη μελέτη της κοινωνίας, σε οποιοόήποτε σημείο της ελληνικής επαρχίας, και ακόμη, από πολλές απόψεις, στις πόλεις. Επιπλέον, οι κοινωνικές μορφές που περιγράφονται εδώ έχουν πολλές ε νδιαφέρουσες αντιστ_οιχίες σε άλλα μέρη του μεσογειακού χώρου και τη μελέτη μου...,_ θ,, β λ' λ' α.υτη τη εωρω κυριως ως συμ ο η στη με ετη των κοινωνι - κών όομών αυτής ακριβώς της περιοχής» { 1964: ν). Το διφορούμενο είνα ι ακόμα πιο εμφανές στο έργο της jy. Boulay. _,.._ Στο κείμενό της, το τοπικό και το εθνικό σε ορισμένά κρίσιμα σημεία συγχωνεύονται ρητά σε μία άχρονη και uποστασιοποιημένη ελληνικότητα. Έχοντας αναζητήσει ένα πραγ-, ι t Ι Ι t Ι 1 ματικα απομερο χωριο, ενα χωριο «τυπικο» κυριως απο την άποψ η ότι ccm α.ινει» (1974: 3), ξεκινά να περιγράψει ccτις παραδοσιακές και στατικές πλευρές αυτής της κοινωνίας, διότι 1 - 'ζ- θ λ Ι ς:- Ι 1 αυτες εκφρα οuν τις εμε ιωο εις κοινωνικες και μετα.φυσικες προϋποθέσεις πά.νω στις οποίες στηρίζεται ιuπιχά. το σύστημα αξιών και κατά συνέπεια. μεγάλο μέρος της κοινωνικής δράσης» ( 1974: 6). Μολονότι οι περιγραφές της είναι ριζωμένες στην εθνογραφική λεπτομέρειοc του ευ βοϊκού χωριού, νιώθει κανείς Ι Ι 1 -ι / f Ι / οτι το χωριο αντ ιπροσωπευε ι τελικα κοr.τι περισσοτερο απο τον εοr.υτa_του,. 'Ε τσι, στο κεφα 'λ α.ιο cc 'Α ντρες και γυναlκες:, οι αν-

3 Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ 129 θρώπινες και θεϊκές φύσε ις τους», γράφει ότι «το κεφάλαιο αυτό αρχίζει με μία. ανάλυση της ελληyιχ ής_ συμβολικής ταξινόμησης της ανδρικ~ και γυναικείας φύσης )) (1974: 10, η υπογράμμιση οική μας). Αρκετές σελίδες παρακάτω εξηγε ί ότι «<:ωτή, λοιπόν, είναι η αμετάβλητη ταξινόμηση της α.νορικής χcιι yυνα.ικείcις φύσης πάνω στην οποίcι οικοδομείτcι ι το σύστημα αξιών και ο τρόπος με τον οποίο κατανοεί η κοινωνί?'- το ιδεώ δες της α.νορικής και γυναικείας συμπεριφοράς» ( 1974: 105, η υπογράμμιση δική μας ). Το κείμενο της du Boulay αφήθ ' ' ι 'λ,,!,.,. ' νει να εννοη ει, πρωτον, οτι η αντι Ύ)χ._~οc το αeσενικο και το θηλυκό φύλο στο Αμπέλι μπορεί νόμιμα νοc θεωρηθεί ότι αντιπροσωπε ύε:ι κάποια πεμπτουσία της ((ελληνικότητας» και, δεύτερον, ότι η ίδια. η συμβολική ταξινόμηση είνοcι κατά βά.ση 1 1 στατικη. Οι εικό νες για τα φύλα. που παρέχουν αυτές οι δύο εθνογραφί ες εξοcκολουθο ύν να πcιρεισφρ ύουν στη σκέψη μας και να,!-ατευθύνουν τα ερωτήματά μας. Οι εξελ ίξεις, ωστόσο, στην ανθρωπολογία. και τις φεμινιστικές σπουδές, καθώς και οι τεράστιες αλλαγές στην ίδια την ελληνική κοινωνία, μας ώθησαν να «επα.νεξετάσουμεη τα. φύλα στην Ελλάδα. της δεκαετίας του '80. Μιοc στρατηγική που προτάθηκε για. να. αποφύγουμε τις υπεργενιχευμένες ((ελληνικές» εκδοχές για. τα φύλα. είναι να. στρέψ ου με την ποο.5!..2χή μας στους τρόπους με τους οποίους συγκεκριμένες τοπικές ιστ ορ ίες και πολιτισμικά ~ρφώματο: καταλήγουν σε «περιφερειακές παραλλοcγές» σε ό,τι αφορά στα φύλα και στη συγγένεια ( πρβλ. Dimen και Friedl 1976). Ενώ όμως θα συμφωνούσα. ότι μία ((Πολύ πιο αυστηρά τοπική _μορφή εθνογραφία.ς» (Herzfeld 1984: 439) είναι ίσως αναγχ~ία, η άποψη αυτή μπορε ί να αποβεί επικί νδυνα παραπλανητική, αν δεν ((επανεξετάσουμε» (και α:πορομαντικοποιήσουμε) τις κατηγορίες μας για το «τοπικό» και το «αυτόχθονο». Σuμβ&'λλοντα.ς σε οcυτή τη συζήτηση, η πα.ρούσα εργασία περιγρά.φει ορισμένους από του ς τρ όπου ςj:ε τους οποίους -τα ανύπαντρα. κορί τσια2 αντιλαμβάνονται την εμπειρία τους ως_ γυνοcίκες σε μια μακεδονική κωμόπο~η κα.ι διερευνά. ορισμένες επ ιπ!ώσεις που

4 JANE COWAN ι ι ι ι ι θ εχουν αυτες οι ερμηνευτ ιυ.ε ς στρατηyικες πανω στην ε νοyραφία. τ(.ι)ν φύλων στην Ελλάδα. Η προσέγγιση που υιοθετώ, στο βαθμό που «προσδιορίζεται ι ι 'ί' ι ι λ ι τ οπ ικαη σε μια συyχεκριμενη μακεοονικη κωμοπο η ) φαιν εται να αποδ έχετα ι το γενικότερο αίτημα να ε ξετάσου με τα φύλα 1 "' Ι Ω Ι / 'ζ στην τοπικη τ ους ιοιαιτεροτητα. Ξ!οσο, ενω χρεια εται να. αμφ ισβητήσουμε τις υπερyενικευμένες «ελληνικές» εκδοχές για. ' λ Ι Ι Ι ξ' λ / θ ' το φυ ο, πιστευω οτι εινα.ι ε ισου παραπ ανητικο να προσπα. η- ' 'ί'i 'λ λ Ι ( 1 σου με να κατανοησου με τη οομηση του φυ ου αποχ ειστιχα η κα ι πρωτα ρχ ικά) με βάση την ιόιοσυyκρασί.α της τοπικής κοινότητας. Πράγμα.τ ι ) θα πρότεινα ότι μια. απλοϊκή εστίαση στην περ ιφε ρ ειακή ή τοπική <ψονα.οικότητα» ο8ηγεί σε μια εξ1 σου στρεβλωτική «υπερβολή του [τοπικού] πολιτισμικού μορφώματ ος» (Βο οη 1982). Έτσι, αντί να στραφώ, όπως επιβάλλει η αναθεωρητική πρακτική, προςτ~ μοναδικότητα μιας συγκεκριμένης κοινότητας, θέτω υπό αμφισβήτηση αυτή τη στρατηγική με fi ια αναστροφή: ε ξετάζω τους τρόπους με τους οποίους τα. ανύπαντρα κορίτσια. αντ~e_αθέτουν εικόνες του «εοώ» και τ ου «κάπου αλλού», προκειμένου να α.ν-τιληφθούν την εμπειρία τους ως γυνα ίκε ς. Το όοχίμιο πα ί ζει με τις αντιθέσεις τού μέσα/έξω (κ~τηγορίες που συνέχεια μετατοπίζονται), όπως αυτές συσχετίζονται α-_ λ ' / 'λ Ι ι με τη σuμf'jo ικη χα.τασχε υη του φu ου στα α.νυπαντρα κοριτσια~ολονότι η ίδια η φύση της επιτόπιας έρευνας εδράζεται σε-;υ;.ή την αντίθεση ) οι περιγραφές μας σπάνια πραγματεύο ντα ι την «ετερότητά» μας ως τμήμα των κοινωνικών όρων μέ- ' θ σα στους οποιους τοπο ετειται η εχμαιευση των σημασιων που...j αφο ρούν τα φύλα. Στην επιτόπια έρευνα το νίζ ονται (αν και δεν Ι Ι 1 ) / 'ί' / / '1' / πρ οκυπτουν απο αυτην οι εικον ε ς του «εοω» και «εκειη, οι οτ ι η δ ική μα ς <<ε τερότητα.η γίνεται gyiνά σημείο αναφορά<; γ ι α τους πληροφορητές μας. ι Δ ιερε υν ω ) ι ωστοσο, ι α.υτα τα ι «στερεο τυπα) ) Ι των--κοριτσιων της Μακε δονίας σχετ ικά με το «ε~» και το (γενικό ή ε ιδικό) ι ι ι ' ι λ' Σ ι ι «εκε ι», οχι τοσο γ ι αυτα που αποκα υπτουν γ ια. τον οχο, οσο για nς ευρύτερες συνέπειες_ που έχουν στους τρόπους που ανα-

5 Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΉ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ λύο~με τοc φύλα.. Διότι ενώ οι περισσότερες εθνογραφίες που χρησιμοποιούν παρόμοιες κατηγορίες υπογραμμίζουν πως χρησιμοποιούνται για να. εξάρουν το συλλογικό Εαυτό (όπως α.υτός ορίζεται τη συγκεκριμένη στιγμή ) σε βάρος του «' Αλλοω>, αυ-, ~ β ι ι ι Τ ι ι το ο ~ συμ αινει στην περιπτωση μας. α. ανυπαντρα. χοριτσια. στον Σοχό χρησιμοποιούν α.υτές τις κατηγορίες ανα.-τρεπτιχά., δημιουργώντας ένα. λόγο γ ια το ι<έξω)), με σκοπό να «αντιπαρατεθούν» στο λόγο του «μέσα>>. Για να. το επιτύχουν, οημιουρ-, / 1 'λ Ι Ι γουν μια «γεωγρα.~ψ> ση ειωτιχη τω φj,l, ων, την οποια εγω ονομάζω «ιδεολογία. του χώρου)), χρησιμοποιώντα.ς ένα. εννοιολογ ικό λεξιλόyιο και ένα σύνολο εικόνων που δεν προσιδιάζει αποκλ;ιστϊ"κά στον Σοχό. Αυτή η απόρρ ιψη της «οcξίας» του f ι ξ Ι Ι λ / «τοπικουη -των ccτοπικων α ιων»- α.πο την π ευρα των α- ' Ι Ι Ι f Ι πογοητευμενων κοριτσιων εινα. ι ενα. στοιχει~ς τοπιχηs συμβολικής κατασκευής του φύλου, η οποία πρέπει να. γίνει κατανοητή ό!?σύμφωνα με μια ενιαία και <cα.μετάβλητη -ταξινόμηση της ανδρικής και γυναικείας φύσης» αλλά. ως μια δυναωκή δια δικασία αμφισβητούμενων, ενίοτε, ση - α.σιώy. 2. (<ΕδώJJ: Σοχός Ο Σοχός βρίσκεται 60 περίπου χλμ. βορειοα.νατολ ικά της Θεσσαλονίκης (στην ανατολική περιφέρεια-του νομού Θεσσαλονίκης) σε ένα ορεινό υψίπεδο. Με 3. 5.QQ.Jτtερίπου μόνιμους χ~τοίκους είvα.ι η μεγαλύτερη κοινότητα. στην περιοχή. Τα δ~ρίτα ~ρ ίπου των οικο~νειών ασχολούνται με κάποια μορφf) α γροκαλλιέργειας ή κτηνοτeοpία.ς, το υπόλοιπο ένα. τρίτο είναι καταστηματαpχες, τεχνίτες, όημόσιοι υπάλληλqι, μεταφ ορεί ς (φορτηγατζήόες), υπάλληλοι του Δα.~ύ Σuνετα_;ρι σμο?ζεργάτε ς σε πολλέ ς μικρές βιοτεχ~ίες (συμπερ ιλαμβανομένων ενός Ι ι ι ι ς- Ι ΊΊ ι τuροκομε ιου, ενος εργοστα.σιου γuνα. ικειων ενοuμα.των, ΠΟΛΛων 1 Ι ι 'λ ψ μικρωv εργαστηριων κα ι μιας εταιρειας εμφια ωσης α.να. υκτικώv), καθώς και χειρώνακτες. Η χωροταξί σ. της πόλης αντανακλά. αυτή τη σχετικα αναπ"'"τυγμένη τάξη επιχε ιρrιι,ιοcτιών. Η μεyάλη αγ_qρά αποτελείται από αρκετεύς ελικοειόείς όρόμοuς

6 JANE COWAN με μικρούς πάγκους μικροπωλητών στριμωγμένους δίπλα σε 1 β / 1 Ι Ι ζ' νεοτερες ιτρ ι ν ε ς συγχ.ρονων τσιμεντενιων κτηριων, μα ι με τα ι ' ι θ λ ' '1-' πιο τυπικα. καταστηματα, ενα αν οπω ειο, ουο κοσμηματοπωλεία. και ένα κατάστημα επίπλων. Εοώ στεγάζονται και ορισμέν ες διο ιχητικέ ς_υπηρεσίες -η Αγροτική Τράπεζα, τα. γραφεία της Εφορίας, το Δημόσιο Ταμείο της περιφέρειας- καθώς και το μονοcδικό Λύκειο της περιοχής. Οι Σοχινοί, όταν συγκρίνουν τον Σοχό με τους μικρότερους γύρω οικισμούς, που κα:τοιχού ντα.ι κυρίως από πρόσφυγες της Μ ικράς Ασίοcς, τον ίζουν το μελ ' ' θ ι θ ι ι~ 1 γα υτερο με ε ος του, κα ως κα. ι 1ην ε~ηυευση του, αποχα-, ~ ι λωντας το κωμοπολη. Είναι, ωστόσ-;;, παραπλοcνητιχό να. το χοcρακτηρίσουμε κεντρι κή πόλη, κεφαλοχ_ώρι, με την παραδοσιακή έννοιοc. Ο Σοχός διατηρεί μονάχοc μια. υποψία της παλαιότερης σπουδαιότητάς του. Με την αναταραχή του Δε υτέρου Παγκοσμίου Πολέμου χα.ι ιδιαίτερα. του Εμ,_Cj2υλίου (όταν κάποιοι Σοχινοί κατέφυγαν στη Βουλγαρία ) κα.ι την επακόλουθη ~ετανά.στευση, α.πό τη δεκαετία του 1950, κυ ρίως προς τη Θεσσαλονίκη και σε μικρότερο β α.θμό στη Γερμανία., Αυστραλία και Αμερική, συρρικνώθη - χε στο μισο ' του α.ρχ_ιχου ι του μεγε 'θ ους. Σ το οιαστημα '/- ι πριν το Δεύτ ερο Παγκόσμιο Πόλεμο, εξαιτίσ.ς της κοινή5_ απα.~ς των Σ οχινων, ως <ψετα.φορεων» ' και της συνη 'θ ειας, τους να οου "' - λεύουν εποχ ι ακά. ως ημερομίσθιοι εργάτες στην επεξεργασία. του~πνού σε μεγάλες φυτείες γύρω α.πό τη Νιγρίτα, ο προς τα «έξω» προσανατολισμός ήταν τόσο προς τα ανα.τολικά, προς ~ή;;εριοχή της Ν ιγρίτα.ς, των Σερρών και πιο μακρινών itόλεων, όπως η Αλεξανδρούπολη και η Κωνσταντινούπολη, ό σο και προς τα. δυτ ικά. Σήμερα ένα πλή!!ος οικονομικές και γραφειοκρατικές αλλαγές έχουν μετοcθέσε ι το κέντρο του προσανατολισμού των κατοίκων του Σοχού και των γύρω ~ριών στη Θεσσα.λονίκη. Ο ι γραφειοκρατικές κα.ι κο ινωνικές υπηρε- '' ' ',- ' σιες, οπως, π.χ., τα νοσοχομεια. του νομου, ειναι συγκεντρωμενες στη Θεσσαλονίκη. Εκεί επ ίσης βρίσκεται και μια μεγάλη ποικιλία αγαθών κα ι υ πηρεσιών που δεν υπάρχουν στι ς αγροτικές περιοχές. Η ύπαρξη ασφα.λτοστρωμέν ου δρόμου και φτηνή ς

7 Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΓΥ 'ΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ 133 μεταφοράς με λεωφορ~ ία ή το:.ξί, που επιτρέπουν το ( κουραστικό α.χόμα. και σήμεροc } τα.ξίδ ι π ρος τα. ιαά.τωη σε μιάμιση ώρα., ι,...,,,, β ''1-, 'λ αντ τ ις υυο μεpες με τα χσ.ρα που εσερναν οοια η α οyα, tχουν επίσης παίξει α.ποφασιστικό ρόλο. Οι &.ντρεc: πηγαίν ουν στην πόλη για να. φρο ντ ίσουν τις οικογενειακές υποθέσει ς. Πολ λ ές γυναίκες ταξιδεύουν ως εκεί για: να ψ ωνίσουν ρούχα κα ι ε ίδη ν οικοκυ ριού, φεύγοντας συνήθως νωρ ίς το πρωί κοcι γυρνώ ντας για το μεσημεριοcνό φαγητό. Αρκετές κάνουν αυτό το ταξίοι πολλές φο ρές το μήνα, άλλες κάθε έναν ή Ούο μήνες. Ο ι έφηβ ο ι ταξιδεύουν ως εκεί με την οικογένειά -; ους, με σχολικές εκδ ρο μές ή ως μέλη πολιτιστικών ή κομματικών-πολιτικών οργανώσεων. Πολύ λίγα άτομα δ εν έχουν πάει ποτέ στη Θ εσσαλονίκη,, c:-,,,,, 'Ο, αν κα ι πο λλ οι οεν εχουν πα. ει περα απο εκει. σο κουραστικο και αν είνα ι το τοcξίδι, δεν μπορούμε να πούμε ότι η Θεσσαλο - ' 1 ' νικη ειναι μαχρ ιοc. Ο Σοχός είναι ccαπομονωμένος», όχ ι όμως με χά.ποιο αντικειμενικό γεωγ ραφικό κριτήριο. Ωστόσο, όταν περιγ ράφουν τον Σοχό σε σχέση μ ε την πόλη, οι Σοχινοί δεν τ ον ονομάζουν ιcκωμοπο 'λ η» α λλά ccχωριο 'Α'». υτο υπ α ινισσεται ' εν μερει το μι - κρό σχετικά. μέγεθός του έτσι, η γιαγιά. τη ς οικογένε ιας που με φιλοξένησε στην αρχή, ανησυχώντας ότι μπορε ί να μην τους 'β ' 1 λ 1, ' θ ε ρισκα στη νεα τους κατοιχια, τε ικα πειστηκε οτι α τους έβρισκα., διότι ccεδώ δεν είναι Θ εσσαλονίκη, είναι χωριό». Πολύ περισσότερο, η αντίθεση είναι ηθική : ο από_ιjχ,?ς1 ωστόσο, αυτής της αντίθεσης δεν είναι ίδιος για όλους ::_ους Σοχινούς. 3. Η χυpίαpχη ιδε ολοyίιχ του φύλου στον Σοχό Μολονότι η οιοcφορά των cρύλων, το ανδρικό σε αντίστιξη προς 1 λ,. θ, 1 1 λ το γυναιχε ιο, οcποτε ει ρυ μιστικο κανονα που οργανωνει πο - λές σφαίρες εμπειρίας στον Σ οχό, οι ιικυ ρίαρχεςη σημασίες των φύλων τε ίν ουν να λανθάνουν. Το γ εγονός ότι παρσ.μ,ένοjδ!_ άe_eητες κρύβει μερικές φο ρές τη ν έλλειψη συμψ_ωνίαι; σχετικά με cωτέςτ=ϊς σημασίες. Εκείνο που απομένει, όσο ανέκφραστη και ' λ ι ' ι ' ' αν ειναι η «ογικη» τους, εινα.ι ορισμενοι κανονες και απαyορεu -

8 134 JANE COWAN ι λ ι ι ι ι θ σεις, οι cποιοι αποτε ουν ενα ισχ~ρ οτα.το τ~ι-ψ τ!lf_)<oc ημερινής εμπειρίας. Οι τρό~ε τους οποίους οι κ~όνες οcυτοί ε πηρεά.ζουν τη ζωή ενός οcτόμου εξαρτώντα ι πάρα. πολύ οcπό το φύλο και την ηλικίοc. Τ - ι ι ι θ ' ~,'"' α ανυποcντρα. κοριτσια, που εινα.ι και το εμα. α.υτης της εργασίας, καταλαμβάνουν στην κοινότητα του Σοχού -όπως και σε πολλές άλλες αγροτικές κοινότητες- μια θέση με υψηλή «ηθική)> ευθύνη συνδυασμένη με μικρή όύναμη. Γιοc πο λλά. κορίτσια το διάστημα ανάμεσοc στα τελευταία χρόνια της εφηβείας και το γάμο είναι περίοδος ψο εeijς αν~ίας, παρόλο που ορισμέν οι «συμβατικο ί κανόνες» την ορίζουν σαν περίοδο {εγνοιασιάς. Μπορούμε να αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε τι ι ι ι 'λ ι ι (λ β ιωνουν οcυτα τα χοριτσια μο ις αναγνωρισουμε ποσο αμε ι- ' ζ θ ι ζ ι ι ~, κτα επηρεα ουν την κα ημερινη τους ωη οι χυριαρχες σημα.-, 'λ σιες των φυ ων. ΑUτ'Οείναι περισσότερο εμφανές ίσως στην αυστηρότητα με ~ Ι ~ J Ι την οποια τηρουνται τα ορια που οιακρινουν τον α.νοριχο απο το γυναικείο χώρο, κοcθώς και οcπό τα έντονα συναισθήμοcτοc που εκφράζουν ορισμένες φορές τα κορίτσια γι' αυτή την χα.τα.νομή του χώρου (πρβλ Hirschon 1978). 3 Πράγματι, ένας από τους ι ι ι ι ~ ι σημαντικοτερους τροπους με τους οποιους τα κοριτσια σιακρι - νουν τη δική τους εμπειρία από εκείνη των αδελφών τους και των αρρένων συνομηλίκων τους αφορά στη σχετικά π ιορισμένη «κίνησή τους στο χώρο». Τ oc κορίτσια ξέρουν ότι οι νέοι και ι - ι ι ι θ' ( ι οι α.ντρες μπορουν «να πανε οπου ελουνη και, κατ επεκταση, «να χάνουν ό,τι θέλουν»). Εκείνα, αντίθετα, νιώθουν διαρκώς υπό._2ξρ ακολούθηση, ελέγχον-γαι εξονυχι-στιχά κάθε φορά που β 1 1 'ξ ζ ι ι ι ι 'λ γαιν ουν ε ω και τους ητειται συνεχως οχι μονο α.πο τα με η της οικογένειάς τους αλλά και από τους γείτονες που συναντούν στο δρόμο να εξηγήσουν πού πηγαίνουν και γιατί. Η λ ογιχ.η πισω απο αυτο το συνεχη ε εγχο των κινησεων των κοριmών στο χώρο δεν εκceράζεται ρητά.. Στο βαθμό όμως που κατόρθωσα να προκαλέσω κάποιες σαφείς δηλώσεις, εξη ι ι ι ι ι 'λ / γείται, πιο συχνά από τα γηραιότερα μέλη της κοινότητας, κατά όύ ο τρόπους. Κάθε εξήγηση αναφέρεται στις ε-yyενεtς ιδιό-

9 ,, Ι Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡ ΙΑΣ 1 35 τητες των Μο φύλων. Η πρώτη ;_Sήγηση δίδετα ι συνήθ ως ) αλ λά με κοcνένα τρόπο αποκλειστικα., από τους άντρες, ενώ η δε ύ - ' ι ι ι ~ ι ι τερη ακουyετα.ι συχνα απο τ ι ς γυνα ιχες, ισιοcιτερα μητερες με παιδ ι ά στην εφη β ική ηλικία. Η πρώτη εξήγηση τονίζει ότι τελικά. κοcι βασικά η γυναίκα. ε ίναι Εύα., μια ξεμυαλίστρα, που συν εχώς ζητάει ευκαιρία να συνάψ ει σεξουαλικές σχέσεις με έ ναν άντρα. Την εξήγηση αυτή, μολονότ ι οικεία. από τις κλ ασικές εθνογρα.φίες, τψακου σα. μάλλον. σπάνια., αλλά εμφανίζεται αρκετά σαφής στην Ορθόδοξη δι δ ασκαλία. κα ι στους τρόπου ς με Ι Ι Ι λ Ι τους οποιους κρινονται οι γυνα.ικες στα π α.ισια. του «κουτσο - f.tπo λ ιου». ' Ε κ λ ογ ικευει ' τον ε 'λ εγχο των αντρων ' πανω ' στις γυ - ' Ι 1 / '1' 1 λ' να.ικες με το επιχειρημα οτι οι γυνα ικες σ εν μπορουν να. ε εγξουν τον εαυτό τ ους. Η δεύτερη εξήγη ση αντιστρέφε ι την πρώ- 'ζ, ι 4,, '1', τη υποστηρι οντας οτι «το κορ τσι εινα.ι επικινσυνο» η.:cροκα.- λε ί ανη συχία. ( «τα. κορτσούδα. είναι φόβο» ), λόγω της ~φελούς αθωότητάς τ ου και της επακόλοg'θης ευαλωσίας του στους πο Ψηpούς και σεξουαλ ικ ά άπληστους άντρε ς. Από αυτό τον κίνδυνο «προστατεύεται» ( «τη φυλάγουμε») το κορίτσι με τη στενή παρ ακολούθηση της οικογένειάς της κα ι της κοινότητας. Σε πρώτη ανάλυση αυτές ο ι εξηγήσεις σχετικά με το γιατί ο ι ν εαρές γυναίκε ς περιορίζονται στα πήγαιν' έλοc τ ους φαίνο νται διαμετρικά αντίθετες. Η πρώτη θεωρε ί υπεύθυνη την ανε ξέλεγκτη γυνα.ικείοc σεξουαλική ορμ.ή, ενώ η δεύτερη καταφέρεται ενάντια. στην αν εξέλεγκτη ο ρμή του αρσενικού. Αυτό -σωστά, νομίζω- θα μπορούσε να. θεωρηθεί ένόειξ_η δύο διαφορετικών απόψεων πάνω σε μια μ.ονα.δ ική ιδεολογία. των φύ - λων, η~ χαλαρά. ανοροκεντρ ική, η δεύτερη χοcλαρά yυναι- 1 5 ο ~ λ ' ' κοκεντρικη. ι οη ωσεις, ωστοσο, εινα.ι εντυπωσια.κες κα ι α.πο ορισμένες άλλες πλευρές. Πρώτον, τ ονίζουν την αντιθετική εγγεν ή φύση και πνευματική ιχξίιiτωv αντρών χα.ι των γυνοcικών. Δ Ι 1 Ι '1-1 'λ Ι ~τ~, α.πηχουν τις γνωστες ιοεες για. τα φυ α, που υπα ρ- χουν στα κ λ ασ ικα ' ε θ νογ ρα.φικα ' χειμενα.. ι Κ αι ~τον, ι εχουν ' κα.- ταναγχα.στιχές επιπτώσεις, αφού η «λύση» στ ο πρόβλημα του σεξουα.λιχού ανεξέλεγκτου ε ίναι ο οcκόμα μεγαλύτερος έλεγχος πάνω στη γυναίκα.

10 JANE COWAN Αυτές οι ιδέ ες αποτελούν στ ον Σοχό αυτό που θα ονόμαζα ccκυρίαρχη» ιδ εολογία του φύλου. Είνα ι η χυρία.ρχη ιδεολογία όχι τόσο γ ια. τη σ αφήνεια με τη ν οποία εκφρά.ζετα.ι, όσο για τις Ι Ι Ι Α ' ' Ι κατα.ναγκαστ ικες συν επειες της. χουγοντα.ς, ωστοσο, τα χοριτσια που β ρίσκονταν υπό περιορ ισμό, σύμφωνα με την κυρίαρχη '1' λ / λ' Ι '1' / / ισεο ογια., ccγια τ ο χα ο τους», οcρχισα να συνεισητοποιω οτι εκείνα δεν έ βλεπαν τη δ ική τους εμπειρία. εντελώς με αυτούς τ ο υς όρους. Αντίθε τα., ό ταν μου εξηγούσαν τους περ ι ορισμούς στη ζωή του ς, τα. κορίτ σια. δεν είχαν την τάση να εντοπί ζουν Ι Ι Ι / Ι Ι Ι την α ιτ ια. στην εγγενη φυ ση των γυναιχω ν η εστω των αντρων. Η ιδεολο γία. τους δεν ήταν μ ι σ. ιδ ε ολογία των φύλ ω ν στηριγμένη σε <<φυσικές διαφορές)) αλλά μάλλον μια. ιδεολογία τ ου ccτόπουη. 4. Πεpί μεταχίνηcrης α.ντpών χα ι γάμου: αεδώjj κα.ι ι<κάποu αλλούjj Ας cφχίσω με ένα παράδ ειγμα της ιδ εολογίας του τόπου, το οποίο αναφέρεται στις «κυρίαρχες)) ιδέες του έμφυλου χώρου. ΜοΆονότι η οργάνωση του δημόσι ου χώρ ου με βά.ση τα. φύλα βρισκόταν υπό αναδιαπρα.y_μάτευση μέχρις ενός σημείου κατά. τη διάρχει α. της επιτόπιας έρευνάς μου (ακόμα π ερισσότερο με την εμφάνιση νέων θεσμών, όπως η καφετερ ία, δύο "λαογραφικο ί σύάλογ οι, ένα. κέντρο λαϊκής επιμόρψωσης -ΝΕΛΕ- και ι -, Ι ) Ι Ι ενα κεντρο ηλικιωμενων - ΚΑΠΗ, η ισχυς οcυτων των «κυρίαρχω ν» σημασιών ήταν αναμφισβήτητη. Φαινόταν στις α.ντι- "' ι Ι / Ι ~ ' ζ Ι ο ρασεις των γυναικων συντροφων μου, οταν υιασχι αμε εν οc φυλετικό όριο. Θεωρούσοcν, γ ια παράδε ιγμα, οάόκάη ρη δοκιμασία: το να αγοράσουν ένα σάντουιτ ς για πρόχειρο βραδινό φαyητ ό απο ' την τοπικη 'Ψ ησταρι α.. 'Θ"υμαμαι Ι αρκετες ' περιπτωσεις ' οπου, η έξο8ός μας από την ψησταριά στο δρόμο συνοδευ όταν από στεναγμούς ανακούφ ισης. Η σύντροφός μου παρατήρησε πόσ ο cc α~να» ' αισ θ ανοταν ' χα.τω ' απο ' τα βά' εμμα.τα των αντρων ' πελα~οταν μ ια φορά τη ρώτησα. αν ήταν c c κακό)) να πάει σε τέτοιο μέρο ς, το αρνήθηκε "λέγοντας ότι ακόμα και ο πατέρας

11 ~ ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑ Ι ΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙ ΡΙΑΣ 137 της δεν είχε αντίρρηση να. αγοράσει ένα σά.ντουιτς. Ωστόσο, δ ύσκολα. μπορούσε να φανταστεί τον εαυτό της να κάθεται και να. τρώει εκεί, αφού κα ι αυτή ακόμα η αναμονή όρθια στο χώρο της ψησταριάς -ψαν βασανιστικά. δυσάρεστη : ((Ντρέπομαι», ε ξήγησε. Ω "' ',,, λ' "'1, ς εοω, α.υτο το περιστατικο φα.ινετοcι απ ως να οειχνει οτι 1 λ.j-.1, Ι 'λ 1 οι κυριαρχες αντι '/ψεις σχετικα με τα. φυ α αναπαραγοντα.ι στην καθημερινή δρά.ση. Όταν όμως αργότ ερα ανέφερα το περιστατικό σε μιοc άλλη φίλη, το παρ αδέχτηκε λέγοντας: <<Έτσι είνα.ι στο χωριό. Είμαστε εκατό χρόνια. πίσω>j. Ή ταν τόσο κοινότοπη παρατήρηση, τόσο ο ικεία, που μπήκα στον πειρασμό να. την αγνοήσω. Αχούγοντά.ς την όμως να επαναλα.μβάνε- ' ι ι λ ' ι ι Α ι ται, α.ρχισε να α.ποκτα ενα. εντε ως χα.ινουριο νοημα. πηχου - σε τα παράπονα των κοριτσιών του Γυμνασίου, που ήθελαν απελπισμένα. να. περάσουν τις εξετά.σεις στο Πα.νεπισ'":ήμιο, ώστε να μπορέσουν να ξεφύγουν από την κωμόπολη. Θυμάμαι μια πολύωρη συζήτηση ένα απόγευμα με τέσσεpις ξαδέλφες ηλικίας από 14 ως 18, δύο από τις οποίες (η Φανή και η Εύα) είχαν μεγαλώσει στην Αυστραλία, ενώ οι άλλες δύο (η Πα.σχαλίνα. και η Χριστίνα) είχαν ζήσει όλη τους τη ζωή στον Σοχό. «Στ~ Αυστραλία», επέμενε η Φανή, που έφυγε από εκεί στην αρχή της εφηβείας, ((όλοι οι Έλληνες ήταν σαν μια οικογένεια.. Όλοι ήταν απασχολημένοι με τη δουλειά τους, προσπαθούσαν να κάνουν λεφτά, όεν κάθονταν να κουτσομπολεύουν ο ένας τον άλλο όπως εόώ. Γ ια το μόνο που μιλούσαν ήταν ο γυρισμό ς στην Ελλάοα». Για τη Φανή, η ζήλια. και το κουτσομπολιό ε ί να ι χαρακτηριστικά της ζωής στην Ελλάδα.. Οι ξαδέλφες της από τον Σοχό συμφώνησαν ολόψυχα., προσφέροντας τις δικές τους πικρές, οξυδερκείς αφηγήσεις γ ια την υ ποκρισία που διέπει τις ηθικές οιαyvώσεις στο χωριό, όπως αυτή της Πασχα. λίνα.ς: ο '1- I << ι γυνα.ιχες εοω βλέ πουν ενοc κοριτσι παντcι Ι με φουστα., καλο- ' Ι ' ( β!. "'.. λ,, " Βλ, ντυμενο, στο σπιτι απο νωρις το ρα.ου - χα ο κοριτσι. ε- πουν εμένα, παντ ελόνι» -δε ίχνει σιωπηλό: τ ο μπλουζάκ ι τη ς,

12 JANE COWAN το ξεβαμμένο μπλουτζίν, ατημέλητα σγουρά μαλλιά.- «πηyαί-, λ ι ι<~ ι λ Ι ι / " Ι νω στην ντισκο, ενε οεν ε ναι χα η,_ παει με αγορια, ενω είναι τα ξαδέλφια μου! Η άλλη έχει φίλο, τον βλέπει αργά το βροcδu αλλά στα κρυφά:. Τη νύχτα είναι με το φίλο της, ενώ εγώ Ι 1 1 ξ ~'λ κ 1 ειμα ι στην ντισκο και χορευω με τα αοε φια μου. αι αυτες (ο ι γυναίκες) ξέpουν ότι ε ίναι ξαδέλφια μου, αλλά δε θέλουν να το ξέρουν, για να έχουν για κάτι να λένε. Είναι το τι φαίνεται, όχι τι είσαι σαν άνθρωπος μέσα σου )). Στην «ιόεολογία. του τόπου» ο Σοχός (ή ορισμένες φορές κατηγορηματικά «το χωριόη) είναι χώρος περιορισμού και παρα- 'θ Ει ' ι ι ι ι ' ι κο λ ου ησης. ιναι ενας χωρος οπου αυτο που εχει σημασια ει- ' θ 1 '!: 1 1 ναι η «φαιvομεvικοτητα» της α.ν ρωπινης πρα<.,ης κα.ι οχι αυτο που έχει κανείς «μέσα τουη. Η απόστασή του οcπό την πόλη στο χώρο εξ ισώνεται με μια απόσταση πpος τα πίσω στο χρό νο («Είμαστε εκατό χρόνια πίσω))). Αντίστροφα., η «πόληη (η Αθήνα ή η Θεσσαλονίκη) είναι τόπος «ελευθερίας)) και ανωνυμίας, όπου οι κοπέλες συνοόεύουν άντρες στα νυχτερινά κέντρα. ~ 1 Ι Ι 1 ' και τις κα.φετεριες, οπου, αyνωστες, περνουν α.παρα.τηρητες. 1 \Θεωρώντας την πόλη το πpαyμοcτιχό «παρόν», τα κορίτσια τονίζ ουν την αίσθηση ότι είναι πα.γιόευμένες σε μια στρέβλωση τ ου χρόνου. Αυτή η ιόεολογία του τόπου γίνεται κα.λύτερα κατανοητή όχι ως μία. α.νεξά.ρτητη, εντελώς αρθρωμένη εναλλακτ ική ι δεολογία. των φύλων αλλά ως μία μορ<e!j εξήγησης_ μέσω της οποίας οι νεαρές γυνοcίκες «αντιπαρατίθενται» στ ις κυρίαρχες (αν και ά.ρ ρητες ) σημασίες. Συνιστά μια «α.ντι-ηyεμονία» μέσω της ο ποίας δεν αναγκάζονται να αποδώσουν τους περιορισμούς που α.ν τ ιμετφπίζουν στη σεξουαλική τους φύση. Ταυτόχρονα., η εp-, Ι Ι 1 λλ 1 1 μηνεια α.υτη συνεπα.yετα.ι μια καποια α. οτριωση, μια χα.ποια απόσταση από την κοινότητα στην οποία ανήκουν. Η ιόεολογία του τόπου είναι κάπως αποσπασματική και α νοργάνωτη. Δ~ν περιορίζεται όμως στις συζητήσεις των κορι τσιών σχετικά με τη μετακίνηση στο χ_ώρο. Δια.φαίνεται επίσης στ ον τρόπο που μιλούν για τους άντρες και το γάμο.

13 Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ r39 Σ θ / Ι Ι 1 Ι Ι το εμα των αντρων, τοσο τα ανυπα.ν τρα κοριτσια, οσο και 1 1 λλ' Ι Ι οι μητερες τους, εχουν πο α να πουν, τα. οπο ια αντιστρατευοντα.ι την ανδροκεντρική σοφία. Αλλά. αναφορικά. με την ιδεολογία. του τόπου, έ:να παράδειγμα μας προβληματίζει ιόιαίτερα.. Προέκυψε σε αρκετές περιπτώσεις με διαφορετικά. κορίτσια, όταν γινόταν συζήτηση για τις ελληνικές κοινότητες στη Γερμ,.ανία και την Αυστραλία. <cστη Γερμανία.», μου εξήγησαν, «εft ειδή η γυναίκα και ο άντρας δουλεύουν όιαφορετικές ώρες, ο άντρας πρέπε ι να μαγειρέψει και να φροντίσει τα παιδιά, και τα 1 κατα.φέρνει πολύ καλά, αλλά. όταν γυρίσει πίσω, μόλις περάσει τα σύνορα., γίνεται Ρωμιός και με άξεστο, α.γροίκο ύφος, αλ- ' ι ι ~fr Ι, Η Ι αγη στη σταση και τη φωνη: υνι1.ικα, τον κα.φε μου φωναζ Η 1 1 λ Ι Ι Ι ευ>. ιστορια αυτη επικα ειται το γεωγραφικο ντετερμινισμο Ι '<' λ Ι Ι β β 1 ι που συνεπα.γεται η ιοεο οyια του τοπου ε α.ιωνοντας ομως ',, Ρ, "',,~ οτι το να. εινα.ι χα.ποιος cc ωμιος» οεν ειναι μια. αντιοραση ου- ' λλ' I~ t:' Ι Ι Ι σια.στιχη, α. α μια αντισραση που εr..,α.ρτα.ται απο το γενικοτελ Ι 1 1 Ι Ι 1 ρο π αισιο αναφορας, εμμεσα υπονομευετα.ι ο τροπος που συν η - θως γίνονται κατοcνοητές οι κατηγορίες <Cδικός μα.ς»l< cξένος». ο Ι Ι 'ζ Ι ' ' γα.μος συνοψ ι ει πιο εντονα. το ρηγμα α.να.μεσοc στην επιθ υμια ' α.υτων ' των κοριτσιων ' για αυτονομια ' και α.μοι β αιο ' σε β α- ' Ι 1 Ι Ι ' σθ 1 1 σμο με εναν αντρα, απο τη μια, και την αι ηση οτι το χωριο προσφέρει περιορισμένα περιθώρια. για την πραγματοποίησή της, από την άλλη. Πράγμα.τι, μεγαλώνοντας, άρχισαν να βλέ- ' Ι ~ Ι [ πουν το γα.μο σαν μια συρρικvωση των ουνατοτητων τους α.- 'θ 1 Ι 1 ντ ι ετα. με την εικονα του «ανοιγματος» του σωματος και του σπιτιού με το γάμο σύμφωνα. με το κυρίαρχο μοντέλο ( πρβλ Hirschon 1978) ], όμοια με εκε ίνη που θα επερχόταν αν έμεναν ' Η ~ Ι ' 'θ' Α ανυπα.ντρε ς. οιχη μου αντιφατικη χοινωνικη εση - μερικα.νί.δ α, παντρεμένη, αλλά. που ζω και κάνω την έρευνά μου μόνη μου στον Σοχό, ενώ ο άντρας μου έμε νε πίσω στις ΗΠΑ- τις προβλημάτιζε. Πα.ρόλο που κατέκρινα αρκετά ανο ι χτά το σε ξισ μό στην κοινωνία μου, έγινα για τα. κορίτσια αυτά σύμβολο για τοuς ορίζοντες που ανοίγονται ακόμα και για μια 1 ι παντρεμενη γυνα. ιχα. 'ξ ι ι ε ω απο τον κοσμο του Σ ι οχου. 'Ε τσι, ε- ' / 1 θ / 1 κεινα. που εφτασα να αντιπροσωπευω, χα ως και οι ερωτησεις

14 JANE COWAN που έκοcνα, προκάλεσαν ένα στοχασμό πάνω στο γάμο και τη γυναικεία εμπειρία στον Σοχό. Αυτός ο διάλογος από λέξεις και στερεότυπα. δημιούργησε τις κατηγ ο ρίες μέσα από τις ο- ' - ξ Ι "' ποιες ε εταστηκε η οιαφορα.. Ι Ακόμα και τα σώματα. των παντρεμένων γυναικών «εοώ» κα.ι «κάπου αλλού» επιβεβαίωναν σιωπηρά του ς διαφορετlκούς κόσμους μας. Όταν οι τέσσερι ς ξα.οέλφες, προσπαθώντας να. μαντέψουν την ηλ ικία. μου, έμαθαν πόσο μεγαλύτερη ήμουν από όσο είχαν υπολογίσει, ερμήνευσαν το λάθος του ς απλώς σαν ε πιβεβαίωση του ότι ο γάμος για τις γυναίκες «στην Ελλάοα» Ι \:' 1 \:' Ι Σ ' ) ' ' ( αργοτερα προσοιοριστηχε σε «εοω», στον οχο ειναι γεματος,, ΗΠ λ',,, υπερεντοcση κα.ι ταπεινωσε ις. α.σχα. ινα ορκιστηκε οτι ποτε οε θα δεχόταν ένα συμβατικό γάμο. Μαζί με '7ην ξαδέλφη, τη φ / Ι ανη, παρατηρησαν: ΦΑΝΗ: «Οι Ελληνίοες γερνούν πολύ γρ ήγορα. Έχουν ρυτίδε ς στο πρόσωπο, πάντα δείχνου ν κουρασμένες. Επειδή παντρεύο νται πολύ μικρές - δεκατεσσάρων, δεχαπέντεη. ΠΑΣΧΑΛΙΝΆ: «Όπως εδώ: Δεκαοχτώ χρόνων, ένα μωρό, κλεισμένη στο σπίτι, ο άντρας στην καφετερία, πάει με άλλες γυναίκες... Θυμάσαι την Αλεξάνορα; Δεκαπέντε, ο άντρας της τριάντα....>> ΦΑΝΗ: «Αυτοί (οι άντρες) τις θέλουν μικρές, νομίζουν ότι δεν ξ ι ι ι t- εροuν τιποτα, οτι οε ι t- ι ι ι α απαιτησοuν τα οιχαιωματα τους, ενω, θ αν είναι μεγαλύτερες, θα ξέρουν τ ι συμβα(νειη. Ο βαθμός στον οποίο η ίδια (όπως κάθε εθνογράφος) θα μπορούσα να γίνω σύμβολο ι<εναλλαχ.τιχών λύσεων», καθώς και ι ιετ ερότητα.ςη, <ικαλή για. να σκέφτεσαι μα.ζί της», όπως λέει ο Levi-Strauss, έγινε φανερός σε μια επόμενη συζήτηση. Μερικές βοομάδες αργότερα με επισχέφθηκε η Πασχαλίνα μόνη στο οια.μερισμα "' Ι ' μου και μου οιηγη "' 'θη χε την ε ξ ης ' ιστορια.: ' Α υτη ' και ένας συμμαθητής της, ο Κώστας (τον οποίο επίσης γνώplζα χαλά και με βοηθούσε στη δουλειά μου με το βίντεο), συζητούσαν γιοc μένα και τη δουλειά μου με μια μικρή παρέα, όταν μια Ι Ι ξ 1 Τ ' Ι ' γειτ ονισσοc πετα ε περιφρονητικα: «ι κ ανει αυτη, που εχει α -

15 Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΎΉ ΤΗΣ Γ!ΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ φήσε ι τον άντρα της πί σω; Και ποιο ς θα του μαγειρεύ ε ι; Π οιος θα του καθαρίζει ; Θ α δείτε, θα. βρει άλλη γυναίκ α.! Η ~ναίχα ανήκει στον ά.ντρα. της. Η Γιάννα ε ίνα.ι τρελή!» Η Π ασχαλ ίνα με βεβ αίωσε ότι μαζί με τον Κώστα με υπερασπίστηκαν δηλώνοντας με ειλικρίνεια: (( Της είπα ότι ε ίσαι απελ ευθερωμένη γυν αίκα κα. ι ότι εσύ χαι ο άν τρας σου έχετε εμπ ι στοσύνη ο ένας στον άλλο και είσαστε ίσοι!» Η Πασχαλίνα στη συνέχε ια επ έ -, ι ι θ ι ι μεινε οτι, αν ποτε παντρευοταν, α παντρε υοταν χα.πο ιον που θα τη σέβετσ.ι, που θα τη θ εωρεί ί ση. Τέσσερις άλλες νεαρέ ς γυναίκες, κάπως μεγαλύτερες από την Πασχαλ ίν α, ανάμεσα σ-τα 22 κα ι 32 και ανύπαν τρ ες, δ εν μπορούσαν να. επιτρέψουν στον εαυτό τ ους τη δική της αισιοδοξία, διότι η κο ινωνική εμπειρία της ανύπαντρη ς σε μιοc μικρή 'λ λ ι ι λ ι ι ι πο η προκα ει περισσοτερη απε πισια και κυνισμο πα ρα προσδοκία. Όλες δούλ ευαν: οι δύο στο τοπικό εργοστάσιο ενουμά -τωv{η μία ως επιστάτρια με οχτώ χρόνια προ ϋπηρεσ ία), η άλλη στο μαγαζ ί της θείας της και η τέταρτη σε μια οcρχετά καλοπληρωμένη δημόσια θέση, υπάλληλος στη διεύθυνση ενός νεοϊδρυθέντο ς προγράμματο ς επιμόρφωσης ενηλίκων. Ή ταν όμως ξεκάθαρο ότι οι οικογένειες και οι γείτονές τους δε θεωρούσαν βιώ7ιμο τρόπο ζωής στον Σοχό για μ ια γυναίκα να ε ίν αι ανύπαντρη εργαζόμενη. Και οι τέσσερις παραπονιόντουσαν γ ια τη συν εχή πίεση και τις προσβολές που έπρεπε να υφί σταντα ι από καλοπροαίρετα, υποτίθεται, πρόσωπα, που προσπαθούσαν να -τις πείσουν ν α παντρευτούν {πρβλ Ru sht~ 1 983). Επισκέφθηκα μία από αυτές, τη Ρόζ ci, ~χρόνων τότε, στο σπίτι της ένα. απόγε υ μα. Εί.χε πάρ ε ι άδ ει CΥ. από τη δουλειά της στο εργοστάσι ο κα. ι βρισκόταν σε ανάρρωση μετά από εγχεί ρη ση σκωληκο ειδίτιδ ας που είχε χάν ει τ.ριν τρ ε ις βδ ομάδες. Ή τα.ν εξαντλημένη κα.ι χλομή και θεωρούσε την αρρώστ ια. της ) αποτέλεσμα του ωiγχους» της που δεν είχε παντρευτεί, ενώ πιο καταπιεστικές ιχπό την πλήξη της ήταν οι ανηλεείς επιπλήξεις των ά.λλων :

16 JANECOWAN 'Ε ι ι ι π ι ι Μ ι 1 «χω στενοχωριες, εχω σπασει. ου να παω; ε εχουν κουρα- 1 σει ο 'λ α. Κ'θ α ομα.ι, κενταω ι, παω ι μια επισκε ι ψη. Β γαινω ι στο opo- '/' ' θ ι ι λ',;α ι '/' μο και οι α.ν ρωποι, αντι ~αι~τησουν, ε νε: χομα οεν παντρεύτηκες;" Μόλις παντρευτείς, καλά περνάς, άσκημα περνάς~ανείς οε σε ξέρειη. Για. να αποδείξει του λόγου το αληθές, μου είπε για. κάποια. φίλη της στον Σοχό, η οποία, όταν όιέλυσε έναν αρραβώνα., α.να.γκάστηκε «με χαστούκια)) από τη μητέρα της να παντρευτεί κάποιον που είχαν επιλέξει οι γονείς της. Παρόλο που έχει "'' "'ι '/' ι ι βλ' p ι ι σuο παιοια, ιιοεν αντεχει ουτε να τον επει». ωτησα γ ιατι όεν τον άφησε και η Ρόζα επικαλέστηκε τη συνηθισμένη εξήγηση: ιιεοώ θεωρούν το οιαζύγιο πpοσβολ~ - και ύστερα, με όύο π αιοιά τι θα χ.ά.νει;» Μια ά.λλη, η Βίκυ, μολονότι μόλις 22 χρόνων, αντιμετώπιζε τόση πίεση να παντρευτε ί, ώστε βρισκόταν συνεχώς σε κατάσταση υπερέντασης και ευσυγκινησίας και ξεσπούσε σε ~κ~α όποτ ε ερχόταν στο διαμέρισμά μου. Στην πραγματ ικότητα, είχε παλιότερα μια σχέση με έναν νεαρό τον οποίο ήλπιζε να ι λλ' ι λ' ι 'λ ι παντρεuτει, α α οταν η κα υτ ερη της φι η αρχ.ισε να τον κυ - νηγ άε ι, εκείνος ενέοωσε, «για να πάρει αυτό που ήθελε από ι ι ι ξ' Β' Η 1 εχ.εινη και μετα νοc γυρισει πισω», ε ηγησε η ιχυ. εγκυμοσύνη της άλλης κοπέλας, ωστόσο, έοωσε τέλος σε αυτές τις ελπ ίοες, αφήνοντας τη Βίκυ με ε λάχιστη πίστη στη γυναικεία φιλία. Οι ενοιαφερόμενοι συγγενείς άρχισαν να χαλούν χα.τάλλ λ ι ι Β' λλ' ι ι η ους α:ντρες να. γνωρ ισουν τη ικυ, α α εκεινη, συντετριμμενη, οεν ήθ ελε χ.ανέναν. Η μητέρα. της ήξερε (χ.α.ι συμμεριζόταν) τα αισθήματα απελπισίας και πq_οοοσίας, αλλά οι πιο μαχρινοί συγγενε ί ς, ιοιαίτερα πολλές ηλικιωμένες θείες, έβαζαν συνέχεια. λόγια στην ίόια και τη μητέρα της. ιιμοu βάζουν τις φωνές, λες χαι έχω κάνει έγκλημα. Με κατηγορούν. Και έρχονται στη \ Ι Ι Ι Ι f( / J μητερα. μου και της φωναζουν κι εκε ινης λεγοντας για.τι οεν ι,, ι β 'λ λ' 1,... 1 rr την πα.ντρευεις μεχρι να α ει τα χ αματα >1 1 στερα προσυεσε: «Ε ίνοcι κόλαση να_ζεις εδώ. Αν ήξερα κάποιον να μείνω μαζί, θα πήγαινα στη Θεσσαλονίκη. Νιώθω τελείως απελπισμένη».

17 Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΓΤΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ Εθνοypιχφιχή μέθοδος κιχι πp6τυπιχ φύλου Υποψ ιάζομαι ότι πολλές από τις δηλ ώσεις των γυναικών σχετικά με το <Cεόώ)) και το <CΚάπου αλλού», το «χωριό> ' και την ιιπόλη» (πρβλ Williams 197 3) ακούγονται οικείες. Το ότι είναι οικε ίες αποδεικνύει όχι (όχι μόνο; ) ότι περιγράφουν μια κοινή εμπειρία ( αυτή προσδιορίζεται πάντα cχ.πό τις τοπ ικές συνθήκες), αλλά ότι χρησιμοποιούν ένα κοινό λεξιλόγιο κcχ. ι σύνολο ' 6 Τ ' ' ' λλ' ' 'Υ ' εικονων. ο οτι ειναι οικειες, α α, ωστοσο, ιχπουσιιχι.,ου ν απο τις αφηγήσεις μας, επιβεβαιώνει ίσω ς τη διαίσθηση του Ε. Ardener ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, <Cτα. πρότυπα. της χο ι -~ ι 1 "' 1 1 "' Ι νων ιας που μπορουν νcι. οωσουν οι γυνα.ικες υε ν ανηκουν στο ειοος '"' εκεινο Ι που μπορει Ι να γινει 1 εχ πρωτης 1 ο 'ψ εως αποοεκτο "' 1 από τους άντρες ή τους εθνογράφους» (1975: 3). Τ Ι Ι J ο προφανες ερωτημα που προκυr.τει ειναι το γιατ_!_ απουσιαζουν. Μήπως οι σημερινές εθνογραφικές μέθοδοι που χρησιμοποιούμε μας οδηγούν να αναγνωρίσουμε την κυρίαρχη ιδεολογία του φύλου ως την ιδεολογία του φύλου; Τα πλέον ζωηρά ίχνη που άφησε η εθνογραφική μέθοδο ς Ι Ι Ι "\, J λ' στον τροπο με τον οποιο γιν ον ται αντιληπτα. και ανα υονται τα φύλα από τους ανθρωπολόγους της σύγχ.ρονης Ελλάδας είναι εμφανή στον προσανατολισμό της ανθρωπολογικής έρευνας J 1 Ι ο 1 J,"\ 1 προς τα μικρα αγροτικα χωρια.. ρισμενες μα.λιστα α.πο τις σημαντικότερες μελέτες έχουν γίνει σε χωριά με λιγότερους από τριακόσιου ς κατοίκους. Οι ρίζες αυτής της προτίμησης είναι περίπλοκες. Οι ανθρωπολόγοι παραδοσιακά θεωρούν ότι ανταλλάσσου ν το πλάτος του πεδίου με το β άθος, εξετάζοντας έναν τρόπο ζωής ολιστικά και σε μεγάλη λεπτομέρεια. Η γνώση μιας μ ι -, Ι - J 'λ θ ς> λ J J κρης κοινοτητας φα ινοταν ευ ογη με οοο ογικη στρα.τηγικη. Αλλ J 1 1 J λλ α, περα α.πο α.υτο, η συ ογικη προτιμηση μας για «απομερα>j χωριά και απομονωμένα ν ησιά στηριζόταν πιθανά και σε κάποιες θεωρητικές προϋποθέσεις γ ια αυτάρκεις κοινότητες, σε Ι Ι λ 'ψ 1 λ Ι χα.ποιε ς ρομαντικες αντι η εις γ ια τον αγροτικο πο ιτισμο που παραμένει αμόλυντος από τον εκσυγχρονισμό χα.ι στην άρρητη

18 JANE COWAN εξίσωση της απόστασης στο χώρο με την απόσταση στο χρόνο. (Danforth 1984: 65, Fabian 1983). Ανεξάρτητα από τα κίνητρα., το σώμα των ανθρωπολογικών ι ι Ελλ''Ι- ι ι ι λ' κειμενων σχετικα με την α.οα συνισταται χυριως απο με ε- τες που αφορούν μικρές_ κοινότ-~τ.ες. Προς τιμή τους, οι συγγραφείς αυτών των κειμένων δεν πέφτουν εντελώς στην πα.γίδα το υ δομολειτουρyισμού. Θεωρούν τα όρια. του χωριού ευρετικό εργαλείο και στο βαθμό που σχολιάζουν τους κοινωνικούς, πολιτικούς κα.ι οικονομικούς δεσμοϋς των χωρικών με τον έξω κόσμο οεν αντιμετωπίζουν την κοινότητα του χωριού ως αυτόνομο κα.ι απομονωμένο σύστημα. 7 Συχνοc όμως δυσκολεύονται να αποφύγουν τις_μηχανιστικές ερμηνείες που απορρέουν από το μεταφορικό σχήμα που θεωρεί την κοινότητα ω ς_μια ολοκλ ι λ' Κ ι 'ζ ι ηρωμενη ο οτητα. αι ενω αναyνωρι ονται οι κοινωνικοι, οικονομικοί κα ι πολιτικοί δεσμοί με τον έξω κόσμο, η αυτονομία του χωριού ως ηθιχής κοινότητας θεωρείται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό δεδομένη.. Η τάση να θ εωρείται το χωριό ως μια ηθικά πεπερασμένη κοινότητα αντανακλά. ένα δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό της εθνογραφικής μεθόδου που έχει επηρεάσει την ανάλυση της ιδεολογίας του φύλου. Στην προσπάθεια. να κάνουν κατανοητές τις διασυνδέσε ις ανάμεσα σε διάφορους τομείς της ζωής σε ένα. συγκεκριμένο χώρο, οι ανθρωπολόγοι έχουν χρησιμοποιήσει την ένν οια. της «ολότητας>) του Durkheim και συχνά επίσης τη στρουκτουραλιστ ική προσέγγιση που απορρέει από τη σκέψη του. Οι Campbell, Περιστιάνης και du Eoulay, για παράδειγμα, εστίασαν την πρ_οσ.οχή τους στις συλλογικές παραστάσεις, εξετάζοντας όρους αξιακούς, θρησκευτικούς και τελετουργ ι κούς, καθώς και την οργάνωση του χώρου κα.ι του χρόν ου, προ κειμένου να καταν οήσουν τις ελληνικές οcντιλήψεις για. τα φύλα.. Η έμφαση στη λογ ικά συνεκτική και όχι χαοτική φύση της «διαφοράςη του ιι 'Ά.Λλου» έχει σταθ ε ί ιστορικά για. τον ανθρώπολόyο επιβεβαίωση yια την ακεραιότητα της δια.φοράς και την ηθική εξίσωση των άλλων κοινωνιών και πολιτισμών με τη δική μας. Αλλά μια τέτοια έμφαση έχει ορισμένες φορές οδηγή-

19 Η ΚΑΤ ΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΓίΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ 145 σει στην εξιδανίκευση του <ιαυτόχθονοςη συστήματος {κα.ι της συναινετικής φύσης του ) κα.ι στη θεώρηση του <<έξω» ωc,_:rι;ηγής «κλονισμού» και <<αλλαγής>> (du Boulay 1974). Ταυτόχρονα έ χει συγκοcλύψει τις ιδεολογικές εντάσεις στο εσωτεpιχό μιας συγκεκριμένης κοινότητας. Στο βα.θμό που η στρουκτουραλιστική προσέγγιση προσανατολίζεται προς τις θεμελ ιώδεις, και ά.ρα ευρύτερα. οροθετημένες, α.ντιθέσεις, μπορεί εύκολα να οδη-, λ θ f Ι λ Ι γησει σε μια μονο ι ικη περιγραφη του ιιπο ιτισμοω>. Αυτό έχει αποτελέσει πρόβλημα και για όσους από εμάς δουλεύουν με τη συναφή ((συμβολική» προσέγγιση και προσπαθούν να περιγράψουν λεπτομερώς τις ιισημασίεςη των πολιτισμικών μορφών του φύλου (π. χ., Caraveli-Chaves 1980, Danforth 1982, Herzfeld 1985 ). 8 Σε προσεγγίσεις όπου ο ι<πολιτι- ' Ι θ Ι ξ ' / f σμος» η οι <<πεποι ησεις και α ιες» κατεχουν κεντρικη θ' εση η / υπόσχονται να αποκαλύψουν μια α.υτόχθονη ποιητική ή να εξηγήσουν <ιτι πιστεύουν ο ι Χ», πώς δημιουργεί κανείς χώρο ( από λ, Θ, Ι, ) π ευρα.ς εωρια.ς, οσο και κειμενου για τις α.ντι 'θ ετες απο 'Ψ εις ατόμων που μιλούν από οια.φορετικές δομικά. {και λιγότερο ή περισσότερο ισχυρές) θέσεις στην κοινότητα (πρβλ. Clifford κα.ι Marcus 1986, Marcus και Fischer 1986); Είναι άραγε επαρκέστερη η στρατηγική της οροθέτησης των κατά. φύλα <<απόψεων» στα πλαίσια μιας και της αυτής ιδεολογίας του φύλου; Ή μή- 1 πως το ιοεο ~ λ οyικο, πε δ' ιο του φυ 'λ ου ειναι, τωρα ' πιο περιπ λ οκο, ώστε να μην μπορούμε πλέον να μιλά.με γι' αυτό στον. ενικό; 6. Επαναξιολοyώντας το φύλο Οι θεμελιώδεις κατηγορίες που επισημάνθηκαν στα παλαιότερα. κείμενο: ( ο:.pσενικό: θ:nλυκό : : Θεός: Διά~ος : : δη~ιο: ιδιωτικό : : και ούτω καθεξής) προήλθαν από έναν ιδιαίτερο α- ' / ζ / 1 Ι f~ 'λ / ζ γροτικο τρο πο ωης και απο ενα ειοος ανα. υ σης που τονι ε την ~ λ 1 f 1 Ι λ λ' ο Ι ιοεο ογικη, αν οχι πα.ντα κοινωνικη, ο οκ ηρωση. ι εκ νεου αναλύσε ις για το φύλο στην Ελλάδα: κατά την ~ελευτα.ία δεκα- - ετία οcποκλίνουν από τις αντίστοιχες των χλοccιι~ κειμένων ' 1 -, 9 Σ Ι 1 'Λ ι; "' χα.τα τροπο ουσιαστιχο. υyκεχρ ι μενα εχει υπα!-1'-:>ε ι μια ιοεο-

20 JANE COWAN λογική μετατόπιση προς την «πρακτική>>. Αυτό επέτρεψε την εστίαση της προσοχής στους κατά φύλα σκοπούς και συμφέροντα, στις διαδικασίες διαπραγμάτευσης και στη δυνατότητα κάποιων έμφυλων απόψεων. Σε μεγάλο β αθμό, ωστόσο, αυτές ο ι ε κ ν έου αναλύσεις έχουν αμφισβητήσει μόν ο την ερμηνεία. των β ασικών κατηγοριών που επισήμαν αν τα κλασικά. κε ίμενα, όχι την ουσιαστική τους εγκυρότητα ως κατηγοριών «Κατάλλη λων γ ια. να σχέφτέσαι με αυ τές». Συνεχίζου με να ε~~-ιάζουμε τι ς «καλές», ν οικοκυρές γυναίκες των αγροτικών περιοχώ'ν {αλ λά πρβλ Buck Satton 1986). Και αγωνιζόμαστε ακόμα να ενσωματώσουμε τις ιστορικά μεταβαλλόμενες αντιλήψεις για τα φύλα στις αντίστοιχες θεωρίες μας (αλλά. πρβλ Loizos και Papataxiarchis 1991, Παπαγα.ρουφάλη 1986). Εκείνο που αποδεικνύουν οι μαρτυρίες των κοριτσιών είνα ι ότ ι ακό~α. και σε τοπικό επίπεδο έχει ίσως σημασία να. μιλάμε / για τοπικες ' ιοεο 11' λ ογιες των φυ 'λ ων και να καταπιανομαστε ' με τ ις μεταξύ τους σχέσεις. Τα κορίτσια στον Σοχό αμφισβητούν τη ιιφυσικήη βάση των περιορισμών στη ζωή του ς μέσα από f " λ Ι Ι Ι Ι ~ t / αυ τη την ιοεο ογια του τοπου αυτο ομως3 ειναι το μονο ενα λλ αχτ ικο ' οραμα.. ι Q φεμινισμος ' μπαινει ι ο ' λ ο κα ι περισσοτ ' ερο στον τοπικό λόγο και χρειάζεται να δούμε πώς χρησιμοποιούνται οι ιδέες τη ς ιιισότητας>> κα ι του «φεμινισμού» στα συγκεκριμένα. επιχειρήματα. σχετικά με τους άντρες και τις γυναίκες, ι ι ι ι απο πο ι ους χρησιμοποιουνται και εναντιων ποιων και πως ο φεμινισμός {όπως γίνεται χα.τα.νοητός τοπικά.) συγκλίνει (ή διακ ρ ίνεται ) με άλλες ιδεολογίες των φύλων. Χρειάζεται, τέλος, να εξετάσουμε την αλληλεπίδραση των ιδεολογιών των φύλων στην οροθέτηση των επιλογών που μπορούν να φανταστούν τα ν εαρ.ι_ κορίτσια ως επιθυμητές και εφικτές στις πραγματ ικές συνθήκες της ζωής τους. Η ιδεολογία του τόπου ως μορφή αυ τόχθονης ανάλυσης είναι οπωσδήποτε περιορ ισμένη, συσκοτίζει λ ' ' 1 την περιπ οκοτητα και τις αντιφασεις της καταπιεσης των γυναικών. Μήπως όμως παρέχ_ει ένα πρώτο πεδί ο για σκέψη και <;> ' Q ' ' ' ξ ι ο ραση ; ι μαpτυpιες των κορ ιτσ ιων πρεπε ι να ε εταστοuν σε σχέση με τ ο κυρίαρχο μοντέλο, ω ς απόπειe_α ί:!:ιας σχετικά. αν ί -

21 ., ')Ι Η ΚΑΤ ΑΣΚ.ΕϊΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ 147 σχυρης ομάδα.ς για α.υτόχθονη α.πομυστικοποίηση [ μολονότι -κα ι αυτό έχει σημασία.- δημιουργ ε ί μια νέα μυστικοποίηση (πρβλ Barnett και Silverma.n 1979)]. Εμπειρικά, οι μαρτυρίες " ι ι 'ζ ι 'λ ι σειχνοuν οτι χ_ρεια εται να. κα.τανο~ε τα φu α 9J:ι.. ως μια απαραίτητα. ενωτική και ολοκληρωμένη ιδεολογία, αλλά, σε ορισμένες π εριπτώσεις τουλάχιστον, ως ένα πεόίο αμφϊσβητ_ού μενων σημασ ιώ ν. Στον Σοχό τα ανύπαντρα. κορίτσια αποδίδουν τα στενά όρια του σημερινού κα.ι μελλοντικού κόσμου τους όχι στη δική τους «ηθικά. βεβαρημένη φύση)), αλλά πιο συχνά στο πού και με ποιους ζουν. Είναι παγιδευμένα -=κο ινωνικά και συνα.ισθημα.τι- ' / 1 J ~ 1 1 κα- σε εναν κοσμο σημασ ι ων, που οια.μορφωνει την εμπειρια τους κατά τρόπους που δεν μπορούν να ελέγξουν, ενάντια στους ι ι ι λ ι ( λ ι οποιους ομως μπορουν να. «επιχειρημα.το οyησουν» μο ονοτι ι ι λ } λ β ι ι ι στιγμια.ια. και ανωφε α α.μ ανοντα.ς ρητορικα τις οcποστα.σεις τους από οcυτό τον κόσμο. Εξετάζοντοcς ίσως την οcλλοτρίωση ι ι ' " ι 'λ ι " αuτων των κορ ιτσιων α.πο τα ισα.νικοc των φυ ων, οπως οιαφυλά'σσονται στην ελληνική «ετερότητοc», θα μπορέσουμε να χα-, ι τα.νοησουμε την ε μπειρια τους. Μετάφραση: Αμlκα Αυκιαpδοποuλου ΣΗΜΕΙΩΣΕ ΙΣ 1. Αυτός ο χαρακτηρισμός των συμβολικών σημασιών των φύλων ως <<αμετάβλητων'' βρίσκεται σε ριζική αντ ίθεση με τη συνεχή αναφορά της du Boulay στις θεμελιώδεις αλλαγές αξιών σε άλλους τομείς της ζωής. 2. Οι ηλικίες τωv πληροφορητριώv μου κυμαίνονταν από f6 ως 32. Επιλέγω σχόπιμα τον όρο «κορίτσιω~, ως μετάφραση της έμφυλης κατηγορίαζ με την ο ποία χαρακτηρίζονται: κορίτσι {τοπικά κοpτσούδα ). Αν και για τα άτομα αυτά χρησιμοποιείται και η λέξη κοπέλα, ο όρος «κορίτσι" ορίζει τ-ην αντίθεση με τη γυναίκα ή θήλυ που είναι ή ήτα.ν -παντρεμένη. Τεχνικά, λοιπόν, δε ~ηλώνει μια ηλ ικιακή κατηγορία. α.λλά μάλλον την κατάσταση αγαμίας. Από την άλλη πλευρά, παραμένουν κάποιες σημασιολογικέζ αποχρώσεις ανωρ ι μότητιχς, αφέλειιχζ, ακόμιχ και κοινωνικής ιιιχσημαντότητοις11 στον όρο ιικορίτσω, που αποδίδοντιχι πολύ καλά με τον α.yγλιχ.6 όρο ιιgi rln. Τέτο ιες αποχρώσεις ιχποτελούν αναγνωρ( σιμα εθνογραφικά στοιχεία στον Σοχ_ό, έκδηλα τόσο στην ιιπατpιαρχιχή,,, όσο κιχ ι

22 JANE COWAN στην «π ροστατευτική)) ( <Cπατερν αλιστ ική») αντιμετώπιση αυτών των κοριτσ ιών. Π ρέπει, ωστόσο, να αναζητήσουμε παραπέρα το βαθμό στον οπο ίο και εμε ίς, ως ανθρωπολόγοι, ε ίμαστε υπ εύθυνο ι γιοι το ότι παραλ είψαμε να ακούσουμε και να πάρουμε σοβαρά υπόψη μας τα λεγόμενα των κοριτσιών. 3. Γι οc παράδειγμα, όπως διερεύνησα σε μια άλλη εργ ασία, η ε μφάν ιση ενός νέου τύπου καταστήμοιτος στην πόλη, της καφετερίας, έχε ι προκαλέσε ι συζητή σεις ακριβώς επειδή αμφισβητ ε ί τοc παραδοσ ιακά χωρικά σύνορα των φύλων (Cowan 1991). 4. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε αυτού του ε ίδους τις εξηγήσεις το θηλυκό, σαν πε ιρασμό ς, είναι ίιyυναίκα», ενώ σαν ευάλωτο πλά.σμοι ε ίν αι <<Κορίτσι >>. 5. Θα μπορούσε κοινε ίς να βρε ι παραδε ίγματα γ ια να δείξει ότι η διαφορά αντ ίληψης οινοιψέρετοιι στ ο κατά πόσο το κορίτσι είνα ι ιιοικό μας» ή ιικάποιου άλλου~>, αν και η έρευνά μου οδηγεί στο συμπέρασμα ότ ι το θέμα δεν μπορεί να ανοιχθεί σε μ ια απλή διχοτόμηση του τύπου ξένος/δικός μοις. 6. Πράγματι, η ιιιδ εολογ(α του τόπου~> αποτελεί μια. ιδιαίτερη, στρατηγικά αναπτυγμένη, εκδοχή μιας πιο πλατιά διαδεδομένης φ ιλελεύθερης και ατομ ικ ι σηκής ιδεολογίας που χαρακτηρίζε ι προωθημένες καπιταλιστικές κοινωνίες και η οποία εμπεριέχει εξελικτικές υποθέσεις σχετικά με την ιιοπισθοδρομιχή)) ύπαιθρ ο και τις ιιπροοδευτιχές πόλε ις» και τοποθετεί τον ηθικό εαυτό μέσα στο άτομο,.αντί να θεωρε ί ότι ορίζετα ι απ ό τ ις σχέσεις τ ου με τους άλλους. 7. Πράγματ ι, ο ι εργασίες πολλών από τους ίδιους αυτούς εθνογράφους των μικρών κοινοτήτων πάνω στι ς διαδ ικασίες μετανάστευσης και τις σχέσεις αστικών-αγροτικών περιοχών βε β αιώνει τη βούλησή τους να τοποθετήσουν το χωρ ιό μέσα στις ευρύτερες δομές και διαδικασίες του κρ άτους. 8. Στις αναλύσεις με ερμηνευ τική κατεύθυνση επιβάλλ εται επίσης να μην παραβλέπουμε τα ζητήματα εξουσίας. Π ρβ. την παρατήρηση τ ου Roger Keesing: ιιεκεί που οι φεμινίστριες και οι μαρξιστές ανακαλύπτουν καταπίεση, οι συμβολιστές ανακαλύπτ ουν σημασίε ς» (παροcτίθεται στον Scholte 1986: 9). 9. Θα μπορούσε κανείς να χρονολογήσει την έναρξη ίχυτής της εκ νέου ανάλυσ-ης με τη Friedl το Ο αριθμός των νεότερων αναλύσεων συνεχίζει να αυξάνει μια καλή ιδέοι των θεωρητικών κατευθuνσεων που παίρνουν αυτές μπορούμε να ι:ιποχτήσουμε από το συλλογικό τόμο που επιμελείται η Dubisch (1986), από τις εργασ ίε ς της Handman 1983, του Herzfeld 1985 κα ι τις διάφορες εργασίες στο JMGS 1(1), Μάιο ς ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ardener, Ε ιιbelief and the Problem of Women>1. Στο S. Ardener ( επιμ.) Perce1Ύ1Ώg Women. Νέα Τόρκη : Halsted Press. Barnett, S. και Μ. G. Silverman 1979 Ideology an d Everyday Lίfe: Anthropology, Neomarxist Thought and the Problem ο[ Jdeology and tbe Social Wbole. Ann Arbor: University of Michigan Press. Βοοη, J Other Tribes, Other Scribes: Symbolic Anthropology in the Com-

23 Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΉ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ parative Study of Cultures, Histories, ReHgions and Texts. Cambridge: Cambridge University Press. Buck Sutton, S ιινew Patterns for ViJ\age Women in Athens». ]ournal of Modern Greek Studies 4 (1 ): Campbell, J Honour, Family and Patronage: Α Study ο{ lnstitutions and Moral Values in a Greek Mountain Community. Οξφόp8η: Clarendon Press. Caraveli-Chaves, Α ιιbr i dge Between Worlds: The Greek Women's Lament as Communicative Event». ]ournal of American Folldore 93: Clifford, J. χοcι G. Ε. Marcus 1986 Writing Culture: The Poetics and the Politics of Ethnograpby. Berkeley: University of Californ ίa Press. Collier, J ιιfrom Mary to Modern Woman: The Material Basis of Marianismo and its Transformation in a Spanish Village". American Ethnologist 13(1): Co'van, ]. Κ ιιgoing Out for Coffee: Contesting the Grounds of Gendered Pleasures in Everyday Sociability1>. Στο Ρ. Loi:ws και Ε. Papataxiarchis (επιμ.) Contested Iden tities: Gender and Κinship ιίι Modern Greece. Princeton: Princeton University Press. Danforth, L ι<the ldeologjcal Context of th e Search for Continuities in Greek Culture>>. ]ournal of Modern Greek Studies 2( 1): Danforth, L. Μ Th e Death Rituals.of Rural Greece. P rinceton: Princeton University Press. Dimen, Μ. χαι Ε. Friedl (επιμ.. ) 1976 ιιregional Variation in Greece and Cyprus: Towards a Comparative Perspective οη the Ethnography of Greece>). Annals of the Nev. York Academy of Sciences 268: 1-46S. Dubisch, J. (επιμ.) 1986 Gender and Power in Rural Greece. Princeton: Prince. 1 ton University Press. du Boulay, J Portrait of a Greek Mounωn Village. Οξφόρδη: Clarendon Press. Fabian, J Time and the Other. Νέα Υόρκη: Columbia University Press. Friedl, Ε ιιτhe Positίo n of Women: Appearance and Reality». Antlιropσlogical Quarterly 40: Handman, Μ. Ε La Viσlence et la Ruse: Hommes et Femmes dans un Village Grec. EDISUD. Herzfeld, Μ The Poetics of Manhood. Princeton : Princeton University Press. Hirschon, R ιιο peη Body/C\osed Space: The Transformation ο[ Female Sexuality>). Στο S. Ardener (επιμ.) Defining Females: The Nature ο[ Women in Society. Λονδίνο: Croom Helm.. ]ournal of Modern Greek Studies 1(1), Τεύχος με θέμα ιιwomen and Men ίη Greece: Α Society in Transi tioωi. Επιμέλεια: L. Mackrakis και Ρ. S. Al1en. Loizos, Ρ. κοcι Ε. Papataxiarchis 1991 ιιgender and Κinship in Marriage and Alter native Contexts)>. Στο Ρ. Loizos και Ε. Papataxi archis (επιμ. ) Contested ldentities: Gender and Kinship i11 Modern Greece. Princeton: Princeton University Press. Marcus, G. Ε. χαι Μ. Μ. J. Fischer 1986 Anthropσlogy as Cultural Critique: An

24 150 JANE COWAN Experimental Moment in the Human Sciences. Chicago: University of Chicago Press. Παπαyαροuφάλη, Ε «Ελληνίδες Φεμινίστριες: Ιδε ολογία των Φύλων και Πρακτική σε Συνοικιακούς Σuλλόyοuς και την Οικογένεια)). Εργασία που παρουσιάστηκε στο Συμπόσιο Κοινωνικής Ανθρωπολογ ίας, Μυτιλήνη 1-5 Σεπτεμβρίου t 986. ' Peristiany, J Honour and Shame: The Values ο[ Mediterra.nean Society. Λονδίνο: Weidenfeld and Nicholson. Rushton, L <<Doves and Magpies: Village Women in the Greek Orthodox Church». Στο Ρ. Holden (επιμ. ) Women's Religious Experience. ΛονδΊvο : Croom Helm. Scholte, Β <cthe Charmed Circle of Geertz's Hermeneutics: Α Neo-Marxist Critiquen. Critique ο[ Anthropology 6(1). Williams, R The Cnuntry and the City. Frogmore: Paladin Press.,.