ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Ανδρέα Κυριάκου

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ανδρέα Κυριάκου Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες και ο οικογενειακός προσανατολισμός των μαθητριών και μαθητών της Β τάξεως λυκείου από αστικές και αγροτικές περιοχές της Κύπρου Διδακτορική Διατριβή Η εργασία αυτή υποβλήθηκε ως Διδακτορική Διατριβή στο ΠΤΔΕ Πάτρα 2010

2 Ανδρέα Κυριάκου Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες και ο οικογενειακός προσανατολισμός των μαθητριών και μαθητών της Β τάξεως λυκείου από αστικές και αγροτικές περιοχές της Κύπρου Διδακτορική διατριβή Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Κρίβας Σπύρος Καθηγητής Επιβλέπων Κατσίλης Ιωάννης Καθηγητής Μέλος Μπρούζος Ανδρέας Καθηγητής Μέλος Η αποδοχή της Διδακτορικής Διατριβής, δε σημαίνει και αποδοχή των απόψεων αυτής από το ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Πατρών Πάτρα

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή...6 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Κεφάλαιο Η προβληματική των επαγγελματικών φιλοδοξιών και του οικογενειακού προσανατολισμού των φύλων Η Προβληματική των επαγγελματικών φιλοδοξιών και του οικογενειακού προσανατολισμού των φύλων στις Αγροτικές Περιοχές Το Κυπριακό Περιβάλλον: Μορφωτικοί και Επαγγελματικοί παράμετροι Απουσία προϋπάρχουσας έρευνας Οι τομείς προτίμησης των φύλων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση Η απασχόληση των φύλων κατά επαγγελματικούς τομείς Σκοποί και στόχοι της έρευνας Αναγκαιότητα και πρωτοτυπία της έρευνας Αξία της έρευνας Δομή της εργασίας...22 Κεφάλαιο 2 Εννοιολογικοί Προσδιορισμοί 2.1. Έννοια επαγγελματικών φιλοδοξιών Διάκριση επαγγελματικών φιλοδοξιών και επαγγελματικών προσδοκιών Ανάπτυξη επαγγελματικών φιλοδοξιών Παράγοντες που επηρεάζουν τη διαμόρφωση των επαγγελματικών φιλοδοξιών Κοινωνικο-δημογραφικοί παράγοντες Κοινωνικοικονομικό επίπεδο Φύλο Περιβαλλοντικοί Παράγοντες Προσωπικοί - Ψυχολογικοί παράγοντες Κριτήρια μέτρησης των επαγγελματικών φιλοδοξιών Η Παραδοσιακότητα Το επαγγελματικό γόητρο και επίπεδο Έννοια επαγγελματικών αξιών Έννοια της εξισορρόπησης οικογένειας και εργασίας...37 Κεφάλαιο 3 Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες και ο οικογενειακός προσανατολισμός των φύλων : Βιβλιογραφική επισκόπηση 3.1. Οικονομικές θεωρίες της επαγγελματικής κατηγοριοποίησης των φύλων Η Θεωρία του Ανθρώπινου Κεφαλαίου Η Μαρξιστική Θεωρία για τον εφεδρικό στρατό

4 Η Θεωρία της Προσφοράς και Ζήτησης Εργασίας Η Θεωρία της Διαιρεμένης Εργασιακής Δομής Η θεωρία του κoινωνικού φύλου: Εναλλακτικός τρόπος αντιμετώπισης της επαγγελματικής κατηγοριοποίησης των φύλων Το κοινωνικό φύλο ως κοινωνικο-ψυχολογικό μόρφωμα (Gender construct) Η θεωρία της κοινωνικής κατασκευής (Κοινωνικός κονστρουξιονισμός, Social constructionism)...48 Κεφάλαιο 4 Η εξέλιξη των επαγγελματικών φιλοδοξιών των φύλων - Μια ιστορική αναδρομή 4.1. Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των φύλων κατά την περίοδο Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των φύλων από το 1980 και μετά...60 Κεφάλαιο 5 Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των φύλων στις αγροτικές περιοχές 5.1. Οι ιδιομορφίες του αγροτικού συγκείμενου ( Rural Context ) Ερευνητικά αποτελέσματα για τις αγροτικές περιοχές Στερεοτυπικές φιλοδοξίες στις αγροτικές περιοχές...74 Κεφάλαιο 6 Σχέση επαγγελματικών φιλοδοξιών και οικογενειακού προσανατολισμού: Θεωρητικές και ερευνητικές προσεγγίσεις 6.1. Παράγοντες που επηρεάζουν την εξισορρόπηση (balance) εργασίας και οικογένειας Κοινωνικό φύλο (Gender), εργασία και οικογένεια: Από το δόγμα των δύο ξεχωριστών σφαιρών στις οικογένειες των δύο εργαζόμενων συζύγων Οι γυναίκες στη μισθωτή εργασία: Κατάρριψη του δόγματος των δύο ξεχωριστών σφαιρών Ιστορική αναδρομή για τα σχήματα που υιοθέτησαν οι γυναίκες για εξισορρόπηση της εργασίας με την οικογένεια: Ερευνητικές προσεγγίσεις Η θεωρία της Hakim για την "ετερογένεια" ("heterogeneity") των γυναικών όσον αφορά στο επάγγελμα και την οικογένεια Άλλες προσεγγίσεις για τα σχήματα εξισορρόπησης εργασίας και οικογένειας από μέρους των γυναικών Περίοδος Περίοδος Περίοδος 1990 μέχρι σήμερα Εναλλακτικές προσεγγίσεις της εξισορρόπησης εργασίας και οικογένειας Οι πολλαπλοί ρόλοι (multiple roles) δεν οδηγούν αναπόφευκτα σε σύγκρουση εργασίας και επαγγέλματος Η κουλτούρα των οργανισμών (organisation s culture) ως παράγοντας που επηρεάζει τα σχήματα εξισορρόπησης της εργασίας και οικογένειας Αναζήτηση διαφορών εντός των φύλων : Ερευνητικές προσεγγίσεις

5 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΡΕΥΝΑ Κεφάλαιο 1 Μεθοδολογία της έρευνας 1.1. Σκοπός και στόχοι της έρευνας Ερευνητικά ερωτήματα και Υποθέσεις Πληθυσμός και δείγμα της έρευνας Η επιλογή μαθητριών / μαθητών Β' Λυκείου ως πληθυσμού της έρευνας Η γυμνασιακή και μεταγυμνασιακή εκπαίδευση στην Κύπρο Πληθυσμιακές παράμετροι στην Κύπρο Δειγματοληψία Κριτήρια επιλογής των σχολείων Κριτήρια και δυσκολίες στην επιλογή των μαθητών Σχέση πληθυσμού και δείγματος - ποσοστό δείγματος Εργαλείο συλλογής δεδομένων Διαδικασία στατιστικής επεξεργασίας και ανάλυσης των δεδομένων Κεφάλαιο 2 Ανάλυση και παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας 2.1. Περιγραφή του δείγματος Ανάλυση και παρουσίαση των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων ως προς το σύνολο των υποκειμένων της έρευνας Επαγγελματικές φιλοδοξίες των μαθητών και μαθητριών Επαγγελματικές Αξίες Οικογενειακός Προσανατολισμός Εξισορρόπηση Εργασίας και Οικογένειας Περίληψη Ανάλυση και παρουσίαση των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων ως προς τη μεταβλητή "φύλο" Επαγγελματικές φιλοδοξίες των μαθητών και μαθητριών Επαγγελματικές Αξίες Οικογενειακός Προσανατολισμός Εξισορρόπηση Εργασίας και Οικογένειας Περίληψη Ανάλυση και παρουσίαση των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων ως προς τη μεταβλητή "περιοχή σχολείου" Επαγγελματικές φιλοδοξίες των μαθητών και μαθητριών Επαγγελματικές Αξίες Οικογενειακός Προσανατολισμός Εξισορρόπηση Εργασίας και Οικογένειας Περίληψη Ανάλυση και παρουσίαση των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων ως προς τη μεταβλητή "επαρχία προέλευσης" Επαγγελματικές φιλοδοξίες των μαθητών και μαθητριών

6 Επαγγελματικές Αξίες Οικογενειακός Προσανατολισμός Εξισορρόπηση Εργασίας και Οικογένειας Περίληψη Ανάλυση και παρουσίαση των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων ως προς τη μεταβλητή "τόπος κατοικίας " Επαγγελματικές φιλοδοξίες των μαθητών και μαθητριών Επαγγελματικές Αξίες Οικογενειακός Προσανατολισμός Εξισορρόπηση Εργασίας και Οικογένειας Ανάλυση και παρουσίαση των επιμέρους ερευνητικών Ερωτημάτων ως προς τη μεταβλητή" μόρφωση των γονέων" Μόρφωση γονέων Επαγγελματικές φιλοδοξίες των μαθητών και μαθητριών Επαγγελματικές Αξίες Οικογενειακός Προσανατολισμός Εξισορρόπηση Εργασίας και Οικογένειας Περίληψη Ανάλυση και παρουσίαση των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων ως προς τη μεταβλητή "επάγγελμα των γονέων" Επαγγελματικές φιλοδοξίες των μαθητών και μαθητριών Επαγγελματικές Αξίες Οικογενειακός Προσανατολισμός Εξισορρόπηση Εργασίας και Οικογένειας Περίληψη Ανάλυση και παρουσίαση διαφορών στις επαγγελματικές φιλοδοξίες και τον οικογενειακό προσανατολισμό εντός των φύλων Κεφάλαιο 3 Συμπεράσματα - Συζήτηση 3.1.Τα συμπεράσματα γενικά Τα συμπεράσματα αναλυτικά Επιδράσεις στην Πρακτική της συμβουλευτικής Παραρτήματα Βιβλιογραφία

7 1. Εισαγωγή Οι θεωρούμενες διαφορές ανάμεσα στα φύλα, οι οποίες είχαν την αφετηρία τους στις βιολογικές διαφορές ανδρών και γυναικών αλλά και στις σχετιζόμενες με αυτές αναπαραστάσεις, υπήρξαν από παλιά μία προβληματική θεωρητικού στοχασμού αλλά και ερευνητικής δραστηριότητας (Bradley, 1999, Delphy, 1993, Ferrée, 1990, McDowell, 1999, Moore, 1986, Moore, 1988, Parsons, 1949, Parsons, 1954, Parsons & Bales, 1955, Parsons, & Neil, 1956). Οι πρώτες θεωρίες που αναπτύχθηκαν, εστιάστηκαν κυρίως στα αυθαίρετα ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά που αποδίδονταν στα δύο φύλα, τα οποία κάποιοι έβλεπαν ότι συνέβαλλαν στη συνοχή και αναπαραγωγή της οικογένειας και κατ επέκτασιν του ευρύτερου κονωνικού σχηματισμού (Mead, 1935, Parsons, 1949, Parsons, 1954), χωρίς να ενδιαφέρονται για ζητήματα επαγγελματικής φύσης όσον αφορά στα δύο φύλα, αφού οι γυναίκες ούτως ή άλλως ευρίσκονταν εκτός εργασιακής δομής. Με την εκβιομηχάνιση των πόλεων, τη συγκέντρωση αυξημένου πληθυσμού στις πόλεις (αστυφιλία) και τη μετανάστευση στις εκβιομηχανοποιμένες χώρες/πόλεις, δημιουργήθηκε η ανάγκη για γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στην εκπαίδευση και την εργασία, υπό την έννοια της παροχής βοήθειας από πλευράς της κοινωνίας στα άτομα να διαλέξουν την εργασία τους ή κατ άλλους να καταμερίσει την εργασία στα άτομα, με κριτήρια την κοινωνική τους τάξη ( Brewer, 1942, Cremin, 1964, όπως αναφέρει ο Herr, (2001). Μέσα από τις συνθήκες αυτές, στο τέλος του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου αιώνα γεννήθηκε η Επαγγελματική Καθοδήγηση (Vocational Guidance), το περιεχόμενο της οποίας συνίστατο, από την εποχή του Parsons (Parsons,1909), στην παροχή βοήθειας στους ανθρώπους να διαλέξουν ένα επάγγελμα, να προετοιμαστούν γι αυτό και να εξελιχθούν μέσα σε αυτό. Όπως αναφέρεται σε άρθρο του Herr, (2001), "η προσέγγιση αυτή αμφισβητήθηκε το 1950 από τον Hoppock (Hoppock, 1950) και το Super (Super, 1951), οι οποίοι επικεντρώθηκαν όχι στην προβληματική της επιλογής επαγγέλματος αλλά στη διαδικασία της επαγγελματικής ανάπτυξης, κατά την οποία η αυτογνωσία και η αυτοαποδοχή αναδεικνύονται βασικά στοιχεία". Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται ότι όπως γράφει ο Super (Super, 1951), "η νέα αντίληψη αποτελεί τη διαδικασία του να βοηθήσεις ένα άτομο να αναπτύξει και να αποδεκτεί μία ενοποιημένη και ικανοποιητική εικόνα για τον εαυτό του και το ρόλο του στον κόσμο της εργασίας, καθώς επίσης και να ελέγξει αυτή την αντίληψη 6

8 για την πραγματικότητα και να την μετατρέψει σε μία πραγματικότητα προς ικανοποίηση του εαυτού και της κοινωνίας" (p. 89) (μετάφραση του ερευνητή). Με το πέρασμα από την Επαγγελματική Καθοδήγηση (Vocational Guidance) στην Επαγγελματική Ανάπτυξη και Συμβουλευτική (Career Development and Counseling), στα χρόνια που ακολούθησαν, άρχισε ένας θεωρητικός και ερευνητικός προβληματισμός στα πλαίσια της νέας αντίληψης που αφορούσε στην επαγγελματική ανάπτυξη των ατόμων, λαμβανομένων πλέον υπ όψη και παραγόντων που μέχρι τότε αγνοούνταν. Παρ όλα αυτά οι νέες προσπάθειες αφορούσαν κυρίως στον ανδρικό πληθυσμό, ο οποίος ευρισκόταν στην αγορά εργασίας. Με την ιδεολογική φεμινιστική επανάσταση, στο τέλος της δεκαετίας του 1970 και τις κοινωνικές και πολιτιστικές μετατοπίσεις που την ακολούθησαν, οι γυναίκες άρχισαν να μπαίνουν στην αγορά εργασίας, με αποτέλεσμα πολλές έρευνες να ασχοληθούν με τις διαδικασίες επαγγελματικής ανάπτυξης των γυναικών (Erwin & Stewart, 1997, Francis, 2002, Frieze and Frost, 1991, Kelly, 1989, Lueptow, 1980, Marini, 1978, Ferrée, 1990, Herzog, 1982, Rainey & Borders, 1997, Shu & Marini 1998, Trinklin et al. 2005) Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των γυναικών αποτέλεσαν προοδευτικά μείζονα ερευνητική θεματική, η οποία αρχικά στράφηκε προς την κατεύθυνση της προτίμησης των γυναικών για είσοδο σε παραδοσιακά "ανδρικά" και "γυναικεία" επαγγέλματα, αργότερα όμως συσχετίστηκε με τον προσανατολισμό τους και σε άλλους ρόλους ζωής και κυρίως στους οικογενειακούς ρόλους. Οι φεμινίστριες από την πλευρά τους αμφισβήτησαν θεωρίες που αναφέρονταν αποκλειστικά στην επαγγελματική συμπεριφορά των ανδρών και άρχισαν να επεξεργάζονται εναλλακτικά ψυχολογικά μορφώματα, με κύριο αυτό του κοινωνικού φύλου (gender), με το οποίο αναγνωρίζεται η κοινωνική "κατασκευή" των φύλων ως νοημάτων, διαμέσου των οποίων αναπαράγεται η κυριαρχία των ανδρών έναντι των γυναικών. Μια πιο πρόσφατη προσέγγιση στα ζητήματα των careers, αυτή που πηγάζει από τη θεωρία της κονωνικής κατασκευής (κοινωνικός κονστρουξιονισμός, social constructionism) αντιμετωπίζει τη σταδιοδρομία (career) ως κάτι που συνοικοδομείται από το ίδιο το άτομο σε αλληλεπίδραση με το πολιτισμικό συγκείμενο στο οποίο ζεί ("joint action"), Young,Vallach and Collin, Η σταδιοδρομία του κάθε ατόμου νοηματοδοτείται κατά ορισμένο τρόπο και η κατανόηση του προϋποθέτει την κατανόηση αυτού του νοήματος. 7

9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η προβληματική των επαγγελματικών φιλοδοξιών και του οικογενειακού προσανατολισμού των φύλων. Με τη μαζική είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, από τη δεκαετία του 1960 και μετά, το ενδιαφέρον για την κατανόηση της επαγγελματικής τους ανάπτυξης αυξήθηκε κατακόρυφα ( Hackett & Betz, 1981, Osipow, 1973, Vetter, 1978) και είχε άμεση σχέση με την εξάπλωση των ιδεών του φεμινιστικού κινήματος για ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα (Bradley, 1999, Dinnerstein, 1991, McDowell, 1999). Σημαντική θέση στην ερευνητική δραστηριότητα που ακολούθησε το γενικότερο ενδιαφέρον για την επαγγελματική ανάπτυξη ανδρών και γυναικών είχε η διερεύνηση των επαγγελματικών τους φιλοδοξιών, η οποία κατέδειξε πως αυτές είναι προγνωστικές για το μελλοντικό επαγγελματικό επίτευγμα. Διαπιστώθηκε ερευνητικά ότι οι υψηλότερες επαγγελματικές φιλοδοξίες οδηγούν σε υψηλότερα επαγγελματικά επιτεύγματα ( Carter, 1972, Gottfredson, 1996, Rojewski & Yang 1997, Sewell & Hauser, 1975). Η έρευνα γύρω από τη θεματική αυτή κατέδειξε μια σταδιακή αύξηση των επαγγελματικών φιλοδοξιών των γυναικών, οι οποίες κυρίως από το 1980 και έπειτα (Gaskell, 1983, Gutek, 2001, Harmon,1989, Helwig,1998) άρχισαν να στρέφονται προς επαγγέλματα υψηλότερου γοήτρου (prestige), που παραδοσιακά θεωρούνταν ως "ανδρικά" (male-dominated occupations), με μια παράλληλη, μικρή βέβαια στην αρχή και μεγαλύτερη αργότερα, μείωση των φιλοδοξιών για "γυναικεία" επαγγέλματα όπως δασκάλες, νοσοκόμες, υπάλληλοι σε κοινωνικές υπηρεσίες κ.ά. Η στροφή αυτή σχετίστηκε από διάφορους ερευνητές με αλλαγές στις στάσεις για το ρόλο των φύλων (gender-role attitudes) που επέφεραν οι ευρύτερες δομικές και ιδεολογικές μετατοπίσεις στα πλαίσια των νέων δυναμικών του φεμινιστικού κινήματος. (Ferrée, 1990, Herzog, 1982, Lueptow, 1980, Marini, 1978, Shu & Marini 1998). Προοδευτικά, οι γυναίκες παγίωσαν τη θέση τους στην αγορά εργασίας, όπως άλλωστε και στην ευρύτερη κοινωνία, φιλοδοξώντας, ολοένα και σε μεγαλύτερους αριθμούς, να εισέλθουν σε επαγγέλματα που προσγράφονταν κυρίως στους άνδρες, όπως γιατροί, δικηγόροι κτλ., δίνοντας υψηλή προτεραιότητα στους επαγγελματικούς τους στόχους αλλά και στην εκπαίδευση μέσω της οποίας θα επιτύγχαναν αυτούς τους στόχους. ( Furlong & 8

10 Biggart, 1999, Gerstein et al., 1988, Miller & Budd, 1999, Standberg et al., 1991, Watson et al., 2002) Παρά το ότι οι γυναίκες αύξησαν τις επαγγελματικές τους φιλοδοξίες, δίνοντας υψηλή προτεραιότητα στους επαγγελματικούς τους στόχους, πολλoί θεωρούν ότι τα δύο φύλα εξακολουθούν να έχουν φιλοδοξίες σε μεγάλο βαθμό για διαφορετικού τύπου επαγγέλματα με όρους φύλου. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται η άποψη πως τα αγόρια έχουν φιλοδοξίες στη συντριπτική τους πλειοψηφία για επαγγέλματα που θεωρούνται ως "ανδρικά", ενώ τα κορίτσια εξακολουθούν να φιλοδοξούν για "γυναικεία" επαγγέλματα έστω και αν τα κίνητρα τους για επιτυχία είναι αρκετά υψηλά. (Erwin & Stewart, 1997, Francis, 2002, Frieze and Frost, 1991, Kelly, 1989, Rainey & Borders, 1997, Trinklin et al. 2005). Επιπλέον, οι επαγγελματικές αξίες των φύλων παρουσιάζονται διαφοροποιημένες και επηρεάζουν σε κάποιο βαθμό τις επαγγελματικές τους φιλοδοξίες. Ενώ τα αγόρια προσβλέπουν μέσω του επαγγέλματός τους να αποκτήσουν χρήματα και να επιτύχουν κοινωνική ανέλιξη, τα κορίτσια επιζητούν την προσφορά στο συνάνθρωπο και στο κοινωνικό σύνολο ευρύτερα (Beutel and Marini, 1992, Brown, 1996, 2002, Finley et al., Herzog, 1980, 1993, Lueptow, 1980, Lueptow, 1981). Με βάση αυτά τα δεδομένα, καθώς επίσης και την υποαντιπροσώπευση των γυναικών σε επαγγέλματα που βρίσκονται στην κορυφή της επαγγελματικής πυραμίδας (Battle & Wigfield, 2003, Bimrose, 2001, Gutek,2001, Hite & McDonald, 2003), θα μπορούσε να οδηγήσει κάποιον στο συμπέρασμα ότι οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των δύο φύλων εξακολουθούν να είναι ακόμα σε κάποιο βαθμό στερεοτυπικές (gender oriented), μικρότερο βέβαια από ότι ήταν πριν από τρεις δεκαετίες. Οι διαφοροποιημένες φιλοδοξίες των νέων υποστηρίζεται από κάποιους ερευνητές ότι οφείλονται όχι στις διαφορετικές προτιμήσεις αγοριών και κοριτσιών, αλλά σχετίζονται με παράγοντες όπως τις σρτερεοτυπικές (gendered) διαδικασίες κοινωνικοποίησης στην οικογένεια και άλλους θεσμούς, τις διακρίσεις σε βάρος των γυναικών στα "ανδρικά" επαγγέλματα (discrimination) αλλά και τους παραδοσιακούς μηχανισμούς, οι οποίοι εξακολουθούν να διαμεσολαβούν στην κατανομή ευκαιριών ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα ευρύτερα. (Battle & Wigfield, 2003, Bimrose, 2001, Eccles, 1994, Erwin and Stewart 1997, Nagel & Wallace, 1997, Ferrée, 1990, Francis, 2002). Πρώτιστα όμως, οι διαφοροποιημένες επαγγελματικές φιλοδοξίες των φύλων υποστηρίζεται πως οφείλονται στο γεγονός ότι οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των κοριτσιών βρίσκονται σε άμεση σχέση και με άλλους ρόλους ζωής (life roles), όπως είναι ο γάμος και η απόκτηση παιδιών στους οποίους τα κορίτσια φαίνεται να δίνουν μεγαλύτερη σημασία από ότι τα αγόρια. Παρ όλον που τις τελευταίες δεκαετίες οι γυναίκες έχουν 9

11 επαναξιολογήσει τις επαγγελματικές τους φιλοδοξίες και επιλογές, εντούτοις δε φαίνεται να επαναξιολογούν τις προσδοκίες τους για το γάμο και την οικογένεια. (Baber & Monagham, 1988, Cinamon & Rich, 2002, Friedman & Weissbrod, 2005, Erwin & Stewart, 1997, Novack & Novack, 1996). Η στενή σχέση ανάμεσα στα ευρύτερα επαγγελματικά σχέδια και φιλοδοξίες των γυναικών με τα ζητήματα του γάμου, της απόκτησης και φροντίδας παιδιών αναδύθηκε από έρευνες ήδη από τη δεκαετία του 1970 (Angrist 1969, Angrist & Almquist, 1975, Watley & Kaplan, 1971, Hakim, 1979), και η διερεύνηση της συνεχίστηκε καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 (Baber & Monagham, 1988, Corder & Shephan, 1984 Greenglass & Devins, 1982). Από το 1990 και μετά, η διερεύνηση των επαγγελματικών σχεδίων και φιλοδοξιών των εφήβων/νέων, κυρίως των γυναικών, συσχετίζεται σχεδόν πάντοτε με τον προσανατολισμό τους στους μελλοντικούς οικογενειακούς τους ρόλους (family roles), κάτι που συνιστά μια θεωρητική και ερευνητική μετατόπιση από τη βάση απλώς του διαχωρισμού τους σε φιλοδοξίες για παραδοσιακά ("γυναικεία") ή μη παραδοσιακά ("ανδρικά") επαγγέλματα, που κυριαρχούσε στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και τις αρχές της δεκαετίας του 1980 (Apostal and Bilder, 1991, Herzog, 1982, Lueptow, 1982, Marini, 1978, Shapiro & Growley, 1982), στη βάση της συνάρτησης των επαγγελματικών φιλοδοξιών με την αποδιδόμενη σπουδαιότητα και σε άλλους ρόλους ζωής και κυρίως τους οικογενειακούς ρόλους (Cinamon & Rich, 2002, Friedman & Weissbrod, 2005, Novack & Novack, 1996, Schroeder et al.,1992, Spade & Reese 1991, Baltle & Wigfield, 2003, Stevens et at,1992 ). Κάποιοι ερευνητές ασχολήθηκαν με το κατά πόσο οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των νέων και ο οικογενειακός τους προσανατολισμός εξακολουθούσαν ή όχι να έχουν παραδοσιακό χαρακτήρα, με το να στρέφονται δηλαδή προς επαγγέλματα όπως και πριν το 1980 και κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ενώ στα κορίτσια καταγράφηκε μία μετατόπιση από παραδοσιακές προτιμήσεις επαγγελμάτων προς επαγγέλματα που θεωρούνταν ως "ανδρικά" (από typical σε atypical επαγγέλματα), ταυτόχρονα παρουσιάζονται πολύ ή τουλάχιστον περισσότερο παραδοσιακά σε ζητήματα που αφορούν στην οικογένεια όπως ο γάμος σε μικρή ηλικία, η διακοπή της εργασίας μέχρι τα παιδιά τους να πάνε σε δημόσιο σχολείο ή και να αφήσουν ακόμα τη δουλειά τους για να ακολουθήσουν το σύζυγο σε άλλο μέρος εργασίας ( Arditti et αl., 1991, Gilbert et al., 1991, Novack & Novack, 1996). Άλλοι ερευνητές εισήγαγαν την έννοια της αφοσίωσης στους εργασιακούς και οικογενειακούς ρόλους (commitment to work and family roles) χρησιμοποιώντας μάλιστα και συγκεκριμένa όργανa μέτρησής της, όπως για παράδειγμα το Life Role Salience Scales (Amatea et al., 1986). Η εισαγωγή αυτού του νέου ψυχολογικού εργαλείου βασίστηκε στην 10

12 άποψη ότι ο βαθμός αφοσίωσης των εφήβων/νέων (κυρίως των κοριτσιών) στους οικογενειακούς ρόλους επηρεάζει και τα επαγγελματικά τους σχέδια. Από αυτό το θεωρητικό και ερευνητικό πεδίο αναδύθηκε και πάλι το συμπέρασμα πως ενώ, τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια παρουσιάζονται να επιδεικνύουν τις ίδιες επαγγελματικές φιλοδοξίες και αφοσίωση σε θέματα εργασίας, ο βαθμός αφοσίωσης των κοριτσιών στους οικογενειακούς ρόλους είναι υψηλότερος εκείνου των αγοριών. (Amatea et al., 1986, Betz,1993, Βielby & Bielby,1989, Cinamon & Rich, 2002, Friedman & Weissbrod, 2005, Kerpelman and Schvaneveldt, 1999). Και από τις δύο προσεγγίσεις, είτε δηλαδή την "παραδοσιακότητα" στους τομείς των επαγγελματικών προτιμήσεων, καθώς και των θεμάτων που αφορούν στην οικογένεια είτε του βαθμού "αφοσίωσης" στους οικογενειακούς και εργασιακούς ρόλους, από τις οποίες διερευνώνται οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των εφήβων/νέων, το συμπέρασμα των πιο πάνω αναφερόμενων ερευνών είναι πως στις μέρες μας τα κορίτσια ενώ δεν υστερούν στις επαγγελματικές τους φιλοδοξίες, συγκριτικά με τα αγόρια, παρουσιάζονται να δίνουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα στα ζητήματα που αφορούν στο γάμο, τη μητρότητα και τη φροντίδα των μικρών παιδιών ή διαφορετικά να είναι περισσότερο αφοσιωμένα στους οικογενειακούς ρόλους (more committed to family roles) απ ότι τα αγόρια. Οι αυξημένες επαγγελματικές φιλοδοξίες από τη μια και η μεγαλύτερη αφοσίωση που επιδεικνύουν τα κορίτσια στους μελλοντικούς οικογενιακούς τους ρόλους, τους δημιουργεί την ανάγκη καταβολής εντονότερων προσπαθειών προκειμένου να ισορροπήσουν (balancing) τις υποχρεώσεις τους στην οικογενειακή και εργασιακή σφαίρα (Clark, 2000, Greenhaus et al., 2002, Kirchmeyer, 2000, Marks and MacDermid, 1996 ), παρ όλο που στη σημερινή εποχή, όπου ολοένα και περισσότερες οικογένειες βασίζονται στην εργασία και των δύο συζύγων (dual earner life style), φαίνεται πως οι άνδρες εμπλέκονται περισσότερο σε ζητήματα που αφορούν στις οικογενειακές υποχρεώσεις (Bond et al., 1998, Greenhaus et al., 2000, Pleck, 1985). Υποστηρίζεται πως στην προσπάθειά τους να εξισορροπήσουν (balancing) την εργασία με την οικογένεια, οι γυναίκες στρέφονται προς περισσότερο παραδοσιακά επαγγέλματα, τα οποία απαιτούν μικρότερης διάρκειας εκπαίδευση και έχουν πιο ευέλικτο ωράριο εργασίας, με στόχο να είναι σε πλεονεκτικότερη θέση για ισορροπία ανάμεσα στα δύο πεδία. Τέτοια επαγγέλματα είναι συνήθως χαμηλότερου γοήτρου (prestige/status) και χαμηλότερων απολαβών, χαρακτηριστικά που συνήθως έχουν τα "γυναικεία" επαγγέλματα (Arnold, 1993, Francis, 2002, Friedman, and Weissbrod, 2005, Miller & Budd, 1992, Murell et al, 1991). 11

13 Ενώ υποστηρίζεται η γενική αυτή τάση για διαφοροποιημένες φιλοδοξίες των φύλων, που προκύπτει από την εκ μέρους των κοριτσιών προσπάθεια για εξισορρόπηση εργασιακών και οικογενειακών ρόλων, μέρος της ερευνητικής προσπάθειας έχει καταγράψει και διαφορές εντός των φύλων (within gender differences), κυρίως μεταξύ του γυναικείου πληθυσμού. Ειδικότερα, έχει καταγραφεί πως υπάρχουν κορίτσια που προσδίδουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα στο επάγγελμα παρά στην οικογένεια και αντίστροφα. Ως εκτούτου, υποστηρίζεται πως κάποια κορίτσια έχουν υψηλότερες επαγγελματικές φιλοδοξίες απ ότι κάποια άλλα. Κάποια δηλαδή είναι περισσότερο προσανατολισμένα προς το επάγγελμα (career oriented) και κάποια περισσότερο στην οικογένεια (family oriented) ( Frieze & Frost, 1991, Kerpleman et al., 1999, Novack & Novack, 1996, Rojewski & kim, 2003) Η προβληματική των επαγγελματικών φιλοδοξιών και του οικογενειακού προσανατολισμού των φύλων στις αγροτικές περιοχές. Ένα τμήμα της διεθνούς έρευνας αφορά στις επαγγελματικές φιλοδοξίες των εφήβων στις αγροτικές περιοχές, επειδή πιστεύεται πως οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές ιδιομορφίες, όπως το χαμηλότερο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των αγροτικών νοικοκυριών, τα κλειστά οικογενειακά συστήματα και οι περισσότερo παραδοσιακές στάσεις των ανθρώπων για τους ρόλους του φύλου (attitudes to gender roles), καθώς επίσης και τα λιγότερα σε τύπο και γόητρο επαγγέλματα που είναι διαθέσιμα (Hicks, 1976, Shu & Marini, 1998, Reid, 1989, Wilson & Peterson, 1988). Οι αγροτικές περιοχές, παρ όλον που παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους λόγω του ότι κάποιες είναι γεωργικές, άλλες κτηνοτροφικές και κάποιες άλλες μακρύτερα ή κοντύτερα σε αστικά κέντρα (Fitchen, 1991, Burnell, 2003), συνιστούν διαφορετικά συγκείμενα (contexts), στα οποία ακολουθείται εντονότερα διακριτός τρόπος ανατροφής αγοριών και κοριτσιών σε σύγκριση με τα αστικά κέντρα, με κυρίαρχους ρόλους της μητρότητας για τα κορίτσια και του μισθωτού εργαζόμενου (breadwinner) για τα αγόρια. (Baber & Monagham, 1988, Etaught & Liss, 1992, Vermeulen & Minor, 1998). Οι πιο πάνω παράγοντες σε συνάρτηση με το γεγονός ότι τα επαγγέλματα που είναι διαθέσιμα στις αγροτικές περιοχές είναι γενικά χαμηλότερου γοήτρου και αμοιβών, απαιτούν δε λιγότερη εκπαίδευση και δεξιότητες απ ότι τα επαγγέλματα στις αστικές και ημιαστικές περιοχές, φαίνεται να ευθύνονται για το γεγονός πως οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των νέων που ζουν εκεί είναι χαμηλότερες και περισσότερο στερεοτυπικές 12

14 όσον αφορά στο φύλο (gender oriented). Αρκετοί νέοι που τελειώνουν το σχολείο στρέφονται προς άμεση απασχόληση στην αγορά εργασίας (work bound), χωρίς να ενδιαφέρονται για επιπλέον εκπαίδευση που θα τους διευκόλυνε να επιλέξουν επαγγέλματα υψηλότερου γοήτρου. (Brubaker, et al., 1998, Cobb et al.,1989, Haller & Virkler, 1993, Kannapel & De Young, 1999) Το Κυπριακό Περιβάλλον: Μορφωτικοί και Επαγγελματικοί παράμετροι Απουσία προϋάρχουσας έρευνας Στην Κύπρο δεν έχουν διενεργηθεί έρευνες γύρω από τις επαγγελματικές φιλοδοξίες των εφήβων και του προσανατολισμού τους σε θέματα οικογένειας και μάλιστα σε επίπεδο συγκριτικής θεώρησης του δίπολου αγροτική αστική περιοχή. Κάποια έρευνα που αφορούσε στους παράγοντες που ωθούν τους νέους να συνεχίσουν σπουδές σε τριτοβάθμια ιδρύματα, κατέγραψε "τις προσωπικές εκτιμήσεις και φιλοδοξίες", ως έναν από τους παράγοντες αυτούς αλλά σε νέους οι οποίοι είχαν ήδη αποπερατώσει τις σπουδές τους. Η έρευνα έγινε τη δεκαετία του 1980, μια περίοδο που στην Κύπρο υπήρχε έντονο πρόβλημα ανεργίας των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. (Παπαναστασίου και Μιχαηλίδη, 1988). Συνεπώς, δεν υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα τα οποία να δίνουν πληροφορίες σχετικά με τις επαγγελματικές φιλοδοξίες των έφηβων μαθητριών/ μαθητών και του οικογενειακού τους προσανατολισμού. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν στοιχεία που αφορούν στον προσανατολισμό για σπουδές σε συγκεκριμένους τομείς επαγγελμάτων, όπως προκύπτει από τη "Δήλωση Προτίμησης" την οποία συμπληρώνουν οι μαθητές και μαθήτριες στην Γ' Λυκείου, σημειώνοντας κατά σειρά προτεραιότητας τις επιλογές κλάδων σπουδών και πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στα οποία επιθυμούν να εισαχθούν και βασίζεται στα μαθήματα που έχουν επιλέξει και διδάσκονται ήδη από τη Β' Λυκείου. Οι επιλογές αυτές συνιστούν ένδειξη φιλοδοξιών για σπουδές σε συγκεκριμένους τομείς άρα και συγκεκριμένα επαγγέλματα, στα οποία θα επιθυμούσαν να εργαστούν. Βέβαια, η τελική τους κατάληξη σε κλάδο σπουδών και τμήμα θα εξαρτηθεί από την επίδοσή τους στις Ενιαίες Εξετάσεις, οι οποίες καθιερώθηκαν τα τελευταία τρία χρόνια μετά τη μεταρρύθμιση, η οποία ενοποίησε τις τελικές εξετάσεις της Γ' Λυκείου με τις εξετάσεις για εισδοχή στα πανεπιστήμια Κύπρου και Ελλάδας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν αφορά τελειόφοιτους που τελειώνουν από ιδιωτικά ξενόγλωσσα σχολεία και οι οποίοι το πιθανότερο θα ακολουθήσουν σπουδές κυρίως στη 13

15 Μ. Βρετανία και τις Η.Π.Α., αφού δεν έχουν επί του παρόντος δικαίωμα να διεκδικήσουν θέση στα Ελλαδικά Πανεπιστήμια ή στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Από τη Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, επίσης, η οποία διενεργεί διάφορες έρευνες που αφορούν στο επίπεδο μόρφωσης του πληθυσμού, την απασχόληση των φύλων κατά τομείς εργασίας, τα ποσοστά των φύλων που εκπροσωπούνται σε επαγγέλματα υψηλού γοήτρου, τα ποσοστά ανεργίας κατά φύλο κτλ., θα μπορούσε κανείς να αντλήσει πληροφορίες που σχετίζονται με το σκοπό της έρευνας Οι τομείς προτίμησης των φύλων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση Όσον αφορά στη γενικότερη κατάσταση αλφαβητισμού των φύλων, παρατηρήθηκε από το 1976 και μετά μία κατακόρυφη πτώση του αναλφαβητισμού των φύλων, των οποίων το ποσοστό αυτό μειώθηκε για τις γυναίκες από 15% το 1976 σε 5%, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2001, ενώ τα ποσοστά των ανδρών μειώθηκαν, κατά την ίδια περίοδο, από 4% σε 1%. Για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, συγκρίνοντας στοιχεία για τα χρόνια από το 1997 μέχρι το 2006, εξάγεται το συμπέρασμα ότι οι αριθμοί των γυναικών που φοιτούν σε ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όχι μόνο αυξάνονται, αλλά παρουσιάζεται και μεγαλύτερη απόκλιση από τους αριθμούς των ανδρών φοιτητών, οι οποίοι κατά το διάστημα των εννιά αυτών χρόνων είναι μικρότεροι από αυτούς των γυναικών. Συγκρίνοντας τους συνολικούς σπουδαστές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ανά κατοίκους κατά φύλο, στο διάστημα , παρατηρείται μία αύξηση και για τα δύο φύλα, με τις γυναίκες να παρουσιάζουν κατ αναλογία πληθυσμού μεγαλύτερους αριθμούς (Το Στατιστικό Πορτρέτο της Γυναίκας της Κύπρου, Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2008). Με βάση την απογραφή του 2001, (Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2003), το μορφωτικό επίπεδο των ατόμων στις αγροτικές περιοχές είναι χαμηλότερο από το αντίστοιχο του αστικού πληθυσμού ακόμα και ανάμεσα σε όσους έχουν τελειώσει τριτοβάθμια εκπαίδευση. Αυτό ισχύει για όλες τις πόλεις, όμως δεν μπορεί να αποτελέσει έστω και απλή ένδειξη ότι οι διαμένοντες στις αγροτικές περιοχές έχουν μειωμένες εκπαιδευτικές και επαγγελματικές φιλοδοξίες, αφού πολλοί από αυτούς όταν αποπερατώσουν τις σπουδές τους εγκαθίστανται σε αστικά κέντρα προκειμένου να αναζητήσουν ένα επάγγελμα ανάλογο των σπουδών τους. Επειδή η Απογραφή του Πληθυσμού βασίζεται στον τόπο διαμονής, σε καμία περίπτωση θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε ότι τα δεδομένα της παραπέμπουν σε άνισες επαγγελματικές φιλοδοξίες μεταξύ αστικού και αγροτικού πληθυσμού. 14

16 Οι τομείς σπουδών που προτιμούν τα δύο φύλα παρουσιάζονται διαφοροποιημένοι. Οι κλάδοι των Ανθρωπιστικών Σπουδών καθώς και των Κοινωνικών Επιστημών φαίνεται να κερδίζουν τα μεγαλύτερα ποσοστά προτίμησης των γυναικών ενώ για τους άνδρες η Μηχανική, η Πληροφορική, τα Μαθηματικά και η Στατιστική συνιστούν πόλο προτίμησης. Αξίζει να σημειώσουμε τα ποσοστά φοιτητριών/φοιτητών στον τομέα των Παιδαγωγικών Σπουδών για τη Δημοτική Εκπαίδευση, ο οποίος συγκέντρωσε κατά τα χρόνια αυξημένη προτίμηση και για τα δύο φύλα, ενώ από το 2003 σημείωσε πτωτική τάση. Συγκεκριμένα, κατά την ακαδημαϊκή χρονιά 1994/95 τα κορίτσια που φοιτούσαν στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου αποτελούσαν το 43.3% του συνόλου των φοιτητριών, ενώ το αντίστοιχο των ανδρών ήταν 26.8%, που ήταν και το υψηλότερο. Η μεγάλη προτίμηση των φύλων στον τομέα αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το επάγγελμα του δασκάλου στην Κύπρο προσέφερε, τουλάχιστον μέχρι και πριν από τέσσερα έως πέντε χρόνια άμεση απασχόληση και πολύ καλούς όρους εργασίας. Η πτωτική τάση των ποσοστών αυτών φαίνεται να σχετίζεται με τον κορεσμό του επαγγέλματος. Το 2005/06 τα ποσοστά των ανδρών φοιτητών στον Παιδαγωγικό Τομέα έπεσε από το 26.8% το 1995/06 στο 14% και των φοιτητριών από το 43.3% στο 26%, που εξακολουθεί όμως να είναι και το υψηλότερο μαζί με τον τομέα των Ανθρωπιστικών Σπουδών με ποσοστό 24, 3%. Με τη λειτουργία του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου ( ΤΕ.ΠΑ.Κ.) τα τελευταία δύο χρόνια και την προσφορά κλάδων σπουδών που είναι παρεμφερείς με κλάδους σπουδών που λειτουργούν σε ελλαδικά πανεπιστήμια ή Τ.Ε.Ι., τα αγόρια πλειοψηφούν με βάση την πρώτη τους επιλογή, η οποία δηλώνεται στο έντυπο "Δήλωση Προτίμησης", σε κλάδους που έχουν να κάνουν με Μηχανολογία, Ηλεκτρολογία, Μηχανική και Πληροφορική. Αντίθετα, ενώ παρατηρείται μια πλειοψηφία των κοριτσιών στους τομείς της Νοσηλευτικής και των Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών (που αποτελούν κλάδους του ΤΕ.ΠΑ.Κ.), οι αριθμοί των αγοριών που δηλώνουν ως πρώτη επιλογή τους τούς δύο αυτούς κλάδους είναι αρκετά υψηλοί (Υπηρεσία Εξετάσεων, 2007, 2008). Θεωρώντας τη "Δήλωση Προτίμησης" ως έκφραση των φιλοδοξιών των μαθητών δε θα ήταν άστοχο να πούμε ότι τα επαγγέλματα του Νοσηλευτή και του Γραφίστα εντάσσονται στο εύρος των φιλοδοξιών και των δύο φύλων. Ειδικά το επάγγελμα του Νοσηλευτή ανέκαθεν συγκέντρωνε μεγάλους αριθμούς αγοριών, οι οποίοι φαίνεται να αυξάνονται με την αναβάθμιση του ως κλάδου σπουδών του ΤΕ.ΠΑ.Κ. Ο κύριος όμως λόγος φαίνεται να είναι η συνεχής ζήτηση νοσηλευτικού προσωπικού τόσο από τα δημόσια νοσοκομεία όσο και από ιδιωτικά, τα οποία αφθονούν πλέον στο χώρο της υγείας στην Κύπρο. Παρά το ότι τα επαγγέλματα του Νοσηλευτή και του Δασκάλου θεωρούνται σε άλλες κοινωνίες ως 15

17 "γυναικεία" επαγγέλματα, στην Κύπρο συνιστούν φιλοδοξούμενα επαγγέλματα και από τα δύο φύλα σε περιόδους μεγάλης ζήτησης, κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένδειξη ότι αρκετοί έφηβοι επιλέγουν επαγγέλματα με βάση τη βιοποριστική τους προοπτική. Τα ποσοστά των ανδρών και γυναικών 20 χρονών και πάνω που παρακολουθούσαν σπουδές Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης ανερχόταν το 2006 σε 27%. Από στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας Κύπρου, (Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2005), η Τριτοβάθμια Εκπαίδευση χωρίζεται σε δύο κατηγορίες, ήτοι αυτής που δεν είναι πανεπιστημιακού επιπέδου και διαρκεί 2-3 χρόνια και σε αυτή που διαρκεί 3-4 χρόνια και χαρακτηρίζεται ως πανεπιστημιακού επιπέδου. Τα κορίτσια πλειοψηφούν στην πρώτη κατηγορία, η οποία συμπεριλαμβάνει τα διάφορα κολέγια διετούς ή τριετούς φοίτησης, όπου παρακολουθούν κυρίως Παιδαγωγικές και Γραμματειακές σπουδές. Κάποια από αυτά τα ιδρύματα, από το 2008, έχουν αναβαθμισθεί σε (ιδιωτικά) πανεπιστήμια τετραετούς φοίτησης και προσφέρουν κλάδους σπουδών που συγκεντρώνουν μεγάλη προτίμηση από μαθητές που διεκδικούν θέση στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και τα Α.Ε.Ι της Ελλάδας, αλλά δεν καταφέρνουν, λόγω συναγωνισμού να εισέλθουν σε αυτά. Γενικά, από τα πιο πάνω στοιχεία θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια τα ποσοστά των νέων που εισάγονται στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση έχει αυξηθεί, πιο πολύ στα κορίτσια, τα οποία φαίνεται να έχουν επαναξιολογήσει τα ζητήματα της μόρφωσής τους και έχουν αναπτύξει εκπαιδευτικές φιλοδοξίες περίπου του ίδιου επιπέδου με τα αγόρια. Υπεροχή εξακολουθεί να υπάρχει στους άνδρες που φτάνουν στο επίπεδο του διδακτορικού σε ποσοστό 0.57% του συνολικού ανδρικού πληθυσμού έναντι 0.16% των γυναικών. Οι νέες αντιλήψεις για το ρόλο των φύλων αλλά και οι συνεχώς αυξανόμενες οικονομικές ανάγκες ενδεχομένως να είναι μερικοί από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην επιμήκυνση των σπουδών των φύλων. Επειδή μέσω της αναβάθμισης του μορφωτικού επιπέδου επιτυγχάνεται και η εξασφάλιση επαγγέλματος υψηλότερου γοήτρου και μεγαλύτερων απολαβών, δε θα ήταν ριψοκίνδυνο να υποθέσουμε πως οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των νέων της Κύπρου και κυρίως των κοριτσιών έχουν αυξηθεί σταδιακά τα τελευταία τριάντα χρόνια Η απασχόληση των φύλων κατά επαγγελματικούς τομείς Το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό της Κύπρου αυξήθηκε κατά τα τελευταία χρόνια, παρ όλα αυτά όμως εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των δύο φύλων. Σε όλες τις κατηγορίες ηλικιών το ποσοστό απασχόλησης των 16

18 ανδρών είναι μεγαλύτερο, κυρίως δε πιο έντονες είναι οι διαφορές στις ηλικίες άνω των 50 ετών. Τα ποσοστά συμμετοχής των γυναικών ηλικίας ετών στην Κύπρο είναι αρκετά υψηλότερα από τα αντίστοιχα της Ε.Ε φτάνοντας το 2003 και 2006 το 60% του συνολικού γυναικείου πληθυσμού, που είναι και στόχος της συνθήκης της Λισσαβόνας. Τα αντίστοιχα ποσοστά στην Ε.Ε παρουσιάζουν μία σταθερή αύξηση σε αντίθεση με την Κύπρο όπου παρουσιάζουν μεγαλύτερες διακυμάνσεις.(το Στατιστικό Πορτρέτο της Γυναίκας της Κύπρου, 2008, Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2008). Μεταξύ των εργαζόμενων αποφοίτων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και τα δύο φύλα έχουν ίση εκπροσώπηση, με τις γυναίκες όμως να παρουσιάζουν αυξητική τάση. Αντίθετα, ανάμεσα στους εργαζόμενους με χαμηλά επίπεδα μόρφωσης, το ποσοστό των γυναικών είναι συγκριτικά μικρότερο από αυτό των ανδρών. Ενδεικτικά, το 2006 οι γυναίκες με τριτοβάθμια εκπαίδευση εκπροσωπούνταν στο συνολικό εργατικό δυναμικό με ποσοστό 50,8%, το 2005 με 49,3%, το 2004 με 48,6% και με 47,7% το Αντίθετα, ανάμεσα στις εργαζόμενες με επίπεδα μόρφωσης χαμηλότερα του Λυκείου ήταν 38,5% το 2006, 38,3% το 2005, 39,0% το 2004 και 39,7% το 2003 (Το Στατιστικό Πορτρέτο της Γυναίκας της Κύπρου, Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου,2008). Οι τομείς απασχόλησης των φύλων παρουσιάζονται επίσης διαφοροποημένοι, με τις γυναίκες να πλειοψηφούν στους τομείς της Εκπαίδευσης, της Υγείας και Κοινωνικής Μέριμνας, τις Χρηματοπιστωτικές και άλλες Επιχειρήσεις, στα Ξενοδοχεία και Εστιατόρια καθώς και στα Ιδιωτικά Νοικοκυριά, ενώ οι άνδρες υπερεκπροσωπούνται στη Δημόσια Διοίκηση, στο Χονδρικό και Λιανικό εμπόριο, στις Κατασκευές, τις Παραγωγικές Βιομηχανίες, τη Γεωργία, Θήρα, Δασοκομία και Αλιεία. Στο σύνολο των 156,9 χιλιάδων εργαζόμενων γυναικών, οι τομείς της Εκπαίδευσης και Υγείας συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό με 18.5% και ακολουθεί ο τομέας του Λιανικού Εμπορίου με 16,5%. Στην Ε.Ε. κυριαρχούν οι ίδιες τάσεις, με πολύ μεγαλύτερη συγκέντρωση γυναικών στους τομείς της Εκπαίδευσης και της Υγείας. Στην Κύπρο, στους τομείς της Εκπαίδευσης και Υγείας 3 στους 4 απασχολούμενους είναι γυναίκες. Σχεδόν 9 στους 10 απασχολούμενους στα Ιδιωτικά Νοικοκυριά είναι γυναίκες, ενώ αντίθετα στον τομέα των Κατασκευών 9 στους 10 είναι άνδρες. Στους προσοντούχους και άλλους ειδικούς (Professionals) το 2005 και 2006 πλειοψηφούσαν οι γυναίκες με ποσοστά 50,94% το 2005 και 53,3% το Παρά το γεγονός αυτό, μόνο 3 στους 20 Διευθυντές και Διοικητικούς Λειτουργούς ανήκουν στο γυναικείο φύλο. Το ίδιο συμβαίνει και στον τομέα της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, όπου τις περισσότερες διευθυντικές θέσεις κατέχουν άνδρες, ενώ είναι γεγονός ότι 3 στους 4 εκπαιδευτικούς είναι γυναίκες (Το Στατιστικό Πορτρέτο της Γυναίκας της Κύπρου, Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2008). 17

19 Από τα πιο πάνω στοιχεία προκύπτει ότι τουλάχιστον στους απόφοιτους Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, η συμμετοχή των φύλων στην απασχόληση είναι περίπου ισότιμη, ενώ αντίθετα τα κορίτσια που έχουν μόρφωση κάτω από το Λύκειο συμμετέχουν κατά πολύ μικρότερο ποσοστό στο ενεργό εργατικό δυναμικό. Επίσης, αυτό που εξάγεται είναι η διαφοροποιημένη κατανομή των φύλων στα επαγγέλματα σε βαθμό που κάποια από αυτά να μπορούν να χαρακτηριστούν ως "γυναικεία" και άλλα ως "ανδρικά". Δεδομένων και των πιο πάνω αναφερθέντων διαφοροποιημένων ποσοστών κατανομής των φύλων σε κλάδους σπουδών, ίσως να περέχεται μια ένδειξη για διαφοροποιημένες επαγγελματικές προτιμήσεις / φιλοδοξίες ανάμεσα στα αγόρια και τα κορίτσια, ενώ συνεχίζει να είναι ευδιάκριτη η διάκριση (discrimination) κατά των γυναικών στις ανώτερες διευθυντικές θέσεις. Ένας άλλος δείκτης που αφορά στη μορφή της γυναικείας απασχόλησης είναι και το γεγονός πως άτομα, ήτοι ποσοστό 68,9%, που έχουν μερική απασχόληση είναι γυναίκες. Οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους οι γυναίκες επιλέγουν τη μερική απασχόληση είναι, όπως οι ίδιες δήλωσαν, επειδή 22% δε βρήκαν άλλη απασχόληση, 33% για προσωπικούς ή οικογενειακούς λόγους, ενώ 22% επικαλούνται τη φροντίδα παιδιών ή ενηλίκων. Δηλαδή 1 στις 4 μερικώς απασχολούμενες γυναίκες επιλέγει αυτό τον τρόπο απασχόλησης γιατί έχει μικρά παιδιά να φροντίσει ή ενηλίκους, προφανώς γονείς, που χρειάζονται συνεχή φροντίδα. Αυτό έχει μάλλον να κάνει με τις στάσεις για των ρόλο των φύλων (gender roles attitudes) που θεωρεί τις γυναίκες πιο κατάλληλες γι αυτή τη φροντίδα (Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2005). Τέλος θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα ποσοστά ανεργίας των γυναικών κατά ηλικία είναι μεγαλύτερα από τα ποσοστά ανεργίας των ανδρών, σε όλες σχεδόν τις ηλικιακές κατηγορίες. Το μισθολογικό χάσμα (salary gap) μεταξύ των δύο φύλων διαχρονικά μειώνεται, καταλήγοντας από 33% το 1994, σε 25% το 2005, χάσμα που δε θεωρείται ευκαταφρόνητο (Το Στατιστικό Πορτρέτο της Γυναίκας της Κύπρου, Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2008). Από τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν για τους τομείς σπουδών και απασχόλησης των φύλων στην κυπριακή κοινωνία, θα μπορούσε κανείς να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι παρά τους αυξημένους αριθμούς των κοριτσιών τα οποία ακολουθούν πανεπιστημιακές σπουδές και εισέρχονται σε επαγγέλματα υψηλού γοήτρου, παρατηρείται αφ ενός μεν μία τάση για διαφορετικές προτιμήσεις κλάδων σπουδών των φύλων, αφ ετέρου δε μία διάκριση σε βάρος των γυναικών για θέσεις διευθυντικού επιπέδου. Το γεγονός ότι τα δύο φύλα εκφράζουν διαφοροποιημένες προτιμήσεις σπουδών και απασχόλησης, και ιδιαίτερα η πολύ μεγάλη προτίμηση των κοριτσιών για τα επαγγέλματα του τομέα της Εκπαίδευσης 18

20 προκαλεί ενδιαφέρον, αλλά και δημιουργεί υποψίες ως προς τα κίνητρά τους. Μήπως αυτές οι διαφορές σχετίζονται με διαφορές στον προσανατολισμό τους και προς άλλους ρόλους της ζωής τους ως ενήλικοι ; Μήπως παραπέμπουν σε στρεότυπα για τους ρόλους των φύλων; 1.4. Σκοπός και στόχοι της έρευνας Η έρευνα αυτή σκοπεύει να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ των επαγγελματικών φιλοδοξιών και του οικογενειακού προσανατολισμού των εφήβων μαθητριών και μαθητών Β Λυκείου σε σχολεία της Κύπρου, τόσο σε αστικά όσο και σε αγροτικά κέντρα. Συγκεκριμένα, επιδιώκει να αναδείξει την επίδραση που ενδεχομένως ασκεί ο βαθμός αφοσίωσης στους μελλοντικούς οικογενειακούς ρόλους των πιο πάνω μαθητών στις επαγγελματικές τους φιλοδοξίες Αναγκαιότητα και Πρωτοτυπία της Έρευνας Στη σημερινή εποχή, η ανάπτυξη και καταλληλότερη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού αποτελεί στρατηγική πολλών κρατών και έχει ως στόχο την αποδοτικότερη λειτουργία του ανθρώπου, η οποία περνάει μέσα από την όσο το δυνατό μεγαλύτερη ικανοποίησή του ως εργαζόμενου, συζύγου, γονέα και τη συμφιλίωση (reconciliation) με άλλους ρόλους που έχει να επιτελέσει. Η διεκπεραίωση αυτών των στόχων δεν είναι εύκολη υπόθεση, επειδή προσκρούει σε παγιωμένες αντιλήψεις και στερεότυπα που αφορούν κυρίως στους ρόλους των φύλων, κατάλοιπα των οποίων φαίνεται πως ξακολουθούν να υπάρχουν σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες. Ο προσανατολισμός των νέων σε συγκεκριμένα επαγγέλματα και οι απόψεις τους για το γάμο και τη γονικότητα, που σηματοδοτούν τη συμπεριφορά τους στους μελλοντικούς ρόλους ζωής, φαίνεται να φιλτράρονται μέσα από τις αντιλήψεις και στάσεις τους για το κοινωνικό φύλο (gender), οι οποίες εξακολουθούν να αναπαράγουν διακρίσεις και οριοθετήσεις για τους ρόλους των φύλων, με αρνητικές επιπτώσεις στις γυναίκες. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι οι νέοι να μην ορίζουν ενσυνείδητα την πορεία τους ως μελλοντικοί εργαζόμενοι, σύζυγοι και γονείς, προσανατολιζόμενοι σε κατευθύνσεις που τους οδηγούν σε άνισες και εξουσιαστικές διαφυλικές σχέσεις Συνεπώς, η διερεύνηση και ανάδειξη όλων των πιο πάνω αντιλήψεων και στάσεων των νέων που εκπηγάζει από τη λανθάνουσα και διαστρεβλωτική των διαφυλικών σχέσεων αντίληψη για το κοινωνικό 19

21 φύλο αποτελεί την απαρχή της παρέμβασης (intervention) και διαφώτισης των μαθητών/μαθητριών για την υιοθέτηση στάσεων και απόψεων προς περισσότερο ισότιμες σχέσεις. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από τα αναλυτικά προγράμματα των σχολείων, τα οποία θα προσφέρουν εναλλακτικές ιδέες, διευκόλυνση για περισυλλογή και αυτογνωσία, με τελικό στόχο την ανατροπή των προκαταλήψεων που αναπαράγουν τη διαιώνιση κοινωνικών στερεότυπων, τα οποία με τη σειρά τους συμβάλλουν στην αναπαραγωγή κυριαρχικών κοινωνικών δομών. Σε χώρες στις οποίες παρατηρήθηκε πρόωρη εκβιομηχάνιση, ο θεωρητικός στοχασμός και η διενέργεια ερευνών για τα πιο πάνω θέματα άρχισε αρκετά χρόνια πριν και εντατικοποιήθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, περίοδο κατά την οποία άνθησαν οι ιδέες του φεμινιστικού κινήματος. Ειδικότερα για την προβληματική των επαγγελματικών φιλοδοξιών των νέων, κυρίως των γυναικών, η πρόωρη έρευνα ασχολήθηκε με την παραδοσιακότητα των προτιμήσεων των φύλων για επαγγέλματα, τα οποία θεωρούνταν τότε είτε ως "ανδρικά" είτε ως "γυναικεία" αλλά και τη σταδιακή στροφή των γυναικών προς "ανδρικά" επαγγέλματα, ως αποτέλεσμα της αναβαθμισμένης εκπαίδευσής τους. Με την παρέμβαση των φεμινιστριών θεωρητικών και ερευνητριών, οι οποίες αντιλήφθηκαν την ανάγκη να μελετηθεί η επαγγελματική ανάπτυξη των γυναικών μέσα από διαφορετικές οπτικές, η έρευνα στράφηκε προς την κατεύθυνση της συνδιερεύνησης των επαγγελματικών φιλοδοξιών με τον προσανατολισμό τους σε άλλους ρόλους ζωής και κυρίως τους οικογενειακούς ρόλους, προς τους οποίους οι γυναίκες εξακολουθούσαν να είναι έντονα αφοσιωμένες. Παρά το γεγονός ότι αρκετές έρευνες διενεργήθηκαν προς την κατεύθυνση αυτή, περιορίζονταν είτε σε τελειόφοιτους μαθητές/μαθήτριες (Seniors) είτε σε σπουδαστές/σπουδάστριες πανεπιστημίων (College Men and Women). Έρευνες που ασχολήθηκαν με μικρότερης ηλικίας παιδιά, αφορούσαν όχι στη συσχέτιση των δύο αυτών τομέων, αλλά κυρίως σε ζητήματα όπως οι διαφορές των επαγγελματικών φιλοδοξιών σε διαφορετικές ηλικίες, η διάσταση ανάμεσα στις φιλοδοξίες και τις προσδοκίες - κυρίως μέσα στα πλαίσια του θεωρητικού μοντέλου της Gottfredson, (1981, 1996), οι παράγοντες διαμόρφωσης των επαγγελματικών φιλοδοξιών κτλ. Η επιλογή τελειόφοιτων μαθητών ως πληθυσμού για διερεύνηση των επαγγελματικών φιλοδοξιών τους μάλλον σχετίζεται με το γεγονός ότι οι μαθητές που είναι τελειόφοιτοι είναι πιο κοντά στη φάση της επιλογής επαγγέλματος, η οποία βασίζεται στις επιλογές μαθημάτων που ήδη έχουν κάνει κατά τη διάρκεια των σπουδών τους στο ανώτερο σχολείο. Στην τελευταία τάξη όμως του σχολείου, οι προτιμήσεις και απόψεις των 20

22 μαθητριών/μαθητών μπορεί να εμπεριέχουν στοιχεία συμβιβασμού, οπότε θα εκφράζουν περισσότερο τις προσδοκίες παρά τις φιλοδοξίες τους. Με αυτό το σκεπτικό, η παρούσα έρευνα, λαμβάνοντας υπ όψη και το εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου, το οποίο τοποθετεί την έναρξη της εξειδίκευσης των μαθητών στη Β τάξη του λυκείου, διαφοροποιείται στο βαθμό που επέλεξε να διερευνήσει τις επαγγελματικές φιλοδοξίες και τον οικογενειακό προσανατολισμό των μαθητών αυτής της τάξης. Ακόμα, πρωτοτυπεί ως προς το ότι διενεργήθηκε σε όλη την Κύπρο, καλύπτοντας μάλιστα τόσο τις αστικές όσο και τις αγροτικές περιοχές Αξία της Έρευνας Η έρευνα μπορεί να ενδιαφέρει πολλούς φορείς, οι οποίοι άμεσα ή έμμεσα σχετίζονται με διαφυλικές σχέσεις (intergendered relations). Το σχολείο είναι ένα τέτοιος φορέας που μπορεί να επηρεάσει παιδιά και εφήβους μέσα από την πρακτική της καθημερινής διαπαιδαγώγησης να παγιώσουν μέσα τους πιο ισότιμες απόψεις και στάσεις για τους ρόλους του φύλου. Η κρίσιμη περίοδος της εφηβείας είναι σημαντική για την αυτοεικόνα και αυτοαντίληψη και σε μεγάλο βαθμό καθοριστική για τη μετέπειτα ζωή μας. Όσον αφορά στην επαγγελματική πορεία, παρ όλον που είναι πλέον παγιωμένη στον τομέα της Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού η άποψη πως η επαγγελματική ανάπτυξη του ατόμου δεν αποτελεί στιγμιαία απόφαση επιλογής επαγγέλματος, η έρευνα έχει δείξει πως η εφηβεία είναι η φάση κατά την οποία οι έφηβοι είναι αντιμέτωποι με το μελλοντικό τους επίτευγμα και παίρνουν αποφάσεις που σχετίζονται με την εκπαίδευση και το επάγγελμα που φιλοδοξούν να αποκτήσουν (Kouzma and Kennedy, 2004, 2002, Sewell, Haller, and Portes, 1969). Οι επιλογές που γίνονται κατά τη φάση αυτή, που συνιστά διαμορφωτική περίοδο της ανάπτυξης, διαμορφώνει το μέλλον των εφήβων (Bandura et al., 1996). Η συμβουλευτική σταδιοδρομίας που γίνεται στα σχολεία είναι η στενότερη επιστημονική περιοχή στην οποία στοχεύει αυτή η έρευνα. Στόχος είναι να βοηθηθούν τα παιδιά όχι απλά να επιλέξουν επάγγελμα, αλλά κυρίως να τους δοθεί η ευκαιρία να αποκτήσουν σωστές απόψεις για την μετέπειτα ζωή τους ως εργαζόμενοι, σύζυγοι, μητέρες ή πατέρες. Για να αντιληφθούν ότι οι δάφοροι ρόλοι στη ζωή τους και κυρίως ο ρόλος τους ως αυριανοί εργαζόμενοι, σύζυγοι και γονείς (work and family roles) μπορούν να συμβιβαστούν και ότι ο ρόλος σε έναν τομέα ούτε περιορίζει ούτε αποκλείει το ρόλο σε άλλον. Από την άλλη, η έρευνα αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μικρό λιθαράκι στο μεγάλο αγώνα που στοχεύει στην αχρήστευση όλων των πολιτισμικών "υπολειμμάτων " 21

23 που συντηρούν και αναπαράγουν τις διαφυλικές διαφορές εις βάρος των γυναικών. Έχει, επομένως, άμεση σχέση με τα ζητήματα της ισότητας των φύλων και θα ήταν χρήσιμη σε όλους τους φορείς που εμπλέκονται στο θέμα αυτό Δομή της εργασίας Η εργασία αποτελείται από δύο Μέρη. Στο Μέρος Πρώτο, περιλαμβάνονται έξι κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο δίνει μία σύντομη εικόνα για την προβληματική της εργασίας, παραθέτει στοιχεία που αφορούν στη μόρφωση και την απασχόληση στην Κύπρο και εκθέτει το σκοπό και τους στόχους της έρευνας. Τελειώνει με την αναγκαιότητα και πρωτοτυπία, καθώς επίσης και την αξία της έρευνας. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μία αποσαφήνιση των εννοιών, οι οποίες αποτελούν και τα βασικά κοινωνικο-ψυχολογικά μορφώματα (constructs) της εργασίας. Τα κεφάλαια τρία, τέσσερα, και πέντε αναφέρονται στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας αναφορικά με τις διάφορες θεωρίες που αναπτύχθηκαν για την επαγγελματική κατηγοριοποίηση των φύλων, με τα ερευνητικά ευρήματα που αφορούν στην ανάπτυξη των επαγγελματικών φιλοδοξιών από το 1970 και εντεύθεν και, τέλος, με θεωρίες αλλά και έρευνες για τη σχέση των επαγγελματικών φιλοδοξιών και του οικογενειακού προσανατολισμού, καθώς και των σχημάτων που ακολούθησαν τα δύο φύλα, προκειμένου να επιτύχουν μία εξισορρόπηση ανάμεσα στην εργασία και την οικογένεια. Το Μέρος Δεύτερο αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο κεφάλαιο ένα παρουσιάζονται θέματα μεθοδολογίας της έρευνας, ο σκοπός της, τα ερευνητικά ερωτήματα και οι υποθέσεις, η μέθοδος δειγματοληψίας, το εργαλείο μέτρησης, ο τρόπος συλλογής και ανάλυσης των δεδομένων. Στο κεφάλαιο δύο αναλύονται και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται παρουσίαση γενικών συμπερασμάτων και σχολίων, βασισμένων στις υποθέσεις της έρευνας. Αναγνωρίζεται και ορίζεται η ανάγκη για περαιτέρω έρευνα. Η εργασία κλείνει με την παράθεση της βιβλιογραφίας και το Παράρτημα, στο οποίο παρατίθενται τα στατιστικά στοιχεία και οι πίνακες. 22