Μελέτη για τα στερεότυπα απέναντι στις γυναίκες στην εργασία

Transcript

1 OΜΙΛΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ UNESCO Μελέτη για τα στερεότυπα απέναντι στις γυναίκες στην εργασία Ενημερωτικό υλικό και μελέτες του Ομίλου για την Unesco Δήμου Αμαρουσίου Περιφέρειας Αττικής Στο πλαίσιο της υλοποίησης του σχεδίου δράσης: «Δίκτυο προώθησης της ισότητας των φύλων και αντιμετώπισης της έμφυλης βίας και των κοινωνικών στερεοτύπων»

2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή Τα στερεότυπα των γυναικών Τα στερεότυπα των ανδρών Η μελέτη σχετικά με τα στερεότυπα στον εργασιακό χώρο Στόχος Στάδια της Μελέτης Επεξεργασία αριθμητικών δεδομένων Τα αποτελέσματα αναλυτικότερα: Ταξινόμηση Κατάταξη Φύλο & επιλογή εργασίας Προβλήματα στο χώρο εργασίας Θέματα εκπαίδευσης, εξέλιξης, ισότητας των ευκαιριών Ανάλυση περιεχομένου - Συμπεράσματα

4 1. Εισαγωγή 1.1. Τα στερεότυπα των γυναικών Τα στερεότυπα των φύλων αρχίζουν με τη γέννηση ενός μωρού. Μόλις μάθουμε ότι το νεογέννητο είναι κορίτσι, αρχίζει αμέσως και η κατάλληλη διακόσμηση: ένα ροζ δωμάτιο μαιευτηρίου γεμάτο με πεταλούδες και λουλούδια. Μετά απ αυτό, στο σπίτι θα γεμίσουμε τη ντουλάπα της με εντυπωσιακά φορέματα και τα κουτιά με τα παιχνίδια της θα είναι είτε κούκλες, είτε είδη κουζίνας, όπως σετ τσαγιού για παράδειγμα. Τι κάνουμε ουσιαστικά μ αυτό; Ακόμα κι αν πολλοί γονείς δεν το συνειδητοποιούν, θέτουμε στο παιδί μας το πρότυπο του να γίνει η "Perfect Lady" δηλαδή η τέλεια γυναίκα. Αυτόματα, όμως, ενεργοποιείται και η διδασκαλία της στο πώς είναι, τελικά, η στερεότυπη γυναίκα. Μαθαίνουμε στα κορίτσια από μωρά να φορούν φορέματα, να βοηθούν στη μαγειρική, το σιδέρωμα και την τακτοποίηση των ρούχων, τη φροντίδα των μωρών. Καλλιεργούμε από νωρίς το μεγαλύτερο και το πιο κοινό στερεότυπο για τις γυναίκες. Πόσοι από σας έχετε προσέξει ένα μικρό κορίτσι να παίζει στο σπίτι; Ακόμη και από την ηλικία των πέντε ή έξι, γνωρίζει πολύ καλά ακόμη και στο παιχνίδι, που παίζει, ότι αυτή υποτίθεται θα μείνει στο σπίτι με το μωρό - κούκλα, ενώ ο σύζυγος - αγόρι, που πιθανότατα παίζει μαζί της, πηγαίνει να εργαστεί ή να κάνει κάτι άλλο. Εδώ είναι ένα άλλο στερεότυπο: οι γυναίκες μένουν στο σπίτι, ενώ οι άνδρες πηγαίνουν να εργαστούν. Ενώ υπάρχουν ένα εκατομμύριο στερεότυπα για τις γυναίκες, ενδεικτικά παραθέτουμε τα πιο συνηθισμένα: Οι γυναίκες κάνουν πιο «καθαρές» δουλειές, όπως γραμματείς, δάσκαλοι βιβλιοθηκονόμοι, κ.λπ. Οι γυναίκες είναι οι νοσηλεύτριες, όχι οι γιατροί. Οι γυναίκες δεν είναι τόσο δυνατές, όσο οι άνδρες. Οι γυναίκες υποτίθεται ότι πρέπει να βγάζουν λιγότερα χρήματα από τους άνδρες. Οι γυναίκες δε χρειάζεται να πάνε στο Πανεπιστήμιο. Οι γυναίκες δεν πρέπει να αθλούνται. Οι γυναίκες δε μπορούν και δεν πρέπει να είναι πολιτικοί. Οι γυναίκες υποτίθεται ότι είναι υποχωρητικές και πρέπει να κάνουν ό,τι τους λένε. Οι γυναίκες μαγειρεύουν και κάνουν τις δουλειές του σπιτιού. Οι γυναίκες είναι υπεύθυνες για την ανατροφή των παιδιών. Οι γυναίκες δεν έχουν τις τεχνικές δεξιότητες και δεν είναι καλές στις βαριές τεχνικές δουλειές. Οι γυναίκες αγαπούν να τραγουδούν και να χορεύουν. Οι γυναίκες δεν παίζουν βιντεοπαιχνίδια. Οι γυναίκες δε φλερτάρουν Τα στερεότυπα των ανδρών Τα στερεότυπα δεν είναι διαφορετικά, όταν περιμένουμε ένα αγόρι. Το μαιευτήριο είναι στολισμένο με μπλε, η ντουλάπα του είναι ή θα είναι γεμάτη με μικροσκοπικά τζιν, πόλο μπλουζάκια και μπότες και το θέμα των παιχνιδιών του: ζώα της ζούγκλας, αυτοκινητάκια, φορτηγά, φιγούρες και τα βιντεοπαιχνίδια. Από την αρχή τα αγόρια μαθαίνουν να είναι σκληρά, να είναι προστατευτικά, και να υπερασπίζονται μόνα τους τους εαυτούς τους. Τα αγόρια διασκεδάζουν και τα κορίτσια κάνουν όλη τη δουλειά, έτσι τους λένε. Μην εκπλαγείτε, εάν ακούσετε ή έχετε ακούσει ότι οι περισσότεροι γονείς παραδέχονται ότι δεν διδάσκουν ποτέ στα αγόρια τους πώς να κάνουν τις μικροδουλειές, όπως το πλύσιμο των πιάτων ή το δίπλωμα των ρούχων μετά το πλυντήριο - στεγνωτήριο. 4

5 Αντ' αυτού, διδάσκονται ότι ορισμένες δουλειές του σπιτιού είναι αποκλειστικά εργασία των γυναικών. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό στερεότυπο, αλλά η πλειοψηφία των νοικοκυριών σήμερα θα αποδεχθεί ότι αυτό είναι η αλήθεια. Οι άνδρες πρέπει να κάνουν τις λεγόμενες «βρώμικες» δουλειές και κάποιες άλλες, που απαιτούν κυρίως μυϊκή δύναμη. Αυτό το μαθαίνουν από μικρά αγόρια και τελικά το στερεότυπο συνεχίζεται. Για να δημιουργήσουμε την αντίθεση με τα προηγούμενα στερεότυπα, ιδού ένας «ενδεικτικός» κατάλογος: Όλοι οι άντρες απολαμβάνουν να εργάζονται στα αυτοκίνητα. Οι άνδρες δε μπορούν να είναι νοσοκόμες, είναι κυρίως γιατροί. Οι άνδρες κάνουν «βρώμικες δουλειές», όπως οι οικοδόμοι, μηχανικοί αυτοκινήτων. Δεν είναι κατάλληλοι για γραμματείς ή δάσκαλοι. Οι άνδρες δεν κάνουν δουλειές του σπιτιού και δεν είναι υπεύθυνοι για τη φροντίδα των παιδιών. Οι άνδρες παίζουν βιντεοπαιχνίδια. Οι άνδρες ασχολούνται με τον αθλητισμό. Οι άνδρες απολαμβάνουν τις υπαίθριες δραστηριότητες, όπως κάμπινγκ, ψάρεμα και πεζοπορία. Οι άνδρες είναι τεμπέληδες ή/και βρώμικοι. Οι άντρες είναι καλοί στα μαθηματικά. Είναι πάντα οι άνδρες, που εργάζονται στον τομέα της επιστήμης, της μηχανικής, καθώς και άλλους τεχνικούς τομείς. Οι άνδρες δε μαγειρεύουν, δε ράβουν ή δεν κάνουν χειροτεχνίες. Θα αναρωτιέστε, εάν όλα αυτά, που αναφέρθηκαν είναι αλήθεια και εάν αυτό εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να είναι αποδεκτό από πολλούς άνδρες ή γυναίκες; Το ανησυχητικό είναι ότι τα στερεότυπα αυτά μπορούν να ισχύουν ακόμη και για σάς προσωπικά. Αυτό είναι τελικά εκείνο, που τα κάνει στερεότυπα; Το γεγονός ότι αυτές οι θέσεις θεωρούνται «ο κανόνας» και αναμένεται να γίνουν το «πιστεύω», η «νόρμα» από κάθε άνδρα ή γυναίκα, καταλήγει να είναι το κλειδί της μελέτης μας. Οι άνδρες και οι γυναίκες είναι άτομα. Είναι σίγουρα, κάτι περισσότερο από αρσενικό ή θηλυκό. Το φύλο μας είναι μόνο ένα μέρος του ποιοι είμαστε. Δεν μας καθορίζει ως ανθρώπους. 2. Η μελέτη σχετικά με τα στερεότυπα στον εργασιακό χώρο 2.1. Στόχος Η προηγούμενη έρευνά μας αφορούσε στην προβαλλόμενη εικόνα της γυναίκας από την τηλεόραση. Εκεί παρατηρήσαμε τα αποτελέσματα και αξιολογήσαμε τα συμπεράσματα, που αφορούσαν στον προβαλλόμενο ρόλο των δύο φύλων από την τηλεόραση. Διαπιστώθηκε, πως υπάρχει μια μικρή διαφοροποίηση ως προς τη σειρά, που εμφανίζονται τα διάφορα χαρακτηριστικά ανδρών και γυναικών (δυνατό, σκληρό, ευαίσθητο, αδύναμο και εκτός οικίας) στην τηλεόραση και πώς αυτά ενσωματώνονται στην καθημερινότητά μας. Η έρευνα τελικά κατέδειξε ότι οι γυναίκες παρουσιάζονται στη σημερινή εποχή πιο δυναμικές και περισσότερο αφοσιωμένες στην επαγγελματική τους καταξίωση, στην κοινωνική τους ανέλιξη και στην ασχολία τους με τα κοινά, στοιχεία, που σε παλιότερες εποχές θα τα βρίσκαμε αποκλειστικά στους άνδρες. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η δημιουργία ενός εργαλείου μέτρησης και αξιολόγησης των στερεοτύπων, που εμφανίζονται στο χώρο εργασίας και ιδιαίτερα των επιχειρήσεων και αφορούν την (ανι)ισότητα των φύλων και πώς αυτή επιδρά στη δημιουργία στερεοτύπων. 5

6 Παράλληλα, με το εργαλείο αυτό θα μπορούμε να διαπιστώσουμε σε ποιο σημείο βρίσκονται οι επιχειρήσεις, όσον αφορά την ισότητα, τις πρακτικές που εφαρμόζουν και πως αξιολογούν την αποτελεσματικότητά του. Πρωταρχικά έγιναν επαφές με μικρές επιχειρήσεις και επιλέχθηκε το εργαλείο εκείνο, που μπορεί να έχει την καλύτερη εφαρμογή στις επιχειρήσεις αυτού του τύπου. Το εργαλείο αυτό περιελάμβανε ερωτήσεις ανοικτού και κλειστού τύπου, προκειμένου να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε μία αντιπροσωπευτική εικόνα για τις πρακτικές, που εφαρμόζουν οι συγκεκριμένες επιχειρήσεις, στις οποίες διανεμήθηκε το ερωτηματολόγιο. Επιπλέον, προέκυψαν παραδείγματα καλών πρακτικών από επιχειρήσεις, που ήδη λειτουργούν με μία καινοτόμο οργάνωση και εφαρμόζουν πρακτικές, που σκοπό έχουν την προώθηση της ισότητας στο χώρο εργασίας, έτσι ώστε οι χρήστες του εργαλείου, ακόμα κι αν δεν εφαρμόζουν παρόμοιες πρακτικές, να μπορέσουν να πάρουν ιδέες για τη μελλοντική τους οργάνωση. Στη συνέχεια και ύστερα από παρατηρήσεις, που έκαναν οι ίδιες οι επιχειρήσεις, το κείμενο εμπλουτίστηκε, ώστε να ταιριάζει στο αντιπροσωπευτικό δείγμα, που χρησιμοποιήθηκε. Η έρευνα αναρτήθηκε ήδη στην ιστοσελίδα του Ομίλου μας, ενώ, θα αποτελέσει βασικό υλικό των Ημερίδων, που θα υλοποιηθούν από εμάς, αλλά και άλλους οργανισμούς, που δραστηριοποιούνται σε θέματα ισότητας. Τέλος, εκδόθηκε και προωθητικό φυλλάδιο για την καλύτερη διάδοση του εργαλείου Στάδια της Μελέτης Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε σε τρία (3) στάδια. 1 ο Στάδιο: τυποποίηση της μεθοδολογίας υλοποίησης και έναρξης του έργου μελέτης, οριοθέτηση της ομάδας - στόχου 2 ο Στάδιο: διεξαγωγή έρευνας σε επιλεγμένες περιοχές της γεωγραφικής περιφέρειας Αττικής (Δήμος Αμαρουσίου και όμοροι Δήμοι) 3 ο Στάδιο: επεξεργασία και τυποποίηση των μοντέλων νέων μέτρων Η οριοθέτηση των ομάδων στόχου έγινε με το κριτήριο της διερεύνησης συγκεκριμένων βιβλιογραφικών πηγών για την έννοια της βίας κατά των γυναικών - θυμάτων και τις διαστάσεις της, καθώς και της διερεύνησης του θεσμικού πλαισίου για την τυποποίηση των γυναικών - θυμάτων βίας Επεξεργασία αριθμητικών δεδομένων Τα αποτελέσματα των ερωτήσεων καταγράφηκαν αρχικά σε υπολογιστικά φύλλα, ενώ δευτερογενώς, πραγματοποιήθηκε μεταφορά και επεξεργασία των δεδομένων σε ειδικό λογισμικό στατιστικής ανάλυσης (spss). Στη συνέχεια δημιουργήθηκαν από τα προγράμματα γραφικές αναπαραστάσεις (ραβδογράμματα) δεδομένων, με σκοπό την καλύτερη απεικόνιση και παρουσίασή τους. Σε συγκεκριμένες περιπτώσεις πραγματοποιήθηκε ανάλυση κατηγορικών δεδομένων (Pearson s Chi-square (χ 2 ) test) από το πρόγραμμα Spss. Για να εξετάσουμε αυτή τη σχέση χρησιμοποιήσαμε το Pearson s Chi-square (χ 2 ) test. Το τεστ αυτό βασίζεται στη σύγκριση των συχνοτήτων, που παρατηρούμε στην κάθε κατηγορία (observed frequencies), με τις συχνότητες, που θα αναμέναμε να έχουμε στις κατηγορίες αυτές από τύχη (expected frequencies). Με άλλα λόγια, έχουμε ένα θεωρητικό μοντέλο για το πως θα περιμέναμε να είναι τα δεδομένα μας και το συγκρίνουμε με το πως είναι τα δεδομένα μας και παίρνουμε μία εκτίμηση goodness-of-fit. 6

7 Για παράδειγμα στην ερώτηση: «Πιστεύετε πως το φύλο σας έχει επηρεάσει την επιλογή της εργασίας/απασχόλησής σας;», θα παρατηρούσαμε τα εξής: ΕΡΩΤΗΣΗ 5 ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΦΥΛΟ ΑΝΤΡΕΣ ΣΥΝΟΛΟ Πιστεύετε πως το φύλο σας έχει επηρεάσει την επιλογή της εργασίας/απασχόλησής σας; ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ Count % ΑΠΌ ΑΠΟΨΗ 62,80% 37,30% 100,00% ΦΥΛΟΥ Count % ΑΠΌ ΑΠΟΨΗ ΦΥΛΟΥ 46,70% 53,30% 100,00% Count % ΑΠΌ ΑΠΟΨΗ ΦΥΛΟΥ 55,60% 43,20% 100,00% Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 2,396(a) 2 0,302 Likelihood Ratio 2, ,257 Linear-by-Linear Association 1, ,315 N of Valid Cases 81 Ερμηνεία μεταβλητών: χ 2 : δείχνει, αν υπάρχει σημαντική σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών (δε δείχνει το βαθμό της σχέσης). Likelihood ratio: εναλλακτικό του χ 2, καταλληλότερο για μικρά δείγματα. Linear-by-Linear Association: δείχνουν την ισχύ της σχέσης (από 0 έως 1). Ο πρώτος δείκτης είναι κατάλληλος για πίνακες 2x2, ενώ ο δεύτερος όταν η μία μεταβλητή έχει περισσότερες από δύο κατηγορίες. Ας δούμε τα αποτελέσματα αναλυτικότερα. 7

8 2.3. Τα αποτελέσματα αναλυτικότερα: Ταξινόμηση Κατάταξη Ως προς την ταξινόμηση του δείγματος. 1. Το πρώτο και σπουδαιότερο ως προς την κατάταξη είναι η τυπολογία σε σχέση με το φύλο. Στη σχέση αυτή 30 άτομα ήταν άνδρες, ήτοι ποσοστό 63% των ερωτηθέντων και 51 γυναίκες, δηλαδή 37% των ερωτηθέντων. ΦΥΛΟ ΠΟΣΟΤΗΤΑ Άνδρες 30 Γυναίκες Σε σχέση με την οικογενειακή κατάσταση των ερωτηθέντων, έγγαμοι ήταν 28 άτομα, δηλαδή 35% των ερωτηθέντων, άγαμοι 44, δηλαδή 54% των ερωτηθέντων, διαζευγμένοι 6, δηλαδή 7% των ερωτηθέντων, ενώ σε κατάσταση χηρείας ήταν 3, δηλαδή, 4% των ερωτηθέντων. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΣΟΤΗΤΑ Έγγαμος 28 Άγαμος 44 Διαζ/νος 6 Χήρος 3 Σύνολο Σε σχέση με το μορφωτικό επίπεδο των ερωτηθέντων, απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ήταν 2, ήτοι 3% των ερωτηθέντων, δευτεροβάθμιας 23, δηλαδή 28% των ερωτηθέντων, τριτοβάθμιας 37, ήτοι 46% των ερωτηθέντων και κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών ήταν 19 ερωτηθέντες, δηλαδή, 23% των ερωτηθέντων. ΜΟΡΦΩΣΗ ΠΟΣΟΤΗΤΑ 1ΒΑΘΜΙΑ 2 2ΒΑΘΜΙΑ 23 3ΒΑΘΜΙΑ 37 MASTER 19 ΣΥΝΟΛΟ 81 8

9 4. Το ηλικιακό προφίλ των ερωτηθέντων διαμορφώθηκε ως εξής: 25 από τους ερωτηθέντες ανήκαν στην ηλικιακή ομάδα από 20 έως 29 ετών, δηλαδή 31% των ερωτηθέντων, 32 σε εκείνη από 30 έως 39 ετών, ήτοι 39% των ερωτηθέντων, 12 στην ομάδα και ετών, ήτοι ποσοστό 15% για κάθε ομάδα ΗΛΙΚΙΑ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΣΥΝΟΛΟ Φύλο & επιλογή εργασίας Το πρώτο ενδιαφέρον στοιχείο της έρευνας είναι ότι οι γυναίκες δε θεωρούν, πως το φύλο τους έχει επηρεάσει την επιλογή της εργασίας τους, αφού μόνο 14 στις 51 γυναίκες θεωρούν, πως το ότι είναι γυναίκες επηρεάζει την επιλογή της εργασίας. ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % OXI 31 62, ,3 NAI 14 46, ,3 Πιο κοινή, βέβαια, είναι η άποψη των δύο φύλων σχετικά με το κατά πόσο το φύλο αποτελεί κριτήριο επιλογής σε συγκεκριμένες επαγγελματικές θέσεις. Περίπου το 60% και των δύο φύλων συμφωνεί ότι το φύλο δεν αποτελεί τον πρώτο και κύριο παράγοντα, αλλά υπεισέρχονται και άλλοι παράγοντες, όπως θα αναλυθεί και παρακάτω. Συγκεκριμένα, το 63,30% των ανδρών και το 58,80% των γυναικών απαντούν «όχι», στο εάν το φύλο καθορίζει θέσεις και επαγγέλματα. 9

10 Είναι, όντως, ένα συμπέρασμα, που αξίζει της προσοχής μας, δεδομένης της αντίληψης, που επικρατεί ακόμη και στις ημέρες μας, ότι οι διευθυντικές θέσεις, συνήθως, «προσφέρονται» στους άντρες και οι περισσότερο «γραμματειακής υποστήριξης» θέσεις στις γυναίκες. Στο ακόλουθο διάγραμμα, το εν λόγω αποτέλεσμα παρουσιάζεται για την κάθε ομάδα σε σχέση με το σύνολο των απαντήσεών της, για να τονισθεί η διάκριση, που έχει το «ναι» ή το «όχι», ως προς το σύνολο των ερωτώμενων. Και αυτό θα συνδυασθεί με τα συμπεράσματα μιας άλλης ερώτησης της έρευνάς μας. ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 58,8 39,2 100 ΑΝΤΡΕ ΠΟΣΟΣΤΟ % 63,3 36,7 100 Όπως αναφέρθηκε πριν, σε επίρρωση της θέσης περί της μικρής σημασίας, που αποδίδουν τα φύλα στην κατάκτηση μιας θέσης, παρατίθεται το στατιστικό δείγμα της συσχέτισης του φύλου με την επαγγελματική εξέλιξη πλέον. Τα φύλα αρνούνται τη συσχέτιση αυτή σε ποσοστό κοντά στο 60% των απαντήσεων. ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 56,9 43,1 100 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % Παρά, όμως, το γεγονός της ομοιότητας, που εμφανίζουν οι απαντήσεις των φύλων στο ζήτημα της επαγγελματικής εξέλιξης ή επιλογής, δεν παρατηρείται το ίδιο στο κατά πόσο κάποιος/α είναι ικανοποιημένος ή από την εργασία, που ασκεί ή την ίδια την επαγγελματική του εξέλιξη. 10

11 Οι γυναίκες δείχνουν να είναι δυσαρεστημένες απ αυτή (αρνητική εικόνα για την επαγγελματική εξέλιξη σε ποσοστό 57%), σε αντίθεση με τους άντρες, που δηλώνουν ευχαριστημένοι (θετική εικόνα για την επαγγελματική εξέλιξη σε ποσοστό 60%). Το παρακάτω διάγραμμα απεικονίζει τις απαντήσεις στην ερώτηση: «Είστε ικανοποιημένη/ος από την επαγγελματική σας εξέλιξη;» OXI NAI ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 56,90 43,10 100,00 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 36,70 60,00 100,00 Τα στερεότυπα συνήθως αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν τις πολλές και διαφορετικές πτυχές των προσωπικοτήτων των γυναικών. Δεν είναι απίθανο κάτι τέτοιο να συμβεί και στην έρευνά μας. Για να ξεπεράσουμε αυτό το εμπόδιο, πρέπει να αντιληφθούμε, πως η μετατόπιση, η αλλαγή μοντέλου στα στερεότυπα των οργανωτικών συστημάτων, που μελετούμε, είναι μια σκληρή και μακρά διαδικασία. Από τις απαντήσεις στις ανωτέρω ερωτήσεις και από το συνδυασμό τους δε θα ήταν υπερβολή να πούμε, πως η κατάσταση φαίνεται να αλλάζει. Δηλαδή, θα ρωτήσει κάποιος, το στερεότυπο καταρρίπτεται; Μία αλλαγή μοντέλου βρίσκεται ήδη μπροστά μας. Στη συνέχεια, θα παρατηρήσουμε - μελετώντας τα προβλήματα στις εργασιακές σχέσεις - πως μια ακόμη αλλαγή θα είναι προφανής, αν υπάρξει η απλή αναγνώριση της αξίας, που έχουν σε πολλές εργασιακές δραστηριότητες κάποια γυναικεία χαρακτηριστικά. Ας εξηγηθούμε με αυτό. Τα λεγόμενα «γυναικεία» χαρακτηριστικά μιας εργασίας, υπάρχουν και μόνο, αν δεν ιδωθούν στερεοτυπικά, μπορούν να φέρουν τον άνδρα και τη γυναίκα κοντά και όχι απέναντι. Στο πλαίσιο του ότι οι γυναίκες και οι άνδρες επικοινωνούν και αποκωδικοποιούν αποτελεσματικά τις σχέσεις αυτές, μπορεί να οικοδομηθεί το όραμα μιας συνεργασίας επαγγελματικής, που όλοι επιθυμούν Προβλήματα στο χώρο εργασίας «Οι γυναίκες στους χώρους εργασίας συζητούν περισσότερο». Πρόκειται για ακόμη ένα στερεότυπο; Είναι μία «μεγάλη» «αλήθεια» για τις γυναίκες; Για πολλούς η ακόλουθη φράση συμπυκνώνει την αλήθεια για τις γυναίκες και το πώς συμπεριφέρονται στον εργασιακό χώρο. Για άλλους είναι απλά, προκλητική. Στην έρευνά μας, όμως, εκφράζει κάποιες πτυχές των εργασιακών σχέσεων που, ίσως, να χρήζουν μεγαλύτερης προσοχής. Σε μία σειρά ερωτήσεων, που αφορούν κυρίως τα προβλήματα στο χώρο εργασίας και αφορούν τις δυνατότητες διαχείρισής τους ή ακόμη και τη δυνατότητα εύρεσης κοινών λύσεων, οι γυναίκες αποδεικνύεται, πως έχουν τη διάθεση να λύσουν αυτά τα ζητήματα. 11

12 Πιο συγκεκριμένα και αναλύοντας τα συμπεράσματα της έρευνάς μας, στην ερώτηση: «Αν έχετε συζητήσει με κάποια/ον από το χώρο εργασίας τυχόν προβλήματα στο χώρο εργασίας σας», οι άντρες απαντούν με ένα ποσοστό της τάξης του 37%, πως δεν έχουν συζητήσει ποτέ, ενώ, αντίθετα οι γυναίκες έχουν συζητήσει σε ποσοστό κοντά στο 83%. ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 17,6 82,4 100 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 36,7 63,3 100 Συνεχίζοντας, παρατηρούμε πως το 50% των ανδρών επιλέγει, είτε άτομα του ίδιου, είτε διαφορετικού φύλου για να συζητήσει τα προβλήματα αυτά, ενώ οι γυναίκες επιλέγουν σε ποσοστό 61% άτομα του ίδιου φύλου. ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 39,2 60,8 100 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ενδιαφέρον έχει εδώ να αναφερθεί το ότι το πρόβλημα της επικοινωνίας αναγνωρίζεται από τα φύλα ως το πιο σημαντικό στις εργασιακές σχέσεις σε σημείο, που να εμφανίζει μεγαλύτερη ποσόστωση - τουλάχιστον στην παρούσα έρευνα - ακόμη και από τη σεξουαλική παρενόχληση. Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες αναγνωρίζουν σε ποσοστό 33,3% το πρόβλημα της επικοινωνίας με τους εργοδότες, ενώ το ίδιο ποσοστό αναγνωρίζει από την πλευρά των γυναικών το πρόβλημα της επικοινωνίας με τους συναδέλφους τους. Ακολουθεί για τις γυναίκες το πρόβλημα της σεξουαλικής παρενόχλησης, ενώ για τους άνδρες άλλα προβλήματα, όπως η μείωση της προσωπικότητάς τους, η άνιση αντιμετώπιση λόγω του φύλου, πιθανές ανεπάρκειες, που παρατηρούνται στον ίδιο το χώρο εργασίας κλπ. Η τυπολογία των προβλημάτων αυτών απεικονίζεται στο ακόλουθο διάγραμμα. 12

13 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΣΥΝΑΔΕΛΦΟΥΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΑΛΛΟΥΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΕΡΓΟΔΟΤΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΑΛΛΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ% 33,30 19,60 17,60 21,60 7,80 100,00 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ% 20,00 3,30 33,30 13,30 30,00 100,00 Σ ένα εργασιακό περιβάλλον, όπου η εξοικείωση είναι συχνά αναπόφευκτη, οι εργαζόμενοι ξοδεύουν πολύ χρόνο με το άλλο φύλο. Σ αυτές τις περιπτώσεις, φιλίες μπορούν να παγιωθούν ή να χαλάσουν, αστεία μπορούν να ειπωθούν και να μοιραστούν μεταξύ συναδέλφων και να παρεξηγηθούν και τέλος, να δημιουργηθούν ακόμη πιο προσωπικές σχέσεις. Μία από τις παρενέργειες όλων αυτών των διαδικασιών μπορεί να είναι μία «κακή» επικοινωνία, όπως για παράδειγμα η πολύ οικεία γλώσσα. Καλώντας «αξιαγάπητο» έναν άντρα ή «γλυκιά» μου μια γυναίκα κάτι δηλώνεται από εκείνον, που το εκφέρει. Αυτό μερικές φορές μπορεί και να σχετίζεται με την προσωπικότητα ενός ατόμου ή τα χαρακτηριστικά επικοινωνίας τους με τους άλλους. Η επικοινωνία στον τομέα της εργασίας και η επίλυση των προβλημάτων είναι μία διαδικασία, που τουλάχιστον για τις γυναίκες έχει ξεκινήσει και τα πρώτα δείγματα είναι θετικά. Ας μην ξεχνάμε ότι οι γυναίκες υπέφεραν και υποφέρουν περισσότερο στον εργασιακό χώρο από τα στερεότυπα, άρα και η προσπάθεια για την επίλυσή τους μόνο θετικά μπορεί να ιδωθεί. Δεδομένου ότι η ίδια η παρούσα έρευνα εστιάζει σ ένα διαφοροποιημένο εργατικό δυναμικό, όπου οι περισσότεροι εργαζόμενοι είναι πια γυναίκες, οι συνάδελφοι, οι διευθυντές, οι εξωτερικοί συνεργάτες αναγκάζονται να ασχοληθούν με τις διαφορές, που υπάρχουν στο ποσοστό των εργαζομένων τους. 13

14 Το πιο θεμελιώδες ζήτημα, που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες σήμερα, είναι ο αγώνας κατά της ανισότητας των φύλων και της προώθησης της ισότητας ευκαιριών στους μισθούς. Έχουμε δει εξελίξεις με το πέρασμα των ετών. Η έρευνα στο συγκεκριμένο σημείο δημιουργεί, αν μη τι άλλο, την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Ωστόσο, πέραν του ότι εξετάζεται ένα μικρό δείγμα και όσο ιστορικές και πολιτιστικές αντιλήψεις αντιλαμβάνονται ως πρωταρχικά υπεύθυνο το ρόλο των γυναικών ως μητέρας και ως βασικότερου παράγοντα της οικογένειας και όχι την καριέρα τους ή μία άλλη προσωπική τους επιλογή, επιβάλλεται μία αλλαγή νοοτροπίας, όσον αφορά την ισορροπημένη ζωή και τις ευκαιρίες για όλες τις γυναίκες Θέματα εκπαίδευσης, εξέλιξης, ισότητας των ευκαιριών Στην παρούσα ενότητα αξιοσημείωτο είναι το ότι οι γυναίκες αισθάνονται εξ ολοκλήρου αποκλεισμένες από κάθε ευκαιρία περαιτέρω κατάρτισης, εκπαίδευσης ή μιας επιπλέον δυνατότητας ανέλιξης σε αντίθεση με τους άνδρες ερωτώμενους. Εκείνοι δε δηλώνουν, βέβαια, απόλυτα ικανοποιημένοι, αλλά το ποσοστό τους στην ερώτηση: «Θεωρείτε ότι θα μπορούσατε να έχετε λάβει περισσότερες ευκαιρίες αξιοποίησης των δυνατοτήτων σας», απέχει αρκετά από εκείνο των γυναικών. Συνδυάζοντας την ερώτηση αυτή με την επόμενη (θεωρείτε ότι έχετε λάβει ίσες ευκαιρίες ενδοεπιχειρησιακής εκπαίδευσης σε σχέση με τους/τις συναδέλφους σας;) όμως, διαπιστώνουμε, πως γυναίκες και άνδρες δηλώνουν κατά κάποιο τρόπο «ενωμένοι». Η διαφορά της αρνητικής απάντησης τόσο του ενός, όσο και του άλλου φύλου είναι κοντά στο 50%. Για μεγαλύτερη ακρίβεια παραθέτουμε τα αποτελέσματα. {στους ακόλουθους πίνακες και διαγράμματα απεικονίζονται οι εν λόγω σχέσεις} ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 15,7 84,3 1 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 33,3 66,7 1 «Θεωρείτε ότι έχετε λάβει ίσες ευκαιρίες ενδοεπιχειρησιακής εκπαίδευσης σε σχέση με τους/τις συναδέλφους σας;» ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 43,1 56,9 1 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 53,3 46,7 1 14

15 Το 2006 υπήρχαν 67 εκατομμύρια γυναίκες, που απασχολούνταν στις ΗΠΑ και το ποσοστό συμμετοχής στην αγορά εργασίας ήταν μέχρι και 59,4%. Οι γυναίκες σ άλλες χώρες μπαίνουν πια νωρίς στο χώρο εργασίας, συμβάλλοντας στην αύξηση του συνολικού εργατικού δυναμικού για τις γυναίκες. Οι γυναίκες σε χώρες όπως το Βέλγιο, η Ολλανδία και Μποτσουάνα έχουν δει σχεδόν 20% αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στην εργασία σε μια περίοδο διάρκειας 20 ετών. Παρά, όμως τους συνεχώς αυξανόμενους αριθμούς και τα αντίστοιχα ποσοστά, οι γυναίκες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν διακρίσεις ως εργατικό δυναμικό, παρά τις προσπάθειες και τους νόμους, που θεσπίστηκαν για την καταπολέμηση των διακρίσεων. Οι γυναίκες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν το φάσμα της διάκρισης μέσα από γεγονότα, όπως ο αυστηρός διαχωρισμός θέσεων εργασίας σε ανδρικές και γυναικείες, ιδιαίτερα στις ανώτερες διοικητικά, η έλλειψη προόδου και εξέλιξης στο χώρο εργασίας, η έλλειψη κατάρτισης, η άνιση αμοιβή και ο πλήρης αποκλεισμός τους από ορισμένους τομείς εργασίας, που θεωρούνται περισσότερο «ανδρικοί». Φαίνεται πως υπάρχει μια γυάλινη οροφή, που φαντάζει σα βάρος στις εργαζόμενες γυναίκες για αιώνες. Δε φαίνεται, όμως, να υπάρχει καμία πραγματική εξήγηση, γιατί οι γυναίκες δε φτάνουν εύκολα στις ανώτατες διοικητικές θέσεις. Δεν καταρτίζονται, δεν λαμβάνουν περισσότερα χρήματα. Ακόμα και εάν οι άντρες θεωρούν, πως η ανισότητα των ευκαιριών σε κάποια σημεία είναι ίδια, όπως του παρόντος σημείου της έρευνας, υπάρχουν ακόμη αρκετοί αξιοσημείωτοι παράγοντες, που συμβάλλουν στην ύπαρξη αυτής της γυάλινης οροφής. Η είσοδος των γυναικών σε ανώτατες διοικητικές θέσεις επηρεάζεται από τη δομή της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Πολλές οργανώσεις δεν έχουν μια συστηματική διαδικασία για την κατασκευή των προαγωγών στις ανώτατες διοικητικές θέσεις, γεγονός, που καθιστά οποιαδήποτε απόφαση σχετικά μ αυτές τις θέσεις να είναι αδόμητη ακόμα και προκατειλημμένη. Ένας άλλος παράγοντας, που συμβάλλει σε αυτή τη γυάλινη οροφή είναι ότι οι γνωστικές διαδικασίες και ο τρόπος σκέψης αυτών, που λαμβάνουν τις αποφάσεις και αναπαράγουν τα στερεότυπα, αφορά το γεγονός ότι οι άνθρωποι σε ανώτερες διοικητικά θέσεις, συνήθως επιλέγουν άτομα με παρόμοια χαρακτηριστικά μ εκείνους ή σκέφτονται, όπως θα σκέφτονταν άλλοι - συνήθως άνδρες - συνάδελφοί τους. Έτσι, από την πλευρά τους οι γυναίκες, που φιλοδοξούν να είναι σε θέσεις διαχείρισης ή διευθυντικά πόστα ακολουθούν τελικά τα κοινά στερεότυπα, στη σκέψη τους, όπως π.χ. το ότι είναι ακατάλληλες γι αυτούς τους ρόλους - θέσεις. Αυτά τα στερεότυπα "παραβιάζουν" το πρότυπο της ανδρικής ανωτερότητας και οι γυναίκες το ξέρουν. Στην έρευνά μας και την ερώτηση: «Θεωρείτε κατάλληλη την κατανομή θέσεων ευθύνης σε συγκεκριμένα άτομα;», 40 στις 51 γυναίκες, ήτοι ποσοστό 78% απαντούν «όχι», ενώ 10 άντρες, δηλαδή ποσοστό 33% θεωρεί πως είναι κατάλληλη. ΟΧΙ ΝΑΙ ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 78,4 21,6 1 ΑΝΤΡΕΣ ΠΟΣΟΣΤΟ % 66,7 33,3 1 15

16 Η πλήρης εικόνα του πως οι γυναίκες αντιλαμβάνονται τον αντίκτυπο των στερεοτύπων ολοκληρώνεται από την επόμενη ερώτηση και τις σχετικές απαντήσεις. Ως συνέχεια λοιπόν της προηγούμενης ερώτησης και για να διαπιστωθεί η συσχέτιση στερεοτύπων και γυναικών τίθεται το εξής ερώτημα: «Με ποιά κριτήρια θεωρείτε ότι προέκυψε η συγκεκριμένη κατανομή;» Το μεγαλύτερο ποσοστό (35,30%) των γυναικών απαντά, πως η εμπιστοσύνη και οι σχέσεις μεταξύ των ανδρών είναι ο σημαντικότερος παράγοντας κατανομής των θέσεων ευθύνης και λιγότερο όλα τα άλλα, ακόμα και το ίδιο το φύλο! (ποσοστό 5,90%). Αντίθετα, οι άνδρες θεωρούν, πως η εμπειρία είναι ο σπουδαιότερος παράγοντας (50%) και μετά ακολουθούν οι ικανότητες - ποσοστό 26,70% - και τελευταίο το φύλο με ποσοστό 3,30%. Πριν παραθέσουμε αναλυτικά τα αποτελέσματα αυτού του ερωτήματος θα ήταν χρήσιμο να αναφέρουμε εδώ κάποια χαρακτηριστικά, ειδικότερα σχετικά με τον παράγοντα, που αναλύουμε. Οι άντρες, που βρίσκονται σε ανώτερες διοικητικά θέσεις έχουν την τάση να κάνουν τις πιο θετικές αξιολογήσεις για άλλους άνδρες. Αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα φαινόμενο «ομο-κοινωνικής αναπαραγωγής». Πρόκειται για μία κατάσταση, όπου ένα πρόσωπο, που προσλαμβάνεται ή προωθείται σε μια κορυφαία διοικητική θέση θεωρείται ότι προσιδιάζει στο μοντέλο της επιλογής του ίδιου ατόμου ή των ατόμων, που λαμβάνουν και την τελική απόφαση. Μ αυτό τον τρόπο εξυπηρετείται το κύριο κίνητρο για τέτοιες αποφάσεις, που είναι ένα: να ελαχιστοποιηθεί η αβεβαιότητα. Η αβεβαιότητα του να επιλεγεί μία γυναίκα για παράδειγμα ή κάποιος άλλος «μη κατάλληλος» κατά τη σκέψη, που εκθέσαμε. Η αβεβαιότητα είναι παρούσα κάθε φορά, που ένα υψηλόβαθμο στέλεχος παίρνει όλη την ευθύνη για τη διεύθυνση μιας επιχείρησης. Για το λόγο αυτό είναι αναγκαίο να λάβει αποφάσεις, που θα ελαχιστοποιήσουν την αβεβαιότητα. Η μεθοδολογία αυτή οδηγεί στο γεγονός, που παρατηρήθηκε και στις επιχειρήσεις της έρευνάς μας: ανώτατες διοικητικές θέσεις να παραμένουν κλειστές σε άτομα, που θεωρούνται ως «διαφορετικά». Για το λόγο αυτό, οι γυναίκες θεωρείται δύσκολο - όχι σίγουρα ακατόρθωτο - να καταλάβουν ανώτατες διοικητικές θέσεις, επειδή, ακριβώς είναι «διαφορετικές». 16

17 3. Ανάλυση περιεχομένου - Συμπεράσματα Η παρούσα έρευνα σχετικά με την ανισότητα των φύλων έθεσε ευθέως τη σημασία, που έχει η διάκριση των φύλων και πως αυτή επιδρά ακόμη και στις εμπειρίες, που αποκτούν οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της εργασίας τους. Προηγούμενες μελέτες έχουν δείξει ότι τα στερεότυπα των φύλων σε συνδυασμό με κοινωνικοπολιτικούς, αλλά και οικονομικούς παράγοντες μπορούν να εδραιώσουν, αλλά και να δημιουργήσουν νέες διακρίσεις. Η έρευνα αυτή συμβάλλει στην κατανόηση των σχέσεων αυτών μέσω της ανάλυσης των απαντήσεων των 81 ερωτώμενων σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Με την εξέταση των αποτελεσμάτων της έρευνας, η ανάλυση ρίχνει φως στις πολιτισμικές βάσεις και τα διαρθρωτικά πλαίσια πάνω στα οποία εμφανίζονται κυρίως τα στερεότυπα και παγιώνονται όχι μόνο στις συνειδήσεις των ανδρών, αλλά και των ίδιων των γυναικών. Η έρευνα απέδειξε ότι, όταν τα ίδια προσόντα συναντώνται τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, τότε ισχύουν οι ίδιες ευκαιρίες για τις ίδιες θέσεις εργασίας. Οι συσχετισμοί των φύλων πρέπει να μην αποτελούν βασικό παράγοντα για τον καθορισμό του ποιος θα είναι επιτυχημένος. Οι διακρίσεις, που συναντούσαμε παλαιότερα εξαλείφονται. «Η κατάσταση έχει αντιστραφεί, τελικά»; θα ρωτήσει κάποιος. Η απάντηση είναι πως «Ναι», πλέον, υπάρχουν άνδρες, που εργάζονται σε παραδοσιακά «γυναικεία επαγγέλματα» (νοσηλευτικό προσωπικό, διδασκαλία παιδιών, κλπ). Αυτή η αλλαγή μοντέλου προκύπτει εν μέρει από τη συνολική αλλαγή των εργασιακών σχέσεων. Οι γυναίκες τα τελευταία χρόνια επιθυμούν την καριέρα, την εργασιακή εξέλιξη, τις περισσότερες δυνατότητες στον εργασιακό τους στίβο. Κάτι τέτοιο έχει επιτευχθεί μέσα από την ισότητα των ευκαιριών στη μόρφωση, στη δικαιοσύνη, την κοινωνία. Η διατήρηση των ίσων ευκαιριών πρέπει όμως να συνδυασθεί με την αλλαγή νοοτροπίας και από τα δύο φύλα. Γιατί οι αναλύσεις μας αποκαλύπτουν και κάτι άλλο: Πώς τα στερεότυπα του φύλου επιδρούν, αλλά και επηρεάζονται συνάμα, από τον τρόπο συμπεριφοράς των ίδιων των γυναικών τόσο εντός της εργασίας όσο και εκτός αυτής. Είδαμε στην έρευνα πως η κατανομή των θέσεων ευθύνης, πολλές φορές εκλαμβάνεται από τις ίδιες τις γυναίκες ως πάγια κατάσταση ακόμη και εκτός της εργασίας τους. Σίγουρα, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν διαφορετικά τη σημερινή πραγματικότητα σε σχέση με το τι συνέβαινε 20 χρόνια πριν, αλλά, τα ευρήματα της έρευνας αποδεικνύουν τη σημασία, που έχει η αλλαγή της νοοτροπίας σε επίπεδο τόσο προσωπικό όσο και επαγγελματικό. Οι διαρθρωτικές αλλαγές στον εργασιακό τομέα είναι μία υπόσχεση, για την οποία η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δεσμευθεί, προκειμένου οι αλληλεπιδράσεις και οι επιρροές των διακρίσεων λόγω φύλου να εξαλειφθούν το συντομότερο δυνατό. Για αιώνες, οι γυναίκες έχουν περάσει από πολλές δυσκολίες προκειμένου να θεωρηθούν ως ίσες και ισότιμες μεταξύ των ανδρών. Δόθηκαν, πραγματικά, πολύ σκληρές μάχες για να βρουν το δρόμο τους ως εργαζόμενες και γενικότερα ως άξιο και ικανό εργατικό δυναμικό. Παρόλα αυτά ο χώρος της εργασίας εξακολουθούσε να κυριαρχείται από άντρες. Οι γυναίκες ποτέ δε σταμάτησαν να προσπαθούν, προκειμένου να αρθεί αυτή η αδικία. Άλλαξαν νόμοι, δημιουργήθηκαν νέες διατάξεις. Η νοοτροπία -κυρίως των ανδρών -αλλάζει όλο και περισσότερο. Αυτό είναι το πιο σημαντικό βήμα εξέλιξης σήμερα. Η έρευνα αυτή έδειξε ότι παρακολουθούμε κάποιες σημαντικές αλλαγές στο μοντέλο της σχέσης των φύλων. Διαφορές, που παρατηρήθηκαν στην ποιοτική αποτίμηση των εργασιακών σχέσεων - ευκαιρίες σταδιοδρομίας, ενδοεπιχειρησιακή εκπαίδευση, ισότητα στην αντιμετώπιση ενδοεπιχειρησιακών κρίσεων - μπορεί να αποδεικνύουν ότι ακόμη τα στερεότυπα δεν έχουν εξαλειφθεί, αλλά οι αλλαγές είναι πολλές. 17

18 Υπάρχουν ακόμη και σήμερα πολλοί, που πιστεύουν ότι το δίπτυχο άνδρας - γυναίκα είναι εφάμιλλο με το δίπτυχο προϊστάμενοι, διευθυντές και λοιποί συνεργάτες. Ο καθένας μας γνωρίζει το τι οι άνδρες και οι γυναίκες μπορούν ή πρέπει να κάνουν. Άνδρες και γυναίκες είναι άνθρωποι με πιστεύω, προσωπικότητα, πεποιθήσεις. Όμως, πεποιθήσεις σαν και αυτές, - που μπορούν να δείχνουν καλοπροαίρετες - τελικά είναι απλώς γενικεύσεις για τα φύλα. Τέτοιες γενικεύσεις είναι ιδιαίτερα προβληματικές στο χώρο εργασίας, όπου τα στερεότυπα για τις γυναίκες μπορεί να μεταφραστούν σε λιγότερες προαγωγές, χαμηλότερες αμοιβές, ακόμη και σεξουαλική παρενόχληση. Δεκαετίες έρευνας των κοινωνικών επιστημών έχουν καταγράψει πολλά προβλήματα, που προκύπτουν από τα στερεότυπα του φύλου. Μια μελέτη με επικεφαλής τον S.T. Fiske, που δημοσιεύθηκε στην Journal of Personality and Social Psychology, αποκάλυψε ότι οι άνθρωποι σ όλο τον κόσμο τείνουν να πιστεύουν ότι οι γυναίκες είναι πιο συναισθηματικές, συμπονετικές, ευγενικές και έχουν συνήθως χαμηλότερη ικανότητα - δυνατότητα να τις εμπιστευθείς σε σχέση με τους άνδρες. Αυτή η έρευνα έδειξε επίσης ότι αυτές οι πεποιθήσεις, που αφορούν στην ψυχοσύνθεση των γυναικών εδραιώνονται ευκολότερα στο χώρο εργασίας, όπου οι αρμοδιότητες, η ευθύνη, η ανάληψη πρωτοβουλιών είναι σίγουρα πιο αξιόλογα και βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία για την πρόσληψη ή την εξέλιξη κάποιου από μία ενδεχόμενα φιλική ή ευγενική συμπεριφορά. Ευτυχώς, η έρευνα των κοινωνικών επιστημών έχει επίσης αρχίσει να τονίζει κάποιες από τις λύσεις, που αφορούν στα στερεότυπα φύλου. Συνήθως, προτείνονται τρεις στρατηγικές βασισμένες σε επιστημονικά δεδομένα για να υπερβούμε τα υπάρχοντα στερεότυπα: Η Εξουδετέρωση των στερεοτύπων των άλλων Λαμβάνοντας υπόψη τις γενικεύσεις, που διατηρούν οι κύριοι φορείς λήψης αποφάσεων σε μια εταιρεία (διευθυντές, προϊστάμενοι τμημάτων, κλπ), για τις γυναίκες, (οι οποίοι συνήθως είναι άντρες), μπορεί να είναι σημαντικό οι ίδιες οι γυναίκες να αποστασιοποιούνται από τα στερεότυπα φύλου. Πώς θα γίνει αυτό; Ιδιαίτερη σημασία για την κατάργηση στερεοτύπων στην εργασία κατά των γυναικών έχει η ανάγκη να αποδεικνύεται η ικανότητά τους συνεχώς. Μία πρώτη, αλλά πολύ σημαντική διέξοδο αποτελεί η μετατόπιση από τις παλιές μορφές επικοινωνίας. Οι γυναίκες δεν πρέπει να φοβούνται να χρησιμοποιήσουν τα μάτια, τις χειραψίες ή να καθίσουν κάπου σαν επικεφαλής, όταν οι συνθήκες το απαιτούν (γι αυτό θα γίνει λόγος αναλυτικότερα παρακάτω). Η αλλαγή μοντέλου των λεκτικών και γενικότερα συμπεριφοριστικών στρατηγικών μπορεί να αποτελέσει μία αρχή αυτοπεποίθησης για τις γυναίκες, διαλύοντας μ αυτόν τον τρόπο τις πεποιθήσεις άλλων περί ανικανότητας να επιβληθούν. Η Εξουδετέρωση των δικών μας στερεοτύπων Είναι ζωτικής σημασίας να αναγνωρίσουν οι ίδιες οι γυναίκες ότι αναπαράγουν επίσης στερεότυπα για τις γυναίκες. Και ίσως ακόμη πιο σημαντικό, να δεχθούμε ότι τα στερεότυπα των γυναικών για τις γυναίκες επηρεάζουν τη συμπεριφορά όλων των γυναικών. Μια σειρά μελετών στην Journal of Applied Psychology απέδειξαν σημαντικές διαφορές στη σχέση ανδρών και γυναικών για το τι πιστεύουν ότι αξίζουν σχετικά με τη θέση τους στον τομέα της εργασίας. Στην ερώτηση: «ποιές πιστεύετε πως πρέπει να είναι οι απολαβές σας», τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γυναίκες οι ίδιες θα ήθελαν να καταβάλλονται σ αυτές λιγότερα χρήματα από ότι στους άνδρες. Οι γυναίκες πρέπει να γνωρίζουν ότι τα στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν τους τύπους των θέσεων εργασίας και τις εργασίες, που εκείνες επιδιώκουν να αποκτήσουν. 18

19 Πολλές φορές αποδεικνύεται ότι οι γυναίκες επιβεβαιώνουν τα στερεότυπα, που αναμένουν οι άλλοι από εκείνες. Η ίδια η πειραματική κοινωνική ψυχολογία έχει αποδείξει πως το παράδειγμα των επιτυχημένων γυναικών, που δεν είναι στερεότυπο από μόνο του μπορεί να κάνει τις γυναίκες λιγότερο ευάλωτες στις επιπτώσεις της απειλής στερεοτύπων. Και τέλος το σπουδαιότερο, η δικτύωση Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν θέσεις εργασίας μέσω φίλων ή άλλων γνωστών, γιατί πολύ απλά δε μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους με άλλους εκτός απ αυτούς. Πράγματι, η ισχύς των επαγγελματικών δικτύων στην εύρεση εργασίας είναι αναμφισβήτητη. Οι γυναίκες, που ενδιαφέρονται για την προώθησή τους σε οργανισμούς, σε μεγάλες επιχειρήσεις ή επαγγελματικά ισχυρά δίκτυα, πρέπει να αναζητούν τρόπους να τοποθετηθούν οι ίδιες στο κέντρο των κοινωνικών, επαγγελματικών, συντεχνιακών ή άλλων δικτύων προκειμένου να ενταχθούν στους κύκλους λήψης αποφάσεων του δικτύου και όχι μόνο. Η συνεργασία ανδρών και γυναικών είναι μονόδρομος και όχι η εμπόλεμη κατάσταση ανάμεσα στα φύλα. Όπως είναι γνωστό, τα στερεότυπα δεν είναι εγγενώς αρνητικά, αλλά μετατρέπονται σε τέτοια. Αυτό κυρίως συμβαίνει, γιατί, όπως είδαμε και από τα συμπεράσματα, που εξάγονται από το ερωτηματολόγιο, τα στερεότυπα γίνονται οι μικρές παραδοχές-ερμηνείες ενός ατόμου, που, όμως, αγνοώντας τις ευκαιρίες του, το περιβάλλον του, καθώς και τις εγγενείς του ικανότητες, καταλήγουν να το βλάπτουν συνολικά. Έχοντας μετατραπεί σε αρνητικά πλέον στερεότυπα εμποδίζουν τις ευκαιρίες, που έχουν οι κοινωνίες, οι λαοί γενικότερα, να εκπληρώσουν τις δυνατότητές τους, κυρίως μέσω του περιορισμού των επιλογών ή ευκαιριών τους. Θα έλεγε κανείς πως βρίσκονται ανάμεσα στο ορατό και το συγκεκαλυμμένο, ανάμεσα στο άμεσο και το έμμεσο, το οποίο όμως αποκτά επαναλαμβανόμενες τάσεις διαχωρισμού της μιας έννοιας από την άλλη, που επηρεάζει αρνητικά την de jure ή de facto ουσιαστική ισότητα, που σε άλλη περίπτωση θα διασφαλιζόταν για τις γυναίκες. Ενδεικτικά, παραδείγματα ανισοτήτων περιλαμβάνουν οι μισθολογικές διαφορές μεταξύ φύλων, ο επαγγελματικός διαχωρισμός, η άρνηση των προαγωγών σε θέματα ηγεσίας-ιεραρχίας, το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» σε διαφορετικά επαγγέλματα, με αποτέλεσμα τελικά μία εν γένει θηλυκοποίηση της φτώχειας. Σε περισσότερο υπανάπτυκτες χώρες, μπορούμε να αναφέρουμε περιπτώσεις της εμπορίας γυναικών, του αναγκαστικού γάμου, του γυναικείου γεννητικού ακρωτηριασμού, των εγκλημάτων τιμής, της βίας κατά των γυναικών στο χώρο εργασίας και τους δημόσιους χώρους. Όλα αυτά οδηγούν σε χαμηλότερα επίπεδα εξίσωσης των δύο φύλων και μειωμένες ευκαιρίες για εργασία υπό ισότιμες συνθήκες και αντίστοιχο θεσμικό πλαίσιο. Τα στερεότυπα τείνουν να δικαιολογούν τις διακρίσεις λόγω φύλου γενικότερα, καθώς και να ενισχύουν και να διαιωνίζουν ιστορικά, αλλά και διαρθρωτικά όλες τις μορφές των διακρίσεων. Αυτό, που δε γίνεται άμεσα κατανοητό με τα στερεότυπα κατά των γυναικών είναι το ότι αυτά επηρεάζουν και τους άνδρες. Και οι άνδρες υποφέρουν, διότι σύμφωνα με τα μοντέλα των αρσενικών ρόλων, τα οποία φιλτράρονται μέσω ανταγωνιστικών και φιλόδοξων προσπαθειών, το μόνο, που καταφέρνουν είναι να πιέζουν τους άνδρες και να τους στερούν τελικά χαρές της ζωής (και όχι απαραίτητα «χαρές» μιας προαγωγής στην εργασία, μιας εξέλιξης επαγγελματικής, κλπ), όπως για παράδειγμα το να γίνουν και εκείνοι γονείς ή και να δημιουργήσουν αξιοσέβαστες στενές σχέσεις με τους άλλους, που συνήθως ο ανταγωνισμός τις υποσκάπτει. Θα πρέπει πλέον να γίνει κοινός τόπος ότι ο ρόλος των στερεοτύπων και διακρίσεων του φύλου και οι συνέπειες, που απορρέουν απ αυτά δεν επιδρούν αρνητικά μόνο στα άτομα, που είναι αποδέκτες τους, αλλά καταλήγουν να έχουν υψηλό κόστος τόσο στην ανάπτυξη, όσο και στα ανθρώπινα δικαιώματα. Κάτι τέτοιο θέτει ζήτημα παρεμπόδισης της ομαλής δημοκρατικής λειτουργίας, θέτοντας σε κίνδυνο ακόμη και την κοινωνική ειρήνη. 19

20 Από την άλλη πλευρά, τα οφέλη της ισότητας των φύλων και της χειραφέτησης των γυναικών σ όλους τους τομείς είναι πέραν πάσης αμφιβολίας. Το φαινόμενο των στερεοτύπων των φύλων πρέπει να αντιμετωπιστεί και να καταπολεμηθεί σε περισσότερο από ένα πεδία: στη γλώσσα μας, στο καθημερινό μας λεξιλόγιο, σε επίπεδο νομοθεσίας, νοοτροπίας των ανθρώπων, στα συστήματα δικαιοσύνης, οπωσδήποτε στα μέσα ενημέρωσης, στην εκπαίδευση, σε επίπεδο οργάνωσης δομής και λειτουργίας διαφόρων οργανισμών, στις δημόσιες αρχές, στις επιχειρήσεις, και τέλος τους ίδιους τους ιδιώτες. Ο δρόμος είναι δύσκολος και απαιτείται συντονισμένη προσπάθεια για να πραγματοποιηθούν έστω μικρές αλλαγές. Χρειαζόμαστε μία αλλαγή μοντέλου, όπου η γυναίκα δεν θα εμφανίζεται μόνο ως καταναλωτής ή ως αδύναμος άνθρωπος. Δεν είναι επιθυμητό ένα κοσμογράφημα, στο οποίο ο άνδρας θα εμφανίζεται ως επιτιθέμενος, βλοσυρός ή κυρίαρχος. Στην περίπτωση αυτή το μόνο θύμα δεν θα είναι πια μόνο η γυναίκα, αλλά κάτι πολύ μεγαλύτερο, θηλυκού γένους και αυτό: η ίδια η ανθρωπότητα. Μπορούμε λοιπόν να ξεκινήσουμε τις προσπάθειες παντού. Αρχικά, σε οικογενειακό επίπεδο, μέσα στην κοινότητα και την κοινωνία ή σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, όπου μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα ευνοϊκό περιβάλλον, με συγκεκριμένα θεσμικά όργανα και συστήματα. Σε επίπεδο χώρας, θα πρέπει να ακολουθηθούν πολιτικές και μέτρα, που θα είναι περισσότερο αποτελεσματικά. Για παράδειγμα, προσωρινά και ειδικά μέτρα, όπως η αύξηση των ποσοστώσεων σε κοινοβούλια και πολιτικά κόμματα, στο δικαστικό σώμα, σε υπηρεσίες επιβολής του νόμου (αστυνομία, κρατική, δημοτική), στον επιχειρηματικό κλάδο (μέσω της εφαρμογής των αρχών της ενδυνάμωσης της συμμετοχής των γυναικών, αυξημένη συμμετοχή γυναικών σε διοικητικά συμβούλια, κλπ). Με μία σειρά ενεργειών, όπως: Μέσω της ορθής και ίσης εκπροσώπησης των γυναικών στα μέσα ενημέρωσης. Μέσω της αλλαγής των προγραμμάτων εκπαίδευσης ή των προγραμμάτων σπουδών. Με την καθιέρωση της εκπαίδευσης από την πρώιμη παιδική ηλικία, στις χώρες, όπου αυτό δε συμβαίνει. Μέσω της ανάπτυξης ειδικών σχεδιασμένων εκπαιδευτικών εργαλείων σε όλα τα επίπεδα, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης της ηλεκτρονικής μάθησης. Επίσης οι πολιτικές πρέπει να ενθαρρύνουν τις γυναίκες και τα κορίτσια να συμμετέχουν σε παραδοσιακά ανδροκρατούμενα πεδία εκπαίδευσης ή επαγγελμάτων, όπως αυτά των ενόπλων δυνάμεων, των πιλότων, των Επιστημών των μηχανικών, κλπ. Πρέπει να επιτευχθεί η θέσπιση νόμων από τις κυβερνήσεις, που θα αλλάξουν νοοτροπίες. Οι περιπτώσεις της αποδοχής ή μη ενόχλησης σε θέματα ενδοοικογενειακής βίας ή άλλης βίας κατά των γυναικών, συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας και βέβαια του βιασμού, είναι a priori καταδικαστέες και ως τέτοιες οφείλουν να αντιμετωπίζονται, τόσο από τους θεσμούς, όσο και από όλους εμάς, που τους ακολουθούμε. Οι νόμοι πρέπει να ποινικοποιήσουν αυτές τις δραστηριότητες με την αύξηση του ποσοστού των καταδικαστικών αποφάσεων, με σκοπό να αλλάξουν την αντίληψη του τι επιτρέπεται και τι δεν επιτρέπεται. Πρέπει να υπάρχει πρόσβαση στην επιχειρηματικότητα με παράλληλη υποστήριξη για την ανάπτυξή της. Να υποστηριχθεί η διάθεση επαρκών πόρων για προγράμματα, που αποσκοπούν στην εξάλειψη των στερεοτύπων, για παράδειγμα μέσω δημιουργίας εκστρατειών ευαισθητοποίησης, καθώς και ανάπτυξης ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων σπουδών. Να παρέχονται φορολογικά ή άλλα κίνητρα για την ενίσχυση της χειραφέτησης των γυναικών. 20

21 Κατά την επανεξέταση της 15-ετούς εφαρμογής της πλατφόρμας του Πεκίνου με κύριο άξονα τις δράσεις κατά των στερεοτύπων, τέθηκε έντονα το ζήτημα της σχέσης μεταξύ της συμμετοχής ή όχι των γυναικών σε ζητήματα λήψης πολιτικών αποφάσεων. Η σημασία της οικονομικής ενδυνάμωσης των γυναικών είναι από τις πρώτες προτεραιότητες. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο, που μπορούν να διαδραματίσουν: η μείωση της φτώχειας, η βελτίωση της εκπαίδευσης και της κατάρτισης των γυναικών, η προβολή των γυναικών στα μέσα ενημέρωσης, η πάταξη της βίας κατά των γυναικών, η γενικότερη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών. Σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο, η οικοδόμηση κανόνων και προτύπων, που θα ροκανίζουν την στερεότυπη εικόνα των φύλων με σκοπό να υπάρξουν πρακτικές και πεποιθήσεις, που θα εξασφαλίσουν την εφαρμογή σε εθνικό επίπεδο με συγκεκριμένες πολιτικές και προγράμματα. Η κυριαρχία στρατηγικών, μεθοδεύσεων, κοινωνικών πειραμάτων ή αναλύσεων σχετικά με την πάταξη φαινομένων ανισότητας, ίσως φαίνεται σε κάποιους άτοπη, περίεργη, ή εκτός εποχής. Στον ονειρικό κόσμο του μέλλοντος άνδρες και γυναίκες θα μοιράζονται τις ευθύνες του σπιτιού, της δουλειάς εξίσου. Πεποιθήσεις του τύπου, ποιος είναι καταλληλότερος ή πιο αρμόδιος, περισσότερο ή λιγότερο ευαίσθητος από πλευράς φύλου θα εξαφανίζονται. Αλλά μέχρι τότε, δυστυχώς, η συζήτηση για θέματα ισότητας των φύλων ή ανακάλυψης στρατηγικών ή θέσπισης μέτρων με σκοπό την υπέρβαση των στερεότυπων και την εξάλειψη φαινομένων ανισοτήτων θα συνεχίζεται. Όσο οι γυναίκες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις μιας διαφοράς, μιας απόστασης, μιας «γυάλινης» οροφής, οι διακρίσεις στο χώρο εργασίας θα εξακολουθούν να υφίστανται. Μόνον, όταν συνειδητοποιήσουμε, πως η γυναίκα αποτελεί ισχυρό εργασιακό δυναμικό για κάθε θέση, υπαλληλική, ανώτερη διοικητική, διευθυντική, τότε θα είμαστε και σε θέση να επαναξιολογήσουμε σωστά το ίδιο το μέλλον των εργασιακών σχέσεων. 21

22 ΟΜΙΛΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ UNESCO Βασ. Γεωργίου 2 4, Μαρούσι, Αθήνα, Τ.Κ , Rue Vas. Georgiou, 15122, Maroussi, Athènes ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ / SECRETARIAT Τηλ/Tél: φαξ/fax: url: e mail: info@unesco.gr