YALOURIS: FOLLOWING THEIR TRACES 36 YEARS LATER

Transcript

1 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume Ι ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΩΝ THROCKMORTON, EDGERTON ΚΑΙ YALOURIS ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ (ΛΕΠΑΝΤΟ) 36 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ Παπαθεοδώρου Γ. 1, Φακίρης Η. 1, Γεραγά Μ. 1, Ιατρού Μ. 1, Χριστοδούλου Δ. 1, Πατσουράκης Μ. 1, Κεκεμπάνου Σ. 1, Καρέλας Γ. 2, Φερεντίνος Γ. 1 1 Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας (Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω), Τμήμα Γεωλογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών, gpapathe@upatras.gr 2 Ζαΐμη 13, Πάτρα Περίληψη Την διετία οι Thockmorton, Edgerton και Yalouris εκτέλεσαν θαλάσσιες γεωαρχαιολογικές έρευνες για τον εντοπισμό των υπολειμμάτων της Ναυμαχίας του Λεπάντο (Ναυπάκτου, 1571). Αυτές οι έρευνες οδήγησαν στον καθορισμό δύο περιοχών με στόχους πιθανής αρχαιολογικής αξίας και στον εντοπισμό δύο μεταλλικών ναυαγίων. Τριάντα έξι χρόνια μετά, το Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας & Φυσικής Ωκεανογραφίας εκτέλεσε την ίδια έρευνα με αναβαθμισμένα ηχοβολιστικά συστήματα, αποτίοντας φόρο τιμής σε αυτούς τους πρωτοπόρους ερευνητές. Λέξεις κλειδιά: Ναυμαχία Ναυπάκτου (Λεπάντο), θαλάσσιες γεωαρχαιολογικές έρευνες. THE BATTLE OF LEPANTO SEARCH AND SURVEY MISSION (GREECE), , by THROCKMORTON, EDGERTON AND YALOURIS: FOLLOWING THEIR TRACES 36 YEARS LATER Papatheodorou G 1., Fakiris E 1., Geraga M 1., Iatrou M 1., Christodoulou D 1., Patsourakis M 1., Kekembanou S 1., Karelas G 2., Ferentinos G 1. 1 Laboratory of Marine Geology and Physical Oceanography, Department of Geology, University of Patras, gpapathe@ upatras.gr 2 Ζaimi 13, Patras Abstract Τrhockmorton, Edgerton and Yalouris carried out a marine remote sensing survey in the northern Gulf of Patras, where the battle of Lepanto (1571) took place, searching the remnants of the naval battle. A map of targets of potential archaeological interest as well as of modern shipwrecks has been produced by Throckmorton et al., Thirty six years later, the Laboratory of Marine Geology and Physical Oceanography repeat the survey trying to fulfill the objectives of the first survey and honoring those pioneers diggers of underwater archaeology. Keywords: Battle of Lepanto, marine remote sensing survey. 1. Εισαγωγή Τη διετία οι Peter Throckmorton, Harold E. Edgerton και Eleftherios Yalouris, μετά από αίτημα του καθ. Σπυρίδωνος Μαρινάτου, οργάνωσαν και εκτέλεσαν θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες για τον εντοπισμό των υπολειμμάτων της Ναυμαχίας του Λεπάντο, η οποία έλαβε χώρα νοτίως των εκβολών του Αχελώου, την 7 η Οκτωβρίου 1571 μεταξύ του Xχριστιανικού και του οθωμανικού στόλου. Στα πλαίσια της διετούς ερευνητικής περιόδου εκτελέστηκαν συνολικά πέντε ερευνητικοί πλόες στον Πατραϊκό κόλπο. Η επιλογή της πιθανής θέσης στην οποία έλαβε χώρα η ναυμαχία βασίσθηκε σε παλαιούς χάρτες (1598, 1700, 1702 κ.ά) της Γενναδίου Βιβλιοθήκης της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών της Αθήνας. Οι ερευνητές συμπέραναν ότι οι βόρειες ακτές του Πατραϊκού κόλπου στην περιοχή των εκβολών του Αχελώου κατά τον 16 ο αιώνα ήταν μετατοπισμένες

2 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος Ι περίπου 11 km βορείως των σημερινών εξαιτίας των προσχώσεων του ποταμού. Επικέντρωσαν τις έρευνες τους σε μια περιοχή περίπου 10 km νοτιοανατολικά της νησίδας Οξιάς και σε βάθη νερού m (Εικ. 1α). Οι Throckmorton, Edgerton και Yalouris χρησιμοποίησαν όλα τα διαθέσιμα όργανα θαλάσσιας γεωφυσικής διασκόπησης, και συγκεκριμένα: (α) ένα ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης τύπου EG&G, (β) ένα τομογράφο υποδομής πυθμένα με βασική συχνότητα 5 khz και διάρκεια παλμού 0.5 ms, τύπου EG&G και (γ) ένα πρωτονιακό μαγνητόμετρο τύπου ELSEC 592. Ο προσδιορισμός θέσης του σκάφους RV Stormie Seas έγινε με οπτικές μεθόδους και σύμφωνα με τους ερευνητές η ακρίβεια του προσδιορισμού ήταν στη χειρότερη περίπτωση ±400 m. Οι έρευνες οδήγησαν στον εντοπισμό στόχων με πιθανή αρχαιολογική αξία οι οποίοι πιθανώς σχετίζονται με τη Ναυμαχία του Λεπάντο. Οι στόχοι συγκροτούν δύο περιοχές τις οποίες οι ερευνητές καθορίζουν ως περιοχές πολλών στόχων ( many target area ) και μικρών στόχων ( small target area ) (Εικ. 1α). Οι Throckmorton et al. (1973) σημειώνουν ότι οι στόχοι έχουν εμφάνιση μικρών υβωμάτων και είναι πιθανόν να είναι σχηματισμοί γεωλογικής προέλευσης, για τον λόγο αυτό άλλωστε πρότειναν την οπτική παρατήρηση τους σε ένα επόμενο στάδιο των ερευνών, το οποίο δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Επιπλέον εντόπισαν δύο μεταλλικά ναυάγια το ένα εκ των οποίων το ονόμασαν Pump house wreck καθώς βρίσκεται περίπου 9 km νοτίως ενός αντλιοστασίου (Εικ. 1α). Τα αποτελέσματα των ερευνών δημοσιεύθηκαν στην επιστημονική επιθεώρηση The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration (IJNAUE; 1973,2.1: ), πρώιμη έκδοση της έγκριτης επιθεώρησης The International Journal of Nautical Archaeology. Αυτή η δημοσίευση μαζί με την προγενέστερη των Throckmorton, Edgerton και Hall (παρουσιασμένη από τον D. Frey) στην ίδια επιθεώρηση (IJNAUE, 1972, 1.1: ) είναι οι πρώτες δημοσιεύσεις που αφορούν στην εφαρμογή θαλασσίων γεωφυσικών μεθόδων στην ενάλια αρχαιολογία του Ελληνικού χώρου. Στις μέρες μας, η εφαρμογή αυτών των μεθόδων στην υπηρεσία της ενάλιας αρχαιολογίας έχει ήδη αποδώσει σημαντικούς επιστημονικούς καρπούς (Papatheodorou et al., 2005, 2008, Delaporta et al., 2006, Sakellariou et al., 2007). Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η χαρτογράφηση του πυθμένα στην περιοχή που οι Throckmorton et al., (1973) επέλεξαν να αναζητήσουν τα υπολείμματα της Ναυμαχίας του Λεπάντο, με ηχοβολιστικά συστήματα αναβαθμισμένης τεχνολογίας με στόχο τη σύγκριση των αποτελεσμάτων των δύο ερευνητικών αποστολών. 2. Μεθοδολογία Στα πλαίσια της συστηματικής μελέτης του Πατραϊκού κόλπου από το Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω εκτελέστηκαν θαλάσσιες γεωλογικές έρευνες στην περιοχή που οι Throckmorton, Edgerton και Yalouris επέλεξαν να αναζητήσουν τα υπολείμματα της ναυμαχίας, αν και η επιλογή της θέσης αυτής δεν θα σχολιασθεί στην παρούσα εργασία. Συγκεκριμένα οι έρευνες επικεντρώθηκαν στις δύο περιοχές στόχων («many target area» και «small target area») και στα δύο μεταλλικά ναυάγια, όπως αποτυπώνονται στο δημοσιευμένο χάρτη των Throckmorton et al. (1973) (Εικ. 1α). Για τις έρευνες χρησιμοποιήθηκε: (α) ηχοβολιστής πλευρικής σάρωσης με ηχοβολιστική τορπίλη διπλής συχνότητας 100 και 500 khz τύπου EG&G 272 TD και ψηφιακή καταγραφική μονάδα 4200 Topside processor EDGETECH, και (β) τομογράφος υποδομής πυθμένα 3.5 khz με πομπό και δέκτη-ενισχυτή Geopulse 5430A και 5210A, ψηφιακή καταγραφική μονάδα Triton Elics και ημιπλωτή συστοιχία 4 πομποδεκτών O.R.E τύπου 132B. Η ηχοβολιστική τορπίλη συρόταν σε ένα μέσο ύψος 45 m πάνω από τον πυθμένα και λειτούργησε σε συχνότητα ακουστικού παλμού 100 khz. Το εύρος σάρωσης ορίστηκε στα 200 m και η ταχύτητα του σκάφους κυμάνθηκε μεταξύ 3 και 4 κόμβων. Η επεξεργασία των δεδομένων και η δημιουργία των μωσαϊκών πραγματοποιήθηκε χρησιμοποιώντας τα λογισμικά Triton Isis και Delphmap. Για τον προσδιορισμό της θέσης του σκάφους χρησιμοποιήθηκε το σύστημα Magellan NAV

3 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume Ι με ακρίβεια προσδιορισμού θέσης ±10 m και η πλοήγηση του σκάφους έγινε με το λογισμικό Delphmap. Συνολικά αποτυπώθηκε περιοχή του πυθμένα έκτασης 5.7 km 2 και εκτελέστηκαν πορείες μήκους 31 km (Εικ. 1β). Η δυτική περιοχή που αντιστοιχεί με την περιοχή πολλών στόχων (many target area) είχε έκταση 2.7 km 2 και η ανατολική που αντιστοιχεί με την περιοχή μικρών στόχων (small target area) είχε έκταση 3.0 km 2 (Εικ. 1β). Εικ. 1: (α) Χάρτης στον οποίο παρουσιάζονται τα ευρήματα των ερευνών που εκτέλεσαν οι Throckmorton, Edgerton και Yalouris, την διετία , για τη ναυμαχία του Λεπάντο (από Throckmorton, et al., 1973). (β) Χάρτης στον οποίο παρουσιάζονται οι δύο περιοχές στις οποίες το Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω εκτέλεσε θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες 36 χρόνια μετά από αυτές των Throckmorton, et al., (1973). Οι δύο αυτές περιοχές αντιστοιχούν στις περιοχές many target area και small target area της Εικ. 1α. 3. Αποτελέσματα H ανάλυση των ψηφιακών ηχογραφιών της παρούσας εργασίας έδειξε ότι οι δύο περιοχές που μελετήθηκαν συστηματικά από τους Throckmorton et al. (1973) παρουσιάζουν δύο κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά: (α) ομάδες διάσπαρτων υβωμάτων και (β) ένα πυκνό δίκτυο ουλών (Εικ. 2). Τα διάσπαρτα υβώματα παρουσιάζονται ως, μικρού μεγέθους, στόχοι υψηλής ανακλαστικότητας σε σχέση με τον περιβάλλοντα πυθμένα και εντοπίζονται και στις δύο περιοχές σάρωσης (ανατολική και δυτική) (Εικ. 2). Τα μορφολογικά αυτά χαρακτηριστικά αντιστοιχούν στους στόχους (targets) που αναφέρονται από τους Throckmorton et al. (1973) (Εικ. 1). Τα υβώματα παρουσιάζουν μικρό ανάγλυφο που κυμαίνεται από λίγες δεκάδες εκατοστά έως 1 m, όπως διαπιστώνεται από τις τομογραφίες και τις ηχογραφίες και παρουσιάζονται ως ομάδες ή απομονωμένα υβώματα (Εικ. 1β, 2). Στη δυτική περιοχή τα υβώματα συγκροτούν δύο μεγάλες ομάδες που βρίσκονται στα ανατολικά όρια της περιοχής (Εικ. 2α). Οι ομάδες αυτές έχουν μια πυκνότητα που κυμαίνεται από 20 έως 30 υβώματα/10-2 km 2 (Εικ. 2α). Στην ανατολική περιοχή, τα υβώματα συγκροτούν επίσης δύο κύριες ομάδες που χαρακτηρίζονται όμως από μικρότερες πυκνότητες, οι οποίες κυμαίνονται από 5 έως 10 υβώματα/10-2 km 2 (Εικ. 2β). Απομονωμένα υβώματα διαπιστώνονται τόσο στην δυτική όσο και στην ανατολική περιοχή (Εικ. 2). Η σημαντικότερη διαφοροποίηση όσον αφορά στην παρουσία των υβωμάτων μεταξύ των δύο περιοχών είναι η διαφορετική ανακλαστικότητα τους. Τα υβώματα της δυτικής περιοχής παρουσιάζουν πολύ υψηλότερη ανακλαστικότητα και σαφέστερο σχήμα έναντι αυτών της ανατολικής (Εικ. 2). Η χαμηλή ανακλαστικότητα και τα ασαφή όρια τους πιθανώς είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που οδήγησαν τους Throckmorton et al., 1973 να χαρακτηρίσουν ως μικρούς στόχους («small targets») τα υβώματα της ανατολικής περιοχής. Τα υβώματα δεν συνιστούν αναδύσεις του υποβάθρου, όπως δηλώνουν οι τομογραφίες και πιθανώς συνιστούν βιογενείς σχη

4 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος Ι Εικ. 2: Μωσαϊκά ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης της δυτικής (α) και ανατολικής (β) περιοχής ερευνών στα οποία φαίνονται τα υβώματα («στόχοι» σύμφωνα με τους Throckmorton, et al., 1973) και τα πυκνά αλιευτικά ίχνη. ματισμούς. Σε αυτό συνηγορούν ο ακουστικός χαρακτήρας που παρουσιάζουν στις τομογραφίες και ηχογραφίες καθώς και η πυκνή συγκέντρωση τους σε ομάδες. Παρόμοιες συγκεντρώσεις βιογενών σχηματισμών ( τραγάνα, ασβεστιτικά ροδοφύκη) με ανάλογα ακουστικά χαρακτηριστικά έχουν εντοπιστεί στις Κυκλάδες (Georgiadis et al., 2008). Η δεύτερη μορφολογική ενότητα (πυκνό δίκτυο ουλών) παρουσιάζεται ως γραμμικά ίχνη με εναλλαγές σκουρόχρωμων/ανοικτόχρωμων τόνων καταγραφής και οφείλονται στη σύρση αλιευτικών εργαλείων στην επιφάνεια του πυθμένα (Εικ. 2). Οι δύο περιοχές που αποτυπώθηκαν αποτελούν τμήμα ενός εκτεταμένου αλιευτικού πεδίου το οποίο αλιεύεται συστηματικά από μηχανότρατες πυθμένα με υδραετούς («πόρτες»). Τα αλιευτικά ίχνη (trawl marks) παρουσιάζονται πυκνά με μία μέση τιμή πυκνότητας 491 αλιευτικά ίχνη/km 2 και μια σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ των δύο περιοχών έρευνας (Πατσουράκης κ.α., 2007) (Εικ. 2). Η δυτική περιοχή χαρακτηρίζεται από μια πυκνότητα 336 αλιευτικών ιχνών/km 2 με συνολικό μήκος περίπου 78 km, ενώ η ανατολική χαρακτηρίζεται από σημαντικά υψηλότερη πυκνότητα ιχνών (610 αλιευτικά ίχνη/km 2 ) και συνολικό μήκος ιχνών 166 km (Εικ. 2α, β). Οι μέσες διευθύνσεις των ιχνών είναι 345 για τη δυτική και 313 για την ανατολική περιοχή, στοιχείο που δηλώνει ότι η σύρση των αλιευτικών εργαλείων γίνεται εν πολλοίς παράλληλα προς τις ισοβαθείς (Εικ. 2α, β). Οι Throckmorton et al., 1973 δεν αναφέρουν την παρουσία αλιευτικών ιχνών στις δύο περιοχές αλλά στην ηχογραφία στην οποία παρουσιάζουν το ναυάγιο pump house αναγνωρίζονται παράλληλα έως υποπαράλληλα αλιευτικά ίχνη (Εικ. 3α). Πρέπει να σημειωθεί ότι στις αρχές δεκαετίας 70, τα αλιευτικά σκάφη ήταν μικρότερου μεγέθους, ξύλινα και με ελαφρύτερα αλιευτικά εργαλεία με αποτέλεσμα να προκαλούν μικρότερες ουλές οι οποίες με τη σειρά τους καταγράφονταν ασθενέστερα στις ηχογραφίες. Η παρουσία των αλιευτικών ιχνών ενθαρρύνει την απόδοση των υβωμάτων σε βιογενείς σχηματισμούς καθώς αυτοί έχουν συνδεθεί με πεδία αυξημένης θαλάσσιας πανίδας και συνεπώς πεδία συστηματικής αλίευσης. Επιπλέον, η εντονότερη αλίευση που επικρατεί στην ανατολική περιοχή μελέτης, όπως δηλώνεται από την υψηλότερη πυκνότητα των αλιευτικών ιχνών, ίσως εξηγεί τη χαμηλότερη ανακλαστικότητα των -137-

5 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume Ι υβωμάτων στην περιοχή ως αποτέλεσμα της καταστροφής τους από τα αλιευτικά εργαλεία. Η έρευνα με ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης οδήγησε στον εντοπισμό και στην αναγνώριση των μεταλλικών ναυαγίων που εντοπίστηκαν από τους Throckmorton et al., (1973). Το ναυάγιο pump house, μήκους περίπου 55 m, είναι το επιταγμένο, από τη Γερμανική Ναυτική Διοίκηση, επιβατηγό Marguerite (Εικ. 3α, β). Το πλοίο κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία Cia Euskalduna του Bilbao τo 1918 με το όνομα San Mames, το 1931 μετονομάστηκε σε Maria Amalia ενώ το 1943 του δόθηκε το όνομα Marguerite. Το πλοίο πιθανώς προσέκρουσε σε νάρκη και βυθίστηκε την 13 η /10/1943 ενώ μετέφερε 900 Ιταλούς αιχμαλώτους της μεραρχίας Acqui που αποτελούσαν τη φρουρά της Κεφαλονιάς, από τους οποίους μόνο 350 σώθηκαν. Το μεταλλικό ναυάγιο που βρίσκεται βορειοανατολικά της ανατολικής περιοχής ( small target area ) είναι το ρυμουλκό Tanag 33 (Εικ. 4). Το Tanag 33 ρυμουλκούσε το ιστιοφόρο Νο. 163 τύπου Min-Caique και την 16 η Ιουλίου 1945 εισήλθε σε ναρκοπέδιο στην είσοδο του Πατραϊκού κόλπου, λόγω λάθους πλοήγησης, προσέκρουσε σε νάρκη και βυθίστηκε. Το ναυάγιο έχει υποστεί μεγάλο ρήγμα στη πρύμνη του ενώ εύκολα εντοπίζεται στην ηχογραφία το συρματόσχοινο ρυμούλκησης (Εικ. 4). Εικ. 3: Ηχογραφίες ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης (α) των Throckmorton et al., (1973) και (β) της παρούσας έρευνας, στις οποίες έχει αποτυπωθεί το ναυάγιο του επιβατηγού Marguerite («pump house wreck»). Στην ηχογραφία των Throckmorton et al., (1973) διακρίνονται αλιευτικά ίχνη (A.I.) στον πυθμένα. Εικ. 4: Ηχογραφία ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης στην οποία έχει αποτυπωθεί το ναυάγιο του ρυμουλκού Tanag 33. Με βέλη σημειώνεται το συρματόσχοινο ρυμούλκησης

6 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος Ι 4. Συμπεράσματα Οι θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες που εκτέλεσε το Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω στην περιοχή όπου 36 χρόνια πριν οι Throckmorton, Edgerton και Yalouris αναζήτησαν τα υπολείμματα της ναυμαχίας του Λεπάντο, έδειξαν ότι οι «περιοχές στόχων» («many target area» και «small target area») φαίνεται να αντιστοιχούν σε πυκνές συναθροίσεις βιογενών σχηματισμών (ασβεστιτικά ροδοφύκη, «τραγάνες») σύμφωνα με τον ακουστικό χαρακτήρα που παρουσιάζουν στις ηχογραφίες και τομογραφίες. Για την επιβεβαίωση της παραπάνω ερμηνείας συνίσταται οπτική παρατήρηση των στόχων όπως άλλωστε είχαν επισημάνει οι Throckmorton, et al. (1973). Επιπλέον διαπιστώθηκε ότι αυτή η περιοχή αποτελεί σημαντικό αλιευτικό πεδίο μηχανοτρατών. Η υψηλής ευκρίνειας αποτύπωση των ναυαγίων σε συνδυασμό με την ιστορική έρευνα, οδήγησε στην αναγνώριση της ταυτότητας των δύο μεταλλικών ναυαγίων που είχαν εντοπίσει οι Throckmorton, et al. (1973). 5. Βιβλιογραφικές Αναφορές Delaporta, K., Jasinski, M.E. & Søreide, F., The Greek-Norwegian Deep-Water Archaeological Survey. The International Journal of Nautical Archaeology 35.1: Frey, D Sub-bottom survey of Porto Longo harbour, Peloponnesus, Greece. The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 1.1: Georgiadis, M., G., Papatheodorou, E., Tzanatos, M., Geraga, A., Ramfos, C., Koutsikopoulos, G. & Ferentinos, G., Coralligène formations in the eastern Mediterranean Sea: Morphology, distribution, mapping and relation to fisheries in the southern Aegean Sea (Greece) based on high-resolution acoustics. Journal of Experimental Marine Biology and Ecology, 368, Papatheodorou, G., Geraga, M. & Ferentinos, G., The Navarino Naval Battle site, Greece an integrated remote sensing survey and a rational management approach. International Journal of Nautical Archaeology 34.1: Papatheodorou, G., Geraga, M. & Ferentinos, G., The study of coastal palaeogeography of Dokos Island, Greece, using remote sensing techniques. In: Y. Facorellis, N. Zacharias, K. Polikreti (Εds), British Archaeological Reports (BAR) International Series 1746, ISBN , Sakellariou, D., Georgiou, P., Mallios, A., Kapsimalis, V., Kourkoumelis, D., Micha, M., Theodoulou, Th. & Dellaporta, K., Searching for Ancient Shipwrecks in the Aegean Sea: the Discovery of Chios and Kythnos Hellenistic Wreckswith the Use of Marine Geological-Geophysical Methods. The International Journal of Nautical Archaeology 36.2: Throckmorton, P., Edgerton, H. E. & Yalouris, E., The battle of Lepanto search and survey mission (Greece), The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 2.1: Πατσουράκης, Μ., Φακίρης, Η. & Παπαθεοδώρου, Γ Μέθοδος εντοπισμού και ποσοτικής εκτίμησης των αλιευτικών ιχνών στον πυθμένα: Εφαρμογή στον Πατραϊκό κόλπο. Πρακτικά 13 ο Πανελλήνιου Συνεδρίου Ιχθυολόγων, Σεπτεμβρίου 2007, Μυτιλήνη σελ