Φάκελος υποψηφιότητας. της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ ΡΙΤΣΑΤΟΥ. για τη διαδικασία μονιμοποίησης στη βαθμίδα. της επίκουρης καθηγήτριας

Transcript

1 Φάκελος υποψηφιότητας της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ ΡΙΤΣΑΤΟΥ για τη διαδικασία μονιμοποίησης στη βαθμίδα της επίκουρης καθηγήτριας με γνωστικό αντικείμενο: «Θεατρολογία Ιστορία Θεάτρου» ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Τμήμα Θεάτρου Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2014

2 Περιεχόμενα Α. Βιογραφικό σημείωμα... 3 Β. Αναλυτικό υπόμνημα εργασιών Γ. Διδακτικό έργο στο τμήμα Θεάτρου Α.Π.Θ. ( ) Δ. Διοικητικό έργο και άλλες επιστημονικές δράσεις στο τμήμα Θεάτρου Α.Π.Θ. ( ) Ε. Επιστημονικές εργασίες σε εξέλιξη Κωνσταντίνα Ριτσάτου 2

3 Πλουτάρχου 9Β Θεσσαλονίκη Τηλ.: Κωνσταντίνα Ριτσάτου Α. Βιογραφικό σημείωμα Σπουδές Πτυχίο Νηπιαγωγού Σχολή Νηπιαγωγών Χανίων Πτυχίο Ελληνικής Φιλολογίας Τμήμα Φιλοσοφίας και Κοινωνικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης Μεταπτυχιακός τίτλος σπουδών Τομέας Θεατρολογίας-Μουσικολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης Διδακτορική διατριβή «Η συμβολή του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή στην ανάπτυξη του νεοελληνικού θεάτρου» Τομέας Θεατρολογίας-Μουσικολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης Μετεκπαίδευση Νηπιαγωγών Τμήμα Γενικής Αγωγής, Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Υποτροφίες Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι. Κ. Υ.) Μεταπτυχιακών Σπουδών Φιλοσοφική Σχολής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Κωνσταντίνα Ριτσάτου 3

4 Μονογραφία 2011 * «Με των Μουσών τον έρωτα». Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής και το νεοελληνικό θέατρο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2011 Δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, συλλογικούς τόμους και πρακτικά συνεδρίων 1999 * «Αφηγηματικές τεχνικές για την απόδοση του μυστηρίου στο διήγημα Αμαρτίας Φάντασμα του Παπαδιαμάντη» Έρεισμα, Περιοδική έκδοση Λόγου και Τέχνης, τχ , Χανιά Φθινόπωρο-Χειμώνας , σ * «Ραγκαβής και Σίλλερ: μια μαθητεία στο γερμανικό Ρομαντισμό. Η ανάδυση της ατομικότητας και οι συγκρούσεις με τη συλλογική ευθύνη» Πρακτικά Β Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου: Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό. Διαδικασίες πρόσληψης στην ιστορία της ελληνικής δραματουργίας από την Αναγέννηση ως σήμερα, Απριλίου 2002, Παράβασις: Μελετήματα [3], Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2004, σ * «Η πολιτισμική μας κληρονομιά και η παιδαγωγική της αξιοποίηση: η περίπτωση του θεάτρου του Διονύσου» Τα Εκπαιδευτικά, τχ , Ιούλιος Δεκέμβριος 2005, σ * «Εθνικός Σύλλογος ή Εθνικός Δραματικός Σύλλογος: μια προσπάθεια σύστασης σχολής υποκριτικής στην Ελλάδα του 19ου αι.» Παράβασις, Επιστημονικό Δελτίο Τμήματος Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. 7, Εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2006, σ * «Διός έρωτες στο νεοελληνικό θέατρο του 19 ου αιώνα» Νικηφόρος Παπανδρέου Έφη Βαφειάδη (επιμ.), Ζητήματα Ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου. Μελέτες αφιερωμένες στον Δημήτρη Σπάθη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σ * «Η υψηλή διδασκαλία του πνεύματος στο πιο συγχρονισμένο Θέατρο της Βαλκανικής : τα εγκαίνια και η πρώτη σειρά παραστάσεων του Βασιλικού Θεάτρου Θεσσαλονίκης το καλοκαίρι Κωνσταντίνα Ριτσάτου 4

5 του 1940» Πρακτικά ΚΖ Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου, Μαΐου 2006, τ. Β, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 2007, σ * «Πρωτότυπο ή μετάφραση; Η αναβίωση του αρχαίου δράματος στα τέλη της δεκαετίας του 1880» Πρακτικά ΚΗ Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου, Μαΐου 2007, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 2008, σ * «Η Ελένη Χαλκούση στο θέατρο και στον κινηματογράφο» Χριστίνα Αδάμου (επιμ.), Ο ηθοποιός ανάμεσα στη σκηνή και στην οθόνη, Καστανιώτης, Αθήνα 2008, σ * «Μαθήματα γάμου μέσα από τις κωμωδίες του Αντωνίου Αντωνιάδη στον ύστερο 19ο αιώνα» Αντώνης Γλυτζουρής Κωνσταντίνα Γεωργιάδη (επιμ.), Παράδοση και εκσυγχρονισμός στο νεοελληνικό θέατρο: από τις απαρχές ως τη μεταπολεμική εποχή, Πρακτικά του Γ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2010, σ * «Η τρέλα στο ελληνικό δραματολόγιο του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα: η περίπτωση του Κωμειδυλλίου και της Επιθεώρησης» Σύναψις, Τριμηνιαία Επιθεώρηση Ψυχιατρικής, Νευροεπιστημών και Επιστημών του Ανθρώπου, τχ. 17, τ. 6, Απρίλιος Ιούνιος 2010, σ * «Θέλγητρα εταίρας χρυσολάτριδος : ζητήματα δραματουργικής και σκηνικής παρουσίασης της πορνείας στο ελληνικό θέατρο του 19ου αιώνα», Σκηνή, Περιοδικό του τμήματος Θεάτρου Α.Π.Θ., τχ.2, Θεσσαλονίκη 2011, σ * «Ο ηθοποιός στην εγχώρια δραματουργία της Μπελ Επόκ», Αριάδνη, Επιστημονικό Περιοδικό της Φιλοσοφικής Σχολής, Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, τμ. 18 ος, Ρέθυμνο 2012, σ * «Το μαντήλι της Νεράιδας και οι θεατροπαιδαγωγικές του διαστάσεις στην εμψύχωση των ομάδων», Σκηνή, Περιοδικό του τμήματος Θεάτρου Α.Π.Θ., τχ. 5, Θεσσαλονίκη 2013, σ Κωνσταντίνα Ριτσάτου 5

6 2013 * «Η απαγωγή της Καρυάτιδας από τον Έλγιν και η μεταμόρφωσή της στη δραματουργία της Μπελ Επόκ», Παράβασις, Επιστημονικό ΔελτίοΤμήματος Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. 12, 2013, σ * «Μια αθησαύριστη πηγή της ιστορίας του ελληνικού κινηματογράφου στο αρχείο της Μητρόπολης Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων» Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου: Η επαρχία Αγίου Βασιλείου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Σπήλι Πλακιάς Οκτωβρίου 2008, τ. Γ2, Ρέθυμνο 2014, σ , (σε ηλεκτρονική μορφή στον ιστότοπο της Ανέμης: anemi.lib.uoc.gr) Επιστημονικές εργασίες υπό έκδοση «Οι παραστάσεις των αποκηρυγμένων : έργα της καθαρεύουσας στο μεταπολεμικό θέατρο» Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου προς τιμήν του Νικηφόρου Παπανδρέου, Σκηνική πράξη στο μεταπολεμικό θέατρο: συνέχειες και ρήξεις, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεάτρου, Θεσσαλονίκη 30 Σεπτεμβρίου 3 Οκτωβρίου 2010 «Παραστάσεις αρχαίας ελληνικής τραγωδίας εις την ανερασμίαν προφοράν του Εράσμου : κινήσεις για την κατάργηση της ερασμι(α)κής προφοράς στον ύστερο 19ο αιώνα» Πρακτικά Δ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου: Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η πρόσληψή του Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πάτρα, Μαΐου 2011 «Η εκτός Αθηνών σκηνική παρουσία της Ελένης Χαλκούση: οι περιοδείες της», Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας: Η Ελένη Χαλκούση, η ζωή και το έργο της, Μορφωτικός Σύλλογος Μακροχωρίου Κωνσταντινουπόλεως, Αθήνα 9 Δεκεμβρίου 2013 Συμμετοχές σε επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες 2001 * «Ρόλοι θεάτρου-ρόλοι ζωής στον Έμπορο της Βενετίας του Σαίξπηρ» Επιστημονικό Συμπόσιο: Θέατρο και θεραπεία στην Ψυχιατρική Οργάνωση: Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων Χανιά, Μαρτίου 2001 Κωνσταντίνα Ριτσάτου 6

7 2002 * «Ραγκαβής και Σίλλερ: μια μαθητεία στο γερμανικό Ρομαντισμό. Η ανάδυση της ατομικότητας και οι συγκρούσεις με την συλλογική ευθύνη» Β Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο: Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό. Διαδικασίες πρόσληψης στην ιστορία της νεοελληνικής δραματουργίας από την Αναγέννηση ως σήμερα Οργάνωση: Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, Απριλίου * «Ο τρελός του βασιλιά. Όψεις της αποδοχής του αποκλίνοντος στο ευρωπαϊκό δραματολόγιο: ένα ενδεικτικό σχόλιο για τον Βασιλιά Ληρ του Σαίξπηρ» Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο με διεθνή συμμετοχή: Η συμβολή της τέχνης στις ψυχιατρικές θεραπείες Οργάνωση: Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «Επέκεινα» Χανιά, Μαΐου * «Η υψηλή διδασκαλία του πνεύματος στο πιο συγχρονισμένο θέατρο της Βαλκανικής : τα εγκαίνια και η πρώτη σειρά παραστάσεων του Βασιλικού Θεάτρου Θεσσαλονίκης» ΚΖ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο Οργάνωση: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μαΐου * «Πρωτότυπο ή μετάφραση; Η αναβίωση του αρχαίου δράματος στα τέλη της δεκαετίας του 1880» ΚΗ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο Οργάνωση: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μαΐου * «Η Ελένη Χαλκούση στο θέατρο και στον κινηματογράφο» Διεθνές Διεπιστημονικό Συνέδριο: Ο ηθοποιός ανάμεσα στη σκηνή και στην οθόνη Οργάνωση: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Καλών τεχνών Τμήμα Θεάτρου / Τμήμα Κινηματογράφου, Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, 4-5 Νοεμβρίου * «Μια αθησαύριστη πηγή της ιστορίας του ελληνικού κινηματογράφου στο αρχείο της Μητρόπολης Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων» Διεθνές επιστημονικό Συνέδριο: Η επαρχία Αγίου Βασιλείου από Κωνσταντίνα Ριτσάτου 7

8 την αρχαιότητα έως σήμερα Οργάνωση: Σύλλογος Επιστημόνων Δήμου Λάμπης Ρεθύμνου - Ένωση Συλλόγων Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ο Πρέβελης Σπήλι Πλακιάς, Οκτωβρίου * «Μαθήματα γάμου μέσα από τις κωμωδίες του Αντωνίου Αντωνιάδη στον ύστερο 19ο αιώνα» Γ Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο: Παράδοση και εκσυγχρονισμός στο νεοελληνικό θέατρο: από τις απαρχές ως τη μεταπολεμική εποχή Οργάνωση: Πανεπιστήμιο Κρήτης και Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Ρέθυμνο, Οκτωβρίου * «Η τρέλα στο ελληνικό δραματολόγιο του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα: η περίπτωση του Κωμειδυλλίου και της Επιθεώρησης» 2 ο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο Συνέδριο: Τέχνη και Ψυχιατρική Οργάνωση: Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «Επέκεινα» Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων (Μ.Α.Ι.Χ) Χανιά, Μαΐου * «Οι παραστάσεις των αποκηρυγμένων : έργα της καθαρεύουσας στο μεταπολεμικό θέατρο» Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο προς τιμήν του Νικηφόρου Παπανδρέου, Σκηνική πράξη στο μεταπολεμικό θέατρο: συνέχειες και ρήξεις Οργάνωση: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Καλών Τεχνών Τμήμα Θεάτρου Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκη, 30 Σεπτεμβρίου - 3 Οκτωβρίου * «Παραστάσεις αρχαίας ελληνικής τραγωδίας εις την ανερασμίαν προφοράν του Εράσμου : κινήσεις για την κατάργηση της ερασμι(α)κής προφοράς στον ύστερο 19ο αιώνα» Δ Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο: Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η πρόσληψή του Οργάνωση: Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πάτρα, Μαΐου * «Η απαγωγή της Καρυάτιδας από τον Έλγιν και η μεταμόρφωσή της στη δραματουργία της Μπελ Επόκ» ΛΔ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο Κωνσταντίνα Ριτσάτου 8

9 Οργάνωση: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α. Π. Θ. Θεσσαλονίκη 31 Μαίου-2 Ιουνίου * «Το λαϊκό παραμύθι Το μαντήλι της Νεράιδας και οι θεατροπαιδαγωγικές του διαστάσεις στην εμψύχωση των ομάδων» Διεθνές Συνέδριο: Πάμουσος Παιδαγωγία. Η Παιδαγωγική του Η Παιδαγωγική του Θεάτρου Οργάνωση: Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Ωδείο Αθηνών Νοεμβρίου * «Η εκτός Αθηνών σκηνική παρουσία της Ελένης Χαλκούση: οι περιοδείες της» Επιστημονική Ημερίδα, Η Ελένη Χαλκούση: η ζωή και το έργο της Μορφωτικός Σύλ. Μακροχωρίου Κωνσταντινουπόλεως, Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών Αθήνα 9 Δεκεμβρίου 2013 Διδακτική και ερευνητική εμπειρία * Ιδιωτικό Νηπιαγωγείο «Κοραής», Χανιά * Δημόσια Νηπιαγωγεία Ν. Ρεθύμνης και Ν. Χανίων * Θεατρικό παιχνίδι και θεατρικό παραμύθι, Κέντρο Έκφρασης Επικοινωνίας και Δημιουργίας, Χανιά 1996 * «Εισαγωγή στην ιστορία του Κρητικού Θεάτρου», Κοινοτικό Πρόγραμμα Ανταλλαγών «Λεονάρντο ντα Βίντσι», Κέντρο Επαγγελματικής Ανάπτυξης (Κ.Ε.Α.), Χανιά 1999 * «Κοινωνική και Ψυχολογική υποστήριξη αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών, μέσω του θεατρικού παιχνιδιού», (Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ.), Δημοτικό-Νηπιαγωγείο Χωραφακίων, Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2000 * «Εισαγωγή στην ιστορία της Κρήτης» - «Εισαγωγή στην ιστορία του Αρχαίου Θεάτρου», Ερευνητικό πρόγραμμα «Youthstar-The Green Enterprises», Πολυτεχνείο Κρήτης 2005 * Ειδικός επιστημονικός συνεργάτης στο ερευνητικό πρόγραμμα (Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. ΙΙ), «Βάση δεδομένων για τη θεατρική ιστορία της Κωνσταντίνα Ριτσάτου 9

10 Θεσσαλονίκης», Τμήμα Θεάτρου, Σχολή Καλών Τεχνών, Α. Π. Θ * Απόσπαση στο Τ.Ε.Π.Α.Ε. και διδάσκουσα του Π.Δ. 407/80 στο Τμήμα Θεάτρου, Σχολή Καλών τεχνών, Α.Π.Θ * Λέκτορας στο Τμήμα Θεάτρου, Σχολή Καλών Τεχνών, Α.Π.Θ σήμερα * Επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Θεάτρου, Σχολή Καλών Τεχνών, Α.Π.Θ * Επιστημονικώς υπεύθυνη του προγράμματος «Αποτυπώματα της παράδοσης στο νεοελληνικό θέατρο από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους» (χρηματοδοτούμενο από την Επιτροπή Ερευνών του ΑΠΘ, Δράση Γ: Ενίσχυση Ερευνητικής Δραστηριότητας Ανθρωπιστικών Επιστημών) Κωνσταντίνα Ριτσάτου 10

11 Β. Αναλυτικό υπόμνημα εργασιών Μονογραφία «Με των Μουσών τον έρωτα.». Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής και το νεοελληνικό θέατρο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2011 (επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής διατριβής). Βιβλιοκρισίες για τη μονογραφία: 1. Δημήτρης Κόκορης, Νέα Εστία, έτος 87 ο, τόμος 173 ος, τχ. 1858, Ιούνιος 2013, σ Βάλτερ Πούχνερ, Παράβασις, Επιστημονικό Περιοδικό Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. 12/2, Αθήνα 2014, σ Διδακτορική διατριβή «Η συμβολή του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή στην ανάπτυξη του νεοελληνικού θεάτρου» Τομέας Θεατρολογίας-Μουσικολογίας Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης. Η εργασία έχει ως αντικείμενο το σύνολο των δραστηριοτήτων του Α. Ρ. Ραγκαβή ( ) για την ανάπτυξη του νεοελληνικού θεάτρου, με στόχο την πλήρη χαρτογράφηση και αποτίμηση της προσφοράς του Φαναριώτη λογίου σε τέσσερις τομείς: την δραματουργία, την θεωρία, τις μεταφράσεις και την οργανωτική δράση. Η επιλογή του συγκεκριμένου προσώπου υπαγορεύτηκε από το χρονικό και γεωγραφικό εύρος της παρουσίας του, την ποικιλία των ενδιαφερόντων του, την ιδιαιτερότητα των πολιτισμικών συντεταγμένων που συνθέτουν το αισθητικό και ιδεολογικό του οπλοστάσιο, το βάρος των επιδράσεων που δέχτηκε και που άσκησε στη συνέχεια το ραγκαβικό έργο. Με δεδομένα αυτά τα χαρακτηριστικά το ίδιο έργο χρησιμεύει ως οδηγός για την κατανόηση, περιγραφή και επαρκέστερη ερμηνεία, των διαφόρων πτυχών της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, σχεδόν για ολόκληρο τον 19 ο αι. Στην ανάγκη Κωνσταντίνα Ριτσάτου 11

12 μιας τέτοιας μελέτης συνηγορούσε επιπλέον η θολή, αποσπασματική και σοβαρά επιβαρημένη από προκαταλήψεις εικόνα, που μας παρέδωσαν οι πρώτοι ιστορικοί, ο Ν. Λάσκαρης και ο Γ. Σιδέρης, οι οποίοι δεν έκρυβαν την αντιπάθειά τους απέναντι στον καθαρευουσιάνο Φαναριώτη. Οι βασικές πηγές για τη συλλογή του πρωτογενούς υλικού της εργασίας ήταν το αρχείο του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών στο Ρέθυμνο και το αρχείο της οικογένειας Ραγκαβή, που φυλάσσεται στο Κέντρο Ερεύνης Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισμού (ΚΕΙΝΕ) στην Ακαδημία Αθηνών. Στο πρώτο μελετήθηκε η αποδελτίωση του τύπου στο πρόγραμμα της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου: εξαντλητικά για τις περιόδους , και 1892 για όλα τα αθηναϊκά έντυπα και για το μεγαλύτερο μέρος των εκτός Αθηνών, ενώ εξετάστηκαν επιλεκτικά οι περίοδοι και Στο ΚΕΙΝΕ, από τους 85 ογκώδεις φακέλους που περιέχουν ένα πλήθος χειρογράφων, απομονώθηκαν περίοδοι και θεματικές ενότητες που βρίσκονται σε μεγαλύτερη συνάφεια με το θέμα της εργασίας και μελετήθηκαν εξολοκλήρου 70 φάκελοι. Η εργασία οργανώνεται σε δύο μέρη. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται αναλυτικά οι τέσσερις τομείς των δραστηριοτήτων του Ραγκαβή γύρω από το θέατρο. Το δεύτερο μέρος παρακολουθεί συνθετικά την πορεία και το σύνολο των δραστηριοτήτων του. Δραματουργία Αποσαφηνίστηκαν ζητήματα (χρονολόγησης, έκδοσης, μορφής, περιεχομένου, επιδράσεων, σκηνικής σταδιοδρομίας) σχετικά με τη δραματουργική παραγωγή του Ραγκαβή, η οποία περιλαμβάνει τέσσερα δράματα (Φροσύνη 1837, Η Παραμονή 1840, Οι τριάκοντα 1866, Δούκας 1874), δύο αδημοσίευτα χειρόγραφα σχεδιάσματα δραμάτων που εντοπίστηκαν στο αρχείο του ( Αυγή και Πιττακός), τρεις κωμωδίες (Του Κουτρούλη ο γάμος 1845, Ο Γάμος άνευ νύμφης 1859, Διός επίσκεψις 1874), καθώς και χειρόγραφα σχεδιάσματα τριών τουλάχιστον κωμωδιών που σώζονται επίσης στο αρχείο του (Αγλαΐα, δύο εκδοχές της Αβροκόμης και Ευανθία ή Ευλαλία). Σ αυτό το πλαίσιο διερευνώνται οι διαφορές ανάμεσα στα πρώιμα και τα ύστερα δράματα του Ραγκαβή, ερμηνεύεται η τομή που επιχειρείται με τη μορφική αναβίωση του Αριστοφάνη στην κωμωδία του Κουτρούλη ο γάμος, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται Κωνσταντίνα Ριτσάτου 12

13 στις σχέσεις μεταξύ ιστορίας και δραματουργίας που προβληματίζουν σοβαρά τον συγγραφέα: Πουκεβίλ και Σίλλερ στη Φροσύνη, Ξενοφώντας και Ουγκώ στους Τριάκοντα, Νικήτας Χωνιάτης και Σαίξπηρ στον Δούκα. Τεκμηριώνεται ότι σχεδόν σε όλα τα έργα διοχετεύονται οι ιδεολογικοί προβληματισμοί και αντικατοπτρίζονται οι ιστορικές συντεταγμένες μέσα στις οποίες γεννιέται το εκάστοτε δράμα. Τόσο από άποψη μορφής όσο και περιεχομένου ο Ραγκαβής προσπαθεί να δημιουργήσει δραματικές συνθέσεις που αποτελούν προϊόν διασταύρωσης. Οι αλλεπάλληλοι ραγκαβικοί γάμοι σε όλες ανεξαιρέτως τις κωμωδίες του καθρεφτίζουν σε συμβολικό επίπεδο αυτή την επίμονη προσπάθεια για σύμμιξη ηθών, πολιτισμών, επιδράσεων εν τέλει Ανατολής-Δύσης. Η δηλωμένη πρόθεση του Ραγκαβή για δραματική «τοιχογραφία» δεν περιορίζεται στις φάσεις της ελληνικής ιστορίας, από τις οποίες αντλείται το εκάστοτε θέμα (κλασική αρχαιότητα, βυζάντιο, τουρκοκρατία, προεπαναστατική Ελλάδα), αλλά αποκτά ευρύτερη σημασία καθώς αποκαλύπτει τους σταθμούς της νεοελληνικής δραματουργίας: τη θεμελίωση, την εξέλιξη, τη ρήξη, το νέο ελπιδοφόρο ξεκίνημα στα μέσα της δεκαετίας του 1860 και το αδιέξοδο των εγχώριων δραματουργικών δοκιμών, καθώς προχωρούμε στο τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι. Θεωρία Περιγράφονται αναλυτικά οι σημαντικότερες πρωτογενείς δημοσιευμένες και αδημοσίευτες πηγές, από τις οποίες αντλούμε πληροφορίες για τις θεωρητικές αναζητήσεις του Ραγκαβή. Ο πλήρης κατάλογος αυτών των κειμένων, όπως προκύπτει από την παρούσα διερεύνηση, αριθμεί πάνω από 150 αναφορές και αποτελείται από κείμενα διαφορετικής έκτασης, ποιότητας και βαρύτητας. Παρά την ποσοτική και ποιοτική ποικιλία των θεμάτων, η κωδικοποίηση των θεωρητικών αναζητήσεων του Ραγκαβή αποκαλύπτει ότι η θεωρητική γραμμή που χαράζει ο συγγραφέας είναι σε μεγάλο βαθμό ενιαία. Κανένα από τα θεωρητικά και αισθητικά ζητήματα δεν εξετάζεται απομονωμένο ή αυτοδύναμο, τις περισσότερες φορές τα κείμενα αποτελούν υπομνηματισμό ή σχολιασμό κάποιων άλλων κειμένων ή εκδηλώσεων, ενώ σχεδόν όλα στρέφονται γύρω από ευδιάκριτους ιδεολογικούς πόλους: αναβίωση-συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού από τη μια και εξευρωπαϊσμός από την άλλη. Κωνσταντίνα Ριτσάτου 13

14 Τη μερίδα του λέοντος ανάμεσα στα θεωρητικά κείμενα του Ραγκαβή κατέχουν τα περί στιχουργίας απόλυτα συνδεδεμένα με τη δραματουργία στη συνείδηση του συντάκτη, αφού το δράμα είναι «ο ναός της ποιήσεως». Η καθαρότητα των ειδών, η αναβίωση των αρχαίων μέτρων, η «ασυνέπεια» στο ζήτημα της ομοιοκαταληξίας, αλλά και η σύλληψη της ενότητας μορφής και περιεχομένου, έμπνευσης και περιρρέουσας ατμόσφαιρας, ωφέλειας και τέρψης, ορίζουν τις βασικές αρχές της δραματουργικής θεωρίας του Ραγκαβή, η οποία περιγράφεται ικανοποιητικά με τον όρο που έχει καθιερώσει η νεότερη θεατρολογική έρευνα: Ρομαντικός Κλασικισμός. Μια δεύτερη μεγάλη ενότητα αποτελούν τα κείμενα που θίγουν ζητήματα γύρω από την αρχαία τέχνη στο σύνολό της. Η εξιδανίκευση της αρχαίας Ελλάδας και η ιδεολογική απαίτηση να δηλωθεί με κάθε τρόπο η συνέχεια του κλασικού μεγαλείου στο νεοελληνικό παρόν από τη μια, και η ανάγκη να διατηρηθούν οι στοιχειώδεις δεσμοί με την εγχώρια παράδοση από την άλλη, οδηγούν το Ραγκαβή στη μέριμνα για την αποκατάσταση του δημοτικού τραγουδιού και της εκκλησιαστικής μουσικής, ως γνήσια τέκνα της αρχαίας προσωδίας. Η δεοντολογική προσέγγιση της γλώσσας και η αμφιθυμία απέναντι στη δημώδη εντάσσονται στο ίδιο ιδεολόγημα. Το διπλό αίτημα για τη σύνθεση της νεοελληνικής ταυτότητας, (εξευρωπαϊσμός και αναβίωση) υπηρετείται με τον καλύτερο τρόπο στον πιο επίμονο οραματισμό του Ραγκαβή: την αναβίωση του αρχαίου δράματος σε αρχαία θέατρα. Πρόκειται για ένα όραμα που αξιοποιεί την ευρωπαϊκή μουσική, τις μεταφράσεις του Ραγκαβή και τις ανασκαφικές του δραστηριότητες. Μεταφράσεις Χαρτογραφείται η μεταφραστική θεωρία και πράξη του Ραγκαβή. Περιγράφονται και εδώ οι πηγές που μας διαφωτίζουν για τις αντιλήψεις του γύρω από τη μετάφραση και στη συνέχεια παρουσιάζονται σε χρονολογική τάξη οι μεταφράσεις των αρχαίων και ευρωπαϊκών δραμάτων που μας παρέδωσε ο Ραγκαβής. Οι μεταφράσεις των δέκα δραμάτων αποτελούν μόνο ένα μέρος του συνόλου της μεταφραστικής δραστηριότητας, η οποία αποτελεί ένα από τα πιο διαχρονικά ενδιαφέροντα του συγγραφέα. Από τη θέση του καθηγητή της Αρχαιολογίας μεταφράζει την Αντιγόνη του Σοφοκλή και τρεις κωμωδίες του Αριστοφάνη: Νεφέλες, Ειρήνη Όρνιθες, μεταφράσεις που εκδίδονται σε ένα τόμο στα 1860, ενώ το 1885 μεταφράζει τους Πέρσες του Αισχύλου. Στα χρόνια της διπλωματικής του θητείας στο Βερολίνο, Κωνσταντίνα Ριτσάτου 14

15 προσεγγίζει μεταφραστικά μέσα από το πρίσμα του Ρομαντικού Κλασικισμού το ευρωπαϊκό δραματολόγιο (με ιδιαίτερη έμφαση στο γερμανικό), για να συμπεριλάβει στα Άπαντα (από το 1879 κ.ε.) τον Νάθαν το Σοφό του Λέσσινγκ, τον Γουλιέλμο Τέλλο του Σίλλερ, τον Ιούλιο Καίσαρα του Σαίξπηρ, καθώς και την Ιφιγένεια εν Ταύροις και τον Φάουστ του Γκαίτε. Η επιμονή του Ραγκαβή για πιστότητα της μετάφρασης τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο του πρωτοτύπου καθώς και η επιλογή της καθαρεύουσας γλώσσας οδηγούσαν βέβαια σε μεταφραστικό αδιέξοδο στον ώριμο πια 19 ο αι. Ωστόσο, στάθηκε πρωτοπόρος στην υποστήριξη της μετάφρασης για τις ανάγκες της σκηνικής παρουσίας των κλασικών έργων καθώς και στη μεταφραστική ενασχόληση με τα «άσεμνα» έργα του Αριστοφάνη. Οργανωτική δράση Μια από τις πιο σημαντικές ομάδες χειρογράφων που εντοπίστηκαν στο αρχείο του Ραγκαβή τεκμηριώνει ζητήματα γύρω από την οργανωτική του δράση μέσα από τις επιτροπές θεάτρου. Σε αυτό το μέρος της εργασίας παρουσιάζονται τα υπομνήματα, οι κανονισμοί, τα διαβήματα από τη θέση του προέδρου της επιτροπής, και κωδικοποιούνται οι προτάσεις του για την ίδρυση εθνικού θεάτρου και για την ανάπτυξη της υποκριτικής τέχνης. Τα τρία σχέδια-κανονισμοί για την ίδρυση εθνικού θεάτρου ( , 1874 και 1877), όπως και τα υπόλοιπα χειρόγραφα που συμπληρώνουν την εικόνα μας για την οργανωτική δραστηριότητα του Ραγκαβή καθιστούν σαφές ότι πρωταρχική του μέριμνα στάθηκε η οικονομική αυτοδυναμία του θεάτρου και η περιθωριοποίηση του ιδιωτικού συμφέροντος για χάρη του εθνικού. Ο Ραγκαβής έδειξε την εύνοιά του στους επαγγελματίες, ενώ δεν απέκλειε την πρόσβαση στη σκηνή στους ερασιτέχνες. Και υποστήριξε με ιδιαίτερη επιμονή την ανάγκη επαγγελματισμού στο νέο κλάδο, για να υπηρετηθεί ο εθνικός προορισμός του θεάτρου. Η επαγγελματική ταυτότητα θα έπρεπε να κατοχυρωθεί με την εκπαίδευση αλλά και τη σταθερή μισθοδοσία των ηθοποιών σε ετήσια βάση. Οι προτάσεις του Ραγκαβή στο σύνολό τους δεν εισακούστηκαν. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας παρουσιάζεται συνθετικά η πορεία και το σύνολο των δραστηριοτήτων του Ραγκαβή, μια πορεία που χωρίζεται ευδιάκριτα από τρία ορόσημα της βιογραφίας του. Κωνσταντίνα Ριτσάτου 15

16 Η πρώιμη περίοδος φτάνει μέχρι το 1843 και είναι τα χρόνια του νεανικού προβληματισμού γύρω από την εγχώρια παράδοση και της συνάντησης με τον γερμανικό Ρομαντισμό. Ανιχνεύονται οι σημαντικές επιδράσεις από τους Φαναριώτες προγόνους, με επιφανέστερους και εγγύτερους στον Αλέξανδρο τον ίδιο τον πατέρα Ι. Ρ. Ραγκαβή και τον θείο Ι. Ρ. Νερουλό, οι οποίοι αποτελούν σημαίνουσες φυσιογνωμίες στην ανάπτυξη του προεπαναστατικού θεάτρου. Οι δάσκαλοι του Βουκουρεστίου και της Οδησσού, ανάμεσά στους οποίους ξεχωρίζουν, ο Γ. Γεννάδιος, ο Κ. Βαρδαλάχος και ο Γ. Κλεόβουλος, ασκούν επίσης σοβαρές επιδράσεις στα θεμέλια της παιδείας του Ραγκαβή. Στο Μόναχο , θα διασταυρωθούν οι κλασικιστικές αντιλήψεις των δασκάλων και προγόνων του Ραγκαβή με τις ρομαντικές και αρχαιολατρικές ιδέες που διαδίδονται ευρέως στο βαυαρέζικο κέντρο της δεκαετίας του 20. Από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής του στην Ελλάδα εργάζεται με ζήλο για την καλλιέργεια των γραμμάτων και συμβάλλει αποφασιστικά στην οργάνωση της δημόσιας εκπαίδευσης από τη θέση του γραμματέα του υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως ( ), ενώ εμπλέκεται στην πρώτη προσπάθεια ίδρυσης Εθνικού Θεάτρου στα Σε αυτή τη φάση ο Ραγκαβής βρίσκεται ακόμα πολύ κοντά στη φαναριώτικη παράδοση σε επίπεδο γλώσσας και στιχουργίας. Το 1844 ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή του Ραγκαβή καθώς οι δραστηριότητές του από εδώ και στο εξής καθορίζονται από ένα γεγονός αποφασιστικής σημασίας: την απόλυσή του από το υπουργείο εξαιτίας του ψηφίσματος της Εθνοσυνέλευσης περί ετεροχθόνων και τον άμεσο διορισμό του στην έδρα του καθηγητή της Αρχαιολογίας του ελληνικού Πανεπιστημίου, στην ίδρυση του οποίου έχει συμβάλλει από το Την ίδια χρονιά είχε πρωτοστατήσει για τη σύσταση της Αρχαιολογικής Εταιρίας στην οποία εκλέγεται γραμματέας μέχρι το Τα καθήκοντα και οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει ο Ραγκαβής από τις δύο θέσεις με κοινό πυρήνα την αρχαιότητα αναπόφευκτα ορίζουν τις συντεταγμένες της προσήλωσής του στα αγαθά που μπορεί να καρπωθεί ο νεότερος πολιτισμός από τη σύνδεσή του με τον αρχαίο κόσμο. Σε αυτή τη φάση θα γίνει εμπνευστής και στυλοβάτης της αναβίωσης του αρχαίου θεάτρου: στην ανασκαφή και αποκατάσταση των αρχαίων θεάτρων για να φιλοξενήσουν τις παραστάσεις αρχαίου δράματος, στη μετάφραση των κλασικών αριστουργημάτων με στόχο τη σκηνική τους παρουσία. Η αρχαιολατρική στροφή, Κωνσταντίνα Ριτσάτου 16

17 ωστόσο, αυτής της περιόδου δε θα εμποδίσει το Ραγκαβή να καταπιαστεί με ένα λογοτεχνικό είδος η θεματολογία του οποίου στο μεγαλύτερο μέρος της δεν εντάσσεται με κανένα τρόπο στο αρχαιολατρικό κλίμα: τα διηγήματα ( ). Τα 22 «ξενόσπορα», όπως χαρακτηρίστηκαν στο παρελθόν, διηγήματα και το ιστορικό μυθιστόρημα Ο Αυθέντης του Μωρέως (1850), μοιάζουν να αποτελούν το εξευρωπαϊστικό αντίβαρο στην αρχαιολατρική στροφή της ίδιας περιόδου. Την τριετία αναλαμβάνει το υπουργείο Εξωτερικών, την εποχή που ο Γρ. Καμπούρογλου θα ηγηθεί μιας ακόμα αποτυχημένης προσπάθειας για τη δημιουργία Εθνικού Θεάτρου. Την ίδια τριετία βρίσκεται σε στενή επιστολική συνεργασία με τον Ευαγγέλη Ζάππα για την αναβίωση των «Ολυμπίων» και επιμένει για τον εκσυγχρονισμό τους στην υπηρεσία των νεότερων αναγκών. Τη ρήξη με την πολιτική εξουσία αλλά και με τον φοιτητικό κόσμο προσπαθεί να διαχειριστεί από τις στήλες της Ευνομίας, της εφημερίδας που εκδίδει από το 1862 μέχρι τον Αύγουστο του 1865, η οποία μας παρέχει μεγάλα μερίδια από τον ιδεολογικό ιστό των Τριάκοντα, του δράματος που εκδίδεται την ίδια εποχή. Στην τελευταία διετία αυτής της περιόδου ο Ραγκαβής παρουσιάζεται να πρωτοστατεί στην οργάνωση του Εθνικού Θεάτρου, καθώς αναλαμβάνει την προεδρία της επιτροπής θεάτρου. Η τελευταία περίοδος της ζωής του δαπανάται στο μεγαλύτερο μέρος της σε διάφορες πρεσβείες της Ελλάδας: στην Ουάσιγκτον ( ), στο Παρίσι ( ), στην Κωνσταντινούπολη ( ), ξανά στο Παρίσι ( ) και τέλος στο Βερολίνο ( ). Συνέπεια της μακρόχρονης διπλωματικής θητείας είναι η εγγύτητα με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Κύριο μέλημα του Ραγκαβή σε αυτή τη φάση αποτελεί η διάδοση των επιτευγμάτων του νεότερου πολιτισμού των Ελλήνων στην Ευρώπη, καθώς και η εισαγωγή στην Ελλάδα των υψηλότερων επιτευγμάτων του ευρωπαϊκού δραματολογίου. Ο απόστρατος διπλωμάτης δεν μπορεί, βέβαια, να συμμεριστεί τις απαιτήσεις της γενιάς του 1880 σε ότι αφορά στο γλωσσικό και στη στιχουργία. Όταν ωστόσο ανακύπτει η αρχαϊστική τάση στα ύστερα χρόνια της δεκαετίας του 1880, μια κίνηση που επιμένει στην παράσταση των αρχαίων δραμάτων στη γλώσσα του πρωτοτύπου, ο Ραγκαβής θα ταχθεί με το μέρος των εκσυγχρονιστών και θα υποστηρίξει τη μετάφραση. Έτσι, θα αναλάβει πρωτοβουλίες για την παράσταση Κωνσταντίνα Ριτσάτου 17

18 των Περσών στη δική του μετάφραση, το 1889, και αυτή η παράσταση αποτελεί το κύκνειο άσμα της συμβολής του Ραγκαβή στην ανάπτυξη του νεοελληνικού θεάτρου. Μέσα από το σχήμα των τριών περιόδων της σταδιοδρομίας του, ο πολυπράγμονας Φαναριώτης προβάλλει ως ένας από τους πρωτεργάτες της εδραίωσης της θεατρικής τέχνης στην Ελλάδα του 19 ου αι., ως κυρίαρχη μορφή η οποία συγκεφαλαιώνει τα μεγαλόπνοα σχέδια, τις ιδεολογικές ανάγκες, τις αδυναμίες και τα διλήμματα της εποχής και του τόπου του. Επιστημονικές εργασίες 1. «Αφηγηματικές τεχνικές για την απόδοση του μυστηρίου στο διήγημα Αμαρτίας φάντασμα του Παπαδιαμάντη», Έρεισμα, Περιοδική έκδοση Λόγου και Τέχνης, τχ , Χανιά Φθινόπωρο-Χειμώνας , σ Η εργασία εξετάζει τις αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί ο Παπαδιαμάντης στη σύνθεση του διηγήματος «Αμαρτίας φάντασμα». Τα θεωρητικά εφόδια αντλούνται από τις σύγχρονες κατευθύνσεις στο χώρο της σημειωτικής ανάλυσης (Jakobson, Todorov, Genette, Eco, Lodge, Greimas) και η προσέγγιση αντιμετωπίζει το κείμενο ως κύρια παράμετρο των ερμηνειών του, χωρίς να παραβλέπει τους περιορισμούς που επιβάλλει το «υποκείμενο της πρόσληψης» (H. R. Jauss). Το «Αμαρτίας φάντασμα» είναι ένα διήγημα που παρουσιάζει δυσκολίες στην κατανόηση του περιεχομένου του και ο βιαστικός ή ανυποψίαστος αναγνώστης θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει «ασυνάρτητο». Ωστόσο, μελετητές, κριτικοί και αναγνώστες συμφωνούν στην πλειονότητά τους για την «μαγεία», την «ατμόσφαιρα» την «ποίηση» του ίδιου κειμένου. Η διερεύνηση των αφηγηματικών τεχνικών αποκαλύπτει ότι ο συγγραφέας αντιστρατεύεται τη ρεαλιστική αφήγηση ενώ παράλληλα ενισχύει τη λογοτεχνικότητα του διηγήματος με τρεις τουλάχιστον τρόπους: α) Την διατάραξη της γραμμικής χρονικότητας και την χαλαρότητα στη χρονική αλληλουχία των γεγονότων β) Την αντικατάσταση της σχέσης αιτίας-αποτελέσματος, με σχέσεις ομοιότητας, ισοδυναμίας, αναλογίας, αντιστοιχίας και συμμετρίας. γ) Την δημιουργία ισοτοπιών και Κωνσταντίνα Ριτσάτου 18

19 διμερών αντιθέσεων γύρω από τα σήματα «αθωότητα»-«αμαρτία» με κεντρική αντίθεση σε γλωσσικό επίπεδο το δίπολο «φως-σκοτάδι». Τα παραπάνω ορίζουν τη σημειωτική δομή του νοήματος του κειμένου και έχουν ως αποτέλεσμα ένα διήγημα οργανωμένο, πολυσημικό και ηθελημένα αποσπασματικό, το οποίο στηρίζει τη διαχρονική λογοτεχνική του αξία στην αναζήτηση και περιδιάβαση των σημάτων από τον εκάστοτε αναγνώστη αποκαλύπτοντας ένα καινούργιο, διαφορετικό για κάθε εποχή και συγκυρία, μήνυμα. 2. «Ραγκαβής και Σίλλερ: Μια μαθητεία στο Γερμανικό Ρομαντισμό. Η ανάδυση της ατομικότητας και οι συγκρούσεις με τη συλλογική ευθύνη», Πρακτικά Β Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου: Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό. Διαδικασίες πρόσληψης στην ιστορία της ελληνικής δραματουργίας από την Αναγέννηση ως σήμερα, Απριλίου 2002, Παράβασις: Μελετήματα [3], Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2004, σ Η εργασία ανιχνεύει τις επιδράσεις που έχει δεχτεί ο Α. Ρ. Ραγκαβής από τις ιδέες του Φρ. Σίλλερ μέσα από το ευρύτερο κανάλι του γερμανικού Ρομαντισμού, εστιάζοντας σε ένα μέρος της σιλλερικής πρόσληψης: στο δίλημμα των δραματικών προσώπων ανάμεσα στην ατομική ευδαιμονία και το συλλογικό χρέος. Ο χειρισμός αυτού του προβλημα-τισμού στα δράματα του Ραγκαβή προσδιορίζεται με μεγαλύτερη ακρίβεια από την συγκριτική εξέταση τριών ακόμα νεοελληνικών δραμάτων της ίδιας εποχής. Τα ευρήματα τεκμηριώνουν με ασφάλεια την πρόσβαση του Φαναριώτη Ραγκαβή στα έργα του Σίλλερ και τα ραγκαβικά δράματα αποκαλύπτουν έναν έντονο διακειμενικό διάλογο με τα πρωτότυπα σιλλερικά δράματα. Επομένως, η εργασία κατ αρχήν αναθεωρεί μια παγιωμένη αντίληψη στις παλαιότερες σελίδες της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, σύμφωνα με την οποία η «ανακάλυψη» του Σίλλερ ήταν έργο αποκλειστικά των Επτανήσιων δραματουργών του σολωμικού κύκλου (του Ι. Ζαμπέλιου και του Α. Μάτεση), αποκλείοντας εξολοκλήρου τους Φαναριώτες από το πεδίο των γόνιμων επαφών. Κωνσταντίνα Ριτσάτου 19

20 Η σύγκρουση ανάμεσα στις προσωπικές επιθυμίες και στα συλλογικά καθήκοντα ως μια από τις βασικές παρενέργειες του αστικού «εκσυγχρονισμού» στην Ευρώπη του ώριμου 18 ου αι γεννά τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι κεντρικοί χαρακτήρες των θεατρικών έργων του Σίλλερ: το άτομο απέναντι στην πατρίδα ή την πολιτεία, αλλά και τα τέκνα απέναντι στους γεννήτορες. Στα σιλλερικά έργα η ρήξη ανάμεσα στην ατομική ευδαιμονία και το συλλογικό χρέος είναι βίαιη και ο ήρωας πληρώνει ολόκληρο το τίμημα της προσωπικής επιλογής. Οι Έλληνες δραματουργοί του πρώτου μισού του 19 ου αι. συνθέτουν τα έργα τους έχοντας υπόψη το μη αστικοποιημένο, πατριαρχικό ακόμη, νεοελληνικό περιβάλλον, ευρισκόμενοι ωστόσο στη διαδικασία της «πολιτισμικής σύμμιξης» με την Ευρώπη. Ο Βασιλικός (1859, αλλά γραμμένο από το ) του Α. Μάτεση, η Φροσύνη (1837) και η Παραμονή (1840) του Α. Ρ. Ραγκαβή, η Χριστίνα Αναγνωστόπουλος (1843) του Ι. Ζαμπέλιου και ο Ευθύμιος Βλαχάβας (1851) του Π. Σούτσου, είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τους έργα, ωστόσο μοιράζονται ένα ευδιάκριτο, κοινό δραματουργικό κέντρο όμοιο με εκείνο της σιλλερικής τραγωδίας Ραδιουργία και έρως: τη σύγκρουση του έρωτα της κόρης με το χρέος απέναντι στον πατέρα. Η λύση που επιφυλάσσουν οι Έλληνες δραματουργοί στο αδιέξοδο της ηρωίδας αποκαλύπτει το βαθμό αφομοίωσης των ευρωπαϊκών ρευμάτων και αναπόφευκτα τις επιδράσεις των ιστορικών συντελεστών του νεοελληνικού τοπίου. Η Χριστίνα του Ζαμπέλιου παραμένει μια πραγματικά υποταγμένη στον πατέρα κόρη. Και η Μαρία του Π. Σούτσου λίγο πριν τον άδικο θάνατό της, έχει επίσης αποφασίσει να επιστρέψει στην πατρική αγκάλη. Ξεχωρίζει ανάμεσά τους το αίσιο τέλος της ερωτικής περιπέτειας της Γαρουφαλιάς, του Α. Μάτεση. Η γραμμένη στο Μόναχο Φροσύνη ακολουθεί με μεγαλύτερη συνέπεια το σιλλερικό πρότυπο και τις κατευθύνσεις του Ρομαντικού ατομικισμού σκιαγραφώντας έναν επαναστατημένο γιο και μια αμετανόητη για τον αλλόθρησκο έρωτά της Ελληνίδα κόρη, μέχρι το τέλος του δράματος. Στα επόμενα δράματα όμως ο Ραγκαβής επεξεργάζεται μια συμβιβαστική, αλλά αξιοπρόσεκτη λύση: η Δάφνη της Παραμονής (1840) και η Καλλίπη των Τριάκοντα (1866) απαλλάσσονται εγκαίρως από το δίλημμα της Φροσύνης και της σιλλερικής Λουΐζας, καθώς ο θάνατος του πατέρα χωρίς την Κωνσταντίνα Ριτσάτου 20

21 υπαιτιότητα της κόρης αφήνει ελεύθερη τη θυγατέρα να ακολουθήσει τη φωνή της καρδιάς της. Στα νεοελληνικά δράματα, ωστόσο, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο περίπλοκα καθώς το καθήκον της νεαρής κόρης έχει δύο όψεις: το χρέος προς τον πατέρα και το χρέος προς την πατρίδα. Το εγχώριο δράμα φορτωμένο με επικαιρικά στοιχεία πρέπει να χαρακτηριστεί πατριωτικό και να υπηρετήσει με κάθε τρόπο την συγκρότηση της συλλογικής νεοελληνικής ταυτότητας. Το αποτέλεσμα στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων είναι ένα ετερόκλητο κράμα, όπου τα σκιρτήματα για την ανάδυση του ατομικισμού πνίγονται κάτω από το βάρος της συλλογικής ευθύνης. 3. «Η πολιτισμική μας κληρονομιά και η παιδαγωγική της αξιοποίηση: η περίπτωση του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου», Τα Εκπαιδευτικά, τχ , Ιούλιος Δεκέμβριος 2005, σ Η εργασία παρουσιάζει τα δύο μέρη από την οργάνωση ενός παιδαγωγικού προγράμματος, το οποίο συνδυάζει τις νεότερες τάσεις της Παιδαγωγικής της προσχολικής ηλικίας με τα πορίσματα από τον νέο κλάδο των Μουσειακών Σπουδών, την Μουσειακή Εκπαίδευση. Το πρώτο μέρος αποσκοπεί στην εξοικείωση του εκπαιδευτικού με το αρχαίο θέατρο του Διονύσου: την περιγραφή του μνημείου, τις οικοδομικές φάσεις, τις ανασκαφές και τέλος τα λείψανα που μπορεί να παρατηρήσει ο σημερινός επισκέπτης. Το δεύτερο μέρος της εργασίας παρουσιάζει τις τρεις φάσεις του σχεδιασμού της εκπαιδευτικής δράσης, μέσα από μια σειρά δραστηριοτήτων, πολλές από τις οποίες άπτονται του θεατρικού παιχνιδιού και της δραματοποίησης. Μια αθέατη μέχρι σήμερα πλευρά από την σχετικά πρόσφατη ιστορία του θεάτρου του Διονύσου ήταν η περίοδος των πρώτων ανασκαφών. Η εργασία ανιχνεύει τις πρωτογενείς μαρτυρίες (τα Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας και τον τύπο της ίδιας περιόδου), και τεκμηριώνει το γεγονός, ότι η αποκάλυψη του «κεχωσμένου» έως τότε θεάτρου αποτέλεσε μία από τις πρωταρχικές μέριμνες της νεοσύστατης Αρχαιολογικής Εταιρείας (1837). Οι ανασκαφικές εργασίες της τριετίας , με τα λιγοστά εφόδια εκείνης της εποχής, δεν στέφθηκαν με επιτυχία και τα Κωνσταντίνα Ριτσάτου 21

22 ερείπια του αρχαίου θεάτρου έρχονται στο φως μετά από είκοσι και πλέον χρόνια (1862), από την ομάδα του Γερμανού αρχαιολόγου Στράακ. Η αποκάλυψη του θεάτρου συγκίνησε βαθύτατα την αθηναϊκή κοινωνία, αν και η ανασκαφή εξελίσσεται σε μια περίοδο πολιτικών αναταραχών που οδήγησαν στην πτώση της οθωνικής βασιλείας. Στο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής δράσης δόθηκε έμφαση στη βιωματική εμπειρία, στην συγκίνηση και στην ευχαρίστηση που αποκομίζει το παιδί από τις προτεινόμενες δραστηριότητες οι οποίες χωρίζονται σε τρεις φάσεις: 1. Δραστηριότητες πριν από την επίσκεψη στο θέατρο του Διονύσου με στόχους να υποκινηθεί το ενδιαφέρον των παιδιών για τους συντελεστές μιας παράστασης, να πλουτίσει ο γνωστικός τους ορίζοντας σχετικά με τα αρχαία θέατρα που σώζονται σήμερα, να προβληματιστούν γύρω από τις ομοιότητες και τις διαφορές του αρχαίου και του σύγχρονου θεάτρου, της κτιριακής υποδομής, της θέσης των θεατών και των ηθοποιών, της λειτουργίας των σκηνικών, των κοστουμιών, της μάσκας, και τέλος να προετοιμαστούν για τους όρους της επικείμενης επίσκεψης στο θέατρο του Διονύσου. 2. Δραστηριότητες κατά την επίσκεψη στο χώρο του μνημείου που αποσκοπούν στην παρατήρηση της αρχιτεκτονικής δομής του θεάτρου και των αναπαραστάσεων του βήματος του Φαίδρου, στη βιωματική εμπειρία των όρων της διεξαγωγής μιας παράστασης αρχαίου θεάτρου, στην δημιουργική έκφραση από την ποικιλία των ερεθισμάτων. 3. Δραστηριότητες στο χώρο του σχολείου μετά την επίσκεψη στο θέατρο του Διονύσου, οι οποίες στοχεύουν πρωταρχικά στην έκφραση και επικοινωνία των μελών της ομάδας και κατά δεύτερο λόγο στην άσκηση της παρατηρητικότητας και της λεπτής κινητικότητας, με άξονα τη βιωματική εμπειρία και το υλικό που έχει συγκεντρωθεί από την προηγούμενη επίσκεψη στο αρχαίο θέατρο του Διονύσου. Κωνσταντίνα Ριτσάτου 22

23 4. «Εθνικός Σύλλογος ή Εθνικός Δραματικός Σύλλογος: μια προσπάθεια σύστασης σχολής υποκριτικής στην Ελλάδα του 19 ου αι.», Παράβασις, Επιστημονικό Δελτίο Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. 7, Εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2006, σ Σύμφωνα με τις παλαιότερες σελίδες της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου ο Εθνικός Σύλλογος ή Εθνικός Δραματικός Σύλλογος εμφανίζεται στη διετία και αποτελεί το κενόδοξο βήμα ενός «θεατρομανούς γυμνασιάρχη», του Α. Αντωνιάδη. Με αυτό τον τρόπο περιθωριοποιούνταν και υποβαθμίζονταν η δεκάχρονη τουλάχιστον παρουσία ενός φορέα, ο οποίος αποπειράθηκε να καλύψει ένα δυσαναπλήρωτο κενό στην ανάπτυξη της εγχώριας θεατρικής τέχνης: τη δημιουργία σχολής υποκριτικής στην Ελλάδα του 19 ου αι. Στην εργασία διερευνώνται οι ιστορικοί συντελεστές που οδήγησαν στη σύσταση του Εθνικού Συλλόγου, καταγράφεται το σύνολο των δραστηριοτήτων του, έρχεται στο φως ο Ειδικός Κανονισμός του Θεατρικού του τμήματος και συζητούνται τα έργα του ρεπερτορίου του. Ερευνήθηκε εξαντλητικά η αποδελτίωση ολόκληρου του αθηναϊκού τύπου για τα έτη 1877 και , και επιλεκτικά για τις περιόδους , και , στο πρόγραμμα Ιστορίας Νεοελληνικού Θεάτρου (Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών στο Ρέθυμνο). Με βάση αυτό το υλικό συντάχθηκε το ημερολόγιο παραστάσεων του Εθνικού Συλλόγου, το οποίο μας επιτρέπει ασφαλέστερα συμπεράσματα. Το πρώτο ζήτημα που αποσαφηνίστηκε είναι το έτος ίδρυσης και η ονομασία του συλλόγου: εμφανίζεται ως Εθνικός Σύλλογος, μια πενταετία νωρίτερα από τους ισχυρισμούς του Γ. Σιδέρη, στις αρχές του 1877, πραγματοποιεί μια νέα δυναμική παρουσία στα 1883 και πριν από το τέλος της ίδιας χρονιάς μετονομάζεται σε Εθνικό Δραματικό Σύλλογο. Η σύσταση του συλλόγου αποτελεί προϊόν των ιδεολογικών ζυμώσεων για την επίλυση του ανατολικού ζητήματος την περίοδο του ρωσοτουρκικού πολέμου ( ), όταν το ερασιτεχνικό θέατρο επιστρατεύεται για μια ακόμα φορά στην υπηρεσία των εθνικών διεκδικήσεων. Κάτω από αυτό το πρίσμα ο σύλλογος φιλοδοξεί να δώσει λύση στο επίμαχο ζήτημα της εκπαίδευσης των Ελλήνων ηθοποιών, Κωνσταντίνα Ριτσάτου 23

24 διεκδικώντας τη θέση του ατελέσφορου θεατρικού τμήματος του Μουσικού και Δραματικού Συλλόγου. Ο Εθνικός Σύλλογος από τις πρώτες διακηρύξεις του στοχεύει στην ανάπτυξη του εθνικού φρονήματος και ταυτόχρονα στην υποστήριξη της ελληνικής σκηνής, δηλαδή επιχειρεί να διασταυρώσει στους κόλπους του δύο ουσιαστικά ασυμβίβαστους κόσμους: του επεκτατικού εθνικισμού και της ανάπτυξης ευρωπαϊκών καλλιτεχνικών θεσμών στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της ελληνικής πολιτείας. Ο ετερόκλητος συνδυασμός εκφράζει μια σεβαστή μερίδα της λογιοσύνης και των ερασιτεχνικών σχημάτων της ίδιας εποχής. Τα δράματα του γραμματέα του συλλόγου, του Α. Αντωνιάδη, τα οποία αντλούν τη θεματολογία τους από όλες τις περιόδους της εθνικής ιστορίας και αποσκοπούν στην ενίσχυση των συστατικών χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτότητας, (Παυσανίας ο Λακεδαιμόνιος, Κρίσπος ο υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Η Κατάρα της Μάνας, κ. α.), προσφέρουν το ιδανικό ρεπερτόριο για να υπηρετηθούν οι στόχοι του συλλόγου. Η επιλογή παρά τις συγκρούσεις που ανέκυψαν του επαγγελματία ηθοποιού Μ. Αρνιωτάκη στη θέση του δασκάλου της υποκριτικής στη δραματική σχολή του Εθνικού Συλλόγου και ο παραγκωνισμός του πρωταγωνιστή στις ερασιτεχνικές φοιτητικές παραστάσεις, Α. Βαρβέρη, αποκαλύπτει την απόφαση του συλλόγου να προχωρήσει προς την γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στους απαίδευτους επαγγελματίες και στους πεπαιδευμένους ερασιτέχνες. Ο ίδιος προσανατολισμός υπαγορεύει την πρόσκληση των επαγγελματιών θεατρίνων να φοιτήσουν στη δραματική του σχολή για να αποκτήσουν μετά από σύντομη μαθητεία τον επιστημονικό τίτλο που θα κατοχυρώσει την επαγγελματική τους ταυτότητα. Η αυτοτελής έκδοση του καταστατικού του Εθνικού Συλλόγου το 1883 συνοδεύεται από έναν «Ειδικό Κανονισμό» του Θεατρικού Τμήματος, το οποίο ασχολείται με την θεωρητική και πρακτική μέριμνα υπέρ του ελληνικού θεάτρου, τη μόρφωση ηθοποιών και τον «καταρτισμό» εθνικών δραματικών θιάσων. Τα εννέα κεφάλαια με τα πολυάριθμα άρθρα του ειδικού κανονισμού ρυθμίζουν μια σειρά πολύ σημαντικών ζητημάτων γύρω από την ανάπτυξη της σκηνικής τέχνης, μέσα από τα οποία προβάλλει με ενάργεια η έμφαση του συλλόγου στην εκπαίδευση και αποκατάσταση των ηθοποιών. Πρόκειται πολύ πιθανά για τον πρώτο κανονισμό στη μετεπαναστατική Ελλάδα που διευθετεί αναλυτικά τους όρους λειτουργίας μιας δραματικής σχολής, που Κωνσταντίνα Ριτσάτου 24

25 επιμένει στον πρακτικό χαρακτήρα της υποκριτικής τέχνης και που αντιμετωπίζει τους εργάτες της σκηνής ως αξιοσέβαστους επαγγελματίες. Τα παραπάνω ίσως ακούγονται αυτονόητα σήμερα, αλλά για το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1880 αποτελούν σημαντική συμβολή στις ζυμώσεις για τη δημιουργία εγχώριας σχολής υποκριτικής, ακόμα και αν οι πρωτοβουλίες του συλλόγου δεν οδήγησαν στην υλοποίηση αυτών των σχεδίων. Οι προδιαγραφές του θεατρικού τμήματος του Εθνικού Συλλόγου θεμελιώνουν τη σκηνική τέχνη πάνω στα ευρωπαϊκά πρότυπα. Και η μεταβολή του ονόματος σε Εθνικό Δραματικό Σύλλογο, λίγο πριν ανατείλει το 1884, προφανώς δηλώνει την προσπάθεια του συλλόγου να εστιάσει το ενδιαφέρον του στη θεατρική τέχνη και κατ αυτόν τον τρόπο να παρακολουθήσει στενότερα τη γενικευμένη διάθεση για εκσυγχρονισμό της ελληνικής πολιτείας. Η εθνική αποστολή ωστόσο, που έταξε ως προορισμό του από το καταστατικό άρθρο του 1877, διαπερνά χωρίς αμφιβολία τις επιλογές του δραματολογίου καθώς και το σύνολο των δραστηριοτήτων που θα αναπτύξει ο σύλλογος σε ολόκληρη τη δεκαετία του Εδώ ακριβώς εδράζεται ένα μεγάλο μέρος της αντινομίας που δεν θα επιτρέψει στον Εθνικό Σύλλογο να παρακολουθήσει απρόσκοπτα τις καλλιτεχνικές εξελίξεις όχι μόνο της Ευρώπης αλλά ακόμα και του μικρού ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου. Η επανεμφάνιση του συλλόγου στα 1883 συμπίπτει με τη δυναμική εξόρμηση της γενιάς του 80, οι εκπρόσωποι της οποίας θα καταδικάσουν απερίφραστα τις αγκυλωμένες κινήσεις του Εθνικού Δραματικού Συλλόγου. Ομοίως καταδικαστική ήταν η στάση μιας μερίδας της λογιοσύνης, η οποία αντιμετώπιζε εξαρχής με σοβαρές επιφυλάξεις την επαφή του συλλόγου με τους απαίδευτους επαγγελματίες. Αλλά και οι τελευταίοι δεν περιέβαλαν το σύλλογο με την εμπιστοσύνη τους καθώς αδυνατούσε να εξασφαλίσει το αναγκαίο έρεισμα μιας επαγγελματικής συμφωνίας: τη σταθερή οικονομική βάση. Το αποτέλεσμα ήταν ο μετεωρισμός του Εθνικού Δραματικού Συλλόγου ανάμεσα σε επαγγελματίες και ερασιτέχνες και η συρρίκνωση εν τέλει του πεδίου του στον εθνικιστικό προσανατολισμό που εξασφάλιζαν τα ιστορικά δράματα του Α. Αντωνιάδη. Η γονιμοποίηση της θεατρικής τέχνης από τις εθνικές επιδιώξεις έδωσε πλούσιους καρπούς στα χρόνια του ελληνικού Διαφωτισμού, αλλά αποτελούσε πλέον παρωχημένη συνταγή στις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αι. Κωνσταντίνα Ριτσάτου 25

26 5. «Διός έρωτες στο νεοελληνικό θέατρο του 19 ου αιώνα», Νικηφόρος Παπανδρέου Έφη Βαφειάδη (επιμ.), Ζητήματα ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου. Μελέτες αφιερωμένες στον Δημήτρη Σπάθη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σ Ένα αξιοπρόσεκτο κεφάλαιο στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου αποτελούν οι μυθολογικές παρωδίες που εμφανίζονται στις δεκαετίες του , ως αποτέλεσμα της επαφής του εγχώριου κοινού με την γαλλική οπερέτα και το βωντβίλ. Η εργασία διερευνά την ειδησεογραφία αυτής της εποχής μέσα από το αρχειακό υλικό του προγράμματος Ιστορίας Νεοελληνικού Θεάτρου (Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών στο Ρέθυμνο) και αρχικά συνθέτει μια εικόνα γύρω από τις αμφίθυμες αντιδράσεις της νεοελληνικής κοινότητας στην εισβολή του παρισινού θιάσου οπερέτας στην Αθήνα, από το 1871 και εξής. Έτσι δημιουργείται το πλαίσιο για να εξεταστούν τρία από τα πιο χαρακτηριστικά δράματα μυθολογικής παρωδίας, τα οποία αναπτύσσουν την πλοκή τους γύρω από τους έρωτες του Δία: η Σεμέλη (1873) του Σπ. Βασιλειάδη, το Διός επίσκεψις (1874) του Α. Ρ. Ραγκαβή και ο Ζευς Μωάμεθ ή Έβρεξε παρά τον Βόσπορον (1888) του Ιλαρίονος. Τα τρία έργα αποτυπώνουν τρεις διαφορετικές περιπτώσεις της πρόσληψης του ευρωπαϊκού ψυχαγωγικού θεάτρου και διαγράφουν την πορεία της εξέλιξης του εγχώριου είδους: το τρίπρακτο «Vaudeville», όπως το χαρακτηρίζει ο ίδιος, του Σπ. Βασιλειάδη αφήνει πίσω του τον ηθικοδιδακτισμό και κινείται στο χώρο του ρομαντικού ιδεαλισμού χωρίς όμως να εισχωρεί στην ανευλαβή παρωδία των Ολύμπιων Θεών, προς την οποία ωθούν οι οπερέτες του Ζακ Όφφεμπαχ και του Λεκκόκ, δηλαδή τα γαλλικά έργα που έχουν κατακτήσει την αθηναϊκή σκηνή της εποχής. Το «δραμάτιον» του Ραγκαβή αποτελεί ένα γενναιότερο βήμα προς τον κατήφορο της υπονόμευσης του αρχαιοελληνικού μεγαλείου, καθώς μεταμφιέζει τον πατέρα των Θεών σε πλούσιο ομογενή και τον παρουσιάζει να ερωτοτροπεί με μια σύγχρονη Αθηναία ονόματι Κούλα! Το κέντρο βάρους της μελέτης πέφτει στο τρίπρακτο «ιλαρόν δράμα», Ζευς Μωάμεθ, όχι μόνο γιατί πρόκειται για το λιγότερο γνωστό, ελάχιστα σχολιασμένο και δυσεύρετο κείμενο (εντοπίστηκε στη συλλογή σπάνιων εκδόσεων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης και η έκδοση διανθίζεται με αξιοπρόσεκτα σκίτσα διαφόρων Κωνσταντίνα Ριτσάτου 26

27 σκηνών του έργου). Αλλά και γιατί παρουσιάζει εξαιρετικό ιστοριογραφικό ενδιαφέρον καθώς ακολουθεί μέχρι ένα σημείο τα βήματα του Ραγκαβή, για να αυτονομηθεί στη συνέχεια και να διασταυρώσει την μυθολογική παρωδία με τις λαογραφικές αναζητήσεις της γενιάς του Ο Ζεύς Κρονίδης προσγειώνεται τώρα στον Βόσπορο και ως φτωχός ανατολίτης κηπουρός γυρεύει να κατακτήσει την μουσουλμάνα Λεϊλά, για χάρη της οποίας θα τραγουδήσει ξανά και ξανά «επί το ανατολικώτερον», γνωστότατο λαϊκό άσμα. Για την προσπέλαση του σοβαρότερου εμποδίου, του πατέρα της νεαρής κόρης, ο Δίας θα πάρει τη μορφή του Μωάμεθ και στη συνέχεια θα ξεστομίσει ανενδοίαστα φράσεις από το τελετουργικό της χριστιανικής λειτουργίας. Το δράμα κλείνει με μια ακόμα σοβαρή καινοτομία που πειραματίζεται με την τεχνική του θεάτρου εν θεάτρω: η ομήγυρη των Θεών του Ολύμπου παρακολουθεί ένα μικρότερο έργο εγκιβωτισμένο στην τρίτη πράξη το οποίο παρωδεί την ερωτική περιπέτεια του Δία με την Λεϊλά, γραμμένο σε ωραιότατη δημοτική με διάσπαρτες ανατολίτικες λέξεις και ομοιοκατάληκτους στίχους, επιλογές που έρχονται σε κατάφωρη αντίθεση με την σχολαστική καθαρεύουσα του πεζού διαλόγου του υπόλοιπου δράματος. Το έργο του Ιλαρίονος παρακολουθεί στενά, από τη μια τον δυτικό συρμό του εκσυγχρονισμού (το γαλλικό βωντβίλ) κι από την άλλη τις εγχώριες λαογραφικές τάσεις, οι οποίες όχι μόνο δεν αποκλείουν, αλλά προβάλλουν το ανατολίτικο παρελθόν της βαλκανικής χερσονήσου. Ταυτόχρονα ο συγγραφέας από τον πρόλογό του προσπαθεί αμήχανα να υπερασπισθεί τις βαθιά ριζωμένες στις αντιλήψεις των νεοελλήνων δραματουργών νεοκλασικές απαιτήσεις, παραδίδοντάς μας εν τέλει ένα μωσαϊκό που αποτυπώνει ζωηρά την σύγχυση μέσα στην οποία πασχίζει να ισορροπήσει εκείνος και οι ομότεχνοί του. Κωνσταντίνα Ριτσάτου 27

28 6. «Η υψηλή διδασκαλία του πνεύματος στο πιο συγχρονισμένο θέατρο της Βαλκανικής : τα εγκαίνια και η πρώτη σειρά παραστάσεων του Βασιλικού Θεάτρου Θεσσαλονίκης το καλοκαίρι του 1940», Πρακτικά ΚΖ Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου, Μαΐου 2006, τ. Β, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 2007, σ Την πρώτη Ιουλίου του 1940, λίγους μήνες πριν από την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου εγκαινιάζεται το κτίριο του Βασιλικού Θεάτρου Θεσσαλονίκης από κλιμάκιο του Βασιλικού (Εθνικού) Θεάτρου της Αθήνας είναι το αποτέλεσμα των θεατρικών ζυμώσεων της τελευταίας διετίας και συντελεί τα μέγιστα σε ένα κλίμα καλλιτεχνικής ευφορίας και πολλαπλών υποσχέσεων. Η εργασία παρακολουθεί αυτή την ανθηρή θεατρική περίοδο, μέσα από τη διερεύνηση πρωτογενών πηγών και συμπληρώνει τη μάλλον αποσπασματική εικόνα που διαθέτουμε σήμερα. Συνθέτει το ημερολόγιο της πρώτης σειράς παραστάσεων στο κτίριο του Βασιλικού Θεάτρου Θεσσαλονίκης και αποπειράται να ερμηνεύσει τη σημασία του όλου εγχειρήματος. Την ποικιλία του συνόλου των καλλιτεχνικών αναζητήσεων της σημαδιακής αυτής εποχής, εξετάζει συνοπτικά το Παράρτημα της εργασίας. Μια μεγάλη σειρά σχετικών δημοσιευμάτων κατακλύζει τον τοπικό τύπο, από τον Απρίλη της ίδιας χρονιάς. Οι μαρτυρίες συγκεντρώνουν πληροφορίες για το θεατρικό οικοδόμημα, το θίασο και το ρεπερτόριο, αλλά πρωτίστως αποτυπώνουν τη λαμπρή ευκαιρία που προσφέρει το γεγονός για ιδεολογική χρήση: επιτρέπει στο Μεταξά να αποδείξει αφενός το αδιάλειπτο ενδιαφέρον του για τις τέχνες κι αφετέρου τα φιλολαϊκά του αισθήματα και τη ζωηρή του φροντίδα για τους Μακεδόνες. Με την ίδια κίνηση η κυβέρνηση υλοποιεί μια υπόσχεση που έχει δώσει στους Θεσσαλονικείς προ διετίας και προσπαθεί να ευθυγραμμίσει τη συμπρωτεύουσα με τις θεατρικές εξελίξεις της πρωτεύουσας, με μια σεβαστή χρονική καθυστέρηση. Στις δηλώσεις των εκπροσώπων της πολιτείας, το κέντρο βάρους δεν βρίσκεται στις καλλιτεχνικές διαστάσεις των γεγονότων, αλλά στο σημείο σύγκλισης των διαφόρων εκδοχών του ευρωπαϊκού φασισμού: στον έντονο και συχνά αδιάλλακτο εθνικισμό. Πριν πατήσουν οι ηθοποιοί τη σκηνή του νεόδμητου θεάτρου για την πρεμιέρα της πρώτης παράστασης και πριν αρθρώσουν τους σαιξπηρικούς στίχους του πρώτου Κωνσταντίνα Ριτσάτου 28