Περιεχόμενα. Πρόλογος Ευχαριστίες Εισαγωγή... 15

Transcript

1

2 Περιεχόμενα Πρόλογος Ευχαριστίες Εισαγωγή Απαρχές Οι θεοί ανάμεσα στους ανθρώπους Οι θεοί στην Ιλιάδα Οι θεοί στην Οδύσσεια Οι θεοί στο αρχαίο δράμα Ι: Απόλλων και Ορέστης Οι θεοί στο αρχαίο δράμα ΙΙ: Απόλλων, Αθηνά και άλλες θεότητες Οι θεοί στην ελληνιστική ποίηση Οι θεοί στην Αινειάδα Αλλαγές Επίλογος: Οι θεοί στη ζωή μας Βιβλιογραφία Οδηγός για περαιτέρω μελέτη Ευρετήριο ονομάτων

3 2 Οι θεοί ανάμεσα στους ανθρώπους Σ τον κόσμο που περιγράφει ο Ησίοδος, οι θεοί παρεμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων για να δείξουν στους θνητούς γιατί θα πρέπει να τους λατρεύουν και για να τους υποδείξουν πώς θα πρέπει να διατηρούν τη λατρεία τους και να τους τιμούν. Στη Θεογονία ο Ησίοδος διευκρινίζει ότι οι θεοί μπορούν να συμπαρασταθούν στους θνητούς, αν όντως έχουν την πρόθεση αυτή. Η θεά Εκάτη μπορεί να βοηθήσει κάποιον να διακριθεί ως ρήτορας ή ως αθλητής. Παρέχει επίσης τη βοήθειά της σε βασιλείς, ιππείς, ψαράδες και γεωργούς αν φυσικά το επιθυμεί. Το έργο του Ησιόδου Έργα και Ημέραι δείχνει ότι οι θνητοί μπορεί να διασφαλίσουν τη συμπαράσταση των θεών με τρεις τρόπους: με προσευχές, με θυσίες και με δίκαιες πράξεις. Η αφήγησή του όμως δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο πώς ο Δίας τιμώρησε τους ανθρώπους, είτε για τα δικά τους σφάλματα είτε για το παράπτωμα του Προμηθέα. Ο Δίας στερεί τη φωτιά από τους ανθρώπους και όταν ο Προμηθέας τούς την ξαναφέρνει, στέλνει στους ανθρώπους τη γυναίκα για να τους επιβαρύνει με μια καινούργια συμφορά. Στο Έργα και Ημέραι η γυναίκα φέρνει αρρώστιες και συμφορές στους ανθρώπους ενώ, πριν εκείνη εμφανιστεί, η ζωή τους ήταν απαλλαγμένη από αυτά τα κακά. Ως εκ τούτου, ο Ησίοδος αφήνει το κοινό του με την εντύπωση ότι οι ολύμπιοι θεοί δεν έχουν γενικώς την τάση να εμπλέκονται στις ζωές των ανθρώπων, με μια σημαντική εξαίρεση: τόσο οι θεοί όσο και οι θεές επιθυμούν να συνάψουν ερωτική σχέση με θνητούς και να αποκτήσουν θνητούς απογόνους. Βέβαια, μόνον η τρίτη γενιά των θεών εμπλέκεται σε τέτοιου είδους σχέση με τους θνητούς. Δεν υπάρχουν μύθοι που να αφηγούνται αντίστοιχες συνευρέσεις θεών που ανήκουν σε παλαιότερες γενιές με θνητούς. 55

4 Θ ΝΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΘΑΝΑΤΟΙ Oι θεοί ως πρόγονοι Για ποιο λόγο οι ολύμπιοι θεοί επιλέγουν θνητούς συντρόφους και γιατί επιθυμούν να αποκτήσουν θνητούς απογόνους, οι οποίοι όπως όλοι οι θνητοί είναι γραφτό να υποφέρουν και να πεθάνουν; Σίγουρα ένας παράγοντας είναι ο πόθος, εφόσον τόσο οι θεοί όσο και οι θεές επιλέγουν να σμίξουν με όμορφους θνητούς. Οι θεοί όμως έχουν άπειρες ευκαιρίες να σμίξουν ερωτικά με άλλους θεούς, και ως εκ τούτου θα πρέπει να είχαν και άλλα κίνητρα. Το σημαντικότερο από αυτά ήταν η αίσθηση της κυριαρχίας. Σμίγοντας με θνητούς, οι ολύμπιοι θεοί θα αποκτούσαν παιδιά που θα ήταν αφοσιωμένα σ αυτούς, σε αντίθεση με τον Προμηθέα ή κάποιον άλλο θεό. Τα παιδιά αυτά θα ήταν δυνατότερα και πιο αγαθά από τους κοινούς θνητούς. Όπως αναφέρει ο Ησίοδος στο Έργα και Ημέραι, τα θνητά τέκνα των θεών ήταν γνωστά ως ìì ıâôè και ανήκαν στο τέταρτο γένος των ανθρώπων. Ήταν οι μυθικοί ήρωες, εκείνοι που πολέμησαν στην Τροία και έζησαν λίγο πριν από τη γενιά του Ησιόδου. Η Θεογονία, έτσι όπως μας παραδίδεται, περιλαμβάνει έναν σύντομο κατάλογο τέτοιων ερωτικών συνευρέσεων μεταξύ θεών και θνητών, αρχίζοντας με τα παιδιά τα οποία, παρότι γεννήθηκαν θνητά, έγιναν αργότερα αθάνατα. Ο θνητός βασιλιάς της Θήβας, ο Κάδμος, είχε μια κόρη τη Σεμέλη, με την οποία ο Δίας απέκτησε το γιο του Διόνυσο: «αθάνατο [γέννησε] θνητή αλλά και οι δύο τώρα θεοί είναι» (Θεογονία 942). Κατόπιν είναι ο Ηρακλής, ο γιος που απέκτησε ο Δίας με την Αλκμήνη. Ο Ηρακλής έγινε αθάνατος και πήρε για γυναίκα του την Ήβη, κόρη του Δία και της Ήρας. Ο Διόνυσος πήρε για γυναίκα του την Αριάδνη, τη θυγατέρα του θνητού Μίνωα που ήταν και ο ίδιος γιος του Δία και ο Δίας έκανε αθάνατη την Αριάδνη. Ο κατάλογος περιλαμβάνει ακόμα τον Αιήτη και την Κίρκη, τα αθάνατα τέκνα του Ήλιου, και τη Μήδεια, την αθάνατη κόρη του Αιήτη, που την απέκτησε με μία από τις Ωκεανίδες. Στη συνέχεια απαριθμούνται θεές που έσμιξαν με θνητούς κι απέκτησαν «ισόθεα τέκνα» (968). Σ αυτά ανήκουν ο Πλούτος, γιος της Δήμητρας και του Ιασίονα, που γυρνά όλη τη γη και φέρνει ευημερία σε όποιον τον συναντά, ο Αχιλλέας, ο «γενναίος εξολοθρευτής των ανδρών», γιος της θαλασσινής θεάς Θέτιδας και του θνητού Πηλέα (1007), ο Αινείας, γιος της Αφροδίτης και του τρώα Αγχίση, και τα παιδιά που απέκτησε ο Οδυσσέας από τις θεές Κίρκη και Καλυψώ. Στους αρχαίους άρεσαν προφανώς οι κατάλογοι ονομάτων και σίγουρα μάθαιναν με αυτό τον τρόπο τη μυθολογία τους. Η Θεογονία του Ησιόδου μνημο- 56

5 O I ΘEOI ANAMEΣA ΣTOYΣ ANΘPΩΠOYΣ νεύει και τις πενήντα θυγατέρες του Νηρέα (Νηρηίδες), είκοσι έξι ποταμούς και σαράντα δύο θυγατέρες του Ωκεανού (Ωκεανίδες). 1 Οι κατάλογοι των παιδιών που γεννήθηκαν από την ένωση θεών και θνητών μάς παρέχει ένα ευρετήριο των ηρώων και των οικογενειών τους. Πολλοί Έλληνες ανήγαγαν την καταγωγή τους σε κάποιο θεό ή ήρωα. Ο Ησίοδος είναι προφανώς ένας από αυτούς, διότι αποκαλεί τον αδερφό του, τον Πέρση, ÖÔÓ Á ÓÔ, για να του θυμίσει ότι η συμπεριφορά του θα πρέπει να είναι ανάλογη. Ο ποιητής Τυρταίος, για να προετοιμάσει το στρατό των Σπαρτιατών για μάχη, τους λέει: «Εμπρός, με θάρρος οπλιστείτε γιατί είστε γενιά του ανίκητου Ηρακλή». 2 Οι κατάλογοι, ωστόσο, δεν μας διαφωτίζουν σχετικά με το τι αποκόμιζε το ακροατήριο από τους μύθους για τη συνεύρεση θεών και θνητών πέραν της γενεαλογίας. Για να πάρουμε μια ιδέα για τις πρόσθετες σημασίες που ένας ποιητής μπορεί να προσδώσει στους μύθους, θα χρειαστεί να στραφούμε στα σπαράγματα ενός επικού ποιήματος που ήταν στην αρχαιότητα συνδεδεμένο με το τέλος της Θεογονίας. Η αφήγηση αυτή ήταν γνωστή με τον τίτλο Κατάλογος Γυναικών ή Ηοίαι, διότι κάθε καινούργια ιστορία άρχιζε με τη φράση «j ÔúË» («όπως αυτή»). Οι περισσότεροι αρχαίοι συγγραφείς αποδίδουν το έργο στον Ησίοδο, οι σύγχρονοι όμως μελετητές πιστεύουν ότι γράφτηκε από κάποιον άλλο, μεταγενέστερο κατά μία γενιά, συγγραφέα. Το ποίημα περιλαμβάνει επίσης τα ονόματα των εγγονών των θεών, διότι εκείνοι υπήρξαν οι πρόγονοι όλων των σπουδαίων οικογενειών στον ελληνικό κόσμο. Από τον Κατάλογο Γυναικών σώζονται μόνον αποσπάσματα, γνωρίζουμε όμως από ένα παπυρικό εύρημα ότι ο Κατάλογος άρχιζε με μια επίκληση στις Μούσες: «Και τώρα, των γυναικών το φύλο τραγουδήστε, Ολύμπιες Μούσες με τις γλυκές φωνές σας, κόρες του Δία με την αιγίδα, εκείνες που ήταν άριστες [...] που έλυσαν τους χιτώνες τους [...] κι έσμιξαν με τους θεούς [...], γιατί τότε κοινά ήταν τα συμπόσια, και κάθονταν μαζί οι αθάνατοι θεοί με τους θνητούς ανθρώπους, μα οι ζωές τους δεν έφταναν στο ίδιο μήκος χρόνου» (απ ). Ο Ησίοδος αναφέρεται επίσης στην εποχή κατά την οποία θεοί και θνητοί ήταν ομοτράπεζοι, όπως στη Μηκώνη ή Σικυώνα, όταν ο Προμηθέας έκοψε και μοίρασε τα σφάγια της θυσίας ή όταν ο Δίας οδήγησε την Πανδώρα στο χώρο «όπου ήταν μαζεμένοι οι υπόλοιποι θεοί και θνητοί». Όσο προχωρεί η αφήγηση της Θεογονίας γίνεται φανερό ότι άνθρωποι και θεοί συναντόνταν συχνά σε κοινά γεύματα μέχρι την εποχή του Τρωικού πολέμου. Λίγους στίχους πιο κάτω ο ποιητής του Καταλόγου ζητά από τις Μούσες 57

6 Θ ΝΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΘΑΝΑΤΟΙ Η Ευρώπη σκύβει για να χαϊδέψει τον Δία που έχει πάρει τη μορφή ενός ταύρου, ενώ ο θεός Έρωτας πετά αποπάνω τους. (Ερυθρόμορφος αμφορέας από την Απουλία, περ. 330 π.χ. Μουσείο Βατικανού, Χ 7, inv ) 58

7 O I ΘEOI ANAMEΣA ΣTOYΣ ANΘPΩΠOYΣ να του μιλήσουν «για τις γυναίκες που πρώτες το σπέρμα δέχτηκαν του Δία του παντεπόπτη, τη γενιά των φημισμένων βασιλιάδων [...] του Ποσειδώνα [...] του Άρη [...] του Ερμή [...] και του Ηρακλή» (απ ). Θα μπορούσε ενδεχομένως να οργανώσει τον Κατάλογο απαριθμώντας τα παιδιά καθενός από τους θεούς, ο ποιητής όμως εστιάζει στις γενεαλογίες των θνητών μνημονεύοντας τους πιο σημαντικούς απογόνους μεγάλων οικογενειών, τους ιδρυτές πόλεων και τους περίφημους ήρωες των ελληνικών μύθων και θρύλων. Πρώτοι αναφέρονται οι απόγονοι του Αιόλου, στους οποίους συγκαταλέγεται και ο Τυδέας, ο πατέρας του Διομήδη, ενός από τους σημαντικότερους ήρωες της Ιλιάδας. Στη συνέχεια μνημονεύονται οι απόγονοι του ποταμού Ινάχου στο Άργος. Σε αυτούς συγκαταλέγεται η Ιώ, μία ακόμα σύντροφος του Δία, απόγονοι της οποίας είναι ο Ηρακλής και η Ευρώπη (μητέρα του Μίνωα και του Ραδάμανθυ), αλλά και ο Κάδμος, ο ιδρυτής της Θήβας. Κατόπιν μνημονεύονται οι απόγονοι του Πελασγού στο Άργος, και τέλος οι απόγονοι του Άτλαντα, όπως είναι ο Πέλοπας, ο πρόγονος του Αγαμέμνονα και του Μενελάου. Σχεδόν όλα τα μεγάλα ονόματα της μυθολογίας παρελαύνουν στην παρουσίαση αυτή των σημαντικών οικογενειακών δέντρων. Σε επίπεδο γενεαλογίας, αυτό που ο Ησίοδος λέει στον αδερφό του, τον Πέρση, είναι σε γενικές γραμμές αλήθεια, ότι δηλαδή «από την ίδια αρχή προέρχονται και οι θεοί και οι θνητοί άνθρωποι» ( Έργα και Hμέραι 108). Στα σωζόμενα αποσπάσματα των επικών αυτών αφηγήσεων, οι θεοί κατεβαίνουν στη γη με σκοπό να αποκτήσουν παιδιά και να δώσουν προνόμια στις γυναίκες τις οποίες επέλεξαν. 3 Ο ποιητής σε ορισμένες περιπτώσεις περιγράφει τι μηχανεύτηκε ο θεός για να γοητεύσει μια θνητή. Μας λέει, για παράδειγμα, ότι ο Δίας εξαπάτησε την Ευρώπη με τη μορφή ενός ταύρου που «έβγαζε κρόκο από τα ρουθούνια του» (Κατάλογος Γυναικών απ. 140) και την έφερε στην Κρήτη. Το μεγαλύτερο όμως μέρος από αυτά τα ποιήματα αναφέρεται στα παιδιά που προέκυψαν από αυτές τις συνευρέσεις, όπως και στους απογόνους τους. Οι γυναίκες δεν επιλέγονται τυχαία. Αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου του Δία. Ο Δίας επέλεξε την Αλκμήνη ως μητέρα του Ηρακλή, διότι «Αυτή στο θώρι και στ ανάστημα κάθε γυναίκα ξεπερνούσε μες στο θηλυκό το φύλο μα και στο νου καμιά δεν της παράβγαινε απ αυτές που σε κρεβάτι γυναικών θνητών τις έσπειραν θνητοί» (απ κ.ε.)= Ασπίς 1-56 και ιδιαίτερα στ. 4-6 Λεκατσάς]. 59

8 Θ ΝΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΘΑΝΑΤΟΙ Η Ευρώπη τρέχει στο πλευρό του Δία που είναι μεταμορφωμένος σε ταύρο. (Ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας, περ. 480 π.χ., από τον Zωγράφο του Βερολίνου. Εθνικό Μουσείο, Tαρκυνία, Ιταλία, RC 7456.) Οι θεοί παρεμβαίνουν επίσης για να ορίσουν τη μοίρα των απογόνων τους. Ο Ποσειδών, ο θεός της θάλασσας, ένιωσε πόθο για την Τυρώ γιατί «όλες ξεπερνούσε τις γυναίκες σε ομορφιά» και απέκτησε μαζί της τον Πελία και τον Νηλέα (απ ). Ο Νηλέας έγινε ο πατέρας πενήντα γιων, έντεκα από τους οποίους σκοτώθηκαν «από τον γενναίο γιο του Δία», τον Ηρακλή (απ ). Ο Ποσειδών έδωσε σε έναν από τους έντεκα αυτούς γιους, τον Περικλύμενο, τη δυνατότητα να παίρνει τη μορφή διάφορων ζώων, παρ όλα αυτά όμως ξεγελάστηκε από την Αθηνά και επιχείρησε να αναμετρηθεί με τον Ηρακλή: «O ανόητος, δεν φοβήθηκε τον ατρόμητο γιο του Δία, ούτε τον ίδιο ούτε τα ξακουστά του τόξα, που του δωσε ο Φοίβος Απόλλωνας» (απ. 33α.28-29). Ωστόσο οι θεοί φρόντισαν ώστε ο δωδέκατος γιος, ο Νέστορας, να διαφύγει «το θάνατο και την καταστροφή» (απ. 35.9). Ο ποιητής αναφέρει επίσης πως ο Δίας είχε έγνοια για τον Σαρπηδόνα, το γιο που απέκτησε με την Ευρώπη, όταν εκείνος πολεμούσε στην Τροία (απ , 26, 28]. 4 Η στενή, όμως σχέση θεών και θνητών έληξε την εποχή του Τρωικού πολέμου. H εβραϊκή Βίβλος διασώζει μια ανάλογη παράδοση. Οι αθάνατοι γίγαντες 60

9 O I ΘEOI ANAMEΣA ΣTOYΣ ANΘPΩΠOYΣ με το όνομα Νεφελίμ είδαν ότι οι θυγατέρες των ανθρώπων ήταν όμορφες και διάλεξαν από αυτές τις γυναίκες τους, αλλά ο Θεός είδε ότι πλήθυναν οι αδικίες των ανθρώπων και αποφάσισε να τους καταστρέψει (Γένεσις 6.4-8). 5 Οι αρχαίοι σχολιαστές αφηγούνται ότι στα Κύπρια (επικό ποίημα που δεν σώζεται σήμερα), όταν ο Δίας οργίστηκε με τους ανθρώπους και αποφάσισε να τους καταστρέψει, ο θεός Μώμος τον συμβούλευσε να μην σπεύσει να στείλει κατακλυσμό, αλλά να γεννήσει μια πανέμορφη κόρη, που για χάρη της πολλοί άνδρες θα σκοτώνονταν πολεμώντας στην Τροία. 6 Ωστόσο, στον Κατάλογο Γυναικών, κατηγορείται η Ελένη και οι δύο αδερφές της ως υπαίτιες του πολέμου, κι όχι ο Δίας. Σύμφωνα με τον ποιητή του Καταλόγου, η Αφροδίτη είδε τις κόρες του Τυνδάρεω και ζήλεψε την ομορφιά τους, γι αυτό και «αμαύρωσε τη φήμη τους» (απ ). Η Τιμάνδρα εγκατέλειψε τον άνδρα της Έχεμο, η Κλυταιμνήστρα εγκατέλειψε τον Αγαμέμνονα για τον Αίγισθο και η Ελένη «ντρόπιασε το κρεβάτι του Μενελάου» (απ ). 7 Όταν η Ελένη εγκαταλείπει τον άνδρα της για τον Πάρη, οι θεοί διαφωνούν για τα μέτρα που θα λάβουν: «Τότε ο θεός που από ψηλά βροντά, ο Δίας, μεγάλα μηχανεύτηκε έργα, στη γη ολόκληρη να φέρει χαλασμό και να αφανίσει το γένος των θνητών ανθρώπων [...]. Είχε το λόγο του να καταστρέψει τις ψυχές των ημιθέων» (απ ). Από τα σωζόμενα στον πάπυρο αποσπάσματα φαίνεται ότι ο Δίας στο σημείο αυτό ήθελε να στείλει απανωτές συμφορές (ôïáô âapple ôïáâè) και να χωρίσει τους θεούς από τους θνητούς (απ ). Όταν ο Απόλλων είδε τους ανθρώπους να υποφέρουν πασχίζοντας να αποτρέψουν το θάνατο των παιδιών τους, «ένιωσε ευχαρίστηση με του ισχυρού πατέρα του το σχέδιο, που μηχανεύτηκε κακά για τους ανθρώπους: φύλλα πολλά πανέμορφα σκορπίσαν απ τα δέντρα και πέσαν χάμω, και πέφταν ώριμοι οι καρποί, και ο Βοριάς τούς θέριζε όπως το θελε ο Δίας, κι η θάλασσα [...] κι όλα τα κλόνιζε, και χάναν οι θνητοί τη δύναμή τους, κι οι σοδειές τους λιγοστεύαν κι ας ήταν άνοιξη» (απ ). 8 Η συμπεριφορά των θυγατέρων του Τυνδάρεω (από τις οποίες η Ελένη είναι στην πραγματικότητα κόρη του Δία) σαφώς συνδέεται με την απόφαση του Δία να ανατρέψει τη σχέση θεών και θνητών και να αποτρέψει τους θεούς από το να αποκτήσουν άλλα θνητά παιδιά. Όπως στη βιβλική ιστορία του Αδάμ και της Εύας, ο άνθρωπος δεν μπορεί να παραμείνει στον παράδεισο δίχως την ηθική συμπαράσταση της γυναίκας. Από μια σύγχρονη οπτική, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ελάχιστα αναφέρονται στον Κατάλογο για την ερωτική πλευρά της σχέσης ανάμεσα σε θεούς 61

10 Θ ΝΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΘΑΝΑΤΟΙ και θνητούς. Η συνεύρεση δηλώνεται με σύντομες φράσεις: «με τη βοήθεια της Αφροδίτης έσμιξε τότε εκείνη [...] και γέννησε» (απ. 23a.35) ή «ο Ποσειδώνας έσμιξε μαζί της [...] κι εκείνη γέννησε» (απ. 43a.55, 58). Ο ποιητής θα αναφέρει γιατί κάποιος θεός ενδιαφέρεται για μια συγκεκριμένη γυναίκα και θα περιγράψει πώς κατάφερε να τη σαγηνεύσει. Ενδιαφέρεται κυρίως για την προσπάθεια να την κατακτήσει και για τα παιδιά που γεννιούνται από την ένωση αυτή. Ταυτόχρονα, προσπαθεί σαφώς να εξηγήσει γιατί στα χρόνια που ακολουθούν, μέχρι και στις μέρες του, οι θεοί έπαψαν να επιλέγουν θνητούς συντρόφους. Στα σωζόμενα αποσπάσματα δεν υπάρχει λεπτομερής περιγραφή τού τι σκέφτονταν οι ίδιες οι γυναίκες για τη σχέση τους αυτή με τους θεούς. Άλλοι ωστόσο συγγραφείς επιχείρησαν να περιγράψουν τη συναισθηματική πλευρά τέτοιων σχέσεων. Οι Ομηρικοί Ύμνοι, μια συλλογή τριάντα τριών επικών ποιημάτων που απευθύνονται σε διάφορους θεούς και θεές, θεωρούνταν κατά την αρχαιότητα έργα του Ομήρου, μολονότι σήμερα οι μελετητές πιστεύουν ότι ήταν έργα διάφορων αοιδών που τα συνέθεσαν λίγο καιρό μετά τη σύνθεση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Ένας από αυτούς, ο Ομηρικός Ύμνος στην Αφροδίτη, περιγράφει την ερωτική σχέση του τρώα Αγχίση με τη θεά Αφροδίτη σε μια προσεκτικά δομημένη και καλοδουλεμένη αφήγηση. Η ίδια η ποιητική δομή υπογραμμίζει την αντίθεση μεταξύ θεών και θνητών. Ο ποιητής του ύμνου αυτού αρχίζει με την επίκληση στις Μούσες να υμνήσουν την Αφροδίτη, τη θεά που ξεσηκώνει τον γλυκό πόθο τόσο στους θεούς όσο και στους ανθρώπους, όπως και σε όλο το ζωικό βασίλειο. Η Αθηνά, η Άρτεμη και η Εστία, οι τρεις παρθένες θεές, είναι οι μόνες που η θεά δεν επηρεάζει καθώς «δεν μπορεί να τις πείσει ούτε να τις εξαπατήσει» (5.7). Μνημονεύοντας αυτές τις σημαντικές θεές πρώτες, πριν αναφερθεί στη δύναμη της Αφροδίτης, ο ποιητής δίνει στο κοινό του την εντύπωση ότι οι πιο πολιτισμένες και παραγωγικές πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης βρίσκονται πέρα από τη δικαιοδοσία της Αφροδίτης και ότι τα δώρα της ενδέχεται να έχουν και μια καταστροφική πλευρά την οποία οι παρθένες θεές σκόπιμα αποφεύγουν. Η Αθηνά, η κόρη του Δία, ενδιαφέρεται για πολέμους, για κατασκευές και για την υφαντική. Η Άρτεμη, η κόρη που ο Δίας απέκτησε με τη Λητώ, ενδιαφέρεται για το κυνήγι, για τις πόλεις όπου επικρατεί το δίκαιο, για τη μουσική και το τραγούδι. Η Εστία, αδερφή του Δία, είναι η μεγαλύτερη από τα παιδιά του Κρόνου και ταυτόχρονα η μικρότερη, εφόσον βγήκε τελευταία από το στομάχι του πατέρα της. Μολονότι ο Ποσειδών και ο Απόλλων ήθελαν να την παντρευτούν, εκείνη αρνήθηκε και ζήτησε 62

11 O I ΘEOI ANAMEΣA ΣTOYΣ ANΘPΩΠOYΣ από τον αδερφό της, τον Δία, να σεβαστεί τον όρκο της να παραμείνει αιώνια παρθένος. Αντί λοιπόν για γάμο, ο Δίας τής έδωσε το προνόμιο να είναι η θεά της εστίας και να λαμβάνει γι αυτό μερίδιο από τις θυσίες που προσφέρονται τόσο στα σπίτια όσο και σε όλους τους ναούς των θεών: «Είναι η πιο σεβαστή από όλες τις θεές για τους θνητούς» (5.32). Η θεά του έρωτα και της επιθυμίας μπορεί να μην είναι ικανή να ασκήσει τα τεχνάσματά της στην Αθηνά, την Άρτεμη και την Εστία, αλλά «κανείς από τους άλλους, είτε μακάριος θεός είτε θνητός, δεν μπορεί να γλιτώσει από την Αφροδίτη» ( ). Η Αφροδίτη έχει τη δύναμη να συσκοτίσει την κρίση κάποιου, και «ακόμα και του Δία το νου παρέσυρε» (5.36). Τον έκανε να ερωτευτεί θνητές γυναίκες, απατώντας τη σύζυγο και αδερφή του, την Ήρα, τη σπουδαιότερη από όλες τις θεές: «Ο Δίας με το πολύτροπο κι αθάνατο μυαλό του πήρε αυτήν, που είχε σύνεση, για νόμιμη γυναίκα του» ( ). Σύνεση και γάμος, όπως αφήνει να νοηθεί ο ποιητής, δεν έχουν καμία σχέση με την Αφροδίτη. Ο Δίας σχεδίασε να ενωθεί η Αφροδίτη με έναν θνητό, ώστε να μην μπορεί να καυχιέται ότι εκείνη έβαλε όλους τους άλλους θεούς και θεές να συνδεθούν ερωτικά με θνητούς. Για να πραγματοποιήσει το σχέδιό του και να την κάνει να γίνει σαν τους άλλους, «φύσησε στα στήθη της πόθο γλυκό να συνδεθεί ερωτικά με έναν θνητό» και, ειδικότερα, να ποθήσει τον Αγχίση, «που είχε την όψη αθάνατου θεού» ( , 55). Είναι φανερό ότι από την οπτική γωνία των θεών υπάρχει κάτι ανάρμοστο στην ερωτική σχέση με θνητούς και στην απόκτηση θνητών απογόνων, αλλά ο ποιητής επιφυλάσσεται να μας το αποκαλύψει παρακάτω. Πρώτα περιγράφει πώς η Αφροδίτη πηγαίνει στην Πάφο, στο ναό της, για να λουστεί και να στολιστεί ( ). Μόλις ντυθεί πηγαίνει στο βουνό Ίδη της Τροίας να συναντήσει τον Αγχίση. Καθώς διασχίζει τα δάση, άγρια ζώα την ακολουθούν κι εκείνη χύνει στην καρδιά τους πόθο γλυκό και όλα ζευγαρωμένα πηγαίνουν να κρυφτούν σε σκιερές σπηλιές. Η Αφροδίτη συναντά τον Αγχίση στη στάνη του να παίζει τη λύρα. Ο Αγχίσης τρομάζει σαν βλέπει «την ομορφιά της, το ανάστημα και τα λαμπρά της ρούχα», τα αστραφτερά κοσμήματά της (5.85). Αμέσως καταλαβαίνει ότι πρόκειται για θεά, «είτε η Άρτεμη ή η Λητώ ή η χρυσή Αφροδίτη, είτε η Θέμις ή η γαλαζομάτα Αθηνά» ή κάποια από τις Χάριτες ή τις Νύμφες των βουνών ( ). Υπόσχεται να της χτίσει ένα βωμό και να προσφέρει θυσίες σ αυτήν όλες τις εποχές του χρόνου. Έπειτα ζητά για ανταπόδοση την εύνοιά της, ώστε να ζήσει μια μακρά κι ευτυχισμένη ζωή και να αποκτήσει καλούς απογόνους: «Κι εσύ, θεά, δώσ μου 63

12 Θ ΝΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΘΑΝΑΤΟΙ την εύνοιά σου, και κάνε με άνδρα σεβαστό ανάμεσα στους Τρώες, να αφήσω πίσω μου γενιά ονομαστή, κι εμέ τον ίδιο πολλά να ζήσω χρόνια και να βλέπω το φως του ήλιου, ευτυχισμένος ανάμεσα στο λαό μου, κι έτσι να φτάσω στα βαθιά μου γηρατειά» ( ). Ο Αγχίσης συμπεριφέρεται όπως είναι φυσικό να συμπεριφέρεται ένας θνητός, όταν βλέπει ξαφνικά μπροστά του έναν όμορφο, καλοντυμένο ξένο. Μόνο που η Αφροδίτη τον ξεγελά. Του λέει ότι δεν είναι θεά, αλλά θυγατέρα του βασιλιά της Φρυγίας, εξηγώντας ότι μπορεί και μιλά τη γλώσσα του διότι είχε τρωαδίτισσα τροφό, και ότι ο Ερμής την οδήγησε σ αυτόν για να γίνει γυναίκα του και μητέρα των παιδιών του. Του ζητά να την οδηγήσει στους γονείς και τα αδέρφια του και να μηνύσει στους δικούς της να του στείλουν τα γαμήλια δώρα: «Αυτά να κάνεις και να ετοιμάσεις το όμορφο γαμήλιο γεύμα με τις τιμές που πρέπει και στους θνητούς και στους αθάνατους» ( ). Κατόπιν του εμφυσά τον πόθο στην καρδιά του και τον κάνει ανυπόμονο. Της λέει: «Αν στο δικό σου ανέβω το κρεβάτι, γυναίκα που είσαι όμοια με θεά, είμαι έτοιμος και στον Άδη να κατέβω» ( ). Γρήγορα της βγάζει όλα τα περίτεχνα ρούχα και τα κοσμήματα με τα οποία την είχαν στολίσει οι Χάριτες στην Πάφο. Ο ποιητής δεν περιγράφει την ερωτική πράξη, απλώς καταγράφει ότι έγινε. Αντ αυτού, υπογραμμίζει τη διαφορά ανάμεσα στη θεϊκή και την ανθρώπινη γνώση: «Κι έπειτα με τη θέληση των θεών και της μοίρας, έσμιξε με τη θεά ο θνητός, χωρίς καλά καλά να ξέρει τι έκανε» ( ). Η Αφροδίτη κοιμίζει τον Αγχίση κι έπειτα ντύνεται και στέκεται δίπλα στο κρεβάτι του. Έχοντας αποβάλει την όψη της νεαρής παρθένου, εμφανίζεται με τη δική της μορφή, με το κεφάλι της να αγγίζει το δοκάρι της στέγης και «με το κάλλος της το αθάνατο να λάμπει, το κάλλος της Κυθέρειας με τα όμορφα στεφάνια» ( ). 9 Η θεά ξυπνά τον θνητό εραστή της απότομα και τον κοροϊδεύει, εφόσον γνωρίζει τις απαντήσεις σε κάθε ερώτηση που του απευθύνει: «Σήκω, γιε του Δάρδανου, γιατί έχεις βυθιστεί σε αξύπνητο ύπνο; Και πες μου, σου μοιάζω να μαι ίδια με αυτήν που πρωτοαντίκρισες;» ( ). Ο Αγχίσης τρομάζει και καλύπτει με το χιτώνα το κεφάλι του: «Μόλις σε πρωτοαντίκρισα, θεά, κατάλαβα πως ήσουνα αθάνατη, αλλά κι εσύ δεν μου είπες την αλήθεια. Σε ικετεύω, στο όνομα του Δία με την αιγίδα, μην με αφήσεις αδύναμος να καταντήσω στους ανθρώπους μα σπλαχνίσου με, γιατί καλό δεν βλέπει στη ζωή του όποιος με αθάνατη έχει κοιμηθεί» ( ). Ο Αγχίσης δεν εξηγεί γιατί φοβάται μήπως χάσει τη δύναμή του σε σημείο που να μην μπορεί πια να ζήσει, αλλά σε άλλους μύθους ο εραστής μιας θεάς πεθαίνει: η Άρτεμη σκοτώνει τον εραστή της Αφρο- 64

13 O I ΘEOI ANAMEΣA ΣTOYΣ ANΘPΩΠOYΣ O Δίας τραβά τον Γανυμήδη κοντά του. Ο Γανυμήδης κρατά έναν κόκορα που του χάρισε ο Δίας. (Ερυθρόμορφη κύλικα, π.χ., από τον Zωγράφο της Πενθεσίλειας. Εθνικό Μουσείο, Φεράρα, Ιταλία, 9351.) δίτης, τον Άδωνη, και ο Δίας σκοτώνει τον εραστή της Δήμητρας, τον Ιασίονα. Η Αφροδίτη, ωστόσο, τον καθησυχάζει: δεν έχει τίποτα να φοβηθεί γιατί οι θεοί τον αγαπούν και εκείνη θα γεννήσει ένα γιο που θα είναι πρώτος ανάμεσα στους Τρώες και θα αποκτήσει πολλούς απογόνους. Το όνομά του θα είναι Αινείας «γιατί μεγάλη με έχει ζώσει στεναχώρια [ åófió [...] ô Ô ], που σε κρεβάτι έπεσα θνητού» ( ). Αυτό που τη στεναχωρεί είναι το γεγονός ότι ο Αγχίσης είναι θνητός, όχι αυτή καθαυτήν η ερωτική συνεύρεση μαζί του, διότι και ο ίδιος και ο γιος τους θα πεθάνουν, όπως και όλοι οι απόγονοί τους. Η Αφροδίτη τού εξηγεί στη συνέχεια ότι οι Τρώες πάντα έμοιαζαν στην όψη με τους αθάνατους θεούς. Ο Δίας άρπαξε έναν από αυτούς, τον Γανυμήδη, και τον έκανε αθάνατο, δίνοντας αθάνατα άλογα στον πατέρα του, τον Τρώα, για να τον αποζημιώσει για την απώλεια του γιου του. Η θεά της αυγής, η Ηώς, άρπαξε τον τρώα πρίγκιπα Τιθωνό, και παρότι ζήτησε από τον Δία να του χαρίσει την αθανασία, ξέχασε να του ζητήσει να του δώσει και την αιώνια νεότητα. Έτσι, όταν άρχισε ο Τιθωνός να γερνά, εκείνη τον εγκατέλειψε, κι όταν γέρασε για τα καλά τον φυλάκισε σε ένα δωμάτιο. Οι θεοί, που είναι αιώνια νέοι και ωραίοι, νιώθουν ιδιαί- 65

14 Θ ΝΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΘΑΝΑΤΟΙ τερη απέχθεια για τα γηρατειά, όπως αποκαλύπτει η Αφροδίτη στον Αγχίση: «Δεν θα θελα μαζί μου να σε πάρω ανάμεσα στους αθανάτους κι αθάνατος να ζεις αιώνια σαν κι εκείνον [τον Τιθωνό]. Αν βέβαια είχες πάντα την τωρινή μορφή και το παράστημά σου, άντρα μου θα σε αποκαλούσα τότε και στεναχώρια ποτέ δεν θα ερχόταν την καρδιά μου να τυλίξει. Τώρα όμως γοργά τα γηρατειά θα σε τυλίξουν, πικρά κι οδυνηρά, τα γηρατειά που οι θεοί μισούν» ( ). Η Αφροδίτη είναι επίσης οργισμένη γιατί δεν μπορεί πλέον να καυχηθεί ότι έβαλε τους άλλους θεούς να ζευγαρώσουν με θνητούς, εφόσον το ίδιο έκανε και εκείνη. Νιώθει επίσης ντροπή, «γιατί τυφλώθηκα κι έκανα μια τρέλα ασυγχώρητη, έχασα τα μυαλά μου: πλάγιασα με θνητό και τώρα έχω παιδί μες στην κοιλιά» ( ). Λέει στον Αγχίση ότι οι νύμφες του βουνού θα φροντίσουν το γιο της μέχρι να γίνει πέντε ετών. Κατόπιν θα το φέρουν στον Αγχίση. Ο Αγχίσης πρέπει να πει ότι το αγόρι είναι παιδί μιας νύμφης και να μην καυχηθεί ότι η μητέρα του είναι η Αφροδίτη, γιατί αλλιώς ο Δίας θα τον κάψει με τον κεραυνό του: «Αυτά είχα να σου πω κι εσύ βάλ τα καλά στο νου σου, κράτα το στόμα σου κλειστό και τίποτα μην φανερώσεις, γιατί αλλιώς να τρέμεις την οργή των θεών. Αυτά είπε και πέταξε στον ουρανό με τους ανέμους» ( ). Ο Αγχίσης μένει κατόπιν μόνος, με τη ζωή του να έχει πλήρως ανατραπεί. Και η Αφροδίτη όμως είναι δυστυχισμένη, εξαιτίας του πλήγματος που δέχτηκε η περηφάνια της και διότι ήρθε σε επαφή με τον πόνο και τη φθορά που χαρακτηρίζουν τη θνητή φύση των ανθρώπων. Αν ο ποιητής αυτός ήταν ο ποιητής του Καταλόγου, θα είχε τονίσει ενδεχομένως πόσο βλαβερές ακόμα και για τους θεούς είναι οι ενώσεις τους με θνητούς, παρότι οι θεοί είναι απαλλαγμένοι από έγνοιες. Βεβαίως οι θεές μητέρες υποφέρουν όταν τα παιδιά τους κινδυνεύουν. Στην Ιλιάδα, η Αφροδίτη τραυματίζεται στην Τροία από τον Διομήδη όταν σπεύδει να βοηθήσει το γιο της Αινεία και η Θέτις θρηνεί το γιο της Αχιλλέα, πριν ακόμη αυτός πεθάνει (Ιλιάδα Ε , Ω 84-86). Ένα αγαπημένο θέμα στην αρχαία ελληνική τέχνη ήταν η θεά της αυγής, η Ηώς, που κρατάει στην αγκαλιά της το γιο της Μέμνονα. Ίσως το θέμα αυτό να έδινε παρηγοριά σε όσες μητέρες είχαν χάσει στον πόλεμο τους γιους τους. 10 Και οι θεοί όμως θρηνούν για το θάνατο των παιδιών τους. Τα μάτια του Δία τρέχουν αίμα όταν ο γιος του Σαρπηδόνας κινδυνεύει να σκοτωθεί από τον Πάτροκλο, ενώ ο Άρης χτυπιέται από θλίψη και οργή όταν ανακαλύπτει ότι ο γιος του Ασκάλαφος σκοτώθηκε στη μάχη (Π , Ο ). Η σχέση με θνητούς μπορεί να φέρει λύπη και σε θεούς που δεν συνδέονται μαζί τους με δεσμούς αίματος. Στην Οδύσσεια, η Καλυψώ δεν θέλει να αφήσει τον Οδυσσέα να φύγει. Σε μετα- 66

15 O I ΘEOI ANAMEΣA ΣTOYΣ ANΘPΩΠOYΣ γενέστερες εκδοχές του μύθου, η Αφροδίτη θρηνεί για τον εραστή της Άδωνη και η Άρτεμη οργίζεται με το θάνατο του Ιππόλυτου, του συντρόφου της στο κυνήγι. Οι σχέσεις με θνητούς έχουν τα μειονεκτήματά τους ακόμα και για τους θεούς, καθώς τους φέρνουν σε επαφή με τον πόνο και το θάνατο, πράγματα άγνωστα στην αιώνια ζωή τους. Για τους θνητούς, επίσης, η επαφή με τους θεούς είναι, στην καλύτερη περίπτωση, και αγαθό και συμφορά. Ο Αγχίσης αποκτά ένα γιο που αναδεικνύεται σε σπουδαίο ήρωα. Η πριγκίπισσα όμως την οποία νόμιζε ότι είχε παντρευτεί εξαφανίζεται από τη ζωή του. Η Αφροδίτη δεν επιστρέφει ποτέ ξανά σ αυτόν, ούτε καν για να του φέρει το παιδί τους. Δεν πήρε ποτέ σύζυγό του μια θνητή. Εφόσον όλοι στην Τροία γνωρίζουν ποια είναι η μητέρα του Αινεία, φαίνεται ότι ο Αγχίσης αποκάλυψε τελικά το μυστικό και τιμωρήθηκε γι αυτό. Ο Τιθωνός απόλαυσε κάποια χρόνια ως σύζυγος της Ηώς, αλλά η αθανασία δίχως την αιώνια νεότητα του έφερε τελικά δυστυχία. Η θεά εγκατέλειψε το κρεβάτι του μόλις άρχισαν να ασπρίζουν τα μαλλιά του και αργότερα τον έκλεισε σε ένα δωμάτιο: «Είναι η φωνή του σαν και πρώτα θαλερή, αλλά τα μέλη του δεν έχουν πια απ τα γηρατειά την πρώτη δύναμή τους» (Ομηρικός Ύμνος στην Αφροδίτη ). Για τις θνητές γυναίκες, η ένωση με κάποιο θεό έχει πάντα ως αγαθό αποτέλεσμα την απόκτηση ενός παιδιού, «γιατί καρπίζει πάντα το κρεβάτι των θεών» (Κατάλογος Γυναικών απ ). Τα παιδιά αυτά, αντίθετα από τα κοινά παιδιά, όχι μόνον είναι βέβαιο ότι θα επιβιώσουν, αλλά αναδεικνύονται σε σπουδαία πρόσωπα, γίνονται ήρωες ή ιδρυτές πόλεων. Ωστόσο ο θεός εγκαταλείπει συνήθως τη θνητή γυναίκα αμέσως μετά την ερωτική τους συνεύρεση και δεν τη βοηθά να αναθρέψει τα παιδιά του. Η γυναίκα αφήνεται στην τύχη της και ενδέχεται να ζήσει για ένα διάστημα μια άθλια ζωή προτού ο θεός ή κάποιο απ τα παιδιά τους έρθει να την απαλλάξει από τα βάσανά της. 11 Οι συνθήκες στις οποίες ζουν οι θεοί τούς απαγορεύουν να μοιραστούν τη ζωή τους με τους θνητούς. Απεχθάνονται τα γηρατειά και τη φθορά και προσπαθούν να αποφύγουν τη θλίψη και το θάνατο που είναι αναπόφευκτες συνέπειες της ανθρώπινης φύσης. Λατρείες που καθιέρωσαν οι θεοί Οι θεοί παρεμβαίνουν επίσης στη ζωή των ανθρώπων για να διασφαλίσουν τις τιμές που απαιτούν από τους θνητούς. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, το έθιμο της θυσίας προέκυψε από τα κοινά γεύματα θεών και θνητών πριν οι θεοί θέσουν τέρμα 67

16