Εικονογραφθμζνθ παρουςίαςθ Ψθσ παλθάσ και τθσ ςφγχρονθσ Ξριτθσ ΑΚΘΡΑ, 1977

Transcript

1 Εικονογραφθμζνθ παρουςίαςθ Ψθσ παλθάσ και τθσ ςφγχρονθσ Ξριτθσ ΑΚΘΡΑ, 1977 Το Λεφκωμα «ΝΑ Η ΚΡΗΤΗ» αφιερώνεται ςτην μνήμη όλων εκείνων που αγωνίςτηκαν κι ζπεςαν για την δόξα και την τιμή τησ Κρήτησ, μά και ςε κείνουσ που με την πνευματική τουσ προςφορά την επρόβαλαν και την κατζςτηςαν γνωςτή λίγο ή πολφ ςτον παγκόςμιο πνευματικό και πολιτικό ςτίβο. «Χαρά ςτα μάτια π αξιωκοφν τθν Ξριτθ να τθ δοφνε» Ζλα ξζνε ςτον τόπο μου, ζλα και δε κα χάςθσ Ξι απ ό,τι δισ κι ό,τι χαρισ ποτζ δε κα ξεχάςθσ. Αν είςαι οκνόσ κεριεφεςαι και ξανακοπελλεφεισ Ξι αν είςαι και του κανατά αμζςωσ ηωντανεφεισ. Τλα τα παλλθκάρια μου κα ςε καλοδεχτοφνε Ξι ό,τι χουν κα το μοιραςτοφν, με ςζνα κα γευτοφνε. Ξι αν ζλκθσ, μάκε πωσ εδϊ θ ςκζψθ ςου κα μείνθ Ξι ιςυχο θ ανάμνθςθ ποτζ δε κα ς αφινθ. Γιατ είν πολλζσ οι χάρεσ μου που κάχθσ να κυμάςαι, Υου ςκλάβο τουσ κα ςε κρατοφν ϊςτε να ηισ και νάςαι.

2 ΕΛΧΑΓΩΓΘ «Αν ιμουνα Κεόσ» - μοφλεγε κάποτε ζνασ ςοφόσ γζροσ, με ςτυλωμζνα πζρα μακριά τα μάτια - «κάςτενα (τότε ποφ πλακα τον Ξόςμο) τθν Ξριτθ, ζτςι όπωσ είναι τϊρα, ψθλά ςτον Συρανό, ςαν τον Υολικό Αςτζρα να ποφμε, να βιγλίηθ, να φωτίηθ, να τθ βλζπουνε και να μθ χάνουνε τθ ςτράτα ςτο φουρτουνιαςμζνο ταξίδι τθσ ηωισ των οι ακρϊποι». Χιμερα με χιόνια ςτο κεφάλι κι εγϊ, ξενθτεμζνοσ, ταπεινόσ προςκυνθτισ, ςκφβω, φιλϊ το χζρι τθσ Ξριτθσ, φιλϊ τα πόδια, φιλϊ το ςγουρό χϊμα τθσ, κωρϊ το πρόςωπό τθσ το άγιο, βρεμζνο. «Εδίψαςα, δαγκάνοντασ τα χείλια μου, γιζ μου. Ιπια τθν αρμφρα τω μακιϊ μου», μου φάνθκε πϊσ μοφπε τότεσ μια φωνι. Ξι εγφριηα κι εκϊρουνα. κι εγϊ. Ξι εκείν θ κφμθςθ του γζρο και τοφτθ θ φωνι εδϊ μοφρκε ςτ αυτί το ιδρωμζνο, τθν ίδια κι όλασ ϊρα, που ςίμωνα ςε μια βιτρίνα, γυρεφοντασ Λςτό Χθμαίασ με Χταυρό, όταν τα μάτια μου αντίκρυςαν τα ςφνεργα και το χλωμό πρόςωπο ενόσ φτωχοφ, χωλοφ καλλιτζχνθ, ποφφερε ςτο μυαλό μου εκείνο το Οωτρζκ και τον Ιφαιςτο, ςτο πλουμιςτό αργαςτιρι του βαςιλείου των.σ χωλόσ τοφτοσ Ξρθτικόσ (Χανιϊτθσ) Ιφαιςτοσ, Αλζξαντροσ Δρουδάκθσ, που πζρ από τισ άλλεσ βιοποριςτικζσ τ αςχολίεσ αφινει ςυχνά και τον πθγαίο καλλιτεχνικό του οίςτρο να ξεςπά ςτο πινζλο, με αποκλειςτικά μοναδικι επιτυχία ςε ςκίτςα, θκογραφικά νάκλια και ηωγραφικοφσ

3 πίνακεσ τθσ Ξρθτικισ ηωισ, μου μίλθςε για ζνα «Οεφκωμα τθσ Ξριτθσ», που ετοιμάηει να τυπϊςθ, και μου ηιτθςε τθ γνϊμθ μου.αν και δεν είν εφκολο να μιλι κανείσ αντικειμενικά για κάτι που πολφ αγαπά και λατρεφει, όμωσ εμείσ τϊρα κα φωνάξωμ άφοβα ς εχκροφσ και φίλουσ μερικά πράματα, που λζει θ Φφςθ, θ Λςτορία, θ Κρθςκεία, θ Υαράδοςθ, τα ικθ και τα ζκιμα τθσ Ξριτθσ μασ. Ψα όνειρα, τα πεπρωμζνα, τα ιδανικά, θ Ποίρα και το «ριηικό» και θ ηωι τθσ όλθ. Κα φωνάξωμε και κα ποφμε πϊσ ο Χοφόσ Υλάςτθσ τθν κάρφωςε αςάλευτα ςτο ςταυροδρόμι των Θπείρων, των ανζμων και των Σνείρων, και τθν ϊριςε προηφμι του Ξόςμου: Γιατί πρϊτθ αυτι ςτθ φωτερι Ελλάδα πίςτεψε πϊσ κι ο «νεφελθγερζτθσ» Υατζρασ των κνθτϊν και του Σλφμπιου Υάνκεου Δίασ ιταν κνθτόσ κι αυτόσ, κι ζβλεπε το βουνό για λείψανό του. Γιατί μπόρεςε μ αλαλαγμό χαράσ να κάμθ το κορμί του γιοφ τθσ (Ξαγιαλζ) ςτα βόλια των τυράννων Ξοντό Χθμαίασ. Ξι ζμακε τα παιδιά τθσ «ν αγαποφνε τθ ηωι και να μθ φοβοφνται το Κάνατο». Ρα ηοφνε όμορφα, κι όμορφα να πεκαίνουν. Γιατί ποτζ δεν ζςκυψε τθν κεφαλι ςε βάρβαρου φοβζρα και ηυγό, παρά με το τςεκοφρι και το δρεπάνι κουτζλωνε το μπαροφτι και τα μυδράλλια. Γιατί ςτο γάμο μόνο μετά τθν ευλογία τθσ Εκκλθςίασ, καλλιεργεί το λουλοφδι του ζρωτα. Γιατί και ςτο ψυχομάχθμά τ ο γιόσ τθσ «λζει του Χάρο: ακόμα μια φορά», κι αντροκαλιζται και τραγουδεί «ριηίτικα», και κεριεφει και παλεφει ςαν ς όνειρο ςτισ ςτερνζσ ςτιγμζσ του ςε μαρμαρζνια αλϊνια. Ξαι φεφγει και γελά. Γιατί δίπλα ςτισ Κεοχάραχτεσ πλάκεσ του Χινά ζςτεςε κι αυτόσ ςωςτοφσ και δίκαιουσ προανκρϊπινουσ, πανανκρϊπινουσ νόμουσ. Γιατί ζπαιξε πιτιδεια κι άςφαλτα τθ ςαϊτα και τθ ςφεντόνα, κι αναμζτρθςε τα νεφρα του με τον Ψαφρο ςτθν «Ψαυροκακάψεια». Γιατί το χϊμα τθσ μυρίηει και μεκεί και ανκεί και καρπίηει ολοχρονίσ τ αγακάτου Κεοφ, τα βοτάνια τθσ γιατρεφουνε πλθγζσ πολλζσ κι αρϊςτιεσ, κι όλθ θ «χλωρίδα» και θ «πανίδα» τθσ είναι μοναδικζσ ςτον κόςμο. Γιατί ζχει ιλιο και κλίμα μοναδικά, και βουνά και ςπθλιζσ και χαράδρεσ και φαράγγια και δάςθ και ακρογιάλια κι άλλεσ, κι άλλεσ ομορφιζσ, άπιαςτεσ, μαγεμζνεσ. Γιατί με τθ διαςταφρωςθ των λογισ-λογισ καταχτθτϊν «εξευγενίςτθκε» το αίμα του, και δεν υπάρχει ιςχυρότερο κι ωραιότερο ςτθ γθ τϊρα ανκρϊπινο κφτταρο, από το κρθτικό κφτταρο. Γιατί δεν υπάρχει ςε καμμιά γωνιά του Ξόςμου γλϊςςα με τόςο πλοφςιουσ, μουςικοφσ και «κυριολεχτικοφσ» τοπικιςμοφσ και ιδιωματιςμοφσ, ςαν τθ γλϊςςα τθσ Ξριτθσ. Γιατί όλθ τθσ θ Υαράδοςθ κι όλα τα ικθ κι ζκιμά τθσ κι όλθ τθσ θ ηωι είναι πθγαία κι αυκόρμθτθ, λυρικι και δωρικι μαηί, μουςικι και φιλοςοφία και ουςία ηωισ, που δίνουνε ςωςτό νόθμα ςτθ γιϊνθ ηωι κι ετοιμάηουν όμορφα κι αβίαςτα και καρρετά τθν Υλατωνικι «Κεϊρθςθ» και το «γίνεςκε τζλειοι» του Ευαγγελίου. Γιατί Γιατί Ψόςα Γιατί Ξαι τϊρα τοφτεσ τισ Κείεσ Χάρεσ και τισ Ευλογίεσ, ποφδωκε θ Υρόνοια ςτο χϊμα τθσ, ςτον Συρανό τθσ, ςτθν ψυχι των παιδιϊν τθσ, ςτθ ηωι των, ΑΟΟΣΛΠΣΡΣ εηιλεψε ο «επλάςτθσ» (ο Διάολοσ δθλαδι) κι ιρκε. Ξι ζρχεται και φεφγει και ξανάρχεται με μορφι, λζει, «τουριςμοφ» (οι εξαιρζςεισ βζβαια υπάρχουνε), με πρόςωπο «φίλων», με γλϊςςα «προςτάτου», με χζρια «ςυμμάχων», με βλζμμα «ςυνζταιρων», με καρδιά, λζει, «δικϊν» και νοφ, λζει, «ομόδοξων», με με με Ερχεται (ξαναλζμε) να τισ αλλάξθ, να τισ ξεκωριάςθ, να τισ αρρωςτιςθ, να τισ μαραηϊςθ, να τισ κάψθ. Ξαι να ςπείρθ τισ δικζσ του μαφρεσ κι αναιμικζσ κι ατροφικζσ αντίχαρεσ Πά ΣΧΛ Θ Ξριτθ δεν αλλάηει, δε χάνεται, δε φεφγει, δεν πεκαίνει. Πόνο φρουρά αλλάηει τϊρα. Είναι Κεϊκό Ξάςτρο. Ψθλό. Φωτίηεται μόν από πάνω. Γι αυτό και δεν κουρςεφετ απ ζξω. Από μζςα ϋν θ Ξερκόπορτα. «ΦΩΟΑΞΕΧ ΓΦΘΓΣΦΕΛΨΕ» Θ Ξριτθ είναι θ Ρζα

4 Ξιβωτόσ του Κεοφ, που κρατεί το ςπόρο ςτισ Χφακιανζσ Παδάρεσ και τον Ψθλορείτθ, για ν αναπιαςτι τ ανκρϊπινο γζνοσ από τον Ξατακλυςμό που, καρρϊ, πωσ ζρχεται, που να μθ φτάξθ νάρκθ. Πόνο ψθλά κει πάνω, κοντά ςτα χιόνια, μπρόσ ςτ αγρίμια και τισ πζρδικεσ, δίπλα ςτ αςτροπελζκια και τουσ αετοφσ, μζςα ςε ςτοιχειωμζνεσ άγριεσ νεραϊδοςπθλιζσ, ηοφνε ακόμθ μερικοί (μετρθμζνοι ςτα δάχτυλα) μαλλιαροί άγνωςτοι βοςκοί. Αξόδευτοι ακόμθ, απλοί, απορςκφνθτοι, βαρβάτοι άντρεσ Πον απ αυτοφσ κα καινουργιϊςθ πάλι ο κόςμοσ από ξαρχισ, αν Θ Ξριτθ, όχι δεν πεκαίνει Είναι ουρανάρμενθ κεά, γλυκειά νεράϊδα του γιαλοφ, ςειρινα πραςινόχρθςθ κι αφρόπλαςτθ, που παίηει με τα κφματα και βιγλίηει τ άςτρα, και καλεί και προκαλεί τ Άπειρο, και μυρίηει και μαγεφει. Είναι θ ακάνατθ Γοργόνα, θ αδερφι του Πεγαλζξαντρου, π αλλάηει μόνο δζρμα ςαν το φίδι, π αλλάηει τϊρα λζπια, και φαίνετ άρρωςτθ, ξαπλωμζνθ τ ανάςκελα, μεςοπζλαγα, ακίνθτθ, αμίλθτθ, μιςόγυμνθ, ηαλιςμζνθ.δεν είν άρρωςτθ, όχι. Ξαι πλανιοφντ οι κουραςμζνοι και μεκυςμζνοι καλαςςοκφρθδεσ, ποφρχονται ςτα λιμάνια τθσ και τθ καρροφν ζτςι. Ραι, τάχει αγκάλεσ ηεςτζσ τα λιμάνια τθσ, γι αυτοφσ που τθσ ςιμϊνουν όμορφα. Πά και τισ κάνει και τανάλιεσ τισ αγκάλεσ τθσ για κείνουσ που δε βλζπουνε ςωςτά, και κζλουνε να παίξουνε μαηί τθσ Ξριτθ μου απροςκφνθτθ, χαροκαμμζνθ μάννα «Βάςτα»! Είςαι το μπόλι του Κεοφ ςτθ Γισ. Σ μόνοσ γνιςιοσ αντιπρόςωποσ του Γιοφ Ψου. Θ Αντρομάννα, θ Βιγλομάννα, θ αιϊνια βρυςομάννα. Ξουράγιο!!!Θ ηωι ςου, αρχόντιςςα Ξερά μου, είναι μια μεγαλόπρεπθ, Βυηαντινι, μυςτικι και φανερι μαηί, ατζλειωτθ Οειτουργία ςτο βωμό τθσ Ποίρασ των ανκρϊπων, ςτο Κυςιαςτιριο τθσ Οευτεριάσ, τθσ Ανκρωπιάσ και τθσ Αντρειοςφνθσ, ςτο χάοσ και ςτο διάβα των Ξαιρϊν.Είςαι πιςτι εςφ, Ξερά μου, και ξζρεισ ςωςτά να λατρεφθσ το Κεό ςου, να φορισ «κάλυμμα». Θ κλίψθ ςου είναι «χαρμολφπθ». Φόριε το πάντ αυτό το μαφρο «τςεμπζρι» ςου καλι, γλυκειά μασ ΠΑΡΡΑ, το ξζρω πονείσ Φόριε το το «ςαρίκι» ςου γίγα και ςφ, κεόψυχε Υατζρα Ξρθτικζ, για να μθν ξεχνάσ ποτζ το ΧΦΕΣΧ ςου ςτουσ Χταυρωτιδεσ Υοιο χρζοσ;ρα κρατισ άςβθςτο το δαυλό ςτθ ςτάχτθ Ρα μθ βάνθσ νερό ςτο κραςί ςου και Ρα ρίξθσ, αν ζρκ θ ϊρα, ςτθν Ξεφαλι των Χταυρωτιδων ςου τθν πλάκα του τάφου (που πάνε να ςου κζςουνε) με τθν Ανάςταςι ςου Ξαλαμίτςι Αποκορϊνου Χανίων, 26 Σχτϊβρθ 1976 ΓΛΑΡΡΘΧ ΧΘΦΑΞΘΧ «Δε γονατίηω, δεν ωχριϊ, Δεν χάνομαι, δεν ςβινω, Π αίμα και φλόγεσ ηϊνομαι, Πα κεφαλι δεν κλίνω» «Ριςοσ μζςω οίνοπι πόντω» λζγει για μζνα ο Τμθροσ.

5 Ανάμεςα ςε τρεισ θπείρουσ αποτελϊ τθν διαμαντόπετρα ςτο δαχτυλίδι τθσ κείασ Δθμιουργίασ. Ακόμα ςιμερα φαίνονται ςτισ δειράδεσ των βουνϊν μου τα αποτυπϊματα κεϊκϊν δακτφλων. Κζςθ, λίμα και προϊόντα μ ζκαναν μιλο τθσ ζριδοσ ςτθν διαδρομι των αιϊνων. Αχαιοί, Δωριείσ, Φοίνικεσ, Φωμαίοι, Άραβεσ, Βενετςιάνοι, Ψοφρκοι, Γερμανοί πζραςαν από πάνω μου, μα ιμουνα Ελλθνίδα και ζμεινα πάντα Ελλθνίδα κάτω από τον ηυγό των λαϊν αυτϊν. Σι επιδρομείσ όλοι πζραςαν χωρίσ να αλλάξουν τον εκνικό μου χαρακτιρα, τθν ελλθνικι υπόςταςι μου. Χιμερα ο επιςκζπτθσ βλζπει τα κατάλοιπα των ξζνων επιδρομϊν και τα ςθμάδια τθσ αντίςταςθσ και απορεί για τθν ηωτικότθτα τθσ φυλισ μου. Φροφρια, κτίρια, λιμάνια, ναοί αλλά και τραγοφδια, ικθ και ζκιμα, διαλαλοφνε τθν πολυκφμαντθ ιςτορία μου. Τμωσ πζρα απ όλα αυτά είναι ζντονθ θ παρουςία τθσ μινωϊκισ, τθσ ιςτορικομυκολογικισ εποχισ, τθσ καλαςςοκρατορίασ μου με τον Πίνωα. Θ Ξνωςόσ, τα Πάλια, θ Γόρτυσ, θ Φαιςτόσ, θ Αγία Ψριάδα, τα Γουρνιά, θ Ηάκροσ και τα ονόματα τουλάχιςτο των περιςςότερων από τισ εκατό μινωϊκεσ πόλεισ μου που αναφζρει ο Τμθροσ είναι αξιόλογα αρχαιολογικά μινωϊκά κζντρα. Δίπλα από τα μινωϊκά ξεκάβονται τα ελλθνικά, ενϊ ςτθν επιφάνεια ςελαγίηουν ακόμα τα ρωμαϊκά κατάλοιπα (υδραγωγεία, οχυρϊςεισ, πφργοι). Υεριςςότερο εντυπωςιακά είναι τα βενετικά κατάλοιπα (οικοδομζσ, ναοί, τείχθ, λιμάνια, ζργα τζχνθσ κ.α.) και τα μνθμεία τθσ χριςτιανικισ τζχνθσ (βυηαντινοί ναοί, εικόνεσ, τοιχογραφίεσ), που είναι εγκατεςπαρμζνα ςε όλο μου το ςϊμα και καλφπτουν εποχι πολλϊν αιϊνων. Σι Ψοφρκοι κατακτθτζσ, πρωτοπόροι ςτισ καταςτροφζσ του νθςιοφ, άφθςαν μιναρζδεσ και πφργουσ και πολλά καλντιρίμια ςτισ πόλεισ μου. Σι Γερμανοί μ άφθςαν πολλοφσ τάφουσ και πζνκοσ Υάνω ς αυτι τθν πανςπερμία των κατάλοιπων του παρελκόντοσ μου ηϊ και κινοφμαι ςιμερα με ζντονθ τθν ανάμνθςθ τθσ Λςτορίασ μου, των αγϊνων μου, τθσ κυςίασ ςτον βωμό τθσ

6 λευτεριάσ. Ατόφια ελλθνικι. Γλϊςςα, ικθ και ζκιμα, τραγοφδια και παραδόςεισ με ςυνδζουν αναπόςπαςτα με τα περαςμζνα και μου δίνουν δφναμθ και ελπίδα. Σι άνκρωποι που με κατοικοφν είναι προοδευτικοί, ειρθνικοί, φιλόξενοι. Ψον χαρακτιρα τουσ δεν μπόρεςε να τον αλλάξθ θ περιπζτεια και ο χρόνοσ. Δεν είναι οφτε ατομικιςτζσ οφτε κοςμοπολίτεσ. Είναι πατριϊτεσ, ζνα με τθν γι μου, που τθν λατρεφουν. Ξαι ο κερμόσ πατριϊτθσ οφτε ατομικιςτισ είναι οφτε κοςμοπολίτθσ. Επικρατεί θ αντίλθψθ πωσ οι Ξρθτικοί είναι αψίκοροι και «παίρνουν φωτιά» εφκολα. Μςωσ, μα παράλλθλα είναι πρόκυμοι να γίνουν ολοκαφτωμα, αν χρειαςτι. Τςοι κζλουν να δοφν και να απολαφςουν το κρθτικό πανόραμα ςε όλθ του τθν μεγαλοπρζπεια πρζπει να με επιςκεφκοφν. Ζχω τακτικι ςυγκοινωνία με τον ζξω κόςμο με πλοία και αεροπλάνα, ζχω καλοφσ δρόμουσ και ωραία ξενοδοχεία. Σι τουριςτικζσ μου περιοχζσ ωραιότατεσ. Σι διαδρομζσ και θ διαμονι είναι ευχάριςτεσ. Σ Δίασ ζμεινε εδϊ πζντε χιλιάδεσ χρόνια και δεν με βαρζκθκε. Είμαι απζραντθ ςε ζκταςθ, αλλά και πολφ μικρι. Σι Ψοφρκοι χρειάςτθκαν είκοςι τζςςαρα χρόνια να πάνε από τα Χανιά ςτο Θράκλειο, ενϊ ο Ψάλωσ ζκανε τθν διαδρομι μου από τθν μια μεριά ωσ τθν άλλθ τρεισ φορζσ τθν θμζρα με τα πόδια, όπωσ αναφζρει θ τοπικι παράδοςθ. ΛΧΨΣΦΛΞΘ ΕΥΛΧΞΣΥΘΧΘ Από τα χρόνια τα παλιά βαςίλευα του κόςμου Πε νόμουσ κεοκρατικοφσ, με τον πολιτιςμό μου. Ξι όςοι κι αν με πατιςανε, δυνάςτεσ και φυλζσ, Χε όλουσ επεβλικθκα, δεν χάκθκα ποτζσ. ΔΕΡ είναι βζβαιο αν βρζκθκαν ςτθν Ξριτθ παλαιολικικά ευριματα. Σι πρϊτοι κάτοικοι του νθςιοφ, που ιςαν επιλυδεσ, ιςαν φορείσ του νεολικικοφ πολιτιςμοφ. Ψθν χρονικι περίοδο περίπου π.χ. τθν ονομάηομε μινωϊκι περίοδο. Είναι θ εποχι που θ Ξριτθ γνϊριςε τθν μεγαλφτερθ ακμι τθσ και κυριάρχθςε ςε όλθ τθν Πεςόγειο. Σ μινωϊκόσ πολιτιςμόσ ιταν μοναδικόσ ςτθν εποχι του, όπωσ κα δοφμε ςε ιδιαίτερο κεφάλαιο για τθν αρχαιολογία τθσ Ξριτθσ.

7 Από το 1200 π.χ. αρχίηει θ κάκοδοσ των ελλθνικϊν φυλϊν προσ νότο. Αχαιοί μαρτυροφνται και πιο παλιά ςτθν Ξριτθ, αλλά τα ςχετικά μ αυτοφσ δεν είναι ςαφϊσ γνωςτά. Πετά τον τρωϊκό πόλεμο ζρχονται ςτθν Ξριτθ οι Δωριείσ. ( Ελλθνικόσ λόγοσ, Αννα Ψςιροποφλου - Ευςτακίου: Δεν υπάρχει αρχαίον Ξείμενον το οποίον να ομιλεί περί Ειςβολισ ι Ξακόδου Δωριζων όλοι οι Αρχαίοι ςυγγραφείσ αναφζρονται ςτθν Ξάκοδον των Θρακλειδϊν δθλαδι τθν επάνοδο των εκδιοχκζντων εκ τθσ Υελοποννιςου απόγόνων του Θρακλζουσ εισ τθν προγονικι δωρικιν εκ παλαι Υελοπόνθςςο.) Αυτοί κατζκτθςαν ολόκλθρο ςχεδόν το νθςί, περιορίηοντασ τουσ μινωϊκοφσ Ξριτεσ ςτθν περιοχι τθσ ςθμερινισ επαρχίασ Χθτείασ. Αυτοφσ τουσ ωνόμαηαν ςτα μεταγενζςτερα χρόνια Ετεόκρθτεσ. Σι Δωριείσ μετζφεραν το τραχφ δωρικό πνεφμα ςτθν Ξριτθ. Αυτό αντικατζςτθςε τον εκλεπτυςμζνο μινωϊκό πολιτιςμό. Πζχρι το 69 π.χ. θ Ξριτθ είναι μια αυςτθρά δωρικι ελλθνικι περιοχι. Ηι απομονωμζνθ από τον υπόλοιπο ελλθνικό κόςμο, ςε ζνα είδοσ ςκιάσ. Δεν παίρνει μζροσ ςε κανζνα από τα μεγάλα γεγονότα τθσ ελλθνικισ ιςτορίασ, όπωσ είναι π.χ. οι περςικοί πόλεμοι. Είναι όμωσ πρότυπο ευνομοφμενθσ πολιτείασ, όπωσ αναγνωρίηουν ο Υλάτων και ο Αριςτοτζλθσ, που καφμαηαν τθν πολιτικι τθσ διάρκρωςθ. Σ Ουκοφργοσ από τθν δωρικι Ξριτθ εμπνεφςτθκε τουσ νόμουσ για τθν Χπάρτθ και τθν αγωγι των Χπαρτιατϊν. Χτθν Ελλθνιςτικι περίοδο θ Ξριτθ ιταν χωριςμζνθ ςε κρατίδια που ςυχνά πολεμοφςε το ζνα με το άλλο. Ζτςι διθρεμζνθ κι αδυνατιςμζνθ, ςε πλιρθ πολιτιςτικι κατάπτωςθ, δζχκθκε, το 69 π.χ., τθν επίκεςθ των Φωμαίων. Εν τοφτοισ αντιςτάκθκε θρωϊκά και χρειάςτθκαν τρία ολόκλθρα χρόνια για να γίνθ ρωμαϊκι επαρχία. Τταν το ρωμαϊκό κράτοσ διαιρζκθκε ςε δυτικό και ανατολικό θ Ξριτθ ζγινε μζροσ του ανατολικοφ και αργότερα ζγινε βυηαντινι επαρχία. Ψο 824 ζπεςε το νθςί ςτα χζρια των Αράβων που τθν κράτθςαν ωσ το 961. Ψότε το απελευκζρωςε ο βυηαντινόσ ςτρατθγόσ Ρικθφόροσ Φωκάσ και το ζκανε πάλι βυηαντινι επαρχία. Είναι θ λεγόμενθ δεφτερθ βυηαντινι περίοδοσ τθσ ιςτορίασ τθσ Ξριτθσ, που βάςταξε ωσ το 1204, τότε που το νθςί ζπεςε ςτα χζρια των Γενοβζηων, που με τθν ςειρά τουσ το ποφλθςαν ςτουσ Βενετςιάνουσ. Θ βενετοκρατία ςτθν Ξριτθ κράτθςε ωσ το Ψότε αποβιβάςκθκαν οι Ψοφρκοι, που μζςα ςε τρία χρόνια περίπου ςυμπλιρωςαν τθν κατάκτθςθ ολόκλθρου του νθςιοφ εκτόσ από τθν πρωτεφουςά του, το Πεγάλο Ξάςτρο, το ςθμερινό Θράκλειο. Θ πολιορκία του Πεγάλου Ξάςτρου, βάςταξε 25 χρόνια. Πε το πζςιμό του ςτουσ Ψοφρκουσ, το 1669, αςιατικό ςκοτάδι ςκζπαςε τθν Ξριτθ μζχρι το 1898, που ιδρφκθκε θ αυτόνομθ Ξρθτικι Υολιτεία. Ψο 1913 θ Ξριτθ ενϊκθκε με τθν υπόλοιπθ Ελλάδα και από τότε παρακολουκεί τισ ιςτορικζσ τφχεσ τθσ. Ψα πρϊτα 150 χρόνια τθσ βενετοκρατίασ και τα τελευταία 130 τθσ τουρκοκρατίασ (ιδιαίτερα ο 19οσ αιϊνασ ςχεδόν ολόκλθροσ) ιταν μια ατζλειωτθ αλυςίδα επαναςτάςεων και μικρϊν ι μεγάλων τοπικϊν ι γενικϊν ξεςθκωμϊν του κρθτικοφ λαοφ κατά των κατακτθτϊν. Θ πάλθ αυτι των Ξρθτικϊν για τθν Ελευκερία, με αποκορφφωμα τθν τρομερι αντίςταςι τουσ κατά των Γερμανϊν ςτθν περίφθμθ «μάχθ τθσ Ξριτθσ» (Πάϊοσ 1941) και τθν γερμανικι κατοχι ( ), καταξίωςαν το νθςί και του ζδωςαν δίκαια τθν προςωνυμία «προπφργιο τθσ Ελευκερίασ». Τλεσ οι εποχζσ τθσ ιςτορίασ τθσ Ξριτθσ φαίνονται ςτα μνθμεία που βλζπομε κατάςπαρτα πάνω ςτο νθςί μινωϊκά παλάτια τθσ προϊςτορίασ, κλαςςικά και ελλθνιςτικά κτίςματα και άπειρεσ επιγραφζσ τθσ δωρικισ εποχισ, ρωμαϊκά ωδεία και λουτρά, παλαιοχριςτιανικζσ βαςιλικζσ, βυηαντινοί ναοί, φράγκικα κάςτρα, τοφρκικα τηαμιά, γερμανικά νεκροταφεία. Ψα πιο ςθμαντικά από τα μνθμεία αυτά εικονίηονται ςτον ιςτορικό χάρτθ που παρακζτομε.

8 ΠΩΚΣΟΣΓΛΑ Θ ΞΦΘΨΛΞΘ μυκολογία δεν είναι κάτι το ξεχωριςτό από τθν μυκολογία τθσ άλλθσ Ελλάδοσ. Ζχει όμωσ το δικό τθσ πλαίςιο. Είναι θ πρωτογενισ ελλθνικι μυκολογία. Υάνω ςτα αχνάρια τθσ πλζχτθκε αργότερα θ ελλθνικι, που είναι πλουςιϊτερθ ςε κεοφσ και ςε περιεχόμενο. Σ Ξρόνοσ και θ Φζα, γενάρχεσ του μυκολογικοφ πανκζου, ιςαν γνωςτοί ςτθν κρθτικι μυκολογία, όπωσ ιταν γνωςτόσ και ο Δίασ. Πόνο που οι αρχαιότατοι Ξριτεσ κεωροφςαν τον Δία ςαν γεννθμζνο ςτθν Ξριτθ, ςτο βουνο Μδθ, και όχι ςαν πατζρα των κεϊν του Σλφμπου. Χφμφωνα με τθν κρθτικι μυκολογία ο Δίασ γεννικθκε ςτθν Μδθ και αμζςωσ μεταφζρκθκε ςε μια ςπθλιά τθσ Δίκτθσ, όπου οι Ξουριτεσ δθμιουργοφςαν κόρυβο για να μθν ακοφςθ ο Ξρόνοσ το κλάμα του μωροφ και το καταβροχκίςθ. Εκεί και θ κατςίκα Αμάλκεια ζτρεφε τον Δία με το γάλα τθσ ϊςπου να μεγαλϊςθ. Σ Δίασ πζκανε και ο τάφοσ του είναι ςτο ανκρωπόμορφο βουνό Γιοφχτασ, που βρίςκεται δυτικά από τισ Αρχάνεσ Θρακλείου. Θ παρουςία των άλλων κεοτιτων τθσ ελλθνικισ μυκολογίασ ςτθν πανάρχαια Ξριτθ είναι υποτυπϊδθσ. Αντίκετα βρίςκομε πολλζσ δευτερεφουςεσ κεότθτεσ, νφμφεσ και άλλα δαιμονόςχθμα όντα, ςαν του Ψελχινεσ, τουσ Ξορφβαντεσ, τουσ Λδαίουσ Δακτφλουσ κ.α. τζρατα που φφτρωςαν από τθν ςκόνθ που ςκόρπιςε θ νφμφθ Αγχιάλθ τθν ϊρα που γεννιόταν ο Ξρθτογενισ Δίασ. Πε τθν μυκολογία τθσ Ξριτθσ ςυνδζονται και άλλα μυκολογικά πρόςωπα, βαςιλιάδεσ και ιρωεσ που δίνουν τον ιδιαίτερο χαρακτιρα ςτο περιεχόμενό τθσ. Ψα πρόςωπα αυτά είναι θ Ευρϊπθ, που τθν άρπαξε ο Δίασ από τθν Φοινίκθ, ο Πίνωσ, ο Φαδάμανκυσ, ο Χαρπθδϊν, ο Αςτερίων, θ Υαςιφάθ (γυναίκα του Πίνωα) και προπάντων ο τρομερόσ Πινϊταυροσ που ςυνδζεται με τον μυκικό λαβφρινκο τθσ Ξνωςοφ. Θ Βριτόμαρτισ, θ κοπζλλα που ζπεςε ςτθν κάλαςςα για να γλυτϊςθ από τθν ερωτικι παραφορά του Πίνωα, θ Αριάδνθ που βοικθςε τον Κθςζα να ςκοτϊςθ τον Πινϊταυρο, θ Ακακαλίδα, ο Γλαφκοσ, ο Δαίδαλοσ, που καταςκεφαςε τον λαβφρινκο, και ο γιόσ του ο Μκαροσ, ο πρϊτοσ κνθτόσ που πζταξε ςτον αζρα με τεχνθτά φτερά, ο Ψάλωσ που γφριηε βόλτα το νθςί τρείσ φορζσ τθν θμζρα για να το προςτατεφςθ, ο Ξατρζασ, είναι μυκικά κρθτικά πρόςωπα που ςυνδζονται και με τθν μεταγενζςτερθ προκλαςςικι και κλαςςικι ελλθνικι μυκολογία. Τπωσ μετατοπίςτθκε το κζντρο του πολιτιςμοφ από τθν Ξριτθ (Ξνωςό) ςτθν Υελοπόννθςο (Πυκινεσ) μετά τθν κάκοδο των Αχαιϊν ςτον ελλθνικό χϊρο, ζτςι και πολλζσ κρθτικζσ κεότθτεσ μετατζκθκαν ςτθν κυρίωσ Ελλάδα: ο Απόλλωνασ ςτουσ Δελφοφσ, ο Δίασ ςτον Τλυμπο. Σι επιςτιμονεσ κεωροφν και τθ Άρτεμθ και τθν Ακθνά ςαν ελλθνικζσ κεότθτεσ μινωϊκισ καταγωγισ. Σι Ζλλθνεσ τθσ Ξλαςςικισ εποχισ κεωροφςαν τον Πίνωα και τον Φαδάμανκυ ςαν πολφ δίκαιουσ ανκρϊπουσ, που εξ αιτίασ αυτοφ του χαρακτιρα τουσ όταν πζκαναν ζγιναν κριτζσ των νεκρϊν ςτον Άδθ.

9 Ξατά τθν μυκολογία για να γλυτϊςθ θ Φζα τον Δία από τθν μανία του πατζρα του Ξρόνου, που καταβρόχκιηε τα νεογζννθτα παιδιά του από τον φόβο μιπωσ τον εκτοπίςουν όταν μεγαλϊςουν, τον παϋρεδωςε ςτισ Ρφμφεσ που κατοικοφςαν ςτο βουνό Δίκτθ τθσ Ξριτθσ για να τον φροντίηουν και να τον μεγαλϊςουν. Ψόςο λοιπόν αυτζσ όςο και οι Δρυάδεσ μαηί με τισ Ρεράϊδεσ φρόντιςαν όςο μποροφςαν τον μζλλοντα αυτόν Υατζρα των κεϊν. Ψθν διατροφι του είχε αναλάβει θ περίφθμθ κατςίκα Αμάλκεια μαηί με τθν αδελφι τθσ Πζλιςςα, οι οποίεσ και τον ανάκρεψαν με γάλα και με μζλι. Οζγεται ακόμα ότι ςτθν ανατροφι του Δία βοικθςαν και περιςτζρια, τα οποία του ζφερναν τθν αμβροςία, και ακόμα ζνασ αετόσ που του ζδινε το νζκταρ που το μάηευε από τον βράχο. ΑΦΧΑΛΣΟΣΓΛΑ «Αι αρχαιότθτεσ τθσ Ξριτθσ προκαλοφν τόςον ςεβαςμόν και λατρείαν εισ τουσ ξζνουσ επιςτιμονασ, ϊςτε όλοι ςχεδόν ξεχνοφν τον κφριον ςκοπόν τθσ επιςκζψεϊσ των εισ τθν Ξριτθν και επιδίδονται εισ τθν ζρευναν και τθν περιγραφιν των αρχαιοτιτων». ANTONIOS DE TORRES V. RIVERA

10 ΣΨΑΡ μιλι κανείσ για αρχαιολογία τθσ Ξριτθσ μιλεί για τθν μινωϊκι εποχι ( π.χ. περίπου) και τα κατάλοιπά τθσ. Θ λάμψθ του πανάρχαιου αυτοφ πολιτιςμοφ του νθςιοφ, που μαηί με τουσ πολιτιςμοφσ τθσ Ξίνασ, των Λνδιϊν, τθσ Πεςοποταμίασ και τθσ Αιγφπτου αποτελοφν τουσ πζντε μεγάλουσ πολιτιςμοφσ τθσ προϊςτορίασ, ζχει επιςκιάςει τισ μεταγενζςτερεσ ιςτορικζσ εποχζσ τθσ αρχαίασ Ξριτθσ. Θ γεωγραφικι κζςθ τθσ Ξριτθσ ςτθν λεκάνθ τθσ ανατολικισ Πεςογείου τθν ζκανε να ζχθ τθν πιο μακραίωνθ ιςτορία από όλα τα ευρωπαϊκά εδάφθ. Τλοι οι λαοί πζραςαν απ αυτιν και άφθςαν ο κακζνασ λίγα ι πολλά ίχνθ από το πζραςμά του: Φοίνικεσ, Ξάρεσ, Οζλεγεσ, Αχαιοί, Δωριείσ, Φωμαίοι, Άραβεσ, Βενετςιάνοι, Ψοφρκοι. Ψα αρχαιολογικά κατάλοιπα αρχίηουν ιδθ από τθν Οικίνθ εποχι. Αρχαιότθτεσ και πολιτιςμόσ 5000 χρόνων. Υράγματι τα ςθμαντικϊτερα αρχαιολογικά ευριματα τθσ Ξριτθσ είναι τα μινωϊκά. Σ μινωϊκόσ πολιτιςμόσ είναι ο νεϊτεροσ χρονικά από τουσ πζντε προϊςτορικοφσ πολιτιςμοφσ που αναφζραμε παραπάνω και ο πιο εκλεπτυςμζνοσ. Πασ άφθςε αρχιτεκτονικά αριςτουργιματα, όπωσ τα παλάτια τθσ Ξνωςοφ, τθσ Φαιςτοφ, των Παλίων, τθσ Ηάκρου, βαςιλικζσ επαφλεισ όπωσ τθσ Αγ. Ψριάδοσ ςτθν Πεςαρά, ηωγραφικά ζργα καυμάςιασ τζχνθσ, όπωσ οι τοιχογραφίεσ τθσ Αμνιςοφ κ.α., ωραιότατα αγγεία διαφόρων ρυκμϊν, ιερά διαφόρων κεοτιτων που επζηθςαν με διαφορετικι μορφι ςτο ελλθνικό πάνκεο. Πασ άφθςε τθν ανάμνθςθ μιασ πλοφςιασ μυκολογίασ, μιάσ δίκαιθσ νομοκεςίασ, μιάσ αξιοηιλευτθσ κοινωνικισ ςυμβίωςθσ, μιάσ αξιόλογθσ μουςικοχορευτικισ ανάπτυξθσ, μιάσ ανϊτερθσ ςε οργάνωςθ ςτρατιωτικισ και διπλωματικισ αίγλθσ. Δυςτυχϊσ θ επιςτιμθ δεν αποκρυπτογράφθςε ακόμα τα ιερογλυφικά ςθμεία τθσ γραφισ των μινωϊκϊν χρόνων, πράγμα που κα μασ διεφϊτιηε πάρα πολφ πάνω ςτον μινωϊκό πολιτιςμό. Χαρακτθριςτικό δείγμα τθσ ιερογλυφικισ μινωϊκισ γραφισ είναι ο περίφθμοσ δίςκοσ τθσ Φαιςτοφ. Πε τθν μινωϊκι αρχαιολογία αςχολικθκαν επιςτιμονεσ από όλεσ τισ χϊρεσ, με πρϊτον χρονικά τον Άγγλο Αρ. Ζβανσ που ξζκαψε το ανάκτορο τθσ Ξνωςοφ. Ψα ςυγγράμματα που αναφζρονται ςτθν μινωϊκι Ξριτθ είναι πάρα πολλά ςε όλεσ τισ γλϊςςεσ. Σ μυκθναϊκόσ πολιτιςμόσ, που χρονικά ακολοφκθςε μετά τθν καταςτροφι του μινωϊκοφ, είναι ςτθν ουςία παιδί του μινωϊκοφ: δθμιουργικθκε όταν οι Υρωτοζλλθνεσ Αχαιοί κατζβθκαν ςτθν Ξριτθ, γφρω ςτο 1400 π.χ., και μετζφεραν τα πολιτιςτικά ςτοιχεία τθσ Ξριτθσ ςτθν Υελοπόννθςο. Σι αρχαιολογικζσ αναςκαφζσ πιςτοποιοφν τθν αλικεια αυτι. Θ Γραμμικι γραφι τθσ αχαϊκισ Ξριτθσ ζχει διαβαςκι, αλλά δυςτυχϊσ δεν βρζκθκαν ς αυτιν παρά λογαριαςμοί και κατάλογοι εμπορικϊν ειδϊν. Ψα ερείπια του μινωϊκοφ πολιτιςμοφ βρίςκονται ςτθν κεντροανατολικι Ξριτθ. Χτα δυτικά διαμερίςματα του νθςιοφ ελάχιςτα δείγματα του πολιτιςμοφ αυτφ βρζκθκαν. Ψο αρχαιολογικό βάροσ όμωσ μετατοπίηεται ςτθν περιοχι αυτι ςτισ μεταγενζςτερεσ ιςτορικζσ περιόδουσ του νθςιοφ, χωρίσ και τότε θ ανατολικι Ξριτθ να χάνθ το ενδιαφζρον τθσ ςτθν αρχαιολογία. Ψα ευριματα όμωσ γενικά τθσ Γεωμετρικισ, τθσ Ξλαςςικισ, τθσ Ελλθνιςτικισ και τθσ Φωμαϊκισ εποχισ ςτθν Ξριτθ είναιδ ευτερϊτερα ςε αξία μπροςτά ςτα αντίςτοιχα τθσ υπόλοιπθσ Ελλάδοσ, είναι πολφ «επαρχιακϊτερα» από απόψεωσ τζχνθσ. Ψο δωρικό πνεφμα που επικρατοφςε ςτθν Ξριτθ δεν επζτρεπε τθν καταςκευι μνθμειωδϊν κτιςμάτων και μεγαλοπρεπϊν αγαλμάτων. Ψα πιο ςθμαντικά αρχαιολογικά ευριματα τθσ αρχαίασ Ξριτθσ των ιςτορικϊν περιόδων είναι οι επιγραφζσ και τα νομίςματα των πόλεϊν τθσ. Θ μεγαλφτερθ ςε ζκταςθ και ςθμαςία αρχαία ελλθνικι επιγραφι είναι θ περίφθμθ επιγραφι με το δίκαιο τθσ Γόρτυνοσ (6οσ αι. π.χ.). Χάρθ ςτο πλικοσ των επιγραφϊν τθσ αρχαίασ Ξριτθσ, που ιςαν όλεσ γραμμζνεσ ςτθν τοπικι δωρικι διάλεκτο, θ κρθτικι είναι θ αρχαία διάλεκτοσ που τθν γνωρίηομε καλφτερα από όλεσ, εκτόσ φυςικά από τθν αττικι. Θ βυηαντινι αρχαιολογία επίςθσ ζχει πλοφςιο πεδίο για ζρευνα και μελζτθ ςτθν Ξριτθ: από τισ παλιοχριςτιανικζσ βαςιλικζσ μζχρι τα αναρίκμθτα βυηαντινά εκκλθςάκια με τισ καυμάςιεσ τοιχογραφίεσ τουσ, που είναι πολφ περιςςότερα ςτα δυτικά διαμερίςματα του νθςιοφ. Θ βενετοκρατία μασ άφθςε ζνα πλικοσ από κτίςματα: τα τείχθ των πόλεων (ιδιαίτερα του Θρακλείου που ςϊηονται ςχεδόν ανζπαφα), πλικοσ από κάςτρα και φροφρια, οικοδομζσ κ.α., ζργα κοινισ ωφελείασ. Θ τουρκοκρατία μασ κλθροδότθςε μερικά τηαμιά και καλντιρίμια μζςα

11 ςτισ πόλεισ και οχυρωματικά ζργα ςτθν φπαικρο. Θ λάμψθ όμωσ και θ μοναδικότθτα του μινωϊκοφ πολιτιςμοφ δεν αφινει ςτουσ αρχαιολόγουσ πολλά περικϊρια για τθν μελζτθ των ευρθμάτων των άλλων εποχϊν. Βζβαια ζχομε τον Λταλό μελετθτι G. Gerola που μελζτθςε, όχι όμωσ όλα, τα βυηαντινά μνθμεία του νθςιοφ και τθν ςυμπατριϊτιςςά του κα M. Guarducci που ςε τζςςερεισ τόμουσ μασ ζδωςε τισ αρχαίεσ κρθτικζσ επιγραφζσ. Χρειάηονται όμωσ να γίνουν ακόμα πολλά και πρό παντόσ να διαφυλαχκοφν τα μνθμεία από τθν φκορά του χρόνου και των απλοϊκϊν ανκρϊπων που μζςα ςτθν αμάκειά τουσ τα καταςτρζφουν μθ ξζροντασ να τα εκτιμιςουν. ΑΦΧΑΛΕΧ ΥΣΟΕΛΧ ΧΕ όλουσ τουσ νομοφσ τθσ Ξριτθσ άπειρα είναι τα λείψανα που μαρτυροφν τθν παλιά δόξα τθσ και τθν θγετικι τθσ κζςθ ςτον τότε γνωςτό κόςμο. Περικζσ από τισ ςπουδαιότερεσ πόλεισ που κυμίηουν παλιά χρόνια ακμισ είναι: ΞΡΩΧΣΧ Άκμαςε ςτουσ μινωϊκοφσ χρόνουσ, τότε που ιταν θ ζδρα τθσ δυναςτείασ του Πίνωα και τθσ καλαςςοκρατορίασ τθσ προϊςτορικισ Ξριτθσ. Ξαταςτράφθκε τον 15ο αι. π.χ., αλλά ξαναχτίςτθκε και ςυνζχιςε τθν ηωι τθσ μζχρι τθν ρωμανκι εποχι, οπότε καταςτράφθκε εντελϊσ από ςειςμό. Σ Άγγλοσ αρχαιολόγοσ Α. Ζβανσ ζφερε ςτο φϊσ, το 1900, το ανάκτορο του Πίνωα κ.α. ευριματα τθσ μινωϊκισ εποχι. ΑΠΡΛΧΣΧ Ψο λιμάνι τθσ αρχαίασ Ξνωςοφ. Ωπάρχουν εκεί το ςπιλαιο τθσ Ειλεικυίασ, μινωϊκισ κεότθτοσ του τοκετοφ, και άλλεσ ςπθλιζσ με μινωϊκά αλλά και νεολικικά ευριματα. ΓΣΦΨΩΧ Υολιτεία τθσ δωρικισ Ξριτθσ που ζηθςε και ςτθν ρωμαϊκι εποχι (πρωτεφουςα τότε τθσ κριτθσ ςαν ρωμαϊκισ επαρχίασ) και ςτθν βυηαντινι. Χϊηονται πολλά ερείπιά τθσ: ακρόπολθ, αμιφκζατρο, υδραγωγείο, ο ναόσ του αγίου Ψίτου (ακολοφκου του Αποςτόλου Υαφλου και πρϊτου επιςκόπου Ξριτθσ), ωδείο, αγορά και πολλά άλλα ρωμαϊκά κυρίωσ κατάλοιπα. Εδϊ βρζκθκε και θ περίφθμθ «επιγραφι του Γόρτυνοσ», που περιζχει το δίκαιο, τουσ νόμουσ τθσ δωρικισ αυτισ πολιτείασ (6οσ αι. π.χ.) και είναι θ μεγαλφτερθ ςε ζκταςθ επιγραφι ςε ελλθνικι γλϊςςα. ΠΑΟΛΑ Υροϊςτορικι τοποκεςία που αγνοοφμε το αρχαίο τθσ όνομα. Βρζκθκε εκεί από τουσ Γάλλουσ αρχαιολόγουσ μινωϊκό ανάκτορο, ςπίτια, λαξευτοί τάφοι, οςτεοφυλάκιο και ο περίφθμοσ «κζρνοσ», πλάκα δθλ. πάνω ςτθν οποία πρόςφεραν τουσ ςπόρουσ διαφόρων καρπϊν ςαν κυςία ςτουσ κεοφσ. ΦΑΛΧΨΣΧ Πινωϊκι πολιτεία ςτον κάμπο τθσ Πεςαράσ. Ξαταςτράφθκε το 1500 π.χ., αλλά ξαναχτίςτθκε και διατθρικθκε ωσ τον 20ο αι., όταν τθν κατζςτρεψε θ ιςχυρι τότε γειτονικι τθσ Γόρτυσ. Σι Λταλοί αρχαιολόγοι ανακάλυψαν το μινωϊκό τθσ ανάκτορο. Χϊηονται και ςπίτια και ιερό νεολικικισ εποχισ. ΗΑΞΦΣΧ Χωριό τθσ επαρχίασ Χθτείασ, που κοντά του βρζκθκε το τζταρτο μινωϊκό ανάκτορο με πλικοσ από πλοφςια και ενδιαφζροντα ευριματα.

12 ΑΥΨΕΦΑ Υολιτεία τθσ δυτικισ Ξριτθσ, που ζπαιξε ςπουδαίο ρόλο ςτθν Ελλθνιςτικι, τθν Φωμαϊκι και τθν Υρϊϊμθ βυηαντινι εποχι. Διατθροφνται ακόμα τα κυκλϊπεια τείχθ τθσ, ερείπια κεάτρου, ναϊν και λείψανα κτιςμάτων ρωμαϊκισ και βυηαντινισ εποχισ αξιόλογα. ΕΟΩΦΣΧ Λςχυρι πολιτεία τθσ δωρικισ εποχισ τθσ Ξριτθσ. Χτθν επαρχία Χελίνου ςϊηονται ερείπια κεάτρου, υδραγωγείου, τειχϊν και βυηαντινζσ εκκλθςίεσ. Είχε δικά τθσ νομίςματα και βιομθχανία χαλκοφ και όπλων. Οζνε ότι ς αυτιν γεννικθκε ο λυρικόσ ποιθτισ Καλιτασ. ΟΛΧΧΣΧ Αξιόλογθ αρχαία πολιτεία. Χϊηονται ερείπια ναοφ του Αςκλθπιοφ, κζατρο, υδραγωγεία κακϊσ και κτίςματα λαξευμζνα ςε βράχουσ. ΞΑΡΨΑΡΣΧ Υολιτεία που ζηθςε από τθν μινωϊκι εποχι μζχρι τθν βενετοκρατία. Χϊηονται ερείπια του υδραγωγείου τθσ με πιλινεσ ςωλθνϊςεισ και τάφοι λαξευμζνοι ςε βράχουσ. ΥΣΟΩΦΦΘΡΛΑ Υολιτεία τθσ ρωμαϊκισ και τθσ βυηαντινισ εποχισ. Από τότε χρονολογοφνται τα ερείπιά τθσ. Ζχει όμωσ και κυκλϊπεια τείχθ και αναφζρεται ότι υπιρχε και ςτθν ομθρικι εποχι. ΞΛΧΑΠΣΧ Ψο λιμάνι τθσ Υολυρρινιασ. Χϊηονται ερείπια από ςτφλουσ και ςτφλοι ναοφ και κεάτρου. Ψελευταία βρζκθκαν ενδιαφζροντα μινωϊκά. ΦΑΟΑΧΑΦΡΑ Δωρικι πολιτεία ςτθν δυτικι ακτι τθσ ςθμερινισ επαρχίασ Ξιςάμου. Ψο λιμάνι τθσ βρίςκεται ςιμερα ςε αρκετι απόςταςθ μζςα ςτθν ςτεριά, γιατι θ ακτι τθσ δυτικισ Ξριτθσ, ανυψϊνεται ςιγά-ςιγά επί αιϊνεσ τϊρα. Χϊηονται αρκετά ερείπια, μζροσ των τειχϊν, μερικζσ οικίεσ, ςτζρνεσ, πολλοί τάφοι κ.λ.π. ΨΑΦΦΑ Αρχαία πόλθ ςτθν ζξοδο του φαραγγιοφ τθσ Χαμαριάσ. Ιταν περίφθμθ από το Λερό του Ψαρραίου Απόλλωνα που βριςκόταν εκεί. ΞΩΔΩΡΛΑ Πια από τισ μεγαλφτερεσ πόλεισ τθσ αρχαίασ Ξριτθσ. Εκεί κατοικοφςαν οι Ξφδωνεσ, που ιςαν οι αρχαιότεροι και οι πιο φιλόξενοι κάτοικοι του νθςιοφ. Βρζκθκαν πολλά ευριματα, ακόμα και μινωϊκά. ΔΦΘΦΣΧ Δωρικι πολιτεία χτιςμζνθ ςτθν κορυφι λόφου ςτθν ςθμερινι επαρχία Περαμπζλλου. Άκμαςε ςτθν Ελλθνιςτικι κυρίωσ περίοδο. Εκεί βρζκθκε ναόσ τθσ Γεωμετρικισ εποχισ. Σι αρχαίεσ πόλεισ και οι ιςτορικζσ τοποκεςίεσ τθσ Ξριτθσ δεν είναι μόνο αυτζσ. Ξαι μόνο να τισ απαρικμιςουμε χρειάηονται πολλζσ ςελίδεσ. ΛΧΨΣΦΛΞΣΛ ΨΣΥΣΛ Χαρά ςτον κόςμο αν ιτονε απ άκρθ ς άκρθ Ξριτθ Ξαι νάχθ τθν πρωτεφουςα πάνω ςτον Ψθλορείτθ.

13 Ενασ τόποσ με πανάρχαιθ ιςτορία, πάνω από 5000 χρόνια, και μάλιςτα πολυκφμαντθ, όπωσ θ Ξριτθ, δεν μπορεί να μθν είναι γεμάτοσ ιςτορικζσ αναμνιςεισ ςε κάκε του βιμα. Από τθν μινωϊκι καλαςςοκρατορία μζχρι τισ αλλθλομαχόμενεσ δωρικζσ-ελλθνιςτικζσ κρθτικζσ πολιτείεσ, από τουσ τριετείσ αγϊνεσ των θρϊων Οαςκζνθ και Υανάρθ κατά των Φωμαίων μζχρι τθν αραβοκρατία και τθν απελευκζρωςθ του νθςιοφ από τον Ρικθφόρο Φωκά, από τθν βενετοκρατία ωσ τουσ τρομεροφσ ξεςθκωμοφσ των Ξρθτικϊν κατά του τουρκικοφ ηυγοφ και ωσ τθν γερμανικι επιδρομι, 5000 χρόνια ιςτορίασ που ςθμάδια τθσ βρίςκει κανείσ ςε κάκε του βιμα πάνω ςτθν Ξριτθ. Ζνα μνθμείο, ζνα ερείπιο, μια αρχαία πολιτεία, ζνα ςτενοςόκακο, ζνα πανάρχαιο τοπωνφμιο που ακοφγεται και ςιμερα απαράλλαχτα όπωσ πριν από χιλιάδεσ χρόνια, μια ςπθλιά γεμάτθ αρχαία και νεϊτερεσ κφμθςεσ, ζνα παμπάλαιο μοναςτιρι, ζνα βυηαντινό εκκλθςάκι γεμάτο καυμάςιεσ τοιχογραφίεσ. Δεν ξζρει κανείσ τι να πρωτοαναφζρθ από τα γεγονότα και τισ τοποκεςίεσ τθσ πολυκφμαντθσ ιςτορικισ ιςτορίασ. Απ εδϊ θ Ξνωςόσ, θ Φαιςτόσ, τα Πάλια, το ςπιλαιο των Ξαμαρϊν, το Δικταίο άντρο. Απ εκεί θ Φαλάςαρνα, θ Ξυδωνία, θ Οιςςόσ, θ Οφκτοσ, θ Λεράπετρα. Από τθν άλλθ μεριά το Πεγάλο Ξάςτρο με τθν 25χρονθ πολιορκία και τθν άλωςι του από τουσ Ψοφρκουσ που ζριξε τθν Ξριτθ ςτα ανατολίτικα ςκοτάδια, το Φζκυμνο, τα Χανιά, το Αρκάδι, θ μονι τθσ Σδθγθτρίασ, αλλά και ο ναόσ του Αγίου Ψίτου τθσ Γόρτυνοσ, οι παλαιοχριςτιανικζσ βαςιλικζσ τθσ Χοφγιασ και τθσ Χερςονιςου. Ασ αναφζρουμε ενδεικτικά μερικά μονάχα, τα πιο εντυπωςιακά, από τα ιςτορικά ςθμεία που είναι γνωςτά από τθν επανάςταςθ του 1821 και από τθν γερμανικι κατοχι. Θ Υαναγία θ Κυμιανι ςτα Χφακιά, όπου κθρφχτθκε θ επανάςταςθ τθσ Ξριτθσ το 1821, το Οαφονιςι όπου οι Ψοφρκοι ζςφαξαν 600 περίπου γυναικόπαιδα το 1824, το Πελιδόνι όπου το 1824 οι Ψοφρκοι ζπνιξαν με καπνό 370 γυναικόπαιδα μζςα ςτο ομϊνυμο ςπιλαιο, το Φραγκοκάςτελλο των Χφακιϊν όπου ζπεςε το 1828 θ Θπειρϊτθσ αγωνιςτισ Χατηθμιχάλθσ Ρταλιάνθσ με τα παλλθκάρια τουκαι ποφ οι ςκιζσ τουσ, λζει θ παράδοςθ, δθμιουργοφν κάκε Πάιο το φαινόμενο των δροςουλιτϊν, θ Γραμποφςα, φροφριο πάνω ςτθν ομϊνυμθ νθςίδα που ζπαιξε τόςο μεγάλο ρόλο ςτθν επανάςταςθ του Από τθν τελευταία περίοδο τθσ κρθτικισ ιςτορίασ υπάρχουν περιοχζσ και ςθμεία που για πολφ χρόνο κα κυμίηουν τισ δυςίεσ των κατοίκων τθσ για τθν ελευκερία και τουσ αγϊνεσ για τθν απόκρουςθ τθσ γερμανικισ επιδρομισ: θ Αγιά με τισ τρομερζσ φυλακζσ από τισ οποίεσ ξεχϊριηαν οι επιδρομείσ τα κφματα για να τα εκτελζςουν, ο Αλικιανόσ με τον ποταμό Ξερίτθ, ο Ψαυρωνίτθσ, το Ξαςτζλλι Ξιςάμου, θ Παλάκυροσ, θ Ξάντανοσ, που τθν κατζςτρεψαν ολοκλθρωτικά οι Γερμανοί, το Φζκεμνο, τα Υεριβόλια Φεκφμνθσ, τα χωριά τθσ Βιάννου, το Θράκλειο, τα Ανϊγεια, τα χωριά του Ξζντρουσ ςτο Αμάρι, περιοχζσ που καταςτράφθκαν εντελϊσ και που εκατοντάδεσ κάτοικοί τουσ αντίκρυςαν τα γερμανικά εκτελεςτικά αποςπάςματα. Ζνα νθςί, ζνασ ενιαίοσ ιςτορικόσ τόποσ, ζνασ ιςτορικόσ βωμόσ, ζνα ιςτορικό προςκφνθμα.

14 Σφλα τςι κριτθσ τα βουνά όπου κι ανζ τα ςκάψθσ κόκαλα των παλλθκαριϊν κα βρισ να τα ξεφάψθσ. -Ξριτθ μου είςαι όμορφθ κι ζχεισ περίςςια κάλλθ τςί χάρεσ ςου και τς ομορφιζσ δεν τςί χει καμμιά άλλθ. Υρϊτθ ςαι, κριτθ, ςτθν αντρειά, πρϊτθ ςτθν αξιοςφνθ, Υρϊτθ ςτθσ μάχθσ τθ φωτιά, πρϊτθ ςτθν καλοςφνθ. ΑΦΞΑΔΛ 1866 «Ψο θρωϊκό μοναςτιρι αγωνίςτθκε ςαν Φροφριο και τζλειωςε ςαν θφαίςτειο». Β. ΣΩΓΞΩ Πε τθν καρδιά ςτον τόπο τηθ, με τθν ψυχι ςτ αδόδια,

15 Ψα μάκια ςε ονειρόπαρμα, ψθλά, αναντρανιςτά, Διϊχνει ο παμποφσ, κατά βουλι που δε γατζχει εμπόδια «Γϋ ι Ζνωςθ, γ ι Κάνατο». «οφλοι μαηί! Φωκιά!». (ΧΨΛΧΣΛ ΧΥ. ΟΛΨΛΡΑ) ΨΣ Αρκάδι, το Ψςανλί Ποναςτιρ (αντίλαλο ι κωδωνοφόρο μοναςτιρι) όπωσ το λζγανε χαρακτθριςτικά οι Ψοφρκοι, γιατί είχε το προνόμιο τότε να χρθςιμοποιι καμπάνα, βρίςκεται ςτον νομό Φεκφμνθσ, ςτθν άκρθ τθσ ομϊνυμθσ επαρχίασ, προσ τα ςφνορα των επαρχιϊν Αμαρίου και Πυλοποτάμου. Χτίςτθκε ςτουσ πρϊτουσ βυηαντινοφσ αιϊνεσ πάνω ςε οροπζδιο με υψόμετρο 500 μ. Σ ναόσ τθσ μονισ του Αρκαδίου είναι δίκλιτοσ και το ζνα κλίτοσ είναι αφιερωμζνο ςτθν Πεταμόρφωςθ του Χωτιροσ, ενϊ το άλλο ςτουσ αγίουσ Ξωνςταντίνο και Ελζνθ. Χτο πζραςμα των αιϊνων το Αρκάδι επζςυρε πάντοτε τθν προςοχι αυτοκρατόρων και πατριαρχϊν, που το πλοφτιςαν με επιχορθγιςεισ και αφιερϊματα. Υλουςιόδωρθ όμωσ και ιςτορικι ιταν πάντα θ προςφορά και θ φιλοξενία τθσ Πονισ αυτισ, όπωσ χαρακτθριςτικά τθν παρουςιάηει ο Γερ. Παρκοράσ ςτον περίφθμο «όρκο» του λζγοντασ ότι ζδινε πάντοτε «ψωμί ςτον πειναςμζνο και φάρμακα ςτον άρρωςτο». Χτα χρόνια τθσ τουρκοκρατίασ ιδιαίτερα θ μονι του Αρκαδίου γίνεται ακτινοβόλο εκνικό κζντρο. Χυντθρεί του χαϊνθδεσ (αντάρτεσ), καλλιεργεί τον ξεςθκωμό, τονϊνει το εκνικό ςυναίςκθμα, οπλίηει τουσ πολεμιςτζσ, κρφβει του καταηθτοφμενουσ. Υανανκρϊπινοσ βωμόσ και εκκαμβωτικό ςφμβολο γίνεται με το θρωϊκό τθσ ολοκαφτωμα ςτισ 8-9 Ροεμβρίου του Θ Πονι, που ιταν ζδρα επαναςτατικισ επιτροπισ και αποκικθ τροφίμων και πολεμοφοδίων, ιταν όπωσ είναι φυςικό, ζνασ από τουσ κυριϊτερουσ ςτόχουσ του Πουςταφά. Πζςα είχαν κλειςτι 966 άτομα (καλόγεροι, λαϊκοί, φυναίκεσ,παιδιά), από τα οποία μόνο 250 μποροφςαν να φζρουν όπλα. Επί κεφαλισ όλων ιςαν ο Λωάνν. Δθμακόπουλοσ, ανκυπολοχαγόσ του ελλθνικοφ ςτρατοφ, εκελοντισ ςτον κρθτικό αγϊνα, και ο θγοφμενοσ Γαβριιλ Παρινάκθσ από τισ Παργαρίτεσ Πυλοποτάμου, που το όνομά τουσ ςυνδζκθκε με μια από τισ θρωϊκϊτερεσ ςτιγμζσ τθσ Ελλθνικισ Λςτορίασ. Σ Πουςταφάσ με περίπου άνδρεσ (Ψοφρκουσ, Αιγφπτιουσ, Αλβανοφσ και Ψουρκοκριτεσ) άρχιςε τθν πολιορκία τθσ Πονισ το πρωϊ τθσ 8θσ Ροεμβρίου αφοφ προθγουμζνωσ είχαν απορριφκι προτάςεισ του για παράδοςθ. Υαρά τον άνιςο του αγϊνα οι πολιορκοφμενοι απζκρουςαν τθν επίκεςθ τθσ πρϊτθσ θμζρασ, τθν νφχτα όμωσ ενιςχφκθκε το τουρκικό πυροβολικό με βαριά τθλεβόλα από το Φζκυμνο, που ζνα από αυτά γκρζμιςε τθν δυτικι πφλθ τθσ Πονισ και οι Ψοφρκοι μπικαν μζςα ς αυτι. Σ αγϊνασ ςυνεχίςτθκε ςκλθρόσ για λίγο ακόμα και τελείωςε με τθν θρωϊκι ανατίναξθ τθσ πυριτιδαποκικθσ από τουσ πολιορκοφμενουσ. Θ ανατίναξθ τθσ Πονισ οφείλεται ςε απόφαςθ του Γαβριιλ και ςε ενζργεια του Ξων. Γιαμπουδάκθ ι, κατ άλλουσ του Εμμ. Χκουλά. Σι περιςςότεροι από τουσ πολιορκοφμενουσ, αλλά και πολλοί Ψοφρκοι κάφτθκαν μζςα ς αυτόν τον πφρινο χαλαςμό. Θ 9 Ροεμβρίου 1866 υπιρξε φωτεινό ορόςθμο ςτουσ αγϊνεσ τθσ ελευκερίασ του Ελλθνικοφ λαοφ και παρά το ότι θ κατάλθψθ του Αρκαδίου από τουσ Ψοφρκουσ ιταν γεγονόσ αποφαςιςτικισ ςθμαςίασ για τθ εξζλιξθ τθσ κρθτικισ επανάςταςθσ θ θκικι νίκθ των Ξρθτικϊν και των εκελοντϊν που αγωνίςτθκαν μαηί τουσ επιςκίαςε τθν τουρκικι επιτυχία. Σι θγζτεσ των λαϊν αφυπνίςτθκαν από τθν απίςτευτθ κυςία του κρθτικοφ λαοφ, οι φιλζλλθνεσ τθσ Ευρϊπθσ εμψυχϊκθκαν και τάχτθκαν με το μζροσ των Ξρθτικϊν, ποιθτζσ και καλλιτζχνεσ γζμιςαν οίςτρο και γενικά επικράτθςε ζνα κλίμα ενκουςιαςμοφ και καυμαςμοφ για τθν κρθτικι παλλθκαριά, που ςυνετζλεςε ςτθν αλλαγι τθσ πολιτικισ των Πεγάλων Δυνάμεων για το Ξρθτικό ηιτθμα.

16 Θ επζτειοσ του ολοκαυτϊματοσ τθσ ιςτορικισ μονισ του Αρκαδίου γιορτάηεται ςτισ 9 Ροεμβρίου (όπωσ κακιερϊκθκε τελευταία) ςαν εκνικι γιορτι με πανελλινια ςφναξθ ςτο Φζκυμνο. Σι 30 περίπου μοναχοί τθσ Πονισ οδθγοφν πάντα πρόκυμοι τον επιςκζπτθ ςτο μουςείο τθσ, ςτο οςτεοφυλάκιο και τον ξεναγοφν ςτθν όμορφθ τοποκεςία του Αρκαδίου. Ψ Αρκάδι ζρετε, παιδιά, τι είναι το Αρκάδι; Είναι το γλυκοχάραμα ςτθσ Ξριτθσ το ςκοτάδι Είναι τθσ Ξριτθσ θ φωνι, το άγιο φυλαχτό τθσ Είν θ Ελλάδα ολόκλθρθ μαηί με τ ονειρό τθσ, Είναι θ μάνα τ ουρανοφ, που τρζφει τα παιδιά τθσ, Είναι οι Χπζτςεσ, τα Ψαρά, θ Ϊδρα, θ καρδιά τθσ. (Χ. ΒΕΡΕΦΘΧ ) ΑΞΦΩΨΘΦΛ 1897 «Υεριφανο Ακρωτιρι μου θ δόξα ςου είναι τόςθ που δεν μπορεί ψθλότερα θ δόξα να ψθλϊςθ» Ξι απείσ το βόλι εκραφλιςε το λυγερό κοντάρι ζκεικε μία κι ο Ξαγιαλζσ τθ ςθμαία να πάρθ Ξι ζγιν αυτόσ κοντάρι τςθ, τα ςτικεια του μπεντζνι -Ξι ά δε βαρυζςτε εδά, μωρζ, βαράτε, αφορεςμζνοι! (ΧΨΛΧΣΛ ΧΥ. ΟΛΨΛΡΑ) ΧΨΛΧ αρχζσ Λανουαρίου του 1897 θ κατάςταςθ που είχε δθμιουργθκι ςτθν Ξριτθ ιταν ςοβαρι. Σ λόγοσ ιταν θ αντίδραςθ τόςο των Ψοφρκων όςο και των Χριςτιανϊν ςτο

17 πολίτευμα που είχε επιβλθκι ςτο νθςί με τθν παρζμβαςθ των Πεγάλων Δυνάμεων και που περιλάμβανε ςυνολικά 14 άρκρα. Θ ςυγκοινωνία μεταξφ των πόλεων και των επαρχιϊν διακόπθκε, ενϊ ςυγκροφςεισ και μάχεσ ελάμβαναν χϊρα κυρίωσ ςτο Ακρωτιρι και ςτον Γαλατά, που ιταν προςχεδιαςμζνεσ και απζβλεπαν ςτθν εξόντωςθ του χριςτανικοφ ςτοιχείου του νθςιοφ. Θ εκτζλεςθ του κακοφργου αυτοφ ςχεδίου των Ψοφρκων φάνθκε κακαρά και άρχιςε ςτισ 23 του Γενάρθ του Σι Ψοφρκοι επιτζκθκαν με άγριεσ διακζςεισ ςτα Χανιά, βάηοντασ φωτιά ςτα καταςτιματα και ςε πολλά ςπίτια τθσ πόλθσ, ενϊ ςυγχρόνωσ ζριχναν αδιάκοπα πυροβολιςμοφσ ς ολόκλθρθ τθν πόλθ. Θ πυρκαϊά αυξανόταν ςυνεχϊσ και άρχιςε να πλθςιάηθ το κτίριο τθσ Επιςκοπισ και τα γφρω οικοδομιματα, με αποτζλεςμα ο πανικόσ και ο τρόμοσ των χριςτιανϊν να μεγαλϊςθ. Χτθν περίςταςθ αυτι αναδείχτθκε άξιοσ και γενναίοσ ο Επίςκοποσ Ξυδωνίασ και Αποκορϊνου Ρικθφόροσ, που ςαν άλλοσ Υαλαιολόγοσ ζτρεχε παντοφ δίνοντασ ςυμβουλζσ, διαταγζσ, παρθγοριζσ και κάρροσ ςτο ποίμνιό του και αψθφϊντασ κάκε κίνδυνο. Πε τισ ςυμβουλζσ και το κάρροσ του άξιου και γενναίου Επιςκόπου ςϊκθκαν πολλοί χριςτιανοί από τθν φοβερι καταςτροφι τθσ φωτιάσ. Εν τω μεταξφ τα αγιματα του ςτόλου των Πεγάλων Δυνάμεων, που είχαν καταπλεφςει ζξω από τα Χανιά, ιταν μόνο κεατζσ τθσ ςυντελοφμενθσ φοβερισ καταςτροφισ, χωρίσ για πολφ χρόνο να καταβάλουν καμμιά προςπάκεια για τθν κατάςβεςθ τθσ φωτιάσ. Ψο ζτοσ 1897 ςυνδζεται και με το θρωϊκό Ακρωτιρι. Χτθν αρχι του ζτουσ αυτοφ κυμάτιςε ςτο ςτρατόπεδο του Υροφιτθ Θλία για πρϊτθ φορά θ ελλθνικι ςθμαία, που τθν παρζδωςε ο φπαρχοσ Ξωνςταντίνοσ Ξανάρθσ ςτον Ελευκζριο Βενιηζλο και τον Αρχιμανδρίτθ Χρφςανκο Ψςεπετάκθ. Ξατά τον Φεβρουάριο του ίδιου χρόνου ςε μια αψιμαχία μεταξφ Ψοφρκων και Χριςτιανϊν κόπθκε ο ιςτόσ τθσ ςθμαίασ από οβίδα ενόσ ρϊςικου πολεμικοφ. Γιατί, όπωσ αναφζρκθκε παραπάνω, οι ςτόλοι των Πεγάλων Δυνάμεων βρίςκονταν κακ όλθ τθν διάρκεια των γεγονότων του 1897 ζξω από το λιμάνι των Χανίων. Ψότε ο ιρωασ Ξαγιαλεδάκθσ ξεπετάχτθκε από τθν κζςθ του, άρπαξε με τα χζρια του τθν πεςμζνθ ςθμαία και ζβαλε το κορμί του για κοντάρι τθσ, ενϊ άλλα παλλθκάρια ζπαιρναν κζςθ για να τον αντικαταςτιςουν ςαν πζςθ. Ψο γεγονόσ αυτό προξζνθςε κατάπλθξθ ςτουσ ξζνουσ και ςταμάτθςαν τον βομβαρδιςμό, ενϊ οι επαναςτάτεσ ςυγκινθμζνοι κφτταηαν ανάμεςα από τα ερείπια τθν ςθμαία που κυμάτιηε. Οίγεσ μζρεσ μετά τα γεγονότα αυτά και τουσ φοβεροφσ βομβαρδιςμοφσ το εκκλθςάκι του Υροφιτθ Θλία καταςτράφθκε από τα βλιματα ρωςικοφ πολεμικοφ που ζκανε εκεί γυμνάςια. Σ Ψςάροσ τθσ Φωςίασ διζταξε τότε να ξαναχτιςτι το εκκλθςάκι με ζξοδα του ρωςικοφ κράτουσ. Ψο γεγονόσ μακεφτθκε ςε όλο τον κόςμο και πολλά ςυλλαλθτιρια ζγιναν υπζρ τθσ Ξριτθσ και τθσ Ελλάδοσ τότε. Αργότερα, το ζτοσ 1937, ςτικθκε κοντά ςτθν εκκλθςία του Υροφιτθ Θλία το πελϊριο άγαλμα τθσ Ελευκερίασ, που ςιμερα δεν υπάρχει, γιατί καταςτράφθκε από γερμανικοφσ βομβαρδιςμοφσ που το ζργο τουσ ςυμπλιρωςε ζνασ ςειςμόσ. Οίγα βιματα πιο πζρα βρίςκονται οι τάφοι των δφο Βενιηζλων, πατζρα και γιοφ. Εν τοφτοισ το καταχκόνιο ςχζδιο των Ψοφρκων για τθν εξόντωςθ των χριςτιανϊν κατοίκων τθσ πόλθσ των Χανίων δεν είχε τα αποτελζςματα που αυτοί περίμεναν. Σι χριςτιανοί αδιαφόρθςαν για τισ καταςτροφζσ των περιουςιϊν τουσ, που ιταν ομολογουμζνωσ φοβερζσ, και αμφνκθκαν με κάρροσ κατά των ςτυγερϊν πυρπολθτϊν, ενϊ οι περιςςότεροι ςϊκθκαν από τθν φωτιά με το να καταφφγουν ςε μια φράγκικθ εκκλθςία τθσ πόλθσ. Εκτόσ αυτοφ οι χριςτιανοί ιξεραν εκ των προτζρων τισ κακοφργεσ διακζςεισ των Ψοφρκων και δεν κυκλοφοροφςαν τθν θμζρα αυτι τθσ καταςτροφισ. Δεν είχαν ανοίξει τα καταςτιματά τουσ, αλλά είχανμείνει ςε επιφυλακι ςτα ςπίτια τουσ με προμικειεσ όπλων για να αμυνκοφν. Ζτςι τα κφματα τθσ τουρκικισ κθριωδίασ τθσ 23θσ και 24θσ Λανουαρίου του 1897 δεν ξεπζραςαν τουσ 30.

18 Ψα Χανιά και το προάςτιό τουσ Χαλζπα μζχρι το βράδυ τθσ 25θσ Λανουαρίου ερθμϊκθκαν από τουσ χριςτιανοφσ, που ζφυγαν ςε διάφορεσ πόλεισ τθσ ελεφκερθσ πατρίδοσ και όπου, όπωσ πάντα, βρικαν κερμι υποδοχι και περίκαλψθ. Εδϊ είναι ςκόπιμο να ςθμειωκι πωσ ο κρθτικόσ λαόσ δυςαναςχετεί για τθν ξενότροπθ αιςκθτικι που εφαρμόςτθκε ςτθν διαμόρφωςθ του χϊρου γφρω από τουσ τάφουσ των δφο Βενιηζλων, αιςκθτικι που απομάκρυνε και το πελϊριο άγαλμα τθσ Ελευκερίασ, που βριςκόταν ςτον χϊρο αυτό. Γιατί αν και απζριττοι οι ίδιοι, γφρω τουσ τεχνουργικθκε ζνα πλαίςιο φαραωνικισ ματαιοδοξίασ, που ζρχεται ςε αντίκεςθ με τθν πρωτοδφναμθ κόψθ τθσ κρθτικισ λεβεντιάσ, όπωσ τθν αντιλαμβάνεται ο λαόσ μασ. Γενικι είναι θ απαίτθςθ να ξαναςτθκι ςτθν ίδια κζςθ ακτινόβολθ και μεγαλόπρεπθ θ μορφι τθσ κεάσ Ελευκερίασ, ςε μζτρο ανάλογο τθσ κρθτικισ μεγαλοςφνθ ΚΕΦΛΧΣ 1905 ΨΘΦΛΧΠΑ «Σ κρθτικόσ λαόσ, ςυνελκϊν εισ πάνδθμον ςυλλαλθτιριον εν Κερίςω τθσ Ξυδωνίασ ςιμερον τθν 10 Παρτίου 1905, κθρφττει ενϊπιον Κεοφ και ανκρϊπων τθν πολιτικιν αυτοφ ζνωςιν μετά του Βαςιλείου τθσ Ελλάδοσ εισ μιαν, αδιαίρετον, ελευκζραν, ςυνταγματικιν πολιτείαν». Χε ψθλό βουνό ςε ριηιμιό χαράκι Ξάκετ ζν αθτόσ και παρακαλεί τον ιλιο ν ανατείλθ (ΦΛΗΛΨΛΞΣ)

19 ΚΕΦΛΧΣ Ωραίο, Κζριςο, το φαράγγι ςου, Άπαρτο φροφριο ςτθν ανάγκθ ςου. Χφμβολο ς ζκανε ο μινασ Πάρτθσ. Λδζα ς ζκανε ζνασ Αντάρτθσ. Ξι όταν ςτα βράχια ςου κάποιο Ξίνθμα Χτου Βενιηζλου μασ το ξεκίνθμα, Για Κράκθ, Ιπειρο, Πακεδονία, Χφ του προλόγιςεσ τθν Λςτορία. Εκεί ςτα βράχια θ τφχθ ς άπλωςε, Πε δάφνθ θ δόξα ςου ςε ςτεφάνωςε, Ξι ζγινεσ, Κζριςο, ζνα ςτολίδι, Διαμάντι ςτθσ Ξριτθσ το δαχτυλίδι. Ξ. ΥΑΟΑΠΑΧ ΠΕ το ψιφιςμα αυτό προβάλλει ανάγλυφθ θ ςθμαςία που πιρε ςτθν ιςτορία τθσ Ξριτθσ το Κζριςο, ζνα χωριουδάκι χωμζνο ςτα ριηά των Οευκϊν ορζων, ςε υψόμετρο 580 μ., με αςφγκριτεσ ομορφιζσ και άγρια μεγαλοπρζπεια, όπωσ το φαράγγι που ο λαόσ το ονομάηει «φαράγγι του Βενιηζλου». Αςφγκριτθ είναι θ κζα από τθν τοποκεςία Αλιάκεσ, ςτολιςμζνθ με πανφψθλα και αιωνόβια πλατάνια και προικιςμζνθ με πλοφςιεσ πθγζσ νεροφ, ςκθνογραφία πραγματικά παραδειςιακι. Θ ιςτορία του Κερίςου αρχίηει το Εκείνθ τθν χρονιά οι Βενετςιάνοι παρζδωςαν ςτουσ Ψοφρκουσ το νθςί τθσ Χοφδασ, που οι κάτοικοί του κατζφυγαν τότε ςτισ υπϊρειεσ των Οευκϊν Σρζων κι εκεί ζγιναν φοβεροί τουρκομάχοι. Σι Ψοφρκοι πολλζσ φορζσ προςπάκθςαν να εξουδετερϊςουν εκείνθ τθν φοβερι φωλιά, αλλά πλιρωςαν ακριβά τισ προςπάκειζσ τουσ. Ακόμα βρίςκονται ςκόρπια τοφρκικα κόκκαλα ςτθν κζςθ Βουργαρόλακκοσ. Από το Κζριςο κατάγονται και οι φοβεροί πολεμιςτζσ ιρωεσ Χάλθδεσ, από τουσ οποίουσ πολλοί πολζμθςαν ςτο 21 και ςτθν παλαιά Ελλάδα πλάϊ ςτον Ξολοκοτρϊνθ και τον Ξαραϊςκάκθ, με τα δικά τουσ ανταρτικά ςϊματα.σι παλαιολλαδίτεσ τουσ ωνόμαηαν «τα γεράκια τθσ Ξριτθσ». Σ τρίτοσ αδελφόσ, ο Χτζφανοσ Χάλθσ, ωραιότατοσ νζοσ και φθμιςμζνοσ και ςαν λυράρθσ, πότιςε με το αίμα του τισ Αλιάκεσ, τθν κεριςιανι τοποκεςία που αναφζραμε πάρα πάνω. Πια παράδοςθ λζει ότι αυτόσ ςυνζκεςε το γνωςτό κρθτικό τραγοφδι «Υότεσ κα κάμθ ξεςτεριά». Αλλά το Κζριςο μπικε ςτθν ιςτορία κυρίωσ από τα γεγονότα του Ψζςςερα χρόνια πρωτφτερα είχε αρχίςει θ αντίκεςθ ανάμεςα ςτον πρίγκιπα Γεϊργιο και ςτον Ελευκζριο Βενιηζλο, τότε υπουργό τθσ Δικαιοςφνθσ τθσ Ξρθτικισ Υολιτείασ. Ψο 1905 θ διάςταςθ των δφο ανδρϊν ιταν πλιρθσ και ο Βενιηζλοσ ανζβθκε ςτο Κζριςο και κιρυξε τθν επανάςταςθ. Σ πρίγκιπασ Γεϊργιοσ εκπροςωποφςε τθν κζλθςθ των Πεγάλων Δυνάμεων τθσ εποχισ και κυβερνοφςε με απολυταρχικζσ διακζςεισ. Σ Βενιηζλοσ εξζφραηε τον πόκο του κρθτικοφ λαοφ για φιλελεφκερθ διακυβζρνθςθ και ζνωςθ τθσ Ξριτθσ με τθν μθτζρα Ελλάδα. Γφρω από τθν επαναςτατικι ςθμαία που φψωςε ςτο Κζριςο ςυγκεντρϊκθκαν τα πιο δυναμικά και φιλελεφκερα ςτοιχεία του νθςιοφ. Σ αρμοςτισ πρίγκιπασ Γεϊργιοσ αναγκάςτθκε να παραιτθκι και το γεγονόσ αυτό άνοιξε τον δρόμο για τθν περιπόκθτθ ζνωςθ τθσ Ξριτθσ με τθν Ελλάδα. Πποροφμε να ποφμε ότι το Κζριςο είναι θ κοιτίδα του βενιηελιςμοφ. Αργότερα ο Βενιηζλοσ ζχτιςε ζνα μικρό ςπίτι ςτο Κζριςο για να ξεκουράηεται εκεί πότε-πότε. ΠΑΛΣΧ 1904

20 «Χίτλερ, να μθ το καυχθκισ πωσ πάτθςεσ τθν Ξριτθ, ξερμάτωτθ τθν θφρθκεσ κι ελείπαν τα παιδιά τςθ, ςτα ξζνα πολεμοφςανε, πάνω ςτθν Αλβανία, μά πάλι επολεμιςανε» ΦΛΗΛΨΛΞΣ Δε τθν πατείτε, εςείσ μωρζ, τθν Ξριτθ, ανάκεμά ςασ (ΧΨΛΧΣΛ ΧΥ. ΟΛΨΛΡΑ) ΧΨΑ μαφρα χρόνια τθσ γερμανικισ κατοχισ ο άγνωςτοσ λαϊκόσ ποιθτισ, θττθμζνοσ και υποδουλωμζνοσ όπωσ ο κρθτικόσ λαόσ, νοιϊκει τθν ανάγκθ να φωνάξθ με όλθ τθν δφναμθ τθσ περιφανθσ ψυχισ του τθν αλικεια που του καίει τα ςωκικά. Ρικικθκε θ Ξριτθ γιατί λείπανε ςτ αλβανικά βουνά τα παιδιά τθσ, αυτά που κα τθν υπεραςπίηονταν όπωσ ιξεραν. Ρικικθκε γιατί βρζκθκε ξαρμάτωτθ ςτον άνιςο αγϊνα. Σι ξζνοι Ρεοηθλανδοί, Αυςτραλοί, Άγγλοι που είχαν ταχκι να υπεραςπίςουν τα κρθτικά χϊματα, ανεπαρκϊσ ωπλιςμζνοι, κουραςμζνοι και με πεςμζνο το θκικό από τθν περιπζτειά τουσ ςτθν θπειρωτικι Ελλάδα, πολζμθςαν ςτθν δεκαιμερθ μάχθ (20 ζωσ 30 Παϊου με γενναιότθτα, μ όλο που ςτον ουρανό κυριαρχοφςαν ανεμπόδιςτα τα γερμανικά αεροπλάνα. Τμωσ εκείνο που προκάλεςε τον καυμαςμό ςυμμάχων και εχκρϊν είναι θ απροςδόκθτθ κινθτοποίθςθ του ντόπιου πλθκυςμοφ και θ ςυμμετοχι του ςτθν μάχθ. Αςτράτευτοι μεςιλικεσ, θλικιωμζνοι κι ζφθβοι, ακόμα και γυναίκεσ, ξεκρεμϊντασ από κάποια απόκρυφθ γωνιά του ςπιτικοφ το παμπάλαιο τουφζκι κειμιλιο των επαναςτατικϊν αγϊνων- ζτρεξαν ςτουσ κάμπουσ όπου προςγειϊνονταν οι αλεξιπτωτιςτζσ. Υολλοί απ αυτοφσ μθν ζχοντασ όπλο ζπαιρναν μαηί τουσ κάποιο γεωργικό εργαλείο, που κα μποροφςε να τουσ χρθςιμεφςθ για το πρϊτο χτφπθμα εναντίον κάποιου μιςοηαλιςμζνου «ουρανίτθ». Δεν ιταν θ ψυχρι λογικι που κατεφκυνε αυτά τα κινιματα. Ιταν θ αυκόρμθτθ αντίδραςθ που λειτουργοφςε με τον ίδιο τρόπο που είχε λειτουργιςει και ςτισ γενιζσ των αγωνιςτϊν των απελευκερωτικϊν αγϊνων του νθςιοφ.

21 Ζτςι βρζκθκαν ςτα Χανιά, ςτο Φζκυμνο και ςτο Θράκλειο, μεμονωμζνοι ι ςε ομάδεσ, να πολεμοφν οι «άμαχοι» Ξρθτικοί, αλλοφ μόνοι τουσ κι αλλοφ ςε ςυνεργαςία με τισ αγγλικζσ ι τισ ελλθνικζσ ςτρατιωτικζσ δυνάμεισ. Σι Γερμανοί πλιρωςαν βαριά τθν νίκθ τουσ. «Υροτείνομε ςαν υπζρτατο κακικον τιμισ να ιδρυκι ζνα ζκτακτο τάγμα των «Λπποτϊν τθσ Ξριτθσ» για να τιμθκι με ειδικό παράςθμο κάκε πολίτθσ και ςτρατιωτικόσ που πιρε μζροσ ςτθν πιο παράδοξθ και τθν πιο ζνδοξθ μάχθ τθσ παγκόςμιασ ιςτορίασ, τθν Πάχθ τθσ Ξριτθσ. Σι ςτρατιϊτεσ, οι άνδρεσ και οι γυναίκεσ τθσ Ξριτθσ που πιραν μζροσ ςτθν κρυλικι αυτι μάχθ πρζπει να καταταχτοφν ονομαςτικά ςτο ειδικό αυτό τάγμα των υπερανκρϊπων». Αυτά ζγραψε τότε ζνασ Γιαπωνζηοσ πολεμικόσ ανταποκριτισ ςτθν αγγλόφωνθ εφθμερίδα «Χρόνοσ» του Ψόκιο. Αντί όμωσ για τισ τιμζσ του «Ψάγματοσ των Λπποτϊν τθσ Ξριτθσ» οι χιτλερικοί κατακτθτζσ άρχιςαν τισ εκτελζςεισ αμάχων ςε όλα τα χωριά, όπου είχε προβάλει αντίςταςθ ο πλθκυςμόσ ΘΦΩΕΧ ΞΑΛ ΘΦΩΛΔΕΧ ΨΘΧ ΞΦΘΨΘΧ

22 Αλίμονο ςτουσ λαοφσ που δεν ζχουν ιρωεσ. Αλίμονο ςτουσ λαοφσ που ζχουν ανάγκθ από ιρωεσ. Θ δαςκαλάκαινα ςτεκε κι εκράκιε τθ ςθμαία Ζςτεκε εισ τα Ξλάουςτρα κι εφϊναη όλθ μζρα Ψων καπετάνιων φϊναηε να μθ παραδοκοφνε Ρα μθ πιαςτοφν αιχμάλωτοι, καλιά να ςκοτωκοφνε. ΣΛ ιςτορικζσ περιπζτειεσ τθσ Ξριτθσ, οι αλλεπάλλθλεσ και μακραίωνεσ ξενικζσ κατοχζσ και οι ατζλειωτοι ξεςθκωμοί του λαοφ τθσ ενάντια ςτουσ κάκε λογισ κατακτθτζσ ιςαν οι ςυνκικεσ που αναδίξανε ζνα πλικοσ από ιρωεσ, πολεμικοφσ θγζτεσ (καπετάνιουσ), τοπικοφσ λαϊκοφσ αρχθγοφσ, γενάρχεσ με εξαιρετικά θγετικά προςόντα, ςτρατιωτικά μα ςυχνά και πολιτικά. Υολλοί απ αυτοφσ ιταν ςτθν πραγματικότθτα ι απζκτθςαν ςτον κρφλο τισ διαςτάςεισ θμικζων, ενϊ άλλοι αναδείχκθκαν πραγματικοί εκνομάρτυρεσ. Είναι αδφνατο να γίνθ εδϊ ονομαςτικό επιμνθμόςυνο προςκλθτιριο όλων αυτϊν των θρϊων. Από τον Οαςκζνθ και τον Υανάρθ που αγωνίςτθκαν κατά των Φωμαίων, όταν αυτοί ιλκαν να κατακτιςουν το νθςί, μζχρι τουσ ιρωεσ των αγϊνων κατά των Αράβων και μζχρι του αγωνιςτζσ των επαναςτάςεων κατά των Βενετςιάνων και των Ψοφρκων πολλά ονόματα ςκεπάςτθκαν με το πζπλο τθσ λικθσ. Κα περιοριςτοφμε εδϊ και ςτο ςχετικό διάγαμμα χάρτθ να αναφζρουμε μόνο μερικά ονόματα και να περιγράψουμε με λίγα λόγια τισ πιο γνωςτζσ φυςιογνωμίεσ αγωνιςτϊν τθσ βενετοκρατίασ και τθσ τουρκοκρατίασ, που θ δράςθ τουσ είναι κάπωσ πλατφτερα γνωςτι. Χτουσ μακροφσ θρωϊκοφσ αγϊνεσ των πρϊτων αιϊνων τθσ βενετοκρατίασ διζπρεψαν ο Αλζξιοσ Ξαλλζργθσ, ο Ψαρομιλιγγοσ, ο Γεϊργιοσ και ο Κεόδωροσ Χορτάτςθσ, ο Χιφθσ Βλαςτόσ, ο Γεϊργιοσ Ξαντανολζοσ, ο Οζων Ξαλλζργθσ, ο Πανουιλ Ξαψοκαλφβθσ, ο Βάρδασ Ξαλλζργθσ. Από τουσ αγϊνεσ κατά των Ψοφρκων ζγιναν γνωςτοί ο πρωτομάρτυρασ τθσ ελλθνικισ ελευκερίασ Λωάννθσ Βλάχοσ ι Δαςκαλογιάννθσ (1770), ο Ξωνςταντίνοσ Γιαμπουδάκθσ και ο

23 θγοφμενοσ Γαβριιλ Παρινάκθσ του Αρκαδίου (1866), ο Πιχ. Ξόρακασ (1882), ο Παςτραχάσ (1868), ο Ρτεντιδάκθσ (1866), ο Εμμ. Ξαηάνθσ, ο Οόγιοσ, ο Βζργασ, ο Χατηθμιχάλθσ Γιάνναρθσ, ο Πανοφςακασ (1774), ο Ξριάρθσ (1884), ο Χκαλίδθσ, ο Πανοφςοσ Ξοφντουροσ (1897), ο Χάλθσ, ο Ξουρμοφλθσ, ο Θρακλισ Ξοκκινίδθσ (1867), ο Ψςουδερόσ, ο ωπατζρασ (1828), ο Χιφακασ (1823), ο Χαιρζτθσ (1840). Χτον μακεδονικό αγϊνα τθσ πρϊτθσ δεκαετίασ του αιϊνα μασ οι κρθτικοί ζδωςαν το παρϊν με το παραπάνω. Από τουσ μακεδονομάχουσ του νθςιοφ αναφζρομε τον Ψςόντο ι Βάρδα, τον Υαφλο Γφπαρθ, τον Γ. Δικόνθμο ι Πακρι, τον Λωάννθ Ξαραβίτθ, τον Γ. Βολάνθ, τον Γ. Ξατεχάκθ, τον Χτ. Ξλειδι. Υλικοσ καπεταναίων ανζδειξε και θ αντίςταςθ τθσ Ξριτθσ ςτον ΒϋΥαγκόςμιο πόλεμο. Απ αυτοφσ πολλοί ηοφν ακόμα και κινοφνται ανάμεςά μασ. Χτουσ θρωϊκοφσ αγϊνεσ του νθςιοφ παίρνει ξεχωριςτι κζςθ και θ γυναίκα, θ Ξρθτικιά μάνα, θ αδελφι, θ ςφηυγοσ, που πολλζσ φορζσ φανζρωςε τθν χαρακτθριςτικι δωρικι πολεμικι αρετι τθσ. Σι θρωϊδεσ του νθςιοφ είναι άπειρεσ, όπωσ και οι ιρωεσ μά ανϊνυμεσ, γιατί όλεσ μαηί ζγραψαν και ηωγράφιςαν τθν μορφι και τθν ψυχι τθσ Ξρθτικισ γυναίκασ, που ς όλουσ τουσ αγϊνεσ και τισ επαναςτάςεισ τθσ βενετοκρατίασ και τθσ τουρκοκρατίασ και τελευταία κατά τθν γερμανικι ειςβολι ςτο νθςί ζδωςαν εξαιρετικά δείγματα του θρωϊςμοφ τουσ και πολλζσ φορζσ μαρτφρθςαν για να μθ προδϊςουν τα ιερά τθσ φυλισ μασ. Θ δφναμι τουσ φτάνει ςε κόςμουσ παραμυκιϊν και όχι μόνο κάνει δφςπιςτουσ τουσ ακροατζσ, μα κι αυτόν που διθγείται ϊρεσ-ϊρεσ τον ξαφνιάηει. Υόςεσ φορζσ ςτα χρόνια τθσ τουρκοκρατίασ θ Ξρθτικιά δεν πλιρωςε με αίμα τθν άρνθςθ ςτισ οργιαςτικζσ επικυμίεσ των Ψοφρκων αγάδων! Ακόμα και ςιμερα ςϊηεται ςτο ςτόμα του κρθτικοφ λαοφ το μοιρολόϊ τθσ θρωϊκισ μάνασ Δαςκαλογιάνναινασ, τθσ γυναίκασ του εκνομάρτυρα, που οι Ψοφρκοι τθσ άρπαξαν τισ δφο τθσ κόρεσ, Παρία και Ανκοφςα, και τισ πιγαν ςτον ςεραςκζρθ ςτο Φραγκοκάςτελλο των Χφακιϊν. Υόςεσ φορζσ δεν χόρεψαν οι γυναίκεσ του νθςιοφ τον χορό του Ηαλόγγου και πόςεσ φορζσ δεν ξεπζραςαν ςε φρόνθμα τισ αρχαίεσ Χπαρτιάτιςςεσ! Περικζσ ξζφυγαν από τθν ανωνυμία, όπωσ οι Χφακιανζσ που πιραν μζροσ ςτθν ανατίναξθ του πφργου του Αλθδάκθ ςτο Ππρόςνερο του Αποκορϊνου (1774), θ Χοφοφλα από τον Ποχό, αδελφι των αρματωλϊν Βζργθδων, θ Αρετι Ριϊτθ, ςυμπολεμίςτρια των θρωϊκϊν αδελφϊν τθσ (1821). Ψο δίκιο των κρφλων και των παραδόςεων που αναφζρονται ςτθν γενναιότθτα τθσ θρωϊδοσ τθσ Ξριτθσ κα μασ το επιβεβαιϊςουν χαρακτθριςτικά παραδείγματα: Θ Ξρθτικιά ςφηυγοσ του Φωμαίου ςτρατθγοφ Υομπθίου από τθν Ζλυρο (ςθμ. Φοδοβάνι Χελίνου) όταν ςκοτϊκθκε ο άντρασ τθσ αρνικθκε να γίνει γυναίκα του Ξράςςου. Ζγραψε πάνω ςε ζνα κομμάτι γρανίτθ, που ςϊηεται μζχρι ςιμερα, «αποκνιςκω Ξριςςα και γυνι του Υομπθίου» και φςτερα αυτοκτόνθςε. Χαρακτθριςτικι είναι θ απάντθςθ τθσ Ξρθτικιάσ μάνασ ςτουσ Γερμανοφσ που κα ελευκζρωναν τον γιό τθσ αν μαρτυροφςε τουσ ςυνενόχουσ του: «αν είναι να προδϊςθ προτιμϊ να τον χάςω». Ψο ξεχωριςτό όμωσ και αξζχαςτο γυναικείο ςφμβολο των αγϊνων τθσ Ξριτθσ είναι θ θρωίδα του Αρκαδίου (1866) Χαρίκλεια Δαςκαλάκθ από τθν Αμνάτο Φεκφμνθσ. Χε όλθ τθν διάρκεια τθσ φοβερισ πολιορκίασ τθσ μονισ του Αρκαδίου θ γυναίκα αυτι ςτεκόταν πάνω ςτισ επάλξεισ και βοθκοφςε τουσ μαχθτζσ. Ψρείσ φορζσ αναςτιλωςε τθν ςθμαία του οπλαρχθγοφ γιοφ τθσ όταν οι εχκρικζσ ςφαίρεσ ςποφςαν το κοντάρι τθσ. Χωρίσ να φοβθκι τίποτα βοθκοφςε τα παλλθκάρια εφοδιάηοντάσ τα με φυςίγγια και παρϊτρυνε τουσ καπεταναίουσ με εμψυχωτικά λόγια να ςυνεχίςουν τθν αντίςταςθ. Ξάποτε ϊρμθςε και ςε πτϊμα εχκροφ και άρπαξε φυςίγγια για τουσ ςυμπολεμιςτζσ τθσ. Γλφτωςε τον κάνατο όταν ανατινάχκθκε θ Πονι και κατζφυγε ςτθν Ακινα όπου ζγινε δεκτι με τιμζσ πολεμάρχου. Σ ΞΦΘΨΛΞΣΧ