Η lοιορίο Inc Τ ρέωοc

Transcript

1 Μισέ" Φουκώ Η lοιορίο Inc Τ ρέωοc Ι HpIDιmic

2 Μισέλ Φουκώ: 1στορία της τρέλας

3 ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ ΗΡΙΔΑΝΟΣ

4 Τίτλος 'fov ya),lι'wv JtIIwwniJtov. HiSIoIre de la JolIe, a Ι'.μ classique EdiIions Gallim.rd Η h:δοση αύτή dιcoλ.oubal την Ιιcδoση PlOU Μετάφραση όπα τά ΥαλλιΧά ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑ1Ζ0ΠΟΥΛΟΥ e ΕΚΔΟΣΕΙΣ HPlΔANOΣ Ζωοδ. Πηγής 79. Τ.Κ Αθήνα Τηλ.: Tηλ. Fax: ISBN αι2-2

5 Είσαγωγή Πασκάλ: «δλοι οι άvt}ρωποι ειναι τόσο άναπόφευκτα τρελοι πον, δποι.ος δh- ειναι τρελός, ειναι διπλά τρελός». Κι άκόμη Ινα κείμενο, του Ντοστογιέφσκι α'ύτην τη φορά, άπο το ~~~;;υ7ε~~ ;~~~VΖ~~~έ~~κόtg~~I~α~~~~~\r~tσ;ι~ μέσα το γείτονά σου». Πρέπει νά γραφτεί ή Ιστορία αυτης της «διπλής τρέλας» --α'ύτης της τρέλας που κάνει τους άvt}ρώπους να χρησιμοποιουν, για να έπικοινωνουν και ν' αναγνωρίζονται, την άνοικτίρμονη γλώσσα της μη-τρέλας, με το δικαίωμα που τους δίνει ή κυρίαρχη λογικη να κλείνουν μέσα το γειτονά τους πρέπει να ξαναβρε&ί ή στιγμη αυτης της συνωμοσίας, πριν έγκαταστα'ftεί όριστικα στο βασίλειο της άλή&ιας, πριν την άναζωπυρώσει ό ζήλος της άντίδρασης. Πρέπει να προσπαδήσουμε, ψάχνοντας μέσα στi}ν Ιστορία, νά συναντήσουμε το βα'ftμο μηδh- της Ιστορίας της τρέλας, τη στιγμη που ειναι άκόμη tμπειρία αδιαφοροποίητη, tμπειρία που 6 χωρισμος τρέλας και' λογικής δh- fχει προφτάσει ακόμη να διχάσει. Πρέπει, πιάνοντας τα χνάρια της άπ' την άρχή, νά περιγράψουμε α'ύτην τη «διπλη τρέλα» πον, με τη χειρονομία της, lxave άπο f'να σημείο και' μετα τη Λογικη και την Τρέλα να ξεπέσουν σε πράγματα άπ' άκρη σ' ΙΙκρη tξωτερικά, κουφα σε κά& ΙΙκουσμα και' σχεδόν νεκρά το fva για τ' Cιλλo. Πατάμε σίγουρα σ' άβολη περι.οχή. Για να τη διασχίσουμε 'ftα χρειαστεί ν' αρνη&iίμε το βόλεμα που προσφέρουν οι xα'ftteρωμένες άλή&ιες, κι ούτε στιγμη να μην άφε&υμε να μας δδηγήσουν οι τυχόν έπιστημονικες γνώσεις μας για την τρέλα. Καμια άπο τις άντιλήψεις της ψυχο-πα&λογίας δεν 'fta πρέπει να παίξει ρόλο κα&δηγητικο καί, κυρίως, με το παιγνίδι τών συνεπάγωγων άναχρονισμών. ΤΟ κα&ριστικο ειναι ή χειρονομία που διαχώρισε την τρέλα, κι δχι ή έπιστήμη που κα'ftιερώth]xe, δταν πια ειχε συντελεστεί ό διαχωρισμος κι δταν ή τάξη

6 ειχε αποκατασταt}εί. ΚαΙ. πρώτιστη ot σημασία εiνα~ ή τομη που xat}ltqωot την απόσταση ανάμεσα στη λογικη και στη μη-λογική, γιατί, δλοφάνερα, από δω ξεκινά ή καταδυνάστευση που ασκεί ή λογικη πάνω στη μη-λογική, και που στόχο της fχει να της στερήσει κάt}ε &.λήt'tεια που μπορεί να κλείνει σαν τρέλα, σαν παράπτωμα η σαν αρρώστια. θα πρέπει λοιπόν, μιλώντας γι' αύτην την πρωταρχικη διαμάχη, να μην περιμένουμε τη νίκη, άλλα oiίτε και ν' αποβλέπουμε ot μια νίκη' να μιλήσουμε για τίς χειρονομίες αύτtς κοιταγμένες μέσα στην ίστορικη προοπτική τους, αφήνοντας ανοιχτό τό κάt}ε τι. που μπορεί να μοιάζει μt ίιπόt}εση τελειωμένη, μ' ΙΠανάπαυση μες ot μιαν άλήt}εια να μιλήσουμε γι&. κείνη τη χειρονομία της τομής, γι' αύτην την απόσταση, για τό κενό αύτό που &.νοίχτηκε ανάμεσα σ' δ,τι ειναι και σ' δ,τι δεν ειναι «λογική», δίχως να δίνουμε βάση στους ίσχυρισμους της λογικης δτι αποτελεί μιαν δλότητα. Τότε, και τότε μοναχά, t}α μπορέσει να φανεί ή περιοχη έκείνη δπου δ τρελός κι δ γνωστικός, οί δυό χωρισμένοι τώρα πια ανitρωπoι, ειναι ακόμη αδιαχώριστοι καί, σε μια γλώσσα πoλ'ij πιό πηγαία, ό.δρη και πολυ πιό φρέσκια από τη γλώσσα της έπιστήμης, λένε τα λόγια της ρήξης τους, λόγια που με τρόπο φευγαλέο μαρτυρouν δτι ακόμη μιλιούνται. Σ' αύτόν τό διάλογο τρέλα και. μη-τρέλα, λογικη και. μη-λογικη άντιφάσκouνε συγκεχυμένα: πρίν γεννηt}οuν. ειναι άχώριστες' κι δταν χωρίζονται, ύπάρxouν ή μια μόνο για την άλλη, ή μιά μόνο ώς πρός την liλλη. Ό σύγχρονος άνitρωπoς. καταμεσις στόν άδιατάραχτο κόσμο της διανοητικης πάt}ησης, δεν έπικοινωνεί πια με τόν τρελό: από τη μια στέκεται δ λογικός άνitρωπoς. που για τα ζητήματα της τρέλας Κα'6ιστά ίιπεύ-duνo τό γιατρό κι Ιτσι αποκλείει κάt}ε άλλο δρόμο ΙΠαψης με την τρέλα, αφήνοντας ανοιχτό μονάχα έκείνον που περνά μέσ' από τόν άφηρημένο και γενικευτικό χαρακτήρα της &.ρρώστιας από την άλλη πλευρά, στέκεται δ άνitρωπoς της τρέλας' αύτός δεν ΙΠικοινωνεί μt τους άλλους παρα μονάχα μέσ' από μια λογική, τό [δια αφηρημένη, που αποτελεί έπιταγή, καταναγκασμό σωματικό και. "i)i}ικό, ανώνυμη πίεση της δμάδας, απαίτηση για συμμόρφωση. 'Όσο για γλώσσα κοινή, δεν ίιπάρχει' ~,καλύτερα, δεν ύπάρχει πιά' ή xai}ltqωoη της τρέλας σαν αρρώστιας διανοητικης, στό τέλος τού 180υ αίώνα, φανερώνει περίτρανα τόν κομμένο διάλογο, κάνει τό διαχωρισμό Ινα δεδομένο και. βουλιάζει στη λησμονια δλες έκείνες τις μισοπρόφερτες λέξεις. δίχως σόνταξη xat}oqlσμένη, τα σχεδόν ψελλίσματα που.άλλοτε ίιπηρετούσαν τη ~~~:~η~ν~~ζσgεν~~~;~;ρ~α~~~~~κςή~~ i~~ι~η~ ~ την τρέλα, δεν κατάφερε να έπικρατήσει παρα μόνο lπειτα από

7 μια τέτοια σιωπή. Δεν προσπάih)σα να γράψω την ίστορία αύτης της γλώσσας, άλλα μάλλον την άρχαιολογία αύ.της της σιωπης. Οί άρχαίοι "Ελληνες ειχαν κα&ιερώσει μια σχέση με κάτι που όνόμαζαν έ αύτη δεν λειτουργούσε μόνο σαν καταδίκη " ού Καλλικλη άρκεί για να το κι αν τα λόγια τους φτάνουν σε μάς περασμένα κιόλας μέσ' άπ' την καih)συχαστικη διαλεκτικη τού Σωκράτη. 'Ωστόσο ό άρχαίος Α6Υος δεν ειχε άντίi}ετο. Ό Εύρωπαίος, μέσ' άπο τα βάih) τού MEoaiωya,lXEt σχέση μέ κάτι που συγκεχυμένα όνομάζει: Τρέλα, Παράνοια, Παραλογισμό. Και nti}avbv ό δυτικος Λόγος να χρωστά τη βαtl-ύτερη ούσία του σ' αύτην τη σκoτειvη παρουσία, δπως άκριβώς ή σωφροσύνη τών σωκρατικών συνομιλητών χρωστά κάτι άπο την παρουσία της στην άπειλη της ύβρεως. Πάντως ή σχέση Λόγου -Παράλογου άποτελεί, για τόν δυτικο πολιτισμό, μια άπο τις διαστάσεις τού χαρακτήρα του' συνοδεύει τα βήματά του πολυ πριν άπο τόν 'Ιερώνυμο Bosch, και i}q τόν άκoλoυttήσει πολυ μετα τόν Nietzsche και τον Artaud. Τί νόημα λοιπόν μπορεί νά 'χει μια τέτοια άντιμετώπιση της τρέλας, που επιχεr.ρεί να ψάξει κάτω άπο την επιφάνεια της γλώσσας της λογικής; Πού i}cr. μπορούσε να μάς βγάλει fνας προβληματισμός, που δεν i}hh τα Ιρωτήματά του άκολουi}ώντας τη λογικη μέσα στο όριζόντιό της γίγνεσfl'αι, άλλα προσπαi}ei να ξαναχαράξει μέσα στο χρόνο κείνη τη oτai}eρyι κάi}ετο που κάνει τόν εύρωπαϊκό πολιτισμό, σ' δλη του τη διάρκεια, ν' άντιπαραβάλλεται με δ,τι δεν ειναι και να μετριέται σύμφωνα με το χάος του; Προς ποιά περιοχη λοιπόν i}ά 'πρεπε να κατευ<hrvooύμε, τέτοια που μήτε ή Ιστορία της γνώσης ειναι, μήτε κι ή σκέτη Ιστορία, που δεν έλέγχεται ο{iτε άπο την τελεολογία της άλήiπιας, ο{iτε άπο τη λογικη αλληλουχία τών αττιων. που δεν άποκτούν άξία και νόημα παρα μόνο μετα άπ' τόν διαχωρισμό; Άναμφίβολα, προς μια περιοχη δπου έκείνο που άποτελεί πρόβλημα δεν ειναι ή ταυτότητα ένοςπολιτισμού, άλλα τα δριά του. Ή κλασικη εποχη ι ---άπο τον WiIIis ~ως τον PineI 2, άπο τη μανία τού 'Ορέστη τού Ρακίνα μέχρι την Ίουλιέπα τού μαρκήσιου ντε Sade και το Σπίτι του Κουφου τού Goya -, καλύπτει άκριβώς το χρονικο διάστημα δπου τροποποιείται και διευi}ετείται ή γλώσσα της συναλλα-γης άνάμεσα στην τρέλα και τη λογική, με τρόπο ριζικό. Στην Ιστορία της τρέλας, τούτη

8 την άλλαγη τη σημαδεύουν δυό γεγονότα, με μια κα~αρότητα μοναδική: τό 1657, ή δημιουργία τού Γενικού Νοσοκομείου' και ή «μεγάλη έυχά'6ειρξη τών φτωχών»' τό 1974, ή «άπελευitέρωση» τών ~ειστων της Bicetre 4 'Ανάμεσα σ' αύτα τα δυό μοναδικά και συμμετρικά γεγονότα, κάτι πραγματώνεται, που ό διφορούμενος χαρακτήρας του liφησε άμήχανους τους ίστορικους της Ιατρικης: για μερικούς, Ιχουμε fva φαινόμενο τυφλης καταπίεσης μέσα σ' fva άπολυταρχικό κα'6εστώς' liλλoι πάλι δμως βλέπουν την φιλα~ρωπία και την Ιατρικη ν' ανακαλύπτουν βα~μιαία την τρέλα μέσα στην ~ετικη άλή'6εια της. Πράγματι, ή δομη που σχηματίζουν αύτες οι δυό άντίστροφες έρμηνείες, μπορεί βέβαια να μη δίνει μια λύση στό διφορούμενο χαρακτήρα τους, άλλά σίγουρα τον κα&ρίζει. Αύτη ή δομη δείχνει όλοκάitαρα τό πέρασμα άπό την μεσαιωνικη και ούμανιστικη έμπειρία της τρέλας στη δικιά μας έμπειρία, που την τρέλα την περιορίζει αύστηρα μέσα στά πλαίσια της διανοητικης πάthjσης. 'Από τον Μεσαίωνα μέχρι την 'Αναγέννηση, ή σύγκρουση τού α~ρώπoυ με την τρέλα ηταν μια σύγκρουση δραματική, που τον lφερνε αντιμέτωπο με τις μυστικες δυνάμεις τού κόσμου ή έμπειρία αύτη τυλίγονταν μέσα σε κατακλυσμους άπό εικόνες παράξενες, εικόνες της Πτώσης, της Κρίσης, της Μεταμόρφωσης κι δλων τών liλλων 'δαυμαστών μυστικών της Γνώσης. Στην εποχή μας, ή τρέλα φιμώνεται μέσα στην μακαριότητα μιας επιστημονικης γνώσης που την άναλύει τόσο ύπερβολικά, ώστε στό τέλος την ξεχνάει' τό πέρασμα άπό τη μια έμπειρία στην liλλη lγινε μέσα σ' lvav κόσμο στερημένο άπό εικόνες και '6ετικότητα, κι όδήγησε σ' fva ειδος σιωπηλης διαφάνειας που έκδηλώνεται σαν '6εσμός βουβός, ασχολίαστη χειρονομία, γνώση επιφανειακη -δηλαδη μια τεράστια, άκίνητη δομή ή δομη αυτη δεν ανήκει ούτε στό χώρο τού δράματος, ο-ιίτε και της γνώσης. Μας δείχνει τό σημείο δπου ή Ιστορία καthjλώνεται ανίσχυρη μπροστα στι)ν τραγικότητα τού ά~ρώπoυ, αύτην που 000 επιχειρεί να έξαλείψει, τόσο καταφέρνει να παγιώνει.

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ «Stu}tifera Navis» Γύρω άπ' τα τέλη του Μεσαίωνα, ή λέπρα Ιξαφανίζεται άπό τόν δυτικό κόσμο. Στα περι'ftώρια της άνδρώπινης κοινότητας, xovτα στις πύλες τών πόλεων, ξαπλώνovται ~ρημες πια έκτάσεις που αν χι ή αρρώστια lπαψε να μαστίζει, τίς άφησε στείρες χι ακατοίκητες για μεγάλα χρονικι':ι διαστήματα. Τούτες οι έκτάσεις των λεπρών, για αιώνες '6-' άνήκουν στό χώρο τού άπάv&ρωπου. Άλλά άπό τόν 140 μέχρι τον 150 αιώνα, tta τους λάχει να γνωρίσουν και 'θ-ι':ι χρειαστεί να ξορκίσουν μια νέα ένσάρκωση του κακού, ~ναν άλλο μορφασμο του φόβου, αναβιώσεις τελετουργιών έξαγνισμού και διαπόμπευσης. Άπό τις άρχες τού Μεσαίωνα και μέχρι το τέλος τών Σταυροφοριών, τα λεπροκομεία ειχαν πολλαπλασιαστεί κι οί «καταραμένες» πολιτείες τους ε{χαν πλη&ίινει σ' όλόκληρη την Ευρώπη. Σύμφωνα με τόν Ματ6-αίο Paris, ύπηρχαν γύρω στις σ' δλη τη χριστιανοσύνη. Πάντως, γύρω στό 1266, την έποχι) που 6 Λουδοβίκος 6 Η' Τδρυσε τό '6-εσμό των λεπροκομείων στiι Γαλλία, βρίσκουμε καταγραμμένους πάνω άπό ΚαΙ μόνο στiιν έπισκοπη τού Παρισιού ύπηρχαν f:ως 43: άνάμεσά τους ήσαν τό Bourg -le -Reine, τό Corbeίl, τό Saint -Valere, και το φρικαλέο Champ -ΡΟΟΓΓί. Ήταν έπίσης και τό Charenton. τα δυό μεγαλύτερα βρισκόνταν στα περίχωρα τού Παρισιού -Saint -Germain και Saint -Lazare: τα όνόματά τους '6-ά τα ξανασυναντήσουμε μπροστά μας, δεμένα με την Ιστορία μιας άλλης μάστιγας. ΓιατΙ μετα τόν 150 α[ώνα, δλα άδειάζουν' τό Saint -G~rmain άπό τόν έπόμενο αίώνα '6-α γίνει άναμορφωτήριο γιά παραστρατημένους νέους και στό Saint - Lazare, πριν άπό την έποχη του Saint -Vincent, δέν 'ft' άπομείνει παρα μόνο ~νας λεπρός, «6 κύριος Langlois, δικηγόρος στό λαϊκό δικαστήριο». Τό λεπροκομείο τού Nancy που λογαριάζονταν άνάμεσα στά μεγαλύτερα της Ευρώπης, την έποχι) της άντιβασιλείας της Μαρίας τών Μεδίκων δέν στεγάζει παρα τέσσερεις λεπρούς. Σύμφωνα με τ' 'Απομνημονεύματα του Catel, 'fto: πρέπει να

10 ύπήρχαν γύρω στα 29 νοσοκομεία στην Τουλούζη, πρός το τέλος τού Μεσαίωνα: 7 ησαν λεπροκομεία' άλλά στις άρχες τού 170υ αιώνα δεν άναφέρονται παρα μόνο 3: ΤΟ Saint -Cyprien, τό Arnaud -Bernard και το Saint -Michel. Στον κόσμο άρέσει να γιορτάζει την tξαφάνιση της λέπρας: το 1635, οί κάτοικοι της Reims ~καναν μιαν Οτίσημη πομπη για να ευχαριστήσουν το {ted που άπάλλαξε την πόλη τους άπ' αύτη τη μάστιγα. Κιόλας εναν αιώνα νωρίτερα, ή βασιλικη tξουσία ειχε άναλάβει τον lλεγχο και την άναδιοργάνωση αύτης της τεράστιας περιουσίας πού άντuτρoσώπευαν τ' άκίνητα περιουσιακα στοιχεία τών λεπροκομείων. Στις 19 Δεκέμβρη τού 1543 ό Φραγκίσκος δ Α ι διέταξε την άπογραφη και την καταγραφή τους «για να βάλει μια τάξη στό τεράστιο χάος πού Οτικρατούσε τότε στα λεπροκομεία». Με τη σειρά του κι δ 'Ερρίκος δ ΔΙ, σ' l"να διάταγμα τού 1606, προστάζει μιαν άνα{tεώρηση τών λογαριασμών και όρίζει να δοi}οίiν «τα δημόσια χρήματα πού i}' άπόδινε ό lλεγχος αύτος για τη συντήρηση τών φτωχών παλατιανών και τών άνάπηρων στρατιωτών». ΤΟ ίδιο αίτημα tλtyxου Οταναλαμβάνεται στις 24 τού 'Οκτώβρη τού 1612, άλλα τη φορα αύτη σκέφτονται να χρησιμοποιήσουν τα καταχρασμένα χρήματα για την τροφη τών φτωχών. ΕΙναι γεγονός δτι τό πρόβλημα των λεπροκομείων δεν τακτοπoιήi}ηκε στη Γαλλία πριν άπ' τό τέλος τού 170υ αιώνα, και Τι τεράστια οικονομική σημασία του προκαλεί πάμπολλες συγκρούσεις άφού, μόνο στiιν Οταρχία τού Dauphine, άκόμη και τό 1677 ύπήρχαν 44 λεπροκομεία. Στις 20 Φλεβάρη τού 1677 ό Λουδοβίκος ΙΔ ι tκχωρεί στα τάγματα μοναχών τού Saint -Lazare και τού Mont -Carme! τα άγαi}α δλων τών στρατιωτικών και νοσοκομειακών ταγμάτων. τα ύποχρεώνει ν' άναλάβουν τη διαχείριση των λεπροκομείων τού βασιλείου. Είκοσι χρόνια άργότερα, το διάταγμα τού 1672 άνακαλείται καί, με μια σειρα μέτρων πού κλιμακώνονται άπό το Μάρτη τού 1693 μέχρι τον 'Ιούλη τού 1695, τα περιουσιακα στοιχεία τών λεπροκομείων i}' άvήκoυν τού λοιπού στ' δλλα νοσοκομεία και φιλαvf}ρωπικα ίδρύματα. Οί λίγοι λεπροί, σκορπισμένοι άκόμη στην τύχη στα 1200 ίδρύματα που παραμένουν άνοιχτά, 'δα μαζευτούν στο Saint -Mesquin, κοντα στήν 'Ορλεάνη. ΟΙ διατάξεις α1ιτες tφαρμόστηκαν πρώτα στό Παρίσι, δπου Τι Βουλη μεταβίβασε τα εισοδήματα αύτού τού είδους στό Γενικό Νοσοκομείο. Μιμητές βρηκε και στα Οταρχιακα δικαστικα σώματα, κι ftol ή Τoυλoiιζη tκχωρεί τις περιουσίες τών λεπροκομείων της στο Νοσοκομείο 'Ανιάτων (1696)' Τι περιουσία τού λεπρόκσμείου τού Beaulieu στη Νορμανδία περνά στό Hote! -de -Dieu της Caen, και τού Voley ατό νοσοκομείο τού Saint - Foy. Σαν μαρτυρία 'δα μείνει μονάχα, πλάϊ σε κείνον τού 10

11 Saint - Mesquin, ό περίφραχτος χώρος γιο. λεπρους του Ganets, κοντά στο Bordeaux. Για ένάμισι έκατομμύριο κατοίκων, τον 120 αιώνα, μόνο στην Άγγλία και στι) Σκωτία ειχαν ανοίξει 220 λεπροκομεία. Άλλά τον 150 αιώνα το ρηγμα αρχίζει κιόλας ν' ανοίγεται δταν το 1342 ό Ριχάρδος ό ΓΙ διατάζει μια ~ρευνα στο νοσοκομείο του Ripon, δεν ύπάρχουν πιο. λεπροι και' τα αγα;&α του Ιδρύματος το. μοιράζει στους φτωχούς. Ό αρχιεπίσκοπος του Puisel στο τέλος του 120υ αιώνα ειχε ίδρύσει n.a νοσοκομείο δπου, το 1434, μόνο δυο ~έσεις προορίζονταν για λεπρούς, και' έφόσον -&0. παρουσιάζονταν τέτοιες περιπτώσεις. Στο. 1348, το μεγάλο λεπροκομείο του Saint - Alban δεν στεγάζει πια παρά μόνο τρείς αρρώστους το νοσοκομείο του Romenall, στο Κέντ, αδειάζει κι έγκαταλείπεται κι αίιτο 24 χρόνια αργότερα, απο ~~~~~~y::~:. ει;: ι~:~~~οτ~ο~:~~:vμ~ο~~υ~;~~~ το. πιο σημαντικά στην 'Αγγλία την έποχη της Έλισσάβετ δεν ύπηρχαν έκεί παρα δυο ατομα καί, τελικά, το 1627 καταργή {toηκε. την {δια ύποχώρηση της λέπρας τη συναντάμε και' στην Γερμανία, δμως κάπως πιο αργή κι ακόμη συναντάμε απαράλλαχτα μέτρα μετατροπης τών λεπροκομείων που μάλιστα το. έπισπεύδει, δπως και' στην Άγγλία, ή Μεταρρύ-&μιση, που έμπιστεύεται στις κoινoτικ~ς διοικήσεις τα φιλαv{tρωπικα ~ργα και το. νοσοκομειακά ίδρύματα. Α ύτο ακριβώς fγινε στην Λειψία, στο Μόναχο, στο 'Αμβουργο. το 1542, ή περιουσία τών λεπροκομείων του Schleswig -Holstein μεταβιβάστηκε στα νοσοκομεία. Στη Στουτγάρδη, το 1589, ή ~κ1}εση ένος διοικητη μαρτυρά δτι κιόλας έδώ και πενήντα χρόνια, στο λεπροκομείο της πόλης δεν ύπηρχε ούτε n.ας λεπρός. ΚαΙ το λεπροκομείο της πόλης πολυ σύντομα -&0. γεμίσει μ~ ανίατους και τρελούς. Παράξενη στ' άλή-&εια αύτη ή έξαφάνιση, που ασφαλώς δεν ~ταν το απο καιρο ζητούμενο αποτέλεσμα σκοτεινών ιατρικών με-&όδων ~ρ-&ε σαν αίιτόματη συνέπεια του διαχωρισμου των λεπρών, καwjς και της διακοπής έπαφης μ~ τις έστίες μόλυνσης της 'Ανατολης, μετα το τέλος των Σταυροφοριών. Ή λέπρα αποσύρεται, έγκαταλείποντας αχρηστα το. λημέρια της κα-&ως και' τα λατρευτικά της Μιμα πού, βέβαια, προορισμός τους δεν ~ταν να την γιατρέψουν, αλλά νά την κρατήσουν σ~ μιαν Ιερή απόσταση, να την ακινητοποιήσουν έξυμνώντας την απ' την ανάποδη, μ~ κατάρες κι ανα-&έματα. 'Εκείνο δμως που σίγουρα -&' αντέξει στο χρόνο περισσότερο απ' τη λέπρα και που -&0. διατηρη-&εί ακόμη και σ~ μιαν έπoχiι δπου, κιόλας απο πολλα χρόνια, τα λεπροκομεία -&0. ειναι αδειανά, ειναι οι αξίες και οί εικόνες που ~χoυν συνδε-&εί μ~ το πρόσωπο του λεπρου. Έκείνο 11

12 που '6'α μείνει ειναι τό νόημα της άποδιοπομπής του κι ή σημασία που άποκτούσε για την κοινωνικη όμάδα αυτη ή έπίμονη και φριχτη μορφή, που την άπομακρύνουν μόνο αφου χαράξουν πρωτα γύρω της ~ναν Ιερό κύκλο. ΤΟν λεπρό μπορεί να τον άπομακρύνουν άπ' τον κόσμο και' την κοινότητα της όρατης 'Εκκλησίας, άκrτόσo ή υπαρξή του πάντα μαρτυρά την '6εϊκη παρουσία, αφού όλόκληρη δεν κάνει τίποτ' άλλο άπ Ι τό να δείχνει τόσο την όργη τού θεού, 000 και' την καλοσύνη του. «Φίλε μου», λέει τό ευχολόγι.ο της Έκκλησί- ~~ρ~ι::~y~α:ε;~~~~~~ηε:c~υύ σ~~ ~ν~~~ν;~ ~~:ε~ για τις κακές σου πράξεις». Και' τη στιγμη που τα χέρια του παπά και τών διάκων τον σέρνουν Ιξω άπό την έκκλησία gressu retrogrado, τόν βεβαιώνουν δτι και' πάλι γίνεται μάρτυρας για την χάρη του θεου: «Κι 000 κι αν ξεμάκρυνες άπό την Έκκλησία και την 'Επουράνια Βασιλεία, δμως ή χάρη του Κυρίου δεν σ' Εγκατέλειψε». ΟΙ λεπροι τού BruegheI ειναι παρόντες άπό άπόσταση, άλλα για πάντα, ot τούτο τό Γολ yoi}cr. δπου ~νας όλόκληρος πλη'6-υσμός ακολουi}εί τό Χριστό. ΚαΙ, [εροι μάρτυρες του κακου, βρίσκουν τη σωτηρία τους μέσα στην και' μέσ' άπ' την άποδιοπομπή τους: μέσ' άπό μια παράξενη άντι.στροφή, που Ιρχεται ν' αντιπαραταχ'6εί στις καλες πράξεις και' προσευχές, αυτοι '6'α σωf}oυν άπό τό χέρι που δεν άπλώνεται. Ό άμαρτωλός που κρατά τον λεπρό Ιξω άπ' την πόρτα του, τού ανοίγει τις πύλες της σωτηρίας. «Νά 'σαι καρτερικός στην αρρώστια σου, γιατι ό Κύρι.ος δεν σε καταφρονά γι' αίιτην και' διόλου δεν φεύγει άπό κοντά σου αντί'6ετα, ή υπομονή σου i}q ot σώσει, δπως Ισωσε τον λεπρό που πέδ"ανε μπρός στην πόρτα του Νεόπλουτου και που εu6iις τον l1φεραν στον Παράδει.σο». Ή έγκατάλειψη γι' αντον i}ά 'ναι ή σωτηρία ή άποδιοπομπή του, του προσφέρεται σαν μια άλλη μορφη fu:ίας κοινωνίας. Μόλο που ή λέπρα έξαφανίστηκε κι ό λεπρός σβήστηκε, η σχεδόν, άπό τις μνημες, οι δομές της i}q παραμείνουν. Συχνα στους ίδι.ους ακριβώς τόπους i}α ξαναπαιχτούν τα Τδια παιγνίδια της άποδιοπομπης δμοια μt τα προηγούμενα, δυό και' τρείς αιώνες αργότερα. Φτωχοί, άλητες, ξεστρατισμένοι και' «μυαλα αλαφροίοκιωτα» '6'α vτui}ow τον παλιό ρόλο τών λεπρών, και' '6ir. δούμε τί λoγfις σωτηρία αναμένονταν άπό την άποδωπομπή τους, τόσο γι' αντους 000 και' για κείνους που τους άπόδιωχναν. Mt μιαν όλότελα καινούργια Μοια, και' ot μια κουλτούρα πoλiι διαφορετική, οι ίδιες μορφες '6'0. έπιβιώσουν -και κυρίως αύτη ή σημαντικη μορφη ένός αυστηρού διαχωρισμού, που όδηγεί στον κοινωνικό άποκλειομό μιάς μερίδας αvf}ρώπων ένώ ταυτόχρονα έξασφαλίζει την πνευματικη άποκατάσταση τών υπόλοιπων. 12

13 Στό φανταστικό τοπίο της άναγevvησιακης τέχνης ~να νέο :~~~~~:~~ ~:a;~b~~: t~~1j n~~~~~vtl'*ρ;1i~~~~μ~~ρ~\~ νο με'6υσμένο καράβι που πλέει στά ηρεμα ποτάμια της Ρηνανίας και στά φλαμανδικά κανάλια. Τό NarrenschiffElvaL προφανώς μιά φιλολογικη σύv&εση, πιtl'ανό δάνειο άπό τό παλιό ΙΠος τών Άργονα1Jτών που ξαναζωντάνεψε, βρηκε νέο σφρίγος και κύρος άνάμεσα στα μεγάλα μ1j&λογικο. tι'έματα και κατάκτησε την ΕΙκονογραφία της ΒΟ1Jργο1Jνδίας. 'Έτσι καtl'ι.ερώtι'ηκε στiιν τέχνη της ή σύv&εση τούτων τών καραβιών, που τό πλήρωμά ΤΟ1Jς, άπαρτισμένο άπό φανταστικους i\ρωες, ήtl'ικα πρότυπα η διάφορο1jς κοινωνικους τuπο1jς, επιβιβάζεται για ~να μεγάλο σ1jμβολικό ταξίδι που {tα τους άποφέρει δν όχι υλικα κέρδη, ΤΟ1Jλάχιστον τη δννατότητα να γνωρίσο1jν τό ΠΕπρωμένο ΤΟ1Jς και την άλή{tεια ΤΟ1Jς. "'Ετσι δ Symphorien Champier' σ1jvi}έτει διαδοχικά, τό 1502 ~α Πλοίο τώv πριγκήπωv καί τώv μαχώv της τάξης τώv Εύγεvώvκι ΙΠΕιτα, τό 1503, i!va Πλοίο τώv ΈVάρετωv Γυναικών' υπάρχει άκόμη κι i!va Πλοίο της Ύγείας, πλά'ι: στό B/auwe Schute τού Jacob van Oestνoren (1413), στό Νaπenschiffτού Brandt (1497)1 και στό Ιργο τού Josse Bade', Stultiferae naνicu/ae scalpae fatuarum mulierum (1498). Ό πίνακας τού 'ΙΕρώvυμΟ1J Bosch 4 βέβαια κι αυτός 6.νήΚΕΙ σ' δλο τούτο τό κύμα τού 6νΕίΡΟ1J. Άλλα άπ' δλα αυτα τά καράβια που εμφανίζονται σ' Ιργα μ1j{tιστορηματικα η σατιρικά, τό NarrenschiffElvaL τό μόνο που ElXE και πραγματικη υπόσταση, γιατι τέτοια πλοία που μετέφεραν άπό τη μια πόλη στtjν άλλη τό φορτίο ΤΟ1Jς 6.πό ΤΡΕλούς, υπηρξαν στr)ν πραγματικότητα. ΈΚΕίΎη την εποχτι οί ΤΡΕλοι Εύκολα άναγκάζονταν να ζήσονν μια ζωη ΠΕριπλανώμενΟ1J. Οί πόλεις πρόθυμα τους άπόδιωχναν lξω άπ' τα ΤΕίχη ΤΟ1Jς' τους άφηναν να τριγιιρίζονν σ' 6.πόμαΚΡΕς εξοχές, δταν δhι τους τοπο{tετούσαν σ' l!va καραβάνι προσκυνητών. Τό ltl'ιμο αυτό συνη{tίζονταν Κ1Jρίως στη ΓΕρμανία. Στη Ν1JΡΕμβέργη, στό πρώτο μισό τού 1500 αι, ΕΙΧΕ καταγραφεί: ή παρο1jσία 62 ΤΡΕλών' τους 31 τους Ιδιωξαν' στα ΠΕνήντα έπόμενα χρόνια, ύπάρχονν ένδείξεις γι' άλλες 27 άναγκαστικtς 6.ναχωρήσΕις πρόκειται πάλι γιά ΤΡΕλους που τους παραδίνονν σε να1jτικούς: στη Φρανκφούρτη, τό 1399, ύποχρεώνονν τους ναύτες ένός καραβιού ν' άπαλλάξονν την πόλη άπό ~αν ΤΡΕλό που Κ1JκλοφορούσΕ γιιμνός. Στα πρώτα χρόνια τού 1501J αιώνα, l!νας έγκληματίας δδηγήtl'ηxε μt τόν ίδιο τρόπο στη Μαγεντία. Καμιά φορά οι ναύτες βγάζονν στtj στερια αυτους τους άβολο1jς επιβάτες ΤΟ1Jς, πιό γρήγορα άπ' δ,τι ΕΙχαν \ιποσχεti'ε'l' κάτι τέτοιο μάς μαρτυράει ή \ίπαρξη ixelv01j τού σιδερά 6.π' τη Φρανκφονρτη, που δ1jό φορtς τόν ξαπόστειλαν και δ1jό ξανα- 13

14 γύρισε, πριν τόν όδηγήσουν τελειωτικα στό Κρόϋτσναχ. Συχνά στις παραποτάμιες πόλεις της Εύρώπης t}ά πρrnει ν' αράξανε τέτοια «καράβια τρελωv». Δεν ειναι εi!κολο ν' άποκαταστήσει κανείς με σιγουριά τό ιδιαίτερο πνεύμα αύτού τού συνή~ιoυ. Θα μπορούσαμε αίφνης να σκεφτούμε δτι πρόκειται για ~να γενικό μέτρο άποπομπης, για ν' άπαλλάσσονται οί κοινότητες άπ' τους τρελους που ζούσαν σε συv6"ηκες αλητείας' Τι ύπόδεση αύτη δμως δεν ανταποκρίνεται άπόλυτα στα γεγονότα γιατι συμβαίνει, πριν ακόμη χτιστούν είδικα άσυλα, όρισμένοι τρελοί να γίνονται δεχτοι σε νοσοκομεία κι εκεί να νοσηλεύονται ανάλογα με την κατάστασή τους' στό Hotel -de- Dieu, στό Παρίσι, ύπηρχαν είδικα κρεβάτια γι' αύτους τους τρελους στους κοιτώνες' κι άλλωστε, σ' δλη τη διάρκεια τού Μεσαίωνα και της 'Αναγέννησης ύπηρχαν και ειδικά κρατητήρια για παράφρονες. Ύπάρχει για παράδειγμα τό Cbatelet τού Melun, ό περίφημος Πύργος τών τρελών της Caen' ύπάρχουν τα πολυάριt}μα Narrtίirmer της Γερμανίας, κα6ως και οι γειτονιες τού Ltibeck i\ τού Jungpfer τού 'Αμβούργου. Συνεπώς οί τρελοι δεν διώχνονται ανεξαίρετα. Μπορούμε λοιπόν να ύποt}έσουμε δτι κάtk. πόλη ~διωχνε μόνο τους ξένους τρελούς, και δέχονταν ν' αναλάβει και να περι"6άλψει τους πολίτες της. 'Επίσης στ' αρχεία διάφορων μεσαιωνικών πόλεων ύπάρχουν καταγραμμένες επι- ~~~~~σ~;η~ ~:α~~~ι~~~α~;~ο~ι;&;~~:.ιg;αε1~:ρ~&r~ άπλά, γιατι ύπάρχουν διάφορα σημεία δπου συνα"6ροίζονται τρελοί πιό πολυάρι-6μοι άπ' δ,τι αλλού, δίχως νά Ύαι κι αύτόχt}ονες. Στην πρώτη γραμμη fρχονται οί τόποι προσκυνήματος: στό Saint -Mathurin το\ί Larchant, στό Saint -Hildevert τού Gournay, σττι Βesanφn, στό Gheel. το. προσκηνύματα αύτα όργανώνονταν και καμια φορό. έπιχορηγούνταν άπό τις πολιτείες i\ τα νοσοκομεία. ΕΙναι nlt}avb λοιπόν δτι τα καράβια τών τρελών, που κυριεύουν την καλλιτεχνικη φαντασία στις αρχες της 'Αναγέννησης, δεν ειναι παρά καράβια προσκυνήματος μ' εξαιρετικά συμβολικη σημασία, που κινούν για τό ταξίδι αναζητώντας ~να t}αύμα: να βροίίν τό χαμένο λογικό τους: άλλα κατεβαίνανε τους ποταμους της Ρηνανίας με κατεύfhrνση τό Βέλγιο και τό Gheel, άλλα ανέβαιναν τό Ρήνο, πρός τό Γιούρα και την Βesanςοn. Μα ειναι κι άλλες πόλεις, δπως Τι Νυρεμβέργη, που σίγουρα ποτέ δεν ύπηρξαν τόποι προσκυνήματος κι δμως συγκεντρώνουν ~α μεγάλο πλη-60ς τρελών, σίγουρα περισσότερων άπ' τους δημότες τρελούς τους. ΑύτοΙ συντηρούνται άπό τόν προϋπολογισμό της πόλης, μά δίχως και να τους προσφέρεται καμια περί"6αλψη' με δυό λόγια, τους ρίχνουν στις φυλακές. 14

15 Μπορεί κανεις να ύπο'ftέσει δτι σε μερικες σημαντικες πόλεις - περάσματα κι εμπορικα κέντρα, τους τρελους τους ειχαν φέρει οί ναυτικοι η οί ~μπoρoι σε μεγάλους αρι'ftμούς, κι έκεί τους «Ιχαναν»' μ' αύτο τον τρόπο έξάγνιζαν την πόλη άπ' δπου τους ειχαν παραλάβει. ~Iσως αύτους τους τόπους τού «άντιπροσκυνήματος» να πρέπει να τους προσ'ftέσουμε σ' έκείνους, δπου οί τρελοι όδηγούνταν με την Ιδιότητα προσκυνητη κι ~τσι βλέπουμε δυο προ'ftέσεις να συναντιωνται και να βαδίζουν παράλληλα: ή πρό{tεση της 'ftεραπείας άπο 'ftαύμα κι ή πρό'ftεση ~ςρ~~~~:~~~ς~ο~f~α~~~g~~~ι δ~~ε~~ο;~~t~~~ ~1~;f~~ τέτοιο τρόπο άναπτύχ6ηκε -τόπος προσκυνήματος που γίνεται χώρος έy>tλεισμoύ, ΙΙγιος τόπος δπου ή τρέλα φτάνει στην απελευ'ftέρωσή της, άλλα δπου ό αvf}ρωπος έπιχειρεί, σύμφωνα με τα παλια 'ftέματα, κάτι που μοιάζει με τελετουργικο άποκλεισμό. Μια τέτοια περιπλάνηση των τρελών και μια τέτοια χειρονομία άποδιοπομπης, κι lπει τα ή έπιβίβαση και το άρμένισμά τους στο καράβι, δεν ~xoυν άποκλειστικα το νόημα μιάς πράξης που άποβλέπει μονάχα στην ώφέλεια η στην άσφάλεια των πολιτών. Σίγουρα μέσα τους ύπολαvf}άνουν άλλες σημασίες, που βρίσκονται πιό κοντα στα λατρευτικα l{}ιμα και μπορούμε, και τώρα ακόμη, ν' άποκρυπτογραφήσουμε τα χνάρια τους. Παρατηρούμε αίφνης δτι άπαγορεύεται ή είσοδος τών τρελών στην έκκλησία, ενώ το έκκλησιαστικο δίκαιο δεν τους άπαγορεύει να μεταλαβαίνουν. Ή έκκλησία δεν έπιβάλλει κυρώσεις σ' ~ναν παπα που παραφρόνησε' άλλα στη Νυρεμβέργη, το 1421, ~νας τρελος παπας διώχτηκε με Ιδιαίτερη έπισημότητα, σάμπως κι ή μιαρότητα νά 'χε πολλαπλασιαστεί άπο τον ίερο χαρακτήρα τού προσώπου αυτού' ή πόλη πρόσfu:σε στον προϋπολογισμό της τα χρήματα που τού Ιδωσαν για τα όδοιπορικά του. Συνέβαινε άκόμη τρελοι να μαστιγώνονται δημόσια, και στη διάρκεια ένος είδους άγώνα δρόμου να κυνηγιούνται με χτυπήματα άπο ραβδια και να διώχνονται άπ' την πόλη. Κι αυτο ειναι σημάδι δτι ή αναχώρηση τών τρελών αποκτούσε τελετουργικη σημασία, ανάλογη με κείνην lίλλων τελετουργικών άποδιοπομπών. Τώρα καταλαβαίνει κανεις καλύτερα τη συμβολικη φόρτιση της έπιβίβασης τών τρελών, φόρτιση που δεν της προσδίνει μονάχα γοητεία, άλλα κι αμεντικότητα. ' Απο τη μια πλευρα δεν πρέπει διόλου να μειώνουμε την αναμφίβολη σημασία της πρακτικής πλευράς της παραδίνοντας τους τρελους στους ναύτες, δπωσδήποτε γλιτώνεις άπο την άπέραντα ενοχλητική παρουσία τους γίiρω άπ' τα τείχη της πόλης, άλλα κι εξασφαλίζεις δτι 'fto: φύγουν μακριά, δέσμιοι της άναχώρησής τους. Νά 15

16 δμως που σ' δλα αύτα Ιρχεται το νερο να πρo~έσει τον σκοτεινο δυχο του και' τις δικές του Δξίες' τους παίρνει μακριά, μά κάνει και' κάτι παραπάνω: tξαγνίζει. Κι rnειτα ή ~αλασσoπoρία Δφήνει τον avdqoono fρμαιο στην αβέβαιη τύχη του' ειναι ή ώρα που ό κα~ένας παραδίνεται στα δικά του πεπρωμένα' κάi}ε έπιβίβαση ειναι, δυνάμει, ή τελευταία. Ό ~O~όσ~~ ~:~~~~t:π~ροκό~:~~π~~~r~α~οσυδ ~~ν,~~~;~~ ~ τον άλλο κόσμο. Τοiiτο το φευγιο τοii τρελοii ειναι ό αύστηρός διαχωρισμός, τό μοίρασμα στα δυό, ή Δπόσχιση και' την ίδια στιγμη το Δπόλυτο Πέρασμα. Άπο μιαν Μο'Ψη, το ταξίδι αύτο άλλο δεν κάνει Δπ' το νά περιγράφει, μέσα σέ μια γεωγραφία μισο-φανταστικη μισο-πραγματική, την όριακη κατάσταση τοii τρελοii μέσα στον όρίζοντα τοii μεσαιωνικοii ΔvDρώπου -κατάσταση που συμβολίζεται και' ταυτόχρονα ύλοποιείται Δπό την ιδιότητα που δίνουν στον τρελό, νά 'ναι κλεισμtvoςlξω Δπο τις πόρτες της πόλης: ή Δποδιοπομπή του, ή lξωσή του, πρέπει νά τον εισάγει και' νά τον φυλακίζει' έπειδη δεν μπορεί και' δεν πρέπει νά 'χει άλλη φυλακη Δπο το 'ίδιο το κατώφλι, τον κρατοiiν στό χώρο τοii περάσματος. ΤΟν τoπoi}ετo'ίίν στό έσωτερικο τοii έξωτερικοii, και' αντίστροφα: θέση έξαιρετικά συμβολική, που σίγουρα '60. μείνει δική του μέχρι στις μέρες μας, αν βtβαια συγκατανεύουμε στο δτι έχείνο που άλλοτε στά{tηκε τό όρατό φρούριο δπου όχυρώνονταν ή τάξη τών πραγμάτων, τώρα lγινε ό άόρατος πύργος δπου κλειδώνεται ή συνείδησή μας. Το νερο και' το Δρμ.ένισμ.α Ί ασφαλώς παίζουν &α τέτοιο ρόλο. Κλεισμένος μέσα στό καράβι του, Δπ' δπου δε γίνεται νά ξεφύγει, ό τρελος παραδίνεται στον ποταμό με το. χίλια χέρια, στη '6όλασσα με τους χίλιους δρόμους, σ' αύτη την Δπέραvτη κι Δλλόκοτη Δβεβαιότητα. ΕΙναι φυλακισμένος στο μεσοστράτι τοii πιο έλεύ'ftερου, τού πιο ανοιχτοϋ δρόμου, στερεά άλυσοδεμένος σ' &α Δπέραντο σταυροδρόμι. ΕΙναι ό κατ' έξοχην έπιβάτης, δηλαδη ό δεσμώτης τών περασμάτων. Κι ή γη δπου '6' Δποβιβαστεί τοii ειναι το ίδιο άγνωστη, δπως κανεις δεν ξέρει ούτε τό πότε -60. πατήσει το πόδι του στη γη κι ουτε Δπο ποιά γη Ιρχεται. Δεν Ιχει δλλη Δλήi}εια κι άλλη πατρίδα παρα τούτη την άγονη Ικταση άνάμεσα σε δυο κομμάτια γης, που δεν τού Δνήκουν. ~ Αραγε τούτη τη μακρινή, φανταστικη συσχέτιση, που μπορεί κανεις νά την παρακoλoυ{lήσει σ' δλη τη διάρκεια τοii δυτικοii πολιτισμσii, νά 'ναι τό λατρευτικό ffltμo που τη ρίζωσε; ~H άντίστροφα, ή συσχέτιση ειναι κείνη πού, Δπο Δμνημόνευτους χρόνους γέννησε κι rnειτα μονιμοποίησε την τελετουργία της έπιβίβασης; Τουλάχιστον &α πράγμα ε[ναι βέβαιο: το νερο κι ή τρέλα γιο. πoλu καιρό ~α βρίσκονται 16

17 ένωμένες στό μυαλό τού δυτικού αν6ρώπου. -Ηδη ό Τριστάνος, μεταμφιεσμένος σε τρελό, ειχε διατάξει τους ναύτες να τόν ρίξουν στις ακτες της Κορνουάλης. Κι δταν παρουσιάζεται στόν Πύργο τού βασιλια Μάρκου, κανεις δεν τόν αναγνωρίζει, κανεις δεν ξέρει από πού Ιρχεται. Μιλάει με λόγια παράξενα, οικεία αλλά κι απόμακρα γνωρίζει τέλεια τα κοινά μυστικά τους ειναι δυνατό λοιπόν νά μην ανήκει σε κάποιον ι'iλλo, πολυ κοντινό κόσμο; Δεν Ιρχεται από τη στέρεα γη, με τις στέρεες πολιτείες Ιρχεται από την ασίγαστη ανησυχία της t}άλασσας, από τους άγνωστους δρόμους που κρύβουν τόση γνώση παράξενη, Ιρχεται από τη φανταστικη κοιλάδα, στην άλλη πλευρά τού κόσμου. Πρώτη απ' δλους ή Ίζόλδη ξέρει καλα δτι αύτός ό τρελός ειναι ό γιός της t}άλασσας, κι δτι ναύτες απόκοτοι τόν πέταξαν εκει, σαν σημάδι δυστυχίας: «Καταραμένοι νά 'ναι οί ναυτικοι πού 'φεραν τούτον τόν τρελό! Γιατί νά μην τόν ρίξουνε στη t}maooa!»~ Και πολυ συχνά, στό πέρασμα τού χρόνου, τό ίδιο t}έμα ξαναεμφανίζεται: για τους μυστικιστες τού 150υ αιώνα γίνεται τό μοτίβο της ψυχηςβάρκας, που αφήνεται στό απέραντο πέλαγο των έπιi}υμιών, στό άγονο λιβάδι της τύρβης και της άγνοιας, ανάμεσα στους πλαστους αντικατοπτρισμους της γνώσης, καταμεσις στόν παραλογισμό τού κόσμου -βαρκούλα που t}ct μείνει ~ρμαto στη μεγάλη τρέλα της t}άλασσας, liv δεν μπορέσει νά ρίξει την σταt}ερή liγκυρα, την πίστη, ~ liv δεν ανοίξει τα πνευματικα πανιά της κι αφήσει την πνοη τού t}eoii να τη φέρει στό λιμάνι. Στό τέλος τού 160υ αιώνα, ό de Lancre στη t}maooa t}ct h;τoπίσει τη ρίζα των δαιμονικών ροπων μιας όλόκληρης κατηγορίας αν6ρώπων: ή liστατη πορεία των καραβιων, ή εξάρτηση από τ' άστρα, τα κληρονομημένα μυστικά, τό ξεμάκρεμα από τις γυναικες και τέλος ή εικόνα αύτης της απέραντης ταραγμένης πεδιάδας, κάνουν τόν άν6ρωπο νά χάνει την πίστη του στό θεό, τού σπάζουνε δλα τά στέρεα δεσμά του με την πατρίδα κι Ιτσι παραδίνεται στό διάβολο και στόν ώκεανό τού πονηρού. 7 Στην κλασικη εποχή, δεν διστάζουν να έρμηνέψουν την έγγλέζικη μελαγχολία σαν απότοκο ένος t}αλασσινού κλίματος: τό κρύο, ή ύγρασία, ή καιρική αστάt}εια, δλες οί λεπτες νεύρα τού σταγόνες τού νερού πού μουλιάζουν τις φλέβες και τα αν6ρώπινου σώματος και τό κάνουν να χάνει την ακμή του, προδιαt}έτουν τόν liν6ρωπο στην τρέλα. Τέλος, αφήνοντας κατα μέρος μια τεράστια φιλολογία, πού από την 'Οφηλία t}ά 'φτανε μέχρι τη Λορελάϋ, liς αναφέρουμε μονάχα τις μεγάλες μισο-αν6ρωπολογικές, μισο-κοσμολογικες αναλύσεις τού Heinroth, που παρουσιάζουν την τρέλα σαν εκδήλωση ένός στοιχείου σκοτεινού και ύγρού μέσα στόν άύttρωπo, σαν μια ταραχη ανήλιαγη, χάος κινούμενο, σαράκι και t}άνατο 17

18 δλων τών πραγμάτων, πoiι άντιτάσσεται στη φωτεινη κι ώριμη στα6ερότητα τού πνεύματος. 'Όμως εστω κι δ:ν τό ttαλάσσιο ταξίδι τών τρελών, μέσα στην φαντασία τού δυτικού άνitρώπoυ, συνδέεται με τόσο πανάρχαια μοτίβα, ποιός νά 'ναι ό λόγος που βλέπουμε όλάξαφνα, γίιρω στόν 150 αιώνα, να παίρνει αύτη τη μορφη και τέτοιες διαστάσεις στη λογοτεχνία και την εικονογραφία; Γιατί βλέπουμε να ξεπετάγεται αύτη ή μορφη τού Πλοίου τών Τρελών με τό αλλοπαρμένο του πλήρωμα, που πλημμυρίζει τά πιό γνωστά τοπία; Πώς lγινε κι ι'ιπ' την παλια φιλία της τρέλας και τού νερού γεννήtlηκε μια μέρα αύτη ή βάρκα; Γύρω στα τέλη τού Μεσαίωνα, ή βάρκα αύτη itα συμβολίσει μίαν όλόκληρη ανησυχία που ξάφνου ύψώtlηκε στό όρίζοντα τού εύρωπαϊκού πολιτισμού. Ή τρέλα κι ό τρελός ι'ιποκτούν ιδιαίτερη σημασία, μέσα στό διφορούμενο χαρακτήρα τους: γίνονται ι'ιπειλη κι ~ξευτελισμός,!λι)ύιώδης παραλογισμός τού κόσμου και καταφρονετικη γελοιοποίηση τών άνitρώπων. Πρώτα δημιουργείται μια φιλολογία παραμυitιών και ήitικοπλαστικών κειμένων. Ή καταγωγή τους σίγουρα ε{ναι πολυ μακρινή. Άλλά, πρός τό τέλος τού Μεσαίωνα, παίρνει μια εκταση σημαντική. Ή φιλολογία αύτη γίνεται μιά ατέλειωτη σειρα ι'ιπό «τρέλες», πoiι μ' αύτες στιγματίζουν, δπως και στό παρελttόν, τα βίτσια και τα ~λαττώματα, δίχως δμως να τ' ι'ιποδίδουν πια σ' αλαζονεία ~ Ελλειψη φιλανitρωπίας ~ ακόμη παραμέληση τών χριστιανικών αρετών' αντίitετα τά χρεώνουν σ' ~να εlδoς μεγάλου παραλογισμού, που δεν εζναι τό φταίξιμο κανενός συγκεκριμένα, άλλα βαραίνει τον xαtttva με μια μυστικη συμπαιγνία. Ή κατα)ύελία της τρέλας γίνεται τώρα κυρίαρχη μορφη στην κριτική. ΣτΙς φάρσες και τις sotjes-ι, τό πρόσωπο τού τρελού, τού 'HHttLou και τού Μωρού, ι'ιποκτα δλο και μεγαλύτερη σημασία. Δεν ειναι πια ό γελοίος και οικείος τύπος που δρα στό περιtl'ώριo: γίνεται επίκεντρο τού itεάτρου σαν ύπέρμαχος της άλήttειας -παίζοντας ~δώ τόν συμπληρωματικό άλλα κι άντίστροφο ρόλο ι'ιπό κείνον πού 'παιζε ή τρέλα στα παραμύitια και τις σάτιρες. Ή τρέλα μπορεί να παρασέρνει τόν xatttva στό χαμό μιας τύφλωσης άντίitετα, ό τρελός ύπεv/}υμίζει στόν xaitlva την αλήitεια του στην κωμωδία, Μου ό καitεις ξεγελα τoiις άλλους και κοροϊδεύει και τον έαυτό του, αύτός γίνεται μιά κωμωδία δευτέρου βα{tμoύ, ή ι'ιπάτη της απάτης ό τρελός, με τη γλώσσα τού «μωρού», πoiι δεν εχει λογικη μορφή, λέει τα λόγια της λογικής πού, μέσα στην κωμικότητά τους, προσφέρουν τη λύση στην κωμωδία μιλάει για ερωτα στoiις έρωτευμένους, γιά την αλήitεια της ζωης στoiις 18

19 νέους, για τη μικρότητα των πραγμάτων στούς καυχησιάρηδες, στους ξlππασμένoυς, στους ψεiίτες. ΟΙ παλιες γωρτtς των τρελων, που τις ειχαν σε τόση ύπόληψη στη Φλάντρα και στη βόρεια Εύρώπη, μεταφέρονται τώρα στό 'όέατρο και μετατρέπουν σε κοινωνικη και ήi}ικη κριτικη δ,τι πηγαίο στοιχείο 'όρησκευτικης παρωδίας διαοέτουν. σ:~~ί~~~ήκν~ ~ ~~~~η~ο~~f~~κζλ~~~~j;1~~ TJ~~~ ~~~ επιβιβάζει τους πάντες ανεξαίρετα πάνω στό τρελό καράβι της, και τους ξαποστέλνει σε μια κοινη Όδ'ύσσεια (Blauwe Shute τον Van Oestvoren. το Νaπenschί[[ τον Brant) κι ό Murner πάλι, στο 19yo του Νaπenbeschwοrung, αύτην καταριέται. Κι ακόμη ή ίδια ειναι που συμμαχεί με τον ερωτα στη σάτιρα τού Corroz, Contτe [01 Amour, η που συναγωνίζεται μαζί του, ποιός fxel άπα τους δυο τα πρωτεία, ποιός γεννά τον αλλο, ποιός έξουσιάζει ποιόν κατα τά κέφια του, δπως βλέπουμε στο 4ιάλογο της Louise Labe, Debat de FoJie et d' Amour. Κι άκόμη ή τρέλα ~χει το μερίδιό της και σ' άκαδημα'ίκες λογομαχίες' γίνεται άντικείμενο διαμάχης, και ύπερασπίζεται τον έαυτό της σdεναρά' την αρνούνται, μά δεν το βάζει κάτω, ίσχυρίζεται δη βρίσκεται πιο κοντα στι)ν εύτuχία και την αλή&ια απ' δ,τι ή λογική, κι άκόμη δτι ειναι πιό κοντα στη λογικη απ' δ, τι ή Τδια ή λογική: ό Wimfelίng συντάσσει το Monopolium phiiosophorum, κι ό Judocus Gallus το Monopolium et societas, vulgo des Lichtschi[[s. Τέλος, στο κέντρο αύτών των σοβαρών παιγνιδιων συναντάμε τόν Aayder και τον 'Έρασμο, με το Έγκώμιο της Μωρίας. Μπρος σ' δλα αύτα τα επιχειρήματα και στι)ν άκαταμάχητη διαλεκτική τους, μπρος σ' δλους τσυς λόγσιις που άδιάκοπα επαναλαμβάνονται ξαναδουλεμένοι, lxouμe μια μακριά δυναστεία είκόνων, απο τον 'Ιερώνυμο Bosch με τη Θεραπεία της τρέλας και τό Πλοίο τών τρελών, μέχρι τον Brueghel και την Χαζή Γκρέτα του. και ή γκραβουρα μεταγράφει με τον τρόπο της δ,τι κιόλας lχει δώσει το 'όέατρο κι ή ~~~X;1~ Τ~~λΖ~~ρ~~~~~ι,i}εfν~~~ε~~ο;δ~~ο ~~ ~~~ αιώνα το πρόσωπο της τρέλας lxel κατακυριέψει την φαντασία τού δυτικον αvi}ρώπου. Μια διαδοχη από ήμερομηνίες μιλάει άπό μόνη της: ό Χορδς τών Νεκρώνστο νεκροταφείο των' Αi}ώων άνήκει σίγουρα στις άρχες τον 150υ αίώνα' κι αύτος τον Chaise-Dieu itα πρέπει νά 'γινε γύρω στά 1460 δ Guyot Marchand δημοσιεύει τον Μακάβρω Χορ6του στα τα έξήντα αύτά χρόνια αναμφίβολα ησαν κυριευμένα άπ' δλην αύτην την σαρκαστικη είκονογραφία τού 'όανάτου. Κι ό Brant γράφει το Narrenschi[{ το 1492 πέντε χρόνια αργότερα το 19yo του μεταφράζεται στα 19

20 λατινικά. ΚαΙ στο τέλος τού ίδιου αιώνα δ Ίερώνυμος Bosch ζωγραφίζει το Πλοίο τών Τρελών. ΤΟ 'Εγκώμιο Μωρίας τού νερασμου γράφεται το Ή σειρα διαδοχης ειναι ξεκάi}αρη. Μέχρι το δεύτερο μισο τού 150υ αιώνα, η και λίγο αργότερα, το i}έμα τού i}ανάτου βασιλεύει μονάχο του. ΤΟ τέλος τού ανδρώπου, το τέλος τού κόσμου μόνιμα άπειλοϋν με τη μορφή έπιδημιών και πολέμων. ~O,τι λυγίζει περισσότερο την άνδρώπινη ϋπαρξη ειναι τούτη ή αναπόφευκτη κατάληξη, δ κανόνας απ' δπου κανεις δεν ιmoρεί να ξεφύγει. Ή παρουσία που απειλεί μέσα άπ' τον ίδιο τον έσωτερικο χώρο τού κόσμου, ειναι μια παρουσία άσαρκη. ΚαΙ νά πού, γύρω απ' το τέλος τού αιώνα, βλέπουμε τούτη τη μεγάλη ανησυχία να κάνει στροφη γύρω απ' τον έαυτό της. Τώρα το i}έμα τού i}ανάτου το διαδέχεται δ έξευτελισμος της τρέλας και το συμβολικο φορτίο του. Ό άνδρωπος, ανακαλύπτοντας αύτην τη συμφορα που τον έκμηδενίζει και τον κάνει ~να τίποτε, μοιραία φτάνει να καταφρονά και να i}εωρεί και τι'ιν ίδια του την ϋπαρξη σαν ~να τίποτε. Ή φρίκη μπροστα στο απόλυτο και τελεσίδικο δριο τού i}ανάτου, Ιρχεται τώρα και παγώνει μέσα στις γκριμάτσες μιάς συνεχούς ειρωνείας τούτη τη φρίκη κοιτάζουν προκαταβολικά να την αφοπλίσουν, να την περιγελάσουν, να τη μαλακώσουν, δίνοντάς της μιά μορφή κα-dημερινη και συvηi}wμένη. ταυτίζοντάς την αδιάκοπα με την δψη της ζωijς, χωρίζοντάς την (και Ιτσι άποδυναμώνοντάς την) στα βίτσια, τις παλαβωμάρες και τίς γελοιότητες τού καi}ενός δμως δλα αύτα σημαίνουν πως κι ή έκμηδένιση που προκαλεί δ i}άνατος καταντά πια ~να τίποτε, αφού βλέπουμε δτι fτσι κι άλλιώς δ i}άνατος προϋπηρχε μέσα σ' δλα, δλα τα σκέπαζε, άφού ή ζωή δεν ~ταν παρα μια ματαιότητα, σωρος άπο ασυναρτησίες και παραλογισμούς. ΤΟ κεφάλι που i}α γίνει νεκροκεφαλή, ειναι κιόλας αδειανό. Ή τρέλα δίνει το «παρων» τού i}ανάτου. Μα άκόμη και με την ήττημένη παρουσία της πού, άποτυπωμένη στα σημάδια της κα-dημερινότητας, ύπενδυμίζει δτι κιόλας βασιλεύει, προειδοποιεί δτι ή λεία της i}ά 'ναι πολύ φτωχή. Γιατι αύτο πού δ i}άνατος i}α ξεσκεπάσει δεν i}ά 'ναι παρα μια μάσκα, και τίποτ' άλλο. Για ν' αποκαλυψ6εί το σαρκαστικο χαμόγελο τού σκελετού, δεν χρειάζεται παρα να σηκώσει κανεις κάτι που δεν ειναι μήτε άλήi}εια μήτε όμορφιά. παρο: μονάχα γύψινη μορφή και μπιχλιμπίδια ψεύτικα. Άπο τη μάταιη μάσκα μέχρι το πτώμα, το ίδιο χαμόγελο συνεχίζεται. Μα κείνο που συμβαίνει με το γέλιο τού τρελού ειναι δτι γελά, προκαταβολικά, με το γέλιο τού i}ανάτου και δ τρελός, προλέγοντας το μακάβριο, το αφοπλίζει. Ο[ κραυγες της τρελης Μαργκδ i}ριαμβεύουν, στήν ακμή της 'Αναγέννησης, με τον ίδιο 20

21 -θρίαμβο τού Ιανάτου που τραγouδιόταν ατό τέλος τού Μεσαίωνα, στoiiς τοίχους τoi.i Campo -Santo. Ή '6ποκατάσταση τού -θέματος τού -θανάτο'u lιπό τό -θέμα της τρέλας δεν φανερώνει μια ρήξη, άλλα περισσότερο μια ατροφη μέσα ατό tδιo εl60ς άνησuχίας. Πάντα πρόκειται για τό μηδεν της ϊιπαρξης, άλλά τοi.iτο τό μηδεν δεν άναυνωρίζεται πω σαν τέρμα έξωτεριχό και τελειωτικό, π και κατάληξη γίνεται αlσitητό lιπ και σταιερiι μορφη της lιπαρξης. Κι άνf}ρώπων στηριζόταν ατό δτι να πλησιάζει, και γι' α'ότό αρεπε να τσυς έπαναφέρει κανεις στη σοφία μέ τό -θέαμα τoi.i -θαvάτoo, τώρα ιι σοφία στηρίζεται ατό νά διαπιστώνει κανεις παντού την τρέλα, να διδάσκει στους άνf}ρώπoυς Μι κιόλας δεν ειν' liλλo άπό νεκροι κι δτι, Δν τό τέλος βρίσκεται κοντά, αύτό σ'uμβαίνει μόνο και μόνο έπειδη ιι τρέλα itό. γίνεται δλο και πιό οικουμενική, Υιά vά Ιξισωitεί μέ τό -θάνατο. Aiιτό Δκριβώς προφητεύει κι ό Eustache Deschamps: «Είμαστε δειλοί, μίζεροι και κατσιασμένοι ΎεQασμένoι, πλεονέχτες και γλωσσοκοπάνες. Άλλο δι βλιπω άπό τρελές, τρελouς' τό τέλος πλησιάζει κι δλα μα δλα, μά την όλή-θεια, πάν κατά διαόλου». Τά δεδoμlvα τώρα άντιστρέφονται. Τό τέλος το;; χόσμov δ.. ειν' αιjτό που Ιό. δείξει, άναδρομικά, δτι οι ιίνf}ρωπoι ~σαν ~~ο~ε~~~~r.~'iν~~~=g=~~~όli=~~(=~ ατό χείλος της καταστρoφfjς, που ιι [δια ιι άνf}ρώπινη τρέλα προκαλεί κι έπιβάu.ει. Κάτω lιπ' τις διάφορες μορφές της -εικαστικές ~ λογοτεχνικές -α'ότη ιι έμπ:ειρία τoi.i naqάaoγo'u μοιάζει vά 'χει μιαν ιίχρα σuνoxή ΖωΥραφικη και κείμενο παραπέμπouν άδιάχοπα τό ~να ατό liλλo. ΔVΤας τό fva σχόλιο, και ~ lw.o εικονογράφηση. Ό Χορός τών τρελών ειναι fva και τό α'ότό Ιέμα, που βρίσκει καί ξαναβρίσκει κανεις στις λαϊκές γιορτές, ατις -θεατρικές παραστάσεις. στις -Υχρα!39i.iρες, κι δλο τό τελε'uταίο μέρος τoi.i ΈΥχώμιου της πάνω ατό πρότuπo μιας μεγάλης παράτ τό χά&ε έπάυυελμα κι ~~:~&~:; τό με yαιταvάκι τη~o.:ς~ ~:~:L::J; ~μ;::~:':ι::~ωv~~ι:=j~:6v ~;v:~a~:~ δανεισμένες άπ~ τις παραδοσιακές μάσκες. μερικές Τσως και 21

22 νά 'ναι μεταφερμένες απο το Malleus/O. 'Όσο για το περίφημο Πλοίο των τρελών, μήπως δεν κατάγεται απευi}είας απο το NarrenschjffTolJ Brant, απόπου ~χει πάρει και τον τίτλο του και που μοιάζει να εικονογραφεί πιστα το 270 τραγούδι του, που κι αυτο στόχο ~χει να στιγματίσει τους Potatores et edaces; 'Έχει διατυπω1'}εί μάλιστα κι ή ύπόtl'εση δτι το ~ργo τού Bosch αποτελούσε μέρος μιας όλόκληρης σειρας πινάκων, που εικονογραφούσαν τα κύρια τραγούδια τού ποιήματος τού Brant. Πάντως δεν tι'ά 'πρεπε να μας παρασύρει ή απόλυτη όμοιότητα των tι'εμάτων, κι ουτε οί ύποi}έσεις μας να ξεπερνούν δ, τι λέει ή ίδια ή ίστορία. nttl'avoν στο σημείο αυτο να μην μπορούμε να κάνουμε μιαν ανάλυση, παρόμοια με κείνην που ~κανε ό Emίle Male για τις προηγούμενες έποχές, γύρω απ' το i}έμα τού tι'ανάτου. 'Ανάμεσα στον στίχο και στην εικόνα, ανάμεσα σ' δ,τι αναπαριστα ή λαλια και σ' δ,τι λέει ή γλυπτικη η ή ζωγραφικη με τη δικιά της γλώσσα, ή δμορφη ένότητα άρχίζει και διασπαται, γιατι οί διάφορες σημασίες δεν γίνονται άμεσα κοινες και για τα δύο πράγματα. ~Oσo κι δ.ν ειναι γεγονος δτι ή εικόνα μπορεί νά μιλάει, να μεταδίδει κάτι που ύποκαi}ιστα τη λαλιά, i}άo πρέπει ώστόσο ν' αναγνωρίσουμε δτι δεν λέει πια το ίδιο πράγμα. ΚΙ ακόμη δτι, με τις δικές της πλαστικες άξίες, ή ζωγραφικη βυtl'ίζεται σε μια εμπειρία που δλο και πιότερο tl'άo ξεμακραίνει απο τη λαλιά, δποια κι δ.ν ειναι ή έπιφανειακη όμοιότητα των fu:μάτων. Μορφη και λαλια εικονογραφούν τον ίδιο μύtl'ο της τρέλας, μες στον ίδιο ήi}ικο κόσμο, άλλα παίρνουνε δυο διαφορετικες κατευi}ύνσεις ύποδηλώνοντας, με την μόλις όρατη ραγισματια ανάμεσά τους, ποιά και τί λογης tι'ά 'ναι ή μεγάλη διαχωριστικη γραμμη στην δυτικη εμπειρία της τρέλας. Ή άνοδος της τρέλας στον όρίζοντα της 'Αναγέννησης διακρίνεται πρωτα μέσ' απ' το γκρέμισμα τού γοτ6ικού συμβολισμού που δίνει την έντύπωση δτι ό κόσμος αυτός, που άλλοτε το πλέγμα τών πνευματικών του άξιών ~σφυζε απο σαφήνεια, τώρα αρχίζει να i}αμπώνει και να χαλαρώνει, άφήνοντας ν' άχνοφαίνονται μορφες που τίποτε δεν μπορεί να τις ξεδιαλύνει, παρα μόνο οί διαστάσεις τού παράλογου. ΟΙ γοτ6ικες μορφες tl'q διατηρηtl'οίίν ακόμη για lva μικρο διάστημα άλλά, σιγα σιγά, βουβαίνονται κι αυτές, παύουν να μιλούν, να ύπεν6υμίζουν και να διδάσκουν και πια δεν φανερώνουν τίποτ' άλλο πέρ' απο την φανταστικη παρουσία τους, άλλα κι αυτην.,~ξω απο κάtl'ε άλλη προσιτη γλώσσα, ~ξω απο κείνην που δημιουργεί ή οικειότητα των ματιων. Έλευfu:ρωμένη απ' τη σοφία και τα διδάγματά της, ή εικόνα άρχίζει να περιφέρεται γύρω από τη δικιά της τρέλα.. Άρκετα παράδοξα, τούτη την απελευtl'έρωση τη συνοδεύει 22

23 μια άvftηση των σημασιών, Ινας πολλαπλασιασμός των νοημάτων έπι τον έαυτό τους που ύφαίνει άνάμεσα στο. πράγματα σχέσεις τόσο πολυάρι{!-μες, τόσο άλληλένδετες, τόσο πλούσιες, που δεν μπορούν πιο. ν' άποκρυπτογραφη1toϋν παρό μόνο μέσα στην έσωτερικότητα της γνώσης, κι δπου και' το. πράγματα άπο την πλευρά τους ύπερφορτίζονται κι αυτα άπο Ιδιότητες, ενδείξεις, ύπονοούμενα, ωστε να χάσουν τελικα την συγκεκριμένη μορφή τους. τα νοήματα δεν διαβάζονται πια με άμεση κατανόηση, κι ή μορφή παύει να μιλάει άπο μονάχη της γιατί, άνάμεσα στη γνώση που τη ζωντανεύει και' τις μορφές, δπου αύτη ή γνώση μεταγγίζεται, το κενο βα{!-αίνει. Κι ή μορφή ξανοίγεται στον κόσμο των όνείρων. 'Ένα βιβλίο μαρτυράει {!-αυμάσια τούτη την έξάπλωση των έσωτερικων νοημάτων, στο τέλος της γoτ{tικης έποχης' ειναι το SpecuJum humanae sajvati QniS πού, πέρα άπο τούς συσχετισμους που κα{!-ιέρωσε ή παράδοση των Πατέρων, άποδίδει lvav δλόκληρο συμβολισμο άνάμεσα στην Παλιό και την Καινι) Δια{}ήκη που δεν άνήκει στήν κατηγορία της Προφητείας, άλλα κα{!-αρα στο χώρο της φαντασίας. τα Πάtl-η τού Χριστού δεν προεικονίζονται μόνο στη δυσία τού 'Αβραάμ, άλλα γύρω άπ' αύτα συγκεντρώνονται δλα το. μυστήρια τού μαρτυρίου, κα{!-ως και τα αμέτρητα 6νειρα που γεννούν' δ Τυβαλ δ σιδερός κι ή ρόδα τού Ίσαία βρίσκουν {!-έση γύρω άπ' το σταυρό, δημιουργώντας lva μοναδικο και' πρωτόφαντο φανταστικο πίνακα της άγριότητας τού μαρτυρίου και' των κορμιών που βασανίζονται. "Έτσι ή εικόνα ύπερφορτίζεται άπο συμπληρωματικό νοήματα, που τους λείπει δμως ή αμεση σαφήνεια. Κείνο που μπορεί και ξεγλιστρα μέσ' άπο τούτη την πλη{!-ώρα των νοημάτων ειναι τ' 6νειρο, δ παραλογισμός, ή αλλοκοτιά. Οί συμβολικες μορφες γίνονται ευκολα οί σιλουέτες ένος έφιάλτη. Παράδειγμα εκείνη ή παλια εικόνα της σοφίας, που τόσο συχνά, στις γερμανικες γκραβούρες, παρασταίνεται άπο t:να πουλι με μακρυ λαιμο ετσι που οι σκέψεις, κα1mlς ύψώνονται άργα άπο την καρδια στο κεφάλι διασχίζοντας Ιναν δρόμο μακρύ, νά 'χουν τον καιρο νό καλοζυγιαστοϋν l1 οί άξίες σ' αύτο το σύμβολο ειναι ύπερτονισμένες και' γι' αύτο βαραίνουν κομμάτι παραπανίσια: δ μακρυς δρόμος τού στοχασμού, μέσα στη λαμπικαρισμένη εικόνα μιας γνώσης διεισδυτικης, γίνεται το εργαλείο που διυλίζει τις πεμπτουσίες. Ό λαιμος τού Gutemensch έπιμηκύνεται άτέλειωτα για ν' άναπαραστήσει 000 γίνεται καλύτερα, πλάϊ στη σοφία, δλους τους πραγματικους άγωγους της γνώσης' ftol δ συμβολικος ά...ιtρωπoς γίνεται fνα φανταστικο πουλί, που δ ύπερμεγέtl-ης λαιμός του άναδιπλώνεται χίλιες φορες στού έαυτό του: δ τρελός, κάπου άνάμεσα στο ζώο και τον ά...ιtρωπo, βρίσκεται πολυ πιο κοντα στη μαγεία της είκόνας, παρα στο κύρος των 23

24 αύστηρα καθορισμένων νοημάτων. Αύτη ή συμβολική σοφία αιχμαλωτίζεται απ' τις τρέλες τού όνείρου. Βασική μετατροπη στον κόσμο των εικόνων: 000 πιο μεγάλος ~~g~~μβ~~~ι~ι~rv~~ ~o~o~~~μ;o~.ςk~~:o ~~ ~tel;~~~~:~ εικόνας τρυπώνει lva πλη'60ς απο διαφορετικες σημασίες, ωστε κι αύτη καταντά να γίνεται lva αίνιγμα. Κι ό στόχος της αλλάζει κι αύτός: δεν μάς διδάσκει πιά' μάς γοητεύει. Πολυ χαρακτηριστική ειναι ή tξέλιξη τού grylle, τού περίφημου gryije, που ειναι απο το Μεσαίωνα κιόλας γνωστος στ' αrfλικα ψαλτήρια και στα ψαλτήρια των Chartres και Bourges. Τότε δίδασκε πως ή ψυχη γίνεται αιχμάλωτος τού κτήνους, στον σ:ν'6ρωπο πού κυριεύουνε τα πά-6η. Ή ψυχη αναπαριστάνονταν σαν ενα γκροτέσκο πρόσωπο πάνω στην κοιλια ένος τέρατος, i}υμίζoντας πολυ τον κόσμο της περίφημης πλατωνικης αλληγορίας καί, μ' αυτον τον τρόπο, στηλιτεύοντας την ύποδούλωση τού πνεύματος στην τρέλα της άμαρτίας. Νά δμως πού τον 150 αίώνα δ gryjje, εικόνα της ανtl'ρώπινης τρέλας, 'Οα γίνει μια απο τις πιο αγαπημένες μορφες στους πολυάρι'ομους Πειρασμούς. Κείνο που ταράζει την ήσυχία τού tρημίτη δεν ειναι τ' αντικείμενα της επιi}υμίας του ειναι τούτες οί αλλόκοτες μορφες που αναβλύζουν μέσ' απ' τα δνειρα, με τα μυστικά τους κλειδωμένα, κι ανεβαίνουνε στο χείλος τού κόσμου τuλιγμένες στη σιωπή, και στα κλεφτά. Στον Πειρασμό της Λισσαβώνας, μπροστα στον ~ Αγιο 'Αντώνιο κά'6εται lva απο τούτα τα γεννήματα της τρέλας, της μοναξιάς του, των στερήσεων του, της νηστείας του lva άχνο χαμόγελο φωτίζει τούτο το πρόσωπο δίχως σώμα, μια σκέτη παρουσία της ανησυχίας απoτuπωμένη σε μιαν αεικίνητη γκριμάτσα. Τούτη λοιπον ή σιλουέτα τού tφιάλτη ειναι ταυτόχρονα αντικείμενο κι ύποκείμενο τού πειρασμού, γιατι αύτη γοητεύει το βλέμμα τού ασκητη. 'Όμως τόσο αύτη 000 και κείνος μένουν αιχμάλωτοι σε κάτι που μοιάζει με ανάκριση μπρος σε κα'ορέφτη, αιώνια στερημένη απο απάντηση και βουτηγμένη σε μια σιωπη που τίποτε δεν την ταράζει, Ιξω απο ύπερκόσμιους απόηχουςl:. Ό grylle Εχει άλλάξει: δεν i}υμίζει πια στον ανtl'ρωπo τη 'όρησκευτική του κλίση, πού λησμovή-6ηκε μέσα στην τρέλα της επιi}υμίας του, κι lχει χάσει την σατιρικη μορφή του. ειναι ή ίδια ή τρέλα, πού lγινε Πειρασμός: την παράξενη tξουσία του την παίρνει απο τα στοιχεία τού φανταστικού, τού απάνtl'ρωπoυ, τού απροσπέλαστου πού κλείνει μέσα σ' δ,τι φανερώνεται απάνω του σαν παρουσία τού άφύσικου, τού άλλόκοτου πάνω στη γη. Για τον ανtl'ρωπo τού 150υ αίώνα τόσο ή έλευ'οερία, ή συχνα τρομαχτική, των όνείρων του, 000 και τα φαντάσματα της τρέλας του, αποκτούν μεγαλύτερη δύναμη Ό.ξης απο την άπτη επιi}υμία της 24

25 σάρκας. Ποιά ειναι λοιπον αυτη Τι δύναμη γοητείας που ασκείται, αυτην την έποχή, μέσ' άπο τις εικόνες της τρέλας; Πρώτα δ δ'y'itρωπος, μέσα σ' αυτες τις φανταστικες μορφες ανακαλύπτει κάτι ποι, -δεωρεί σαν άπόκρυφη ροπη και μυστικο ζiςω~~σοt1j :ι~υ~ι~~ά~~ψjχ~o~α~~~:~~~'δ o,~~~:,ω;;~ρ~: μέσα τους συμβολικα αξίες α'y'itρώπινες. Άλλα στiιν αρχη της 'Αναγέννησης, οί σχέσεις με τό ζωώδικο στοιχείο ανατρέπονται. Τό ζώο απελεtn'}ερώνεται και δραπετεύει άπό τον κόσμο τοϋ μύ-δου και της ή-δοπλασίας, για ν' άποκτησει lva δικό του φανταστικο χαρακτηρα. Και βλέπουμε, με μιαν έκπληκτικη αντιστροφη δρων, το ζώο τώρα να παραμονεύει τον δ'y'itρωπο για να τον πιάσει στα δίχτυα του και να τοϋ άποκαλύψει την αλή-δεια του. τα πιο άπί-δανα ζώα, βγαλμένα μέσ' άπο μια τρελη φαντασία, γίνονται τώρα Τι μυστικη φύστι τού α'y'itρώπου. ΚαΙ τη μέρα της Κρίστις, δταν δ άμαρτωλος -δα έμφανιστεί γυμνος και ντροπιασμένος, το πρόσωπό του -δά 'χει γίνει lva πρόσωπο φριχτό και τερατώδικο, ζώου ποι, σφαδάζει: τέτοια ειναι τ' αγριοπούλια με σώμα βατράχου που μπερδεύονται με την γυμνότητα τών κολασμένων, στην Κ6λαση τοϋ Thierry Bouts τέτοια ειναι τα φτερωτα Μομα με κεφαλη γάτας, οί σφίγγες με fλυτρα μηλολόν6ης, τα πουλια με φτερα νευρικα και τρεμουλιάρικα σαν χέρια, στα fqya τοϋ Stefan Lochner και πάλι άνάλογο ειναι και κείνο το μεγάλο άρπαχτικο ζώο με τα ροζιασμένα δάχτυλα, ποι, βλέπουμε στον Πειρασμό τού Grϋnewald. ΤΟ ζωώδικο στοιχείο Ιχει ξεφύγει από την κατάσταση τής καth.ιπόταξης ποι, τοϋ έπέβαλαν οί α'y'itρώπινες αξίες και σύμβολα, δταν τό χρησιμοποιούσαν σαν αφορμη για ή-δικοπλαστικες μυ&λογίες. Τώρα πλέον γοητεύει τον δ'y'itρωπο με τη μανία του, την άπίitανη τερατογονία του, τις ύπερβολές του και τό χάος του, μα τοϋτο συμβαίνει ακριβώς έπειδη το ζώο ξεσκεπάζει στόν ά'y'itρωπο που tλλoχεύει στις ά'y'itρώπινες καρδιές. την τυφλη μανία, την άγονη τρέλα Στοuς αντίποδες αυτοϋ τοϋ σκοταδιοϋ, βρίσκουμε την τρέλα να γοητεύει σαν γνώση. ΕΙναι γνώση γιατί, πρώτ' άπ' δλα, οί αλλόκοτες μορφές της δεν ειναι τίποτε άλλο από στοιχεία μιας γνώσης δύσκολης, κλειστής, έσωτερικης. Τοϋτες οί αλλόκοτες μορφες συνή-δως ανήκουν στό χώρο τοϋ μυστηρίου, κι δν σκανδαλίζουν τον 'Άγιο Άντώνιο τούτο δε συμβαίνει έπειδη τον άναγκάζουν να ένδώσει στη βίαιη Έπιi}υμία, άλλα έπειδη ενδίδει στο πολι, πιό έπίμονο ερtι}ισμα της περιέργειας' εκείνο που τον βάζει σε δοκιμασία ειναι Τι μακρινη και συνάμα κοντινή γνώση που προσφέρεται μες στο χαμόγελο τοϋ gryjje, δίχως δμως και να παραδίνεται. Κείνος άποτραβιέται και 25