Τυπολογίες αφιερωμένης ζωής στη δυτική χριστιανική παράδοση

Transcript

1 ANALECTA THEOLOGICA ΣΕΙΡΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ 6 ΛΕΩΝ ΚΙΣΚΙΝΗΣ ROSARIO SCOGNAMIGLIO PAOLINO ZILIO ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΣΗΜΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΝΤΙΔΗΣ Τυπολογίες αφιερωμένης ζωής στη δυτική χριστιανική παράδοση Βενεδικτίνοι, Κισκερκιανοί, Καρθουσιανοί, Δομινικανοί, Φραγκισκανοί, Καρμηλίτες, Ιησουίτες Θεσσαλονίκη 2011

2 Σειρά Analecta Theologica - 6 ΛΕΩΝ ΚΙΣΚΙΝΗΣ-ROSARIO SCOGNAMIGLIO-PAOLINO ZILIO-ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΣΗΜΑΚΗΣ-ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΝΤΙΔΗΣ Τυπολογίες αφιερωμένης ζωής της καθολικής χριστιανικής παράδοσης. Βενεδικτίνοι, Κισκερκιανοί, Καρθουσιανοί, Δομινικανοί, Φραγκισκανοί, Καρμηλίτες, Ιησουίτες. ISBN Copyright 2011 ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟ ΒΙΚΑΡΙΑΤΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ VICARIATUS APOSTOLICUS THESSALONICENSIS Εκδόσεις Αποστολικού Βικαριάτου Θεσσαλονίκης Κολοκοτρώνη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης Τηλ. Fax (2310) Φιλολογική επιμέλεια: π. Λέων Κισκίνης Osb Εξώφυλλο: Πορτραίτα αγίων ιδρυτών μοναχικών Ταγμάτων (από αριστερά, πρώτη σειρά: Ιωάννης του Σταυρού-Φραγκίσκος της Ασίζης-Δομήνικος του Guzmán Θηρεσία της Άβιλα δεύτερη σειρά: Σχολαστική-Ιγνάτιος Loyola-Βενέδικτος της Nursia-Κλάρα της Ασίζης). Imprimi potest Ioannes Spiteris Archiepiscopus Corcyrensis Thessalonica, 27 Septembris 2011 ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΔΟΣΕΩΝ Γραμματεία Αποστολικού Βικαριάτου Τ.Θ Θεσσαλονίκη Τηλ.-Fax (2310) ioas17@otenet.gr Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Επισημαίνεται πάντως, ότι κατά το Νόμο 2387/1920 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Νόμο 2121/1993 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Νόμο 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. 4

3 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ EEΘΣΘ : Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΙΣΚΙΕ : Ιερά Σύνοδος Καθολικής Ιεραρχίας Ελλάδος ΚΚΔ : Κώδικας Κανονικού Δικαίου ΚΚΔΑΕ : Κώδικας Κανονικού Δικαίου Ανατολικών Καθολικών Εκκλησιών ΚΚΕ : Κατήχηση Καθολικής Εκκλησίας AAS : Acta Apostolicae Sedis AmBenRev : American Benedectine Revue DH : H. Denzinger P. Hünermann, Enchiridion Symbolorum definitionum et declarationum de rebus et morum, Bologna FF : Fonti francescane, Edizione minore,assisi HTR : Harvard Theological Review LCO : Liber Constitutiomum et Ordinationum fratrum ordinis predicatorum OFM : Ordo Fratrum Minorum PL : Patrologiae cursus completus, series Latina, έκδοση J. P. Migne, Parisiis RB : Regula Benedicti Regb : Regola bollata (1223) (Κανόνας με Βούλαφραγκισκανοί) Regnb : Regola non bollata (1221) (Κανόνας χωρίς Βούλα φραγκισκανοί) Smon : Studia monastica SChr : Sources Chrétiennes, Paris Test : Testamento (1226) (Διαθήκη του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης ) TOR : Tertius Ordo Regularis Sancti Francisci 5

4

5 Εισαγωγή ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ενώ στην ελληνική βιβλιογραφία δεν λείπουν κείμενα που πραγματεύονται κάποια πτυχή της αφιερωμένης ζωής ή ενός μοναχικού Τάγματος της Καθολικής Εκκλησίας, είναι αισθητή η έλλειψη μιας μονογραφίας εισαγωγικού χαρακτήρα στην πνευματικότητα και στην κανονιστική δομή των κυριότερων μορφών αφιερωμένης ζωής της δυτικής παράδοσης. Στην προσπάθεια μας να καλύψουμε αυτό το βιβλιογραφικό κενό, ζητήσαμε, όπου αυτό κατέστη εφικτό, από ιερομονάχους και μοναχές που εργάζονται στην Ελλάδα, να παρουσιάσουν κατά τρόπο συστηματικό, τεκμηριωμένο και εύληπτο, τη μοναχική οικογένειά τους και τα χαρακτηριστικά της. Η ουσιαστική διαφορά του βιβλίου αυτού, με άλλα παρόμοιου περιεχομένου, συνίσταται στην ευτυχή συνέργεια ελλήνων και αλλοδαπών καθολικών μοναχών οι οποίοι αφηγούνται τον τρόπο ζωής που θέλησαν να ακολουθήσουν. Η κάθε συμβολή διατηρεί την αυτονομία της, ως θεματική έκθεση μιας συγκεκριμένης μορφής αφιερωμένης ζωής. Ένα κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι οι μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό κάθε Τάγματος, λειτουργούν ως επικαιροποιημένη ερμηνευτική προσπάθεια επιστροφής στο πρωταρχικό χάρισμα του ιδρυτή. Κρίναμε απαραίτητη την συμπλήρωση αυτών των θεμάτων με μια γενική εισαγωγή της ιστορικής διαδρομής και των στοιχείων που διαμόρφωσαν τις ιδέες και τις πεποιθήσεις περί αφιερωμένης ζωής στη χριστιανική Δύση. Στη διετή προεργασία αυτής της συνεργασίας με τους συγγραφείς, διαπιστώσαμε την «από καρδιάς» διαμόρφωση των κειμένων. Ένδειξη ότι αυτή η πρωτοβουλία έγινε αντιληπτή από τους εμπλεκόμενους ως μια στιγμή πνευματικής ανανέωσης, ως μια πρόσκληση, με την αναδίφηση στον θησαυρό του χαρίσματος της αφιερωμένης ζωής, να λάβουν και να δώσουν χαρά και χάρη από τον Κύριο Ιησού που καλεί. Με την ευχή οι σελίδες που ακολουθούν να συμβάλουν στην εκτίμηση και στη γνωριμία με την αφιερωμένη ζωή ώστε ο Χριστός να υμνείται, να δοξάζεται, να υπηρετείται μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων. Θεσσαλονίκη, 14 Σεπτεμβρίου

6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη δυτική παράδοση η αφιερωμένη ζωή είναι μια μορφή χριστιανικής ζωής η οποία ακολουθεί σαφώς τις οδηγίες του Ευαγγελίου, συγκεκριμενοποιείται από έναν «Κανόνα» ή Κανονισμό και χαρακτηρίζεται από την υποχρέωση, η οποία προσλαμβάνεται με υπόσχεση προς τον Θεό, ενός βίου ακτημοσύνης, αγαμίας και υπακοής (οι λεγόμενες ευαγγελικές συμβουλές). Οι αφιερωμένοι στον Θεό διακρίνονται σε εκείνους που επιδίδονται στην πραγματοποίηση αυτής της μορφής ζωής ως μοναχοί μέσα σε μια κοινότητα (οι κοινοβιακοί μοναχοί) ή μέσα στη μοναχικότητα (οι ερημίτες μοναχοί), και ως μέλη μιας αδελφότητας αφιερωμένης ζωής, ταγμένης στην αποστολική δράση. Οι μορφές της μοναστικής ζωής στη δυτική παράδοση είναι ευρύτατες, γι αυτό επικράτησε η ορολογία της «αφιερωμένης ζωής» η οποία συμπεριλαμβάνει τη μοναχική μοναστική ζωή και την αφιέρωση αποστολικού βίου. Σήμερα ο τρόπος παρουσίασης της αφιερωμένης ζωής περιστρέφεται γύρω από την vita communis: η ακτημοσύνη γίνεται κοινωνία αγαθών, η αγαμία γίνεται ζωή αδελφική κοινωνίας, η υπακοή γίνεται δέσμευση ζωής και δράσης μέσα στην καθημερινότητα και τις ασχολίες της κοινότητας. Η τάση, λοιπόν, είναι η αφιερωμένη ζωή να πραγματώνει τη μαθητεία στον Χριστό φτωχό, άγαμο και υπάκουο 1. Η αφιερωμένη ζωή περικλείει δυο βασικές τυπολογίες: τα Τάγματα και τις Αδελφότητες. Το μοναχικό Τάγμα (Ordo) διακρίνεται από την μοναχική Αδελφότητα (Congregatio) στο ότι τα μέλη του Τάγματος δίδουν επίσημους δημόσιους όρκους ενώ εκείνα της αδελφότητας δίδουν απλούς όρκους. Τα Τάγματα ιδρύθηκαν έως τον 17 ο αι. οπότε άρχισαν να σχηματίζονται οι Αδελφότητες. Τα παραπάνω στοιχεία προσπαθεί να εκθέσει η εισαγωγή που ακολουθεί, μέσα από μια θεολογική, πνευματική, ιστορική και νομοκανονική θεώρηση της αφιερωμένης ζωής. 1 W. LÖSER, «Monachesimo vita religiosa» Lessico di Teologia sistematica, Brescia 1990 (πρωτ. Lexikon der katholischen Dogmatik, Freburg i.b. 1988²),

8 Ιωάννης Ασημάκης Στοιχεία πνευματικής και θεολογικής θεώρησης της αφιερωμένης ζωής 1. Από τη βιβλική παράδοση Εμβαθύνοντας στην πνευματικότητα της αφιερωμένης ζωής, οι ρίζες της εγγίζουν όλο και περισσότερο τον βιβλικό κόσμο. Από την Παλαιά Διαθήκη, θεμελιώδης είναι η μορφή του Αβραάμ και η απόφασή του να εγκαταλείψει την πάτρια γη. Μια άλλη παλαιοδιαθηκική πραγματικότητα η οποία «τρέφει» την αφιερωμένη ζωή είναι η έρημος ως τόπος δοκιμασίας, πειρασμού, αίσθησης εγκατάλειψης από τον Θεό, αγώνα με τα δαιμόνια, εμπειρίας του πόσο περαστικό και εύθραυστο είναι κάθε τι. Άλλα δυο στοιχεία που τροφοδοτούν την μοναστική πνευματικότητα είναι το ιδεώδες του μαρτυρίου της εποχής των Μακκαβαίων και ορισμένα στοιχεία της κίνησης των Εσσαίων. Στον εβραϊκό λαό, οι φαρισαϊκές αδελφότητες ή habûroth ξεφυτρώνουν όταν υπό την επήρεια του κηρύγματος των προφητών και υπό την πρόκληση της ξενικής κυριαρχίας και της εξορίας, η εβραϊκή ψυχή, σε στάση εξόχως θρησκευτική, απευθύνεται προς τον αναμενόμενο Μεσσία 2. Την εγγύτερη προς της πρωτοχριστιανικές κοινότητες μορφή αδελφότητας τη συναντάμε στις κοινότητες των Εσσαίων όπου όλη η πνευματική ζωή εδράζεται στην πιστότητα στον Θεό της Διαθήκης 3. Αυτές οι ομοιότητες εξηγούνται από το ότι ο χριστιανικός ασκητισμός και το κίνημα των Εσσαίων γεννήθηκαν αμφότερα έχοντας το ίδιο πνευματικό ιουδαιοχριστιανικό υπόβαθρο. Από καινοδιαθηκική σκοπιά το υπόβαθρο της μοναχικήςμοναστικής ζωής βρίσκεται στο κάλεσμα των μαθητών από τον Κύριο Ιησού. Σ αυτό προστίθενται η αναφορά στην «αγαθή μερίδα» την οποία επέλεξε η Μαρία σε αντίθεση με την αδελφή 2 Βλ. J. NEUSNER, «The fellowship («chabourah») in the second Jewish Commonwealth» HΤR (1960) Βλ. J. CARMIGNAC P. GUILBERT, Les textes de Qumrân traduits et annotés. 1. La Règle de la Communauté, la Règle de la guerre, les hymnes, Paris 1961.Βλ. επίσης για την οργάνωση και την τελετουργική ζωή της κοινότητας του Qumrân, E. M. LAPERROUSAZ, Gli Esseni secondo la loro testimonianza diretta, Brescia 1988, (πρωτ. Les Esséniens selon leur témoignage direct, Paris 1982) και τα πρακτικά της συνάντησης του Λοβάνιου του 1976 AA.VV., Qumrân. Sa pieté, sa théologie et son milieu, Paris Gembloux Louvain

9 Εισαγωγή της Μάρθα (βλ. Λκ 10, 38 42), στις «συμβουλές» οι οποίες υπερβαίνουν τις εντολές (Μτ 19, Α Κορ 7) και στο κάλεσμα του Ιησού στην επί του Όρους Ομιλία «να γίνετε κι εσείς τέλειοι όπως τέλειος είναι και ο Πατέρας σας ο ουράνιος» (Μτ 5,48). Οι Πράξεις των Αποστόλων μας πληροφορούν ότι οι πρώτοι χριστιανοί, αμέσως μετά την Πεντηκοστή, επιδίωξαν να εισάγουν στην καινούργια τους κατάσταση τη ζωή της κοινωνίας, την οποία διήγαγαν οι Απόστολοι με τον Διδάσκαλο. Αυτή η ζωή ήταν μια ζωή αδελφικής κοινωνίας με τη συμμετοχή στην κοινή τράπεζα και την κοινοκτημοσύνη των αγαθών. Γνωρίζουμε, όμως, ότι αυτές οι περιγραφές δεν αντικατοπτρίζουν επακριβώς την ιστορική πραγματικότητα αλλά εκφράζουν ένα ιδεώδες. Παραμένει ωστόσο εμφαντικό το ότι το ιδεώδες κάθε κοινότητας ήταν ιδωμένο μ αυτό τον ριζοσπαστικό τρόπο βίωσης του Ευαγγελίου. Εύλογα, λοιπόν, σε κάθε μεταρρύθμισή της η αφιερωμένη ζωή εμπνεόταν απ αυτό το υψηλό παράδειγμα. Κάθε χριστιανική κλήση είναι ένα προσωπικό κάλεσμα του Χριστού. Εξαρχής ο Κύριος καλεί να τον ακολουθήσουν ορισμένοι μαθητές στους οποίους παρουσιάζει πολύ ριζοσπαστικές απαιτήσεις μιας ζωής τελειότητας 4. Ωστόσο, θα ήταν μια αυταπάτη η αξίωση να βρεθεί σε αυτό ή σε εκείνο το καινοδιαθηκικό χωρίο ένα είδος καθιέρωσης, δηλ. σύστασης της αφιερωμένης ζωής εκ μέρους του Χριστού. Η αφιερωμένη ζωή δεν εδράζεται σε κάποια συγκεκριμένη ευαγγελική περικοπή ή ρήση αλλά αναδύεται από το σύνολο του ευαγγελικού μηνύματος. Το Ευαγγέλιο δεν μας θέτει κάποια θεωρία, κάποιο πρότυπο χριστιανικής ζωής αλλά περιπτώσεις εκ των οποίων διαφαίνονται ξεκάθαρα οι ριζοσπαστικές απαιτήσεις της sequela Christi 5. Η δυτική παράδοση είναι συνηθισμένη σε μια θεολογία της αφιερωμένης ζωής η οποία θεμελιώνεται στην αυστηρή 4 Στη διδασκαλία της η Β Βατικανή Σύνοδος υπενθυμίζει ότι ο Χριστός κάλεσε όλους τους χριστιανούς αδιακρίτως στην τελειότητα της αγάπης, χωρίς να καθορίσει στάδια ή διαβαθμίσεις στην επιδίωξη αυτού του ιδεώδους (βλ. Φως των Εθνών, αριθ. 40 και 42). Η αφιερωμένη ζωή είναι εκκλησιακός καρπός εκείνης της χριστιανικής κοινότητας η οποία ζει πραγματικά τις ριζοσπαστικές απαιτήσεις του Ευαγγελίου. 5 Βλ. Σχετικά A. DALBESIO, «Ο αφιερωμένος βίος ωε ριζοσπαστική έκφραση της κατά Χριστόν μαθητείας κατά την Καινή Διαθήκη» ΕΕΘΣΘ Τμήμα Θεολογίας 3 ( )

10 Ιωάννης Ασημάκης διάκριση ανάμεσα στις επιταγές (στους κανόνες) και στις συμβουλές. Η βιβλική ερμηνευτική των τελευταίων δεκαετιών κατεύθυνε βέβαια την πνευματική θεολογία στην επανεκτίμηση της έννοιας των «συμβουλών». Αυτή η έννοια δεν προέρχεται άμεσα και απευθείας από το Ευαγγέλιο αλλά είναι καρπός της προσπάθειας κατανόησης της χριστιανικής τελειότητας 6. Το κάλεσμα του Χριστού είναι πάντοτε μια κλήση η οποία δεσμεύει ολοκληρωτικά και απαιτεί μια υπακοή ριζοσπαστική. Κάθε φορά που η βαθειά ενότητα του χριστιανού κινδυνεύει να διαρραγεί, η καρδιά του να διαιρεθεί, απαιτούνται απ αυτόν πολύ ριζοσπαστικές πράξεις: βγάλε το μάτι (βλ. Μτ 5, 29) ή κόψε το χέρι σου (βλ. Μτ 5, 30), μοίρασε τα υπάρχοντά σου (Λκ 18, 22)! Προοδευτικά η Εκκλησία διέκρινε και ξεχώρισε από το σύνολο της ευαγγελικής διδασκαλίας τις κατευθυντήριες γραμμές μιας χριστιανικής ζωής, όπου αυτή η ριζοσπαστική συμπεριφορά υιοθετείται ελεύθερα ως μια διαρκής, μόνιμη κατάσταση ζωής. Υπ αυτήν και μόνο την έννοια μπορούμε να κάνουμε λόγο για ευαγγελικές «συμβουλές». 2. Ριζοσπαστική απόρροια της καινής ζωής του βαπτισμένου Η αφιερωμένη ζωή εδράζεται στο μυστήριο του βαπτίσματος. Ο αφιερωμένος είναι εκείνος ο βαπτισμένος που βιώνει με ριζοσπαστικό τρόπο το Ευαγγέλιο, δηλώνοντας δημόσια και επίσημα τη θέλησή του να ακολουθήσει τον Ιησού Χριστό μέσω των ευαγγελικών συμβουλών, δηλ. ζώντας φτωχός, υπάκουος και αγνός. Οι ευαγγελικές συμβουλές πριν και περισσότερο από το να είναι μια άρνηση, είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος υποδοχής του μυστηρίου του Χριστού, τρόπος ο οποίος βιώνεται μέσα στην Εκκλησία. Στην αφιερωμένη ζωή έχει ανατεθεί από την Εκκλησία η αποστολή να δεικνύει τον Υιό του Θεού, που έγινε άνθρωπος, ως εσχατολογική κατάληξη προς την οποία τα πάντα τείνουν, τη λάμψη εμπρός στην οποία κάθε άλλο φως ωχριά, την άπειρη ωραιότητα που από μόνη της μπορεί να ικανοποιήσει την καρδιά του ανθρώπου 7. 6 Βλ. K.VL. TRUHLAR, Laïcs et conseils, in Laïcs et vie chrétienne parfaite, Rome 1963, Τόμ. Α, και κυρίως S. LEGASSE, Lʹappel du riche, contribution à lʹétude des fondements scripturaires de lʹétat religieux, Paris ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΥΛΟΣ Β, Μετασυνοδική Αποστολική Παραίνεση Vita Consecrata, αρ

11 Εισαγωγή Ανά τους αιώνες ο μοναχός θεωρήθηκε από τους χριστιανούς η κατεξοχήν εσχατολογική μορφή, ενώ ο μοναχισμός ως η εκκλησιακή σχηματοποίηση των έσχατων καιρών του χριστιανισμού. Ο αρχέγονος μοναχισμός πηγάζει από την υιοθέτηση της απόφαση που ώθησε τον Ιησού στην έρημο μετά το βάπτισμα στον Ιορδάνη 8. Πρόκειται για μια φυγή στην έρημο (fuga saeculi), το πέρασμα από τον κόσμο στην ακοσμία. Αυτή η ανατροπή του παρόντος, όπου η ακοσμία της ερήμου νοείται ως μια civitas, είναι εξόχως εσχατολογική. Ο μοναχός καθορίζει ένα καινούργιο κριτήριο μέτρησης της βιωτής και κατ αυτόν τον τρόπο εγκαινιάζει μια καινούργια μορφή συνύπαρξης με την κοινωνία. Ο μοναχισμός παραμένει άκοσμος μέσα στον κόσμο τείνοντας δυναμικά (όχι στατικά, άπαξ δια παντός) στην πλήρη μεταμόρφωση της ακοσμίας σε έναν καινούργιο κόσμο, τον εσχατολογικό. Π.χ. με τον Φραγκίσκο της Ασίζης, αλλά και με τον Δομίνικο του Guzmán, έχουμε την υιοθέτηση ενός πλήρως εσχατολογικού χριστιανισμού. Η Αγία Γραφή κατανοείται εσχατολογικά, αυτό που λέμε sine glossa. Η επί του Όρους Ομιλία, υιοθετημένη κατά γράμμα, γίνεται αντιληπτή ως το πρόγραμμα του εσχατολογικού χριστιανισμού. Επομένως, για να υιοθετηθεί (ελλ. Μετ. στη σειρά Διδαχή αρ. 13 των εκδ. Καλού Τύπου, Αθήνα 1996). Με την αγνότητα ο αφοσιωμένος κάνει δική του την παρθενική αγάπη του Χριστού και τον ομολογεί στον κόσμο ως Μονογενή Υιό, ένα με τον Πατέρα (βλ. Ιω 10, 30 14,11) Με την ακτημοσύνη, ομολογεί το Χριστό ως Υιό που λαμβάνει τα πάντα από τον Πατέρα και με την αγάπη του αποδίδει ό,τι έλαβε Με την υπακοή, που είναι η θυσία της ελευθερίας του, ο αφιερωμένος ενώνεται στο μυστήριο της υικής υπακοής του Υιού, τον ομολογεί αγαπημένο και αγαπόντα, ως τον μόνο που αρέσκεται να κάνει το θέλημα του Πατέρα (βλ. Ιω 4, 34), με τον οποίος είναι τέλεια ενωμένος και από τον οποίο εξαρτάται σε όλα (Αυτόθι Η διατύπωση είναι παρμένη από Φ. ΠΑΠΑΜΑΝΩΛΗΣ, «Αποστολική Παραίνεση Vita Consecrata (Αφιερωμένη ζωή)» Δελτίο ΙΣΚΕ 57/1996, 14). 8 Σ αυτή την υιοθέτηση έχει σπουδαιό ρόλο η δομή της ελευθερίας του Χριστού, και επομένως της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Πρόκειται για μια ελευθερία με τον χαρακτήρα της οριστικότητας, δηλ. η χριστολογική ελευθερία είναι εσχατολογική. Σε μια τέτοια κατάσταση ελευθερίας κάλεσε ο Χριστός ορισμένους μαθητές του να συμμετάσχουν, προσωπικά, αφήνοντας τα πάντα για να μείνουν μαζί Του, υιοθετώντας αυτοί οι ίδιοι τις επιλογές της ζωής του Χριστού, ώστε όλη η ζωή του λαού του Θεού να διαπλάθεται απ αυτή τη ριζοσπαστικότητα. Η ριζοσπαστικότητα της αφιερωμένης ζωής συνίσταται στην εσχατολογική της ιδιαιτερότητα: οι αφιερωμένοι στον Θεό καθιστούν εφικτή την ανάπτυξη μέσα στην Εκκλησία μορφών ζωής πέρα από την ιστορία. 13

12 Ιωάννης Ασημάκης αυτό το πρόγραμμα «κατά γράμμα» χρειάζεται να γίνει κανείς ριζοσπαστικά «πνευματικός». Δηλ. ο χριστιανισμός γίνεται εντελώς εσχατολογικός, διότι είναι πλήρως πνευματικός και έτσι επενεργεί μεταμορφωτικά στην ιστορία των ανθρώπων. Όπως έγραφε ο J. Ratzinger στη μελέτη του για τη θεολογία της ιστορίας στον άγιο Βοναβεντούρα, «στην Εκκλησία του έσχατου καιρού θα επιβληθεί ο τρόπος ζωής του αγίου Φραγκίσκου ο οποίος, με την ιδιότητα του απλοϊκού και του σαλού ήξερε για τον Θεό περισσότερα από όλους τους πολυμαθείς της εποχής του, διότι αυτός Τον αγαπούσε περισσότερο» 9. Σύμφωνα με το Διάταγμα Φως των Εθνών, η αφιερωμένη ζωή πρέπει να περιγράφεται ως συνέχιση ή αντιπροσώπευση της ζωής του Χριστού: «η μοναχική ζωή μιμείται πιο πιστά και φανερώνει αδιάκοπα μέσα στην Εκκλησία τον τρόπο ζωής που ο Υιός του Θεού διάλεξε, όταν ήρθε στον κόσμο, για να κάνει το θέλημα του Πατέρα» (Φως των Εθνών, 44). Η πνευματική ταυτότητα του αφιερωμένου στον Θεό αναζητείται πρώτιστα στην ευαγγελική μορφή του Χριστού, του πλήρως διαθέσιμου στον Θεόν Πατέρα. Ο Ιησούς, που αποδέχεται πλήρως την καθαγίαση και την αποστολή του Πατέρα και ολοκληρώνει την ύπαρξή του σε πλήρη αρμονία με το σχέδιο του Πατέρα, παραμένει το ύψιστο πρότυπο, το απώτερο θεμέλιο, το αξεπέραστο πρωτότυπο κάθε αφιερωμένης ζωής. Μαζί με το υπόδειγμα αφιερωμένης ζωής του Κυρίου Ιησού, η Σύνοδος δίδει ως βιβλικό τύπο τη μορφή του μαθητή που ακολουθεί τον Ιησού στον τρόπο ζωής Του, συμμετέχοντας ενδόμυχα στην καθαγίαση και στην αποστολή του Υιού του Θεού. Ο αφιερωμένος στον Θεό καλείται να κάνει πρόγραμμα της ζωής του το πρόγραμμα ζωής που προτείνει ο Θεός Πατέρας σε εκείνους, οι οποίοι, αφήνοντας τα πάντα, ακολούθησαν τον Ιησού για να μείνουν μαζί Του, και μαζί Του να αποστέλλονται ως μάρτυρες του καινού τρόπου ζωής και της χαρμόσυνης αγγελίας. Επειδή η αφιέρωση έχει νόημα βαθύτατα χριστολογικό (αφιερώνεται κάποιος στον Χριστό), και εμπεριέχει μια ξεχωριστή καθαγίαση, συνεπάγεται μια ιδιαίτερη συμμόρφωση 9 J. RATZINGER, San Bonaventura. La teologia della storia, Assisi 2008, (προγενέστερη έκδ. Firenze 1991 πρωτ. Die Geschichtstheologie des heilingen Bonaventura, München Zürich 1959). 14

13 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντμήσεις-Βραχυγραφίες 5 Πρόλογος 7 Εισαγωγή 9 Στοιχεία πνευματικής και θεολογικής θεώρησης της αφιερωμένης ζωής Από τη βιβλική παράδοση Ριζοσπαστική απόρροια της καινής ζωής του βαπτισμένου Προς την τέλεια αγάπη μέσω των ευαγγελικών συμβουλών Η αφιέρωση ως έκφραση της φύσης της Εκκλησίας Κάλεσμα αναζήτησης του Θεού Οι φάσεις που διέτρεξε η θεολογία και η πνευματικότητα της αφιερωμένης ζωής μετά τη Σύνοδο Η μετασυνοδική παραίνεση Vita consecrata του 1996 μετά τη Σύνοδο των Επισκόπων του 1994 για την αφιερωμένη ζωή και την αποστολή της στην Εκκλησία και στον κόσμο Προκλήσεις της τελευταίας δεκαετίας Συνοπτική ιστορική εξέλιξη του δυτικού μοναχισμού Η πρωτοχριστιανική ποικιλομορφία. Αναχωρητισμός και κοινόβιο Η μοναστική εμπειρία στη Δύση έως τον άγιο Βενέδικτος Η περίοδο της ειδολογικής μονοτροπίας Οι κομβικές μεταρρυθμίσεις του 11 ου -13 ου αι Σύντομη αναφορά στο γυναικείο μοναχισμό Ανακατατάξεις και πολυτροπία τους 14 ο -19 ο αι Η απαλλαγή (exemptio) των μοναχών από την εξουσία των Επισκόπων. 72 Η νομοκανονική πρόσληψη της αφιερωμένης ζωής 75 Βιβλιογραφία 79 π. Λέων M. Κισκίνης Osb Ο ΑΓΙΟΣ ΒΕΝΕΔΙΚΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΒΕΝΕΔΙΚΤΙΝΕΙΟΣ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ Αντί προλόγου O άγιος Βενέδικτος και η εποχή του Ένας Πάπας βιογράφος «Επιθυμώντας να αρέσει μόνο στον Θεό» Από την ερημιτική στην κοινοβιακή ζωή: το Montecassino

14 Περιεχόμενα 1.4 Η φωτεινή οδός του Αγ. Βενεδίκτου και του λατινικού μοναχισμού Ο Κανόνας και η πνευματικότητά του Η σύνταξη του βενεδικτίνειου κώδικα Σύνοψη μυστική του Ευαγγελίου Σοφή ισορροπία Η ρύθμιση της βενεδικτίνειας ζωής Μοναχικότητα και κοινωνικότητα Η αρμονική δόμηση της κοινότητας «Opus Dei»: Το Έργο του Θεού Η βενεδικτίνεια πρόταση ζωής και η επικαιρότητά της Ζώντας στην παρουσία του Θεού «Ora et labora»: προσευχή και εργασία H «discretio»: το δώρο της διάκρισης «Pax benedictina»: η βενεδικτίνεια ειρήνη H «stabilitas» και η τάξη Τι εννοεί ως «κοινότητα» ο άγιος Βενέδικτος Ο βενεδικτίνειος μοναχισμός χτες και σήμερα «Cruce, libro et aratro»: η συμβολή στην ενότητα της Ευρώπης Όχι μόνο άνδρες: ο γυναικείος μοναχισμός Η σημερινή οργάνωση των μοναστηριών Επίλογος Βιβλιογραφία π. Ιωάννης Ασημάκης ΚΑΡΘΟΥΣΙΑΝΟΙ 1. Η κοινότητα του αγίου Bruno-Η Grand Chartreuse και η εξάπλωσή της Το καρθουσιανό χάρισμα Στοιχεία του καρθουσιανού μοναχισμού Λατρευτική ζωή Ακτημοσύνη και μονιμότητα Σύμβολα, αρχιτεκτονική, ένδυση Οι Καρθουσιανές μοναχές. 190 Βιβλιογραφία 191 π. Ιωάννης Ασημάκης ΚΙΣΚΕΡΚΙΑΚΟΙ 1. Η ίδρυση του Cîteaux

15 Περιεχόμενα 2. Τα κυριότερα στοιχεία της κισκερκιανής μεταρρύθμισης Συνήθειες και καθημερινή ζωή Πνευματικότητα Ο εκφραστικός συμβολισμός Η μεταρρύθμισης των Τραππιστών 212 Βιβλιογραφία 214 π. Ιωάννης Ασημάκης ΚΑΡΜΗΛΙΤΕΣ 1. Το όρος Κάρμηλο Το Τάγμα των Αδελφών της Μακαρίας Αεπαρθένου Μαρίας του Όρους Κάρμηλου Οι ανυπόδηροι Καρμηλίτες Η αγία Θηρεσία της Άβιλα και ο άγιος Ιωάννης του Σταυρού Ο τρόπος αφιερωμένης ζωής των Καρμηλιτών Ο προφήτης Ηλίας και η Θετόκος στην καρμηλιτική πνευματικότητα Οι Καρμηλίτισσες. 234 Βιβλιογραφία 236 π. Rosario Scognamiglio op ΔΟΜΙΝΙΚΑΝΟΙ Εισαγωγικά Η εποχή του αγίου Δομίνικου και η κλήση του Το ιστορικό πλαίσιο Ο Βίος του αγίου Δομίνικου Ο πηγές Οικογένεα και παιδικά χρόνια Σπουδές στην Palencia Κοινοβιακή ζωή στην Osma Η φιλία του με τον Diego Νέος τρόπος κηρύγματος του Ευαγγελίου Ίδρυση, εξάπλωση κα οργάνωση του Δομινικανού Τάγματος Πρώτη φάση: η sancta praedicatio Δεύτερη φάση: η επίσημη έγκριση από τον Πάπα Τρίτη φάση: η εξάπλωση του Τάγματος Τέταρτη φάση: η διοργάνωση Πνευματικές όψεις του Δομινικανού Τάγματος Πνευματικές αρχές του Τάγματος των Δομινικανών

16 Περιεχόμενα Προτεραιότητα του κηρύγματος Κήρυγμα και ιεροσύνη Κήρυγμα και διδασκαλία Κοινοβιακή ζωή και μοναχικοί όρκοι Μοναστικές συνήθειες Ενόραση και μελέτη Θεοκεντρικά και Θεομητορικά στοιχεία 259 Βιβλιογραφία 262 Αδελφές Δομινικανίδες Ι. Μονής Αγ. Αικατερίνης Σαντορίνης ΙΣΤΟΡΙΑ, ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΟΝΑΖΟΥΣΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΔΟΜΙΝΙΚΑΝΙΔΩΝ 1. Κοινοβιακή ζωή Το άβατο Ενόραση Επίκεντρο της κοινοβιακής ζωής: ο Λόγος του Θεού και η Θεία Ευχαριστία Η λειτουργική ζωή Εργασία π. Paolino Zilio ofm cap. ΟΙ ΦΡΑΓΚΙΣΚΑΝΟΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Α. Μεθοδολογικός πρόλογος Χώρος έρευνας Προοπτική προσέγγισης Ερμηνευτικά κριτήρα Ερμηνευτική προβληματική Β. Βιογραφικό προφίλ του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης Η θεϊκή κλήση του Φραγκίσκου για την «ζωή σύμφωνα με τον τρόπο του Ευαγγελίου». 295 α. Η θεϊκή αποκάλυψη: «η ζωή σύμφωνα με τον τρόπο του αγίου Ευαγγελίου» β. Η εκκλησιαστική-παπική έγκριση της «ζωής σύμφωνα με τον τρόπο του αγίου Ευαγγελίου» γ. Η «ζωή σύμφωνα με τον τρόπο του αγίου Ευαγγελίου» με αδελφοσύνη, ελαχιστότητα και αποστολική δράση Η κοινοτική εμπειρία του Φραγκίσκου για «τη ζωή σύμφωνα με τον τρόπο του αγίου Ευαγγελίου» α. Το Τάγμα των Ελασσόνων αδελφών

17 Περιεχόμενα β. Ο Κανόνας του Τάγματος Ο Φραγκίσκος της Ασίζης ως προσωπική αρχή του κανόνα για τη ζωή σύμφωνα με τρόπο του αγίου Ευαγγελίου 306 Γ. Ο άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, πρωταρχική μορφή του φραγκισκανού Τάγματος Η ατομική πνευματική εμπειρία του Φραγκίσκου της Ασίζης Η κοινοτική πνευματική εμπειρία του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης Χαρακτηρστικά της πρωταρχικής μορφής του φραγκισκανού Τάγματος Δ. Η ιστορική μορφή του φραγκισκανού Τάγματος Το πρώτο φραγκισκανό Τάγμα στην ιστορική του εξέλιξη α. Η περίοδος της θεσμικής εδραίωσης ( ) Ζηλωτές και Πνευματικοί Μεταρρυθμίσεις για την κανονική Τήρηση μέσα στην Κοινότητα του Τάγματος Η ένωση-διαίρεση του Μια συνολική εικόνα της πρώτης φάσης εξέλιξης β. Η περίοδος της καταστάλαξης του Τάγματος σε φραγκισκανές οικογένειες: από το 1517 έως την ανανέωση της Β Βατικανής ( ) Οι Ελάσσονες Κοινοβιακοί Αδελφοί 341 Οι Ελάσσονες Αδελφοί Οσσερβαντίνοι Οι Ελάσσονες Αδελφοί Καπουκίνοι. 348 Μια συνολική εικόνα της δεύτερης φάσης εξέλιξης Το Δεύτερο φραγκισκανό Τάγμα στην ιστορική του εξέλιξη. 357 α. Αρχικά χαρακτηριστικά. 358 β. Η ιστορική εξέλιξη Οι δυο οριστικοί κανόνες 363 Σε συνέχεια με το πνεύμα των απαρχών Το Τρίτο φραγκισκανό Τάγμα στην ιστορική του εξέλιξη Α. Αρχικά χαρακτηριστικά: το Τάγμα των αδελφών της Μετάνοιας Β. Το Τρίτο κοσμικό Φραγκισκανό Τάγμα. 369 Γ. Το Τρίτο Κανονικό Φραγκισκανό Τάγμα Επίλογος. 373 Βιβλιογραφία

18 Περιεχόμενα π. Θεόδωρος Κοντίδης sj Ο ΑΓΙΟΣ ΙΓΝΑΤΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΙΗΣΟΥΙΤΩΝ 1. Η ζωή και η πνευματκή πορεία του αγίου Ιγνατίου Λογιόλα Το ιστορικό πλαίσιο Τα νεανικά χρόνια Η μεταστροφή Η δεύτερη μεταστροφή Να βοηθήσει τις ψυχές Στο Παρίσι Στη Ρώμη Γενικός Ηγούμενος Οι Πνευματικές Ασκήσεις Αρχή και Θεμέλιο Η πρώτη εβδομάδα Η δεύτερη εβδομάδα Η Τρίτη εβδομάδα Η τέταρτη εβδομάδα Οι κανονισμοί και το Καταστατικό του Τάγματος των Ιησουιτών Το Καταστατικό Βιβλιογραφία 426 Επίλογος. 427 Περιεχόμενα