Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης

Transcript

1

2 1

3 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης 2

4 ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΥΤΟΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΩΝ ΣΤΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ 3

5 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης ΚΛΙΜΑΚΑ,

6 ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΥΤΟΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΩΝ ΣΤΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ 5

7 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης 6

8 To Σχέδιο Δράσης «Παρέμβαση στο Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θηβών (Κ.Κ.Γ.Ε.Θ.) - Πρόγραμμα Δεινομάχη» υλοποιείται από την ΚΛΙΜΑΚΑ στο πλαίσιο της πράξης «Υποστήριξη των μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (Γυναικείων Οργανώσεων) Α & Β Κύκλος του Ε. Π. Διοικητική Μεταρρύθμιση με δικαιούχο την Ειδική Υπηρεσία Συντονισμού, Διαχείρισης και Εφαρμογής Συγχρηματοδοτούμενων Δράσεων του Υπουργείου Εσωτερικών (ΕΥΣΥΔΕ-ΥΠΕΣ) και σε συνεργασία με το Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα. Το παρόν εγχειρίδιο δημιουργήθηκε από τη Ντόροθυ Γαρώνη, Ψυχολόγο, Συντονίστρια του Σχεδίου Δράσης Δεινομάχη και τον Κυριάκο Κατσαδώρο, Ψυχίατρο, Επιστημονικά Υπεύθυνο του Σχεδίου Δράσης Δεινομάχη και Επιστημονικό Διευθυντή του Κέντρου Πρόληψης της Αυτοκτονίας της ΚΛΙΜΑΚΑ. Η συλλογή και ανάλυση των δεδομένων για τo ψυχοκοινωνικό προφίλ των ωφελουμένων γυναικών του προγράμματος έγινε από τη Νεφέλη Σταυροπούλου, ψυχολόγο του Προγράμματος Δεινομάχη. Η επιμέλεια του κειμένου έγινε από την Ίριδα Σούρδη. Φορέας Ανάπτυξης Ανθρώπινου και Κοινωνικού Κεφαλαίου ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΕΙΝΟΜΑΧΗ 7

9 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης 8

10 Περιεχόμενα Πρόλογος Εισαγωγή Θέματα Ορισμού των Αυτοκαταστροφικών Συμπεριφορών. 19 Παράγοντες Κινδύνου για Αυτοκτονία στα Καταστήματα Κράτησης Φύλο και αυτοκτονία Ψυχικές διαταραχές και αυτοκτονία Ψυχικές διαταραχές στα καταστήματα κράτησης Τραυματικές εμπειρίες και στρεσογόνα γεγονότα ζωής Σωματική ασθένεια Προηγούμενη απόπειρα αυτοκτονίας Παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονία που σχετίζονται με τη φυλακή Υπερπληθυσμός Απομόνωση Διαθέσιμες δημιουργικές δραστηριότητες Είδος και στάδιο κράτησης Το εκφραζόμενο συναίσθημα Αυτοτραυματισμός χωρίς Πρόθεση Θανάτου Αυτοκτονικότητα σε Γυναίκες Κρατούμενες που Συμμετείχαν στο Σχέδιο Δράσης «Δεινομάχη» Στρατηγικές Πρόληψης της Αυτοκτονίας Πρωτόκολλα παρέμβασης για την πρόληψη της αυτοκτονίας Αξιολόγηση αυτοκτονικού κινδύνου και παρέμβαση στην κρίση Περιορισμός της πρόσβασης σε θανατηφόρα μέσα Ψυχολογική αυτοψία Εκπαίδευση του προσωπικού

11 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης Κοινωνικές παρεμβάσεις και ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεπίδρασης Ομότιμη υποστήριξη- Peer Support Ευχαριστίες Βιβλιογραφία

12 Πρόλογος Η ΚΛΙΜΑΚΑ είναι ένας κοινωνικός φορέας, μη κυβερνητικός οργανισμός που ιδρύθηκε το 2000 και δραστηριοποιείται τόσο στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας όσο και στην υλοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης αποκλεισμένων πληθυσμιακών ομάδων στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σε ένα πρώτο επίπεδο, οι δράσεις και τα προγράμματα του φορέα στοχεύουν στην πολύπλευρη ενδυνάμωση των κοινωνικά αποκλεισμένων στις κατευθύνσεις: της υιοθέτησης ενεργού ρόλου απέναντι στη ζωή, της υπεύθυνης διεκδίκησης των δικαιωμάτων, της σταδιακής αυτονόμησης και της ισότιμης ένταξης στον κοινωνικό ιστό. Απώτεροι στόχοι των δράσεων του φορέα αποτελούν: Η ανάπτυξη του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού Η ισότητα των ευκαιριών πρόσβασης και απολαβής των κοινωνικών αγαθών Η προαγωγή της ψυχικής υγείας Η αύξηση της κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης Οι υπηρεσίες της ΚΛΙΜΑΚΑ παρέχονται δωρεάν, καλύπτουν όλες τις βαθμίδες φροντίδας (πρόληψη, θεραπεία, αποκατάσταση επανένταξη, αποστιγματισμός) και απευθύνονται σε ανθρώπους και πληθυσμιακές ομάδες που βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό και τις επιπτώσεις του και χρήζουν συστηματικής και ολοκληρωμένης παρέμβασης. Στις ομάδες στόχου περιλαμβάνονται άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας, άστεγοι, γυναίκες θύματα trafficking, γυναίκες θύματα ενδοοικογενειακής/συντροφικής βίας, γυναίκες κρατούμενες, πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο, άτομα με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες (Ρομά, Έλληνες Μουσουλμάνοι), ανήλικοι παραβάτες και αποφυλακισμένοι, άτομα με σοβαρά κοινωνικά προβλήματα κ.ά. Το 2001 εγκαινιάστηκε από την ΚΛΙΜΑΚΑ το πρώτο πρόγραμμα τηλεψυχιατρικής στην Ελλάδα. Από τότε μέχρι και σήμερα, πάνω από άτομα έχουν εξυπηρετηθεί μέσω της τηλεψυχιατρικής (ωφελούμενοι αναπτυξιακών προγραμμάτων στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, ωφελούμενοι της Κινητής Μονάδας Ψυχικής Υγείας ΝΑ Κυκλάδων, γυναίκες κρατούμενες στο Κατά- 11

13 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης στημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θηβών, ένοικοι των δομών ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης κ.λπ.). Το Πρόγραμμα Τηλεψυχιατρικής έχει διακριθεί από τη Διαχειριστική Αρχή ως Καλή Πρακτική του Γ ΚΠΣ σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Επιπλέον, η τηλεψυχιατρική είναι κλάδος της τηλεϊατρικής και επιστημονικός κλάδος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Επιπλέον, το 2007 ξεκίνησε τη λειτουργία της η 24ωρη Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία με το νούμερο 1018, που εντάσσεται από τον Απρίλιο του 2012 στο πλαίσιο του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας, το οποίο λειτουργεί από την ΚΛΙΜΑΚΑ με την υποστήριξη του Υπουργείου Υγείας. Στο Κέντρο Ημέρας για την Πρόληψης της Αυτοκτονίας, ειδικά εκπαιδευμένοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας αναλαμβάνουν τη θεραπευτική αντιμετώπιση ατόμων που έχουν εκδηλώσει αυτοκτονική συμπεριφορά. Ειδικότερα, παρέχονται οι κάτωθι υπηρεσίες: 24ωρη γραμμή για την πρόληψη της αυτοκτονίας 1018 Ψυχιατρική και Ψυχοκοινωνική αξιολόγηση Διάγνωση και θεραπευτική προσέγγιση ψυχιατρικών διαταραχών Ατομικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις Ομαδικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις Παρέμβαση σε περίπτωση επείγοντος περιστατικού και διαχείριση κρίσης Ψυχολογική Αυτοψία Ψυχοεκπαίδευση Ομάδες επιζώντων Στο πλαίσιο του ανωτέρω έργου, η ΚΛΙΜΑΚΑ αναπτύσσει ένα σύνολο δράσεων εκπαίδευσης, ενημέρωσης ευαισθητοποίησης καθώς και ερευνητικό έργο, ενώ συμμετέχει, ως οργανωτικό μέλος και εθνικός αντιπρόσωπος φορέας, στη Διεθνή Ένωση για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας (International Association for Suicide Prevention - IASP), φορέας ο οποίος αποτελεί το ανώτερο όργανο για την κατάρτιση στρατηγικών στον τομέα της πρόληψης αλλά και των ερευνητικών διαδικασιών, σε καθεστώς συνηγορίας με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. 12

14 Αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα ανάπτυξης δράσεων που να απευθύνονται σε κρατούμενους/ες και αποφυλακισμένους/ες, το 2002 εγκαινιάστηκε ένα πιλοτικό πρόγραμμα ψυχοκοινωνικής στήριξης ανήλικων παραβατών στο Κατάστημα της Αυλώνας, ενώ το 2010 υπεγράφη Μνημόνιο Συνεργασίας μεταξύ της ΚΛΙΜΑΚΑ και του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας & Ανθρώπινων Δικαιωμάτων για την ψυχιατρική υποστήριξη κρατουμένων του Καταστήματος κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θηβών με χρήση τηλεδιάσκεψης. Το επιστημονικό προσωπικό του φορέα υλοποιεί κύκλους σεμιναρίων για τους εργαζόμενους των καταστημάτων κράτησης και τους εκπαιδευτικούς των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, ενώ έχει εκδώσει και διανείμει σε όλα τα καταστήματα κράτησης της χώρας τον «Οδηγό για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας στα Καταστήματα Κράτησης». Στο πλαίσιο της πράξης «Υποστήριξη των μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (Γυναικείων Οργανώσεων) Α & Β Κύκλος του Ε. Π. Διοικητική Μεταρρύθμιση με δικαιούχο την Ειδική Υπηρεσία Συντονισμού, Διαχείρισης και Εφαρμογής Συγχρηματοδοτούμενων Δράσεων του Υπουργείου Εσωτερικών (ΕΥΣΥ- ΔΕ-ΥΠΕΣ) και σε συνεργασία με το Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θηβών, η ΚΛΙΜΑΚΑ υλοποιεί από το Δεκέμβριο του 2013 το σχέδιο δράσης «Παρέμβαση στο Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θηβών (Κ.Κ.Γ.Ε.Θ.) - Πρόγραμμα Δεινομάχη». Στόχος του σχεδίου δράσης είναι η ενδελεχής μελέτη των αναγκών των γυναικών κατά την είσοδό τους, καθώς και κατά την κράτησή τους στη φυλακή, η πληρέστερη ανταπόκριση στις ψυχιατρικές και ψυχοκοινωνικές ανάγκες τους με έμφαση στην πρόληψη των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών και η δημιουργία ενός πλαισίου ψυχιατρικής και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, στο οποίο θα μπορούν να απευθύνονται μετά την αποφυλάκιση. Πιο αναλυτικά δράσεις του προγράμματος αφορούν: Ψυχιατρική & Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη κρατούμενων και αποφυλακισμένων γυναικών Παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής και ψυχιατρικής υποστήριξης σε κρατούμενες γυναίκες μέσω τηλεψυχιατρικής και φυσικών επισκέψεων Υποστηρικτικές και προληπτικές παρεμβάσεις σε άτομα που εμφανίζουν συμπεριφορές αυτοτραυματισμού 13

15 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης Δημιουργία εξατομικευμένων θεραπευτικών πλάνων για την ψυχιατρική, ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη των κρατούμενων γυναικών με σκοπό την επανένταξή τους μετά την αποφυλάκιση Ψυχοκοινωνική και ψυχιατρική υποστήριξη αποφυλακισμένων γυναικών Εκπαιδευτικά σεμινάρια για το προσωπικό του Καταστήματος Κράτησης Λαμβάνοντας υπόψη αφενός την άμεση επίδραση που ασκεί το προσωπικό στις γυναίκες κρατούμενες και αφετέρου τις εκπαιδευτικές ανάγκες του προσωπικού, η διεπιστημονική ομάδα της ΚΛΙΜΑΚΑ πραγματοποίησε εκπαιδευτικές συναντήσεις εντός του καταστήματος σε θέματα που άπτονται της ψυχικής υγείας και της διάστασης του φύλου. Οι ενότητες και το περιεχόμενο των συναντήσεων παρουσιάζονται στο εγχειρίδιο «Το ψυχοκοινωνικό προφίλ των κρατούμενων γυναικών και η διάσταση του φύλου κατά την υποστήριξή τους». Ημερίδες ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και διάχυσης των αποτελεσμάτων Η ενέργεια αυτή περιλαμβάνει μία ενημερωτική ημερίδα εντός της φυλακής κατά την έναρξη του προγράμματος και μία ακόμα κατά τη λήξη του προγράμματος για τη διάχυση των αποτελεσμάτων του έργου. Στο πλαίσιο της υλοποίησης του έργου, εντάσσονται τα δύο εγχειρίδια «Ψυχοκοινωνικό προφίλ κρατούμενων γυναικών και η διάσταση του φύλου κατά την υποστήριξή τους» και «Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης». Το παρόν εγχειρίδιο απευθύνεται στους εργαζόμενους στα καταστήματα κράτησης (σωφρονιστικούς υπαλλήλους, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, νοσηλευτές, γιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων, εκπαιδευτικούς κ.λπ.) αλλά και όσους απασχολούνται σε φορείς επανένταξης κρατουμένων και στοχεύει στην πρόληψη της αυτοκτονίας των κρατουμένων. Συγκεκριμένα: Παρέχονται πληροφορίες σχετικά με την αυτοκτονικότητα των γυναικών κρατουμένων. Επισημαίνονται και αναλύονται οι παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονία, καθώς και τα προειδοποιητικά σημάδια. Υποδεικνύονται τρόποι παρέμβασης και πρόληψης της αυτοκτονίας. 14

16 Εισαγωγή Οι κρατούμενοι παγκοσμίως υπολογίζεται ότι είναι πάνω από 10,2 εκατομμύρια και παρόλο που παραδοσιακά οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται, φαίνεται να υπάρχει μία αυξητική τάση των υπόδικων και κρατούμενων γυναικών και στις πέντε ηπείρους. Υπολογίζεται ότι παγκοσμίως κρατούνται πάνω από κορίτσια και γυναίκες. Ο αριθμός των κρατούμενων γυναικών έχει αυξηθεί κατά 50% σε σχέση με το 2000, και η αύξηση αυτή δεν αντιστοιχεί στην αύξηση του συνολικότερου πληθυσμού των χωρών (Walmsley, ). Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, στην Ελλάδα από το σύνολο των ατόμων που κρατούνταν στις φυλακές στις 1/1/2015, το 4,8% ήταν γυναίκες και η πληρότητα στα καταστήματα συνολικά άγγιζε το 119%. Γράφημα 1. Συνολικός αριθμός κρατουμένων ανδρών και γυναικών κατά την 1η Ιανουαρίου εκάστου έτους. 15

17 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης Γράφημα 2. Συνολικός αριθμός κρατουμένων γυναικών κατά την 1η Ιανουαρίου εκάστου έτους. Από τη στιγμή που κάποιος/α συλλαμβάνεται, εμπλέκεται στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης και φυλακίζεται, όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς, καθώς και οι εργαζόμενοι σε αυτούς έχουν την ηθική και νομική ευθύνη να φροντίσουν για την ασφάλειά του. Η στέρηση της ελευθερίας, συνεπάγεται σε μεγάλο βαθμό στέρηση της δυνατότητας να προστατεύσει ή να απομακρύνει κάποιος τον εαυτό του από πιθανούς κινδύνους (π.χ. συγκρούσεις με συγκρατούμενους/ες), απομάκρυνση από την οικογένεια και άλλα άτομα του υποστηρικτικού δικτύου, στέρηση της πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας κ.ά. Σε πολλές χώρες, η αυτοκτονία αποτελεί μια από τις κύριες αιτίες θανάτου στις φυλακές και οι δείκτες θανάτων από αυτοκτονία είναι σημαντικά υψηλότεροι από αυτούς του γενικού πληθυσμού (Frühwald & Frottier, Fruehwald, Matschnig, Koenig, Bauer, & Frottier, Snow, Paton, Oram, & Teers, 2002). Χαρακτηριστικά, στο Ηνωμένο Βασίλειο οι δείκτες αυτοκτονίας που αφορούσαν τον ανδρικό πληθυσμό των φυλακών ήταν πενταπλάσιοι του γενικού πληθυσμού ενώ, οι δείκτες των γυναικών εικοσαπλάσιοι του γενικού πληθυσμού (Hawton, Linsell, Adeniji, Sariaslan, & Fazel, 2014). 16

18 Οι γυναίκες κρατούμενες εμφανίζουν πιο συχνά σοβαρές ψυχικές διαταραχές (Seena Fazel & Danesh, 2002) και ειδικά οι υπόδικες, έχουν υψηλότερα ποσοστά αποπειρών αυτοκτονίας, τόσο σε σχέση με τους άντρες υπόδικους όσο και σε σχέση με τις γυναίκες του γενικού πληθυσμού (Arboleda-Florez & Holley, Jenkins et al., Paton & Jenkins, 2005). Στην Ελλάδα την περίοδο , καταγράφηκαν 457 θάνατοι στο ελληνικό σωφρονιστικό σύστημα (φυλακές και νοσοκομεία). Από αυτούς τους θανάτους, οι 93 καταγράφηκαν ως αυτοκτονίες, αριθμός που αντιστοιχεί στο 20% του συνόλου των θανάτων (Spinellis & Themeli, 1997). Στον Πίνακα 1 εμφανίζεται ο αριθμός των αυτοκτονιών στα καταστήματα της χώρας μας σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν στις ετήσιες εκθέσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα έτη 1999 έως και Πίνακας 1. Συνολικός αριθμός θανάτων από αυτοκτονία στα καταστήματα κράτησης ανά έτος. Έτος Απόλυτος Αριθμός Αριθμός / Πηγή: Τα στοιχεία σχετικά με τις αυτοκτονίες στις φυλακές είναι ελλιπή, και εικάζεται ότι ο πραγματικός αριθμός αυτοκτονιών είναι μεγαλύτερος από αυτόν που καταγράφεται. Αξίζει να αναφερθεί, ότι κατά το διάστημα δεν είχε καταγραφεί η αιτία για το 11% των θανάτων (Spinellis & Themeli, 1997). Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, τα πιο πρόσφατα στοιχεία αφορούν το 17

19 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης 2007 ενώ, για τα έτη 2003 και 2006, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν διαθέτει τα απαιτούμενα δεδομένα. Επίσης, δεν υπάρχουν πληροφορίες σχετικά με το φύλο, την ηλικία, το ιστορικό των αυτοχείρων, σχετικά με τον αριθμό των αποπειρών και των αυτοτραυματισμών, στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση στρατηγικών πρόληψης της αυτοκτονίας. 18

20 Θέματα Ορισμού των Αυτοκαταστροφικών Συμπεριφορών Η αυτοκτονία είναι μια ακραία πράξη αυτοκαταστροφής, ωστόσο αυτοκαταστροφικός δεν είναι μόνο ο άνθρωπος που αυτοκτονεί ή που αποπειράται να αυτοκτονήσει. Οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές μπορεί να εκδηλωθούν με ένα ευρύ φάσμα σκέψεων, πράξεων και συμπεριφορών που στέφονται κατά της σωματικής ακεραιότητας και της ζωής του ατόμου, όπως είναι ο αυτοκτονικός ιδεασμός, οι παρα-αυτοκτονικές συμπεριφορές, η χρήση ουσιών κ.λπ. Ο όρος «απόπειρα αυτοκτονίας» αναφέρεται σε μια οξεία, βλαπτική για το άτομο αυτενέργεια (π.χ. λήψη υπερβολικής δόσης φαρμάκων, πτώση από ύψος κ.λπ.). Οι απόπειρες αυτοκτονίας διαφέρουν μεταξύ τους ως προς : Την ύπαρξη σχεδίου: μπορεί να είναι προσχεδιασμένες ή παρορμητικές. Το βαθμό πρόθεσης θανάτου (δηλ. την επιθυμία του ατόμου να πεθάνει). Ενδεικτικά στοιχεία της πρόθεσης θανάτου είναι η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε καθώς και ο βαθμός σωματικής βλάβης που επέφερε η απόπειρα. Όλες οι απόπειρες αυτοκτονίας, ανεξάρτητα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, υποδηλώνουν τη δυσκολία του ατόμου να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες και πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη. Ο όρος «αυτοκτονικός ιδεασμός» αναφέρεται σε σκέψεις του ατόμου που αφορούν αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Αυτές οι σκέψεις μπορεί να είναι ασαφείς και ακαθόριστες και να αφορούν το θάνατο σε κάποιο μελλοντικό χρόνο ή να παίρνουν τη μορφή συγκεκριμένου σχεδίου αυτοκτονίας. Το σχέδιο μπορεί να περιλαμβάνει τον τόπο και το χρόνο της αυτοκτονίας, καθώς και το μέσο που θα χρησιμοποιηθεί. Η ύπαρξη σχεδίου αυξάνει τη σοβαρότητα του ιδεασμού και τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Ο αυτοκτονικός ιδεασμός μπορεί να είναι χρόνιος και επίμονος, σε ανθρώπους με σοβαρή ψυχοπαθολογία ή να είναι παροδικός και να πυροδοτείται από αντίξοα γεγονότα της ζωής. Ο ορισμός και η ταξινόμηση των διαφόρων μορφών του «αυτοτραυματισμού» έχει απασχολήσει ένα μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας, προκειμένου 19

21 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης να υπάρξει μια κοινή γλώσσα στην επιστημονική κοινότητα. Στην προσπάθεια αυτή έχει προταθεί μια ποικιλία όρων όπως: «παρα-αυτοκτονική συμπεριφορά», «μη αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός» «αυτοκαταστροφικότητα», «αυτοκτονική συμπεριφορά» κ.ά. (Ogundipe, Pattison & Kahan, Tantam & Whittaker, 1992). Κατά τον M. K. Nock (2010), οι συμπεριφορές αυτοτραυματισμού περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών που προκαλούν άμεση και σκόπιμη βλάβη στον εαυτό, συμπεριλαμβανομένων του μη-αυτοκτονικού αυτοτραυματισμού, των αυτοκτονικών συμπεριφορών και της αυτοκτονίας. Μπορούμε να φανταστούμε τον αυτοτραυματισμό ως ένα συνεχές, όπου στο ένα άκρο βρίσκεται ο μη αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός και στο άλλο άκρο η αυτοκτονία. Εστιάζοντας στο πρώτο άκρο, η Διεθνής Ένωση για την μελέτη του αυτοτραυματισμού ορίζει τον μη αυτοκτονικό αυτοτραυματισμό ως: «[...] σκόπιμη, αυτοεπιβαλλόμενη καταστροφή των ιστών του σώματος με αποτέλεσμα την άμεση ζημία, χωρίς αυτοκτονική πρόθεση και για σκοπούς που δεν επιβάλλονται κοινωνικά. Ως εκ τούτου, η συμπεριφορά αυτή διακρίνεται από: αυτοκτονικές συμπεριφορές με πρόθεση θανάτου, υπερβολική δόση ναρκωτικών, και άλλες μορφές αυτοτραυματισμών, συμπεριλαμβανομένων των πολιτισμικά ανεκτών συμπεριφορών που εκδηλώνονται για αισθητικούς λόγους, επαναλαμβανόμενες στερεοτυπικές μορφές που εκδηλώνονται στα πλαίσια αναπτυξιακών διαταραχών και ακραίες μορφές που εκδηλώνονται στο πλαίσιο της ψύχωσης (π.χ. αυτοευνουχισμός)», (International Society for the Study of Self-injury, 2007) Για τις ανάγκες του παρόντος, όπου αναφερόμαστε σε αυτοτραυματισμό θα χρησιμοποιούμε αυτόν τον ορισμό, παρόλο που γνωρίζουμε ότι στην κλινική πρακτική, καθώς και στο περιβάλλον της φυλακής, όπου συμβαίνουν οι αυτοτραυματισμοί, δεν είναι πάντα εφικτή η διερεύνηση της ύπαρξης πρόθεσης θανάτου. Αυτό που ορίζουμε ως μη αυτοκτονικό αυτοτραυματισμό αποτελεί σε σημαντικό βαθμό παράγοντα κινδύνου για αυτοκτονία (J. Whitlock, 2010) και η ανάγκη για σαφή διαχωρισμό μεταξύ των δύο ενέχει κινδύνους για τα άτομα που μπορεί να κριθούν ως ομάδα χαμηλού κινδύνου, για εκείνους δηλαδή που αυτοτραυματίζονται χωρίς να έχουν πρόθεση θανάτου. Χαρακτηριστικά, στην ομάδα αυτή, λανθασμένα πολλές φορές, αποδίδονται ωφελιμιστικά 20

22 κίνητρα υπό την έννοια του «χειριστικού αυτοτραυματισμού». Η υιοθέτηση ενός ορισμού επιφέρει σημαντικές σημασιολογικές επιπτώσεις, τόσο στις μελέτες επιπολασμού όσο και στις θεραπευτικές προσεγγίσεις. Πρόσφατα ένας αριθμός μελετητών, κυρίως προερχόμενοι από τις χώρες της Ευρώπης, εξέφρασε αμφιβολίες σχετικά με το αν οι άνθρωποι που εμφανίζουν μη θανατηφόρες αυτοκτονικές συμπεριφορές έχουν ως στόχο τους την αυτοκαταστροφή κι έτσι υιοθέτησαν χαρακτηρισμούς όπως «αυτοδηλητηρίαση» και «αυτοτραυματισμός». Οι Colucci και Lester (2012) αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι «εφόσον στους περισσότερους πολιτισμούς οι γυναίκες εμπλέκονται συχνότερα από τους άντρες σε μη θανατηφόρες αυτοκτονικές συμπεριφορές, η μετονομασία της μη θανατηφόρου αυτοκτονικής συμπεριφοράς σε αυτοτραυματισμό καθιστά την αυτοκτονικότητα λιγότερο συχνή στις γυναίκες απ ότι ήταν μέχρι τότε» (σελ. 49). 21

23 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης 22

24 Παράγοντες Κινδύνου για Αυτοκτονία στα Καταστήματα Κράτησης Φύλο και αυτοκτονία Παγκοσμίως, οι γυναίκες κάνουν περισσότερες απόπειρες αυτοκτονίας, αλλά οι άντρες εμφανίζουν υψηλότερους δείκτες θανάτων από αυτοκτονία. Στις χώρες υψηλού εισοδήματος, υπολογίζεται ότι σε μια αυτοκτονία θηλυκού γένους αντιστοιχούν 3,5 αυτοκτονίες αντρών, ενώ στις χώρες χαμηλού εισοδήματος η αναλογία είναι χαμηλότερη (1/1,6). Εξαίρεση αποτελούν το Ιράκ, η Κίνα και κάποια κράτη του Δυτικού Ειρηνικού, όπου οι γυναίκες αυτοκτονούν συχνότερα από τους άντρες (WHO, 2012). Στην Ελλάδα, για το 2012 ο δείκτης θανάτων από αυτοκτονία ήταν 1,2/ γυναίκες και 5,7/ άνδρες. Για τη διαφορά των δεικτών ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες έχουν προταθεί διάφορες αιτίες: θέματα ισότητας των φύλων, κοινωνικά αποδεκτοί τρόποι διαχείρισης του στρες, στάσεις απέναντι στην αναζήτηση βοήθειας, προτιμήσεις και πρόσβαση στα θανατηφόρα μέσα, διαφορές στην κατανάλωση αλκοόλ κ.λπ. Οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι πιο συχνές στις γυναίκες κρατούμενες, όπως ισχύει και στο γενικό πληθυσμό (Borrill et al., Casale, Meltzer, Jenkins, Singleton, Charlton, & Yar, 2003). Οι λιγότερο βίαιες μέθοδοι που χρησιμοποιούν συχνότερα οι γυναίκες, ενέχουν και μικρότερη θανατηφόρο δυνατότητα. Είναι πιο πιθανό να αποπειραθούν να αυτοκτονήσουν με λήψη υπερβολικών δόσεων ουσιών και δηλητηρίων, οι οποίες προκαλούν πιο αργό θάνατο, σε σύγκριση με τα πολυβόλα όπλα και τον απαγχονισμό για παράδειγμα, και επιτρέπουν επομένως σωτήριες παρεμβάσεις. Στο περιβάλλον της φυλακής ωστόσο, τα λιγότερο βίαια μέσα αυτοκτονίας συχνά δεν είναι διαθέσιμα, σε αντίθεση με άλλα μέσα με υψηλή θανατηφόρο δυνατότητα, όπως ο απαγχονισμός στον οποίο συνήθως υπάρχει άμεση πρόσβαση. Επιπλέον, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας, ότι η προηγούμενη απόπειρα αυτοκτονίας αποτελεί το σημαντικότερο προβλεπτικό δείκτη της αυτοκτονίας (Dye, 2011). Η αναλογία αυτοκτονιών αντρών/γυναικών στα καταστήματα κράτησης παρουσιάζει διαφοροποιήσεις. Ενώ ένας μεγάλος αριθμός ερευνών αναφέρει 23

25 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης ότι οι αυτοκτονίες εντός των καταστημάτων αφορούν συχνότερα άντρες, η Liebling (1992) βρήκε ότι στην Αγγλία οι δείκτες αντρών και γυναικών είναι παρόμοιοι. Άλλοι ερευνητές αναφέρουν ότι οι αυτοκτονίες γυναικών είναι περισσότερες από αυτές των αντρών στις φυλακές της Ιταλίας, της Σκωτίας και της Βρετανίας (Loucks, Mackenzie, Oram, & Borrill, Tatarelli, Mancinelli, Taggi, & Polidori, 1999). Μία σειρά παραγόντων, όπως ο υψηλότερος επιπολασμός των ψυχικών διαταραχών στον πληθυσμό των κρατούμενων γυναικών και η υψηλή συχνότητα συμπεριφορών αυτοτραυματισμού φαίνεται να επιδρούν στους υψηλούς δείκτες αυτοκτονίας των γυναικών κρατουμένων (Tartaro & Lester, 2010). Παρόλο που ο αυτοτραυματισμός δεν ενέχει πρόθεση θανάτου, έχει βρεθεί ότι όσο αυξάνει η συχνότητα και η σοβαρότητα των αυτοτραυματισμών, αυξάνει και ο κίνδυνος αυτοκτονίας (Boxer, Corston, Hawton et al., Janis Whitlock & Knox, 2007). Επιπλέον, οι γυναίκες κρατούμενες αναφέρουν συχνότερα ιστορικό σωματικής ή/και σεξουαλικής κακοποίησης. Η κακοποίηση αποτελεί έναν από τους παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονία γενικότερα, τόσο στο γενικό πληθυσμό όσο και στον πληθυσμό των φυλακών. Ωστόσο, το ποσοστό των γυναικών κρατουμένων που έχουν υποστεί βία στη ζωή τους είναι τόσο μεγάλο, που αποτελεί περισσότερο ένα γενικό χαρακτηριστικό τους παρά έναν ιδιαίτερο δείκτη κινδύνου για εκδήλωση αυτοκτονικής συμπεριφοράς (Atabay, van den Bergh, Gatherer, & Møller, 2009). Σε αντιστοιχία με το γενικό πληθυσμό, οι γυναίκες που έχουν επίσης ιστορικό χρήσης ουσιών και αλκοόλ εμφανίζουν πιο συχνά αυτοκτονικές συμπεριφορές. Παρόλο που ο γάμος και τα παιδιά μειώνουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι η ύπαρξη οικογένειας στον «έξω» κόσμο ταυτόχρονα αποτελεί για τις γυναίκες κρατούμενες έναν εξαιρετικά στρεσογόνο παράγοντα (Corston, Liebling, 1992). Ένα μεγάλο ποσοστό των κρατούμενων γυναικών είναι και μητέρες και είναι πιο πιθανό να είχαν αυτές την επιμέλεια των παιδιών πριν τον εγκλεισμό τους. Σε αντίθεση με τους άντρες κρατούμενους, οι γυναίκες αναφέρουν τον αποχωρισμό από την οικογένεια ως την πιο δύσκολη πτυχή του εγκλεισμού τους και αυτό αποτελεί έναν ακόμα λόγο για τον οποίο είναι σημαντική η διευκόλυνση της επαφής τους με τις οικογένειές τους (Liebling, 1992). 24

26 Ψυχικές διαταραχές και αυτοκτονία O κυριότερος παράγοντας που αυξάνει τον κίνδυνο αυτοκτονίας είναι η ύπαρξη ψυχικής διαταραχής (WHO, 2012). Το 80-95% των ανθρώπων που αυτοκτονούν ή αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν έχουν κάποια ψυχική διαταραχή (Harris & Barraclough, Matthew K Nock, Hwang, Sampson, & Kessler, WHO, 2012). Ωστόσο, θα πρέπει πάντα να έχουμε κατά νου ότι η αυτοκτονικότητα αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που ποτέ δεν μπορεί να αποδοθεί σε μία μόνο αιτία. Έτσι, η αυτοκτονία δεν είναι πάντα το αποτέλεσμα κάποιας ψυχικής διαταραχής και αντιστρόφως, δεν διατρέχουν απαραίτητα κίνδυνο αυτοκτονίας όλοι όσοι πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή. H διαταραχή που συσχετίζεται πιο συχνά με την αυτοκτονία είναι η κατάθλιψη (Bertolote, Fleischmann, De Leo, & Wasserman, 2003). Οι ασθενείς με μείζονα κατάθλιψη εμφανίζουν ένα ή περισσότερα καταθλιπτικά επεισόδια κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Τα διαγνωστικά κριτήρια της μείζονος κατάθλιψης αναφέρονται στον Πίνακα 2. Η κατάθλιψη μπορεί να αναπτύσσεται στο έδαφος ή και να συνυπάρχει με τις διαταραχές χρήσης ουσιών, την Πίνακας 2. Κριτήρια μείζονος καταθλιπτικού επεισοδίου. ΜΕΙΖΩΝ ΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Πέντε ή περισσότερα από τα παρακάτω για 2 βδομάδες τουλάχιστον: Καταθλιπτική διάθεση Έντονη ελάττωση ενδιαφέροντος ή ευχαρίστησης Απώλεια βάρους ή αύξηση του βάρους Αϋπνία ή υπερυπνία Ψυχοκινητική διέγερση ή επιβράδυνση Κόπωση/απώλεια ενεργητικότητας Αναξιότητα/ενοχή Δυσκολία συγκέντρωσης ή αναποφασιστικότητα Επανερχόμενες σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονικός ιδεασμός 25

27 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης οριακή διαταραχή προσωπικότητας ή τις αγχώδεις διαταραχές, αυξάνοντας έτσι περαιτέρω τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Τα συμπτώματα που αναφέρονται στον Πίνακα 2 δεν εμφανίζονται πάντα. Σε πολλές περιπτώσεις, η κατάθλιψη είναι συγκαλυμμένη και οι ασθενείς εμφανίζουν άτυπα συμπτώματα, όπως κόπωση, δυσκολία συγκέντρωσης, άγχος, ευερεθιστότητα, πόνους σε διάφορα μέρη του σώματος κ.λπ. Σε μελέτες που χρησιμοποίησαν τη μέθοδο της ψυχολογικής αυτοψίας, βρέθηκε ότι ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που έχασαν τη ζωή τους από αυτοκτονία, εμφάνιζε κατάθλιψη και εξάρτηση από ουσίες, ιδιαίτερα από αλκοόλ (Bertolote et al., 2003). Εκτιμάται ότι περίπου το 15% των εξαρτημένων από το αλκοόλ αποπειρώνται ν αυτοκτονήσουν. Σε μεγάλο ποσοστό πρόκειται για άντρες, μέσης ηλικίας που έχουν υποστεί μια σημαντική απώλεια, που συχνά αφορούσε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο (π.χ. διαζύγιο, θάνατος). Σε γενικές γραμμές, όλα τα αντίξοα γεγονότα μπορούν να πυροδοτήσουν καταθλιπτική συμπτωματολογία, η οποία είναι παρούσα σε ένα σημαντικό ποσοστό ασθενών την περίοδο πριν την απόπειρα. Ο κίνδυνος αυξάνεται όταν συνυπάρχει αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, κακή σωματική υγεία και μακροχρόνια χρήση αλκοόλ. Ο κίνδυνος αυτοκτονίας είναι αυξημένος επίσης και για τους χρήστες άλλων ουσιών. Εκτιμάται ότι το ποσοστό αυτοκτονιών στους ανθρώπους που είναι εξαρτημένοι από την ηρωίνη είναι 20 φορές μεγαλύτερο σε σχέση με το γενικό πληθυσμό. Ο κίνδυνος αυτοκτονίας στους χρήστες ουσιών αυξάνεται, όταν υπάρχει πρόσβαση σε θανατηφόρο δόση της ουσίας, όταν κάνουν ενδοφλέβια χρήση και όταν έχουν διαγνωστεί με αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας. Η Διπολική Διαταραχή τύπου Ι αφορά την εμφάνιση επεισοδίων μανίας που μπορούν να προηγούνται ή να έπονται καταθλιπτικών ή υπομανιακών επεισοδίων. Στον Πίνακα 3 περιγράφονται τα κριτήρια των επεισοδίων. Φαίνεται να υπάρχει ένα ισχυρό γενετικό υπόβαθρο, καθότι το οικογενειακό ιστορικό Διπολικής διαταραχής τύπου Ι αυξάνει έως και δέκα φορές τις πιθανότητες εμφάνισης της διαταραχής. Συχνά κατά τη διάρκεια ενός μανιακού επεισοδίου, το άτομο δεν αντιλαμβάνεται ότι χρήζει βοήθειας. Επίσης, κάποιοι εμφανίζουν επιθετικότητα προς τους άλλους ή/και προς τον εαυτό τους. Ο κίνδυνος αυτοκτονίας είναι ιδιαίτερα αυξημένος αφού τα άτομα με διπολική διαταραχή έχουν σε σχέση με το γενικό πληθυσμό 15 φορές περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν αυτοκτονώντας και υπολογίζεται ότι το 26

28 Πίνακας 3. Κριτήρια Διπολικής Διαταραχής. ΔΙΠΟΛΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Για να τεθεί η διάγνωση της Διπολικής Διαταραχής τύπου I είναι απαραίτητο να πληρούνται τα κριτήρια του μανιακού επεισοδίου. Το μανιακό επεισόδιο μπορεί να προηγείται ή να έπεται ενός καταθλιπτικού ή ενός υπομανιακού επεισοδίου. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΜΑΝΙΑΚΟΥ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΥ Μια διακριτή περίοδος επίμονα αυξημένης διάθεσης ή ευερεθιστότητας, τουλάχιστον μιας εβδομάδας. Τρία ή περισσότερα από τα εξής (ή 4 σε περίπτωση ευερεθιστότητας): Διογκωμένη αυτοεκτίμηση/αίσθημα μεγαλείου Μειωμένη ανάγκη για ύπνο Μεγαλύτερη ομιλητικότητα από συνήθως Φυγή ιδεών, σκέψεις που καλπάζουν Εύκολη διάσπαση προσοχής Ψυχοκινητική διέγερση Υπέρμετρη εμπλοκή σε ευχάριστες αλλά δυνητικά επικίνδυνες δραστηριότητες ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΟΥ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΥ (Βλ. Πίνακα 2) 25% των ατόμων που έχουν πεθάνει από αυτοκτονία έπασχαν από αυτήν τη διαταραχή (APA, 2013). Η σχιζοφρένεια είναι μία χρόνια ψυχική νόσος, που οδηγεί σε έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου. Οι διαταραχές που ανήκουν στο φάσμα της σχιζοφρένειας χαρακτηρίζονται από δυσλειτουργίες που σχετίζονται με έναν ή περισσότερους από τους παρακάτω τομείς: παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις, αποδιοργανωμένη σκέψη, διαταραχή στην κινητική συμπεριφορά, αρνητικά συμπτώματα. Οι παραληρητικές ιδέες είναι επίμονες πεποιθήσεις που δεν δικαιολογούνται έλλογα και δεν διαφοροποιούνται ακόμα και αν υπάρχουν αποδείξεις για το αντίθετο. Το άτομο είναι απόλυτα βέβαιο γι αυτές και δεν δέχεται να συζητήσει ή να τις αναθεωρήσει. Το περιεχόμε- 27

29 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης νο των ιδεών αυτών ποικίλλει. Ένα άτομο μπορεί να πιστεύει ότι καταδιώκεται από άλλα άτομα, από οργανισμούς, ανώτερες δυνάμεις, μπορεί να θεωρεί ότι διαθέτει ανώτερες δυνάμεις, πλούτο ή δόξα, ότι κάποιος μπορεί να διαβάσει την σκέψη του ή ότι η συμπεριφορά του ελέγχεται από εξωγήινες δυνάμεις κ.λπ. Οι ψευδαισθήσεις είναι διαταραχές της αντίληψης που προκύπτουν συχνά χωρίς κάποιο εξωτερικό ερέθισμα. Μπορεί να αφορούν οποιαδήποτε αίσθηση (π.χ. την όραση, το άτομο δηλαδή βλέπει πράγματα που δεν υπάρχουν), αλλά πιο συχνά εμφανίζονται οι ακουστικές ψευδαισθήσεις (το άτομο δηλαδή ακούει φωνές). Η αποδιοργάνωση της σκέψης τυπικά αντανακλάται στην ομιλία του ατόμου, η σκέψη συχνά δεν έχει λογική σειρά, τα άτομα συνήθως μεταπηδούν από το ένα θέμα στο άλλο και οι απαντήσεις τους μπορεί να μην σχετίζονται καθόλου με την ερώτηση που τους έχει γίνει. Η διαταραχή της κινητικής συμπεριφοράς, εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους και δημιουργεί δυσκολίες στην εκτέλεση κάθε στοχοκατευθυνόμενης δραστηριότητας, προκαλώντας έτσι δυσκολίες και στην καθημερινότητα του ατόμου. Μπορεί να περιλαμβάνει απουσία οποιασδήποτε λεκτικής ή σωματικής αντίδρασης, υπερβολική κινητική δραστηριότητα χωρίς εμφανές ερέθισμα, στερεοτυπικές κινήσεις κ.λπ. Η αρνητική συμπτωματολογία περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο το επίπεδο συναίσθημα και την αβουλησία. Η έκφραση του συναισθήματος, έτσι όπως αυτή εκδηλώνεται μέσα από τις κινήσεις του σώματος, τη βλεμματική επαφή, τον τόνο της φωνής και τις εκφράσεις του προσώπου, μπορεί να είναι εντελώς απούσα. Επιπλέον, το άτομο αδυνατεί να αναλάβει πρωτοβουλίες και δείχνει να μην ενδιαφέρεται να συμμετάσχει σε καμία δραστηριότητα. Περίπου το 5-6% των ατόμων που πάσχουν από σχιζοφρένεια πεθαίνουν αυτοκτονώντας, ενώ περίπου το 20% αποπειράται να αυτοκτονήσει μία ή και περισσότερες φορές. Ο κίνδυνος για αυτοκτονία είναι μεγαλύτερος το διάστημα μετά τη νοσηλεία σε ψυχιατρικό νοσοκομείο, όταν συνυπάρχει χρήση ουσιών και όταν αναφέρονται περισσότερα καταθλιπτικά συμπτώματα. Οι Διαταραχές Προσωπικότητας είναι διαρκή, διάχυτα και άκαμπτα μοτίβα της εσωτερικής εμπειρίας και της συμπεριφοράς του ατόμου που αποκλίνουν σημαντικά από τις προσδοκίες της εκάστοτε κουλτούρας. Εκδηλώνονται κατά την εφηβεία ή την πρώιμη ενήλικη ζωή, είναι σταθερές με την πάροδο του χρόνου, και οδηγούν σε δυσφορία ή δυσλειτουργία (APA, 2013). Στην πέμπτη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5) αναφέρονται δώδεκα διαταραχές προ- 28

30 σωπικότητας. Eδώ ωστόσο, χάριν συντομίας θα αναφερθούμε σε δύο από αυτές, στην αντικοινωνική και στην οριακή διαταραχή προσωπικότητας, καθώς αυτές είναι και οι πιο συχνά εμφανιζόμενες στον πληθυσμό των κρατουμένων (Arroyo & Ortega, 2009). Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της Αντικοινωνικής Διαταραχής Προσωπικότητας, είναι ένα διάχυτο μοτίβο περιφρόνησης και παραβίασης των δικαιωμάτων των άλλων που ξεκινά κατά την παιδική ηλικία ή την πρώιμη εφηβεία και συνεχίζει στην ενήλικη ζωή. Για να τεθεί η διάγνωση, το άτομο θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 18 ετών αλλά να έχει εμφανίσει πριν τα 18 έτη συμπτώματα της διαταραχής διαγωγής (όπως επιθετικότητα προς ανθρώπους και ζώα, καταστροφή περιουσίας, κλοπές, σοβαρή παραβίαση των κανόνων, εξαπάτηση κ.λπ.). Τα άτομα με αντικοινωνική διαταραχή συχνά εμφανίζουν έλλειψη ενσυναίσθησης (ταύτιση ή κατανόηση της θέσης, της κατάστασης, των συναισθημάτων κάποιου άλλου), έχουν διογκωμένη αυτοεκτίμηση και μπορεί να γοητεύσουν τους γύρω τους. Κατά την αξιολόγηση αντικοινωνικών χαρακτηριστικών, είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη το κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο εκδηλώνεται η συμπεριφορά. Σε ορισμένα πλαίσια (όπως π.χ. οι φυλακές), η υιοθέτηση αντικοινωνικών συμπεριφορών μπορεί να αποτελεί μέρος μιας προστατευτικής στρατηγικής επιβίωσης. Η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας αυξάνει το κίνδυνο για έναν πρόωρο και βίαιο θάνατο (ατύχημα, δολοφονία, αυτοκτονία). Συνολικά, ο κίνδυνος για απόπειρα αυτοκτονίας είναι κατά 3,7 φορές υψηλότερος για αυτά τα άτομα απ ότι για το γενικό πληθυσμό, ενώ αν πρόκειται για άντρες κάτω των 30 ετών είναι έως και 9 φορές υψηλότερος (Beautrais, Joyce, Mulder, Fergusson, & Nightingale, 1996). Η εμφάνιση της Οριακής Διαταραχής Προσωπικότητας (ΟΔΠ) στο γενικό πληθυσμό κυμαίνεται από 1,6 5,9 %, ενώ το 75% των ατόμων με ΟΔΠ είναι γυναίκες. Τα διαγνωστικά κριτήρια της ΟΔΠ εμφανίζονται στον Πίνακα 4. Η ΟΔΠ είναι πέντε φορές συχνότερη σε συγγενείς πρώτου βαθμού ατόμων που έχουν διαγνωσθεί επίσης με ΟΔΠ απ ότι στο γενικό πληθυσμό, ενώ συχνά στο ιστορικό των ατόμων αυτών αναφέρεται σωματική ή/και σεξουαλική κακοποίηση, παραμέληση ή/και απώλεια ενός ή και των δυο γονέων σε μικρή ηλικία. Οι απόπειρες αυτοκτονίας και οι αυτοτραυματισμοί χωρίς πρόθεση θανάτου είναι πολύ συχνοί στα άτομα με ΟΔΠ, ενώ υπολογίζεται ότι το 8-10% εξ αυτών πεθαίνουν τελικά αυτοκτονώντας (APA, 2013). 29

31 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης Πίνακας 4. Κριτήρια Οριακής Διαταραχής Προσωπικότητας. ΟΡΙΑΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ Διάχυτο πρότυπο αστάθειας στις διαπροσωπικές σχέσεις, στην εικόνα του εαυτού, στα συναισθήματα και έκδηλη παρορμητικότητα που αρχίζει στην πρώιμη ενήλικο ζωή και εκδηλώνεται σε μια ποικιλία καταστάσεων, όπως φαίνεται σε 5 ή περισσότερα από τα παρακάτω: Απεγνωσμένες προσπάθειες αποφυγής πραγματικής ή φαντασιωσικής εγκατάλειψης Ένα πρότυπο ασταθών κι έντονων διαπροσωπικών σχέσεων που χαρακτηρίζονται από εναλλαγή ανάμεσα σε ακραία εξιδανίκευση κι ακραία υποτίμηση Διαταραχή της ταυτότητας: καταφανώς και επίμονα ασταθής εικόνα ή αίσθηση του εαυτού Παρορμητικότητα σε τουλάχιστον δύο περιοχές, η οποία είναι δυνητικά αυτοβλαπτική (π.χ. έξοδα, σεξ, κατάχρηση ουσιών, επικίνδυνη οδήγηση, επεισόδια υπερφαγίας) Υποτροπιάζουσα αυτοκτονική συμπεριφορά, χειρονομίες, απειλές ή αυτοτραυματισμοί Συναισθηματική αστάθεια που οφείλεται σε έκδηλη αντιδραστικότητα της διάθεσης (π.χ. έντονα επεισόδια δυσφορίας, ευερεθιστότητας ή άγχους που διαρκούν λίγες ώρες και μόνο σπάνια περισσότερο από λίγες μέρες) Χρόνια αισθήματα κενού Απρόσφορος, έντονος θυμός ή δυσκολία ελέγχου του θυμού (π.χ. συχνές εκδηλώσεις οργής, συνεχής θυμός, επανειλημμένοι διαπληκτισμοί) Παροδικός, συνδεόμενος με στρες παρανοειδής ιδεασμός Οι αγχώδεις διαταραχές περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα διαταραχών που μοιράζονται χαρακτηριστικά που αφορούν τον υπερβολικό φόβο, το άγχος και διαταραχές συμπεριφοράς σχετιζόμενες με αυτά. Οι Ειδικές Φοβίες αφορούν την εκδήλωση υπερβολικού φόβου απέναντι σε ένα αντικείμενο ή μια κατάσταση (ύψος, κλειστοί χώροι, έντομα κ.λπ.) και αναφέρεται ότι αυ- 30

32 ξάνουν έως και 60% τον κίνδυνο για απόπειρα αυτοκτονίας. Ωστόσο, είναι πιθανό ο κίνδυνος να εμφανίζεται τόσο αυξημένος λόγω της συνύπαρξης αυτών με διαταραχές προσωπικότητας ή και με άλλες αγχώδεις διαταραχές. Στη Διαταραχή Πανικού το άτομο βιώνει αναπάντεχες και επαναλαμβανόμενες κρίσεις πανικού. Ακόμα και όταν δεν βρίσκεται σε κρίση, υπάρχει μία έντονη ανησυχία για το πότε θα συμβεί η επόμενη κρίση πανικού και για το ποιές θα είναι οι συνέπειές της. Όπως και στις ειδικές φοβίες, έτσι και εδώ συχνά παρατηρούνται δυσλειτουργικές αλλαγές στη συμπεριφορά προκειμένου να αποφευχθεί η πιθανότητα να βιώσει κρίση πανικού (αποφυγή άγνωστων καταστάσεων, κλειστών χώρων ή χώρων με πολυκοσμία κ.λπ.). Η Διαταραχή Πανικού έχει επίσης συσχετισθεί με αυξημένο κίνδυνο για αυτοκτονικό ιδεασμό και απόπειρες αυτοκτονίας. Ψυχικές διαταραχές στα καταστήματα κράτησης Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, στις χώρες της Ευρώπης το ποσοστό των κρατουμένων που αντιμετωπίζει προβλήματα ψυχικής υγείας ή/και εξάρτηση από αλκοόλ και άλλες ουσίες, αγγίζει το 60-65%. Έχει επιβεβαιωθεί πλέον, ότι ο πληθυσμός των κρατουμένων έχει πολύ μεγαλύτερες ανάγκες ψυχιατρικής και ψυχολογικής υποστήριξης σε σχέση με το γενικό πληθυσμό. Τα δεδομένα από την πρώτη πλήρη έρευνα για την ψυχική υγεία των κρατουμένων στο Ηνωμένο Βασίλειο, έδειξαν ότι ανά πάσα στιγμή άτομα με σοβαρές ψυχικές διαταραχές βρίσκονται στη φυλακή (NHS, 2000). Πιο συγκεκριμένα, o επιπολασμός των διαταραχών προσωπικότητας είναι πολύ μεγαλύτερος στον πληθυσμό των κρατουμένων από ότι στο γενικό πληθυσμό. Το 78% των υπόδικων ανδρών, το 50% των κρατούμενων γυναικών και το 64% των κρατούμενων ανδρών διαγνώστηκαν με διαταραχή προσωπικότητας (το αντίστοιχο ποσοστό στο γενικό πληθυσμό είναι 10-13%). Επιπλέον, το 7 με 10% των ανδρών κρατουμένων πάσχουν από σχιζοφρένεια ή διπολική διαταραχή, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στο γενικό πληθυσμό είναι 0,5-0,6% (Snowden & Kane, 2003). Στον πληθυσμό των ανήλικων κρατουμένων, τα ποσοστά είναι ακόμα πιο υψηλά, αφού στο 88% των νεαρών κρατουμένων διεγνώσθη διαταραχή προσωπικότητας και το 10% ανέφερε ότι κάποια στιγμή στο παρελθόν είχε εκούσια αυτοτραυματιστεί (Hagell, 2000). Αντίστοιχα, στον πληθυσμό των κρατούμενων γυναικών βρέθηκε ότι το 59% 31

33 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης είχε ενεργό ψυχοπαθολογία ενώ το ποσοστό εκτοξευόταν στο 76% όταν συμπεριλαμβανόταν οι εξαρτήσεις από ουσίες και αλκοόλ (Reed, 2003). Η εικόνα είναι παρόμοια και σε ανασκόπηση 109 ερευνών που αφορούσαν 24 χώρες και κρατούμενους. Βρέθηκε ότι στις γυναίκες κρατούμενες, τόσο οι ψυχώσεις όσο και οι συναισθηματικές διαταραχές ήταν πιο συχνές από ότι στους άντρες κρατούμενους (3,9 % και 14,1 % αντίστοιχα για τις γυναίκες, 3,6% και 10,2% για τους άντρες). Ωστόσο, και για τα δυο φύλα τα ποσοστά ήταν πολύ πιο υψηλά από τα αντίστοιχα του γενικού πληθυσμού (S. Fazel & Seewald, 2012). Στην Ελλάδα οι μελέτες σχετικά με την ψυχική υγεία των κρατουμένων είναι περιορισμένες. Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται τα ευρήματα έρευνας που διεξήχθη στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού σε δείγμα 495 ανδρών κρατουμένων. Το 58% δεν είχε ιστορικό προηγούμενης φυλάκισης, ενώ το 19% είχε ιστορικό άνω των τεσσάρων ποινών. Σε ποσοστό 40,7 %, τα αίτια φυλάκισης ήταν μη βίαια (κλοπή, οικονομικό έγκλημα κ.λπ.). Τα εγκλήματα που σχετίζονταν με ναρκωτικά αφορούσαν το 30,3% του δείγματος, και τα βίαια εγκλήματα το 28%. Οι διαταραχές προσωπικότητας και η ουσιοεξάρτηση συσχετίσθηκαν με τα βίαια εγκλήματα, ενώ η κατάθλιψη συσχετίστηκε με τα εγκλήματα που σχετίζονταν με ναρκωτικά (Alevizopoulos, Skondras, & Papadourakis, 2007). Πίνακας 5. Εκτιμώμενος Επιπολασμός των Ψυχικών Διαταραχών Κρατουμένων στις Ελληνικές Φυλακές (Alevizopoulos, Skondras, & Papadourakis, 2007). Διαγνώσεις Αριθμός Υποκειμένων Καμία Ψυχική Διαταραχή 272 (59,94%) Διαταραχή Προσωπικότητας 79 (15,96%) Χρήση Ουσιών 72 (14,54%) Κατάθλιψη 22 (4,44%) Νεύρωση 18 (3,64%) Ψύχωση 13 (2,63%) Οργανική Ψυχική Διαταραχή 7 (1,41%) Μανία 5 (1,01%) Διπλή Διάγνωση 7 (1,41%) 32

34 Αντίστοιχα, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις φυλακές της Κομοτηνής σε τυχαίο δείγμα 80 αντρών, βρέθηκε ότι το 78,7% έπασχε από κάποια ψυχική διαταραχή. Πιο συχνές ήταν οι αγχώδεις διαταραχές (37,5%) και η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας (37,5%) και ακολουθούν η μείζων κατάθλιψη (27,5%), η εξάρτηση από τα οπιοειδή (27,5%), η εξάρτηση από το αλκοόλ (26,3%), η σχιζοφρένεια και η διπολική διαταραχή (11,2%) (Fotiadou, Livaditis, Manou, Kaniotou, & Xenitidis, 2006). Στο ίδιο δείγμα, το 15% ανέφερε ότι είχε αυτοτραυματιστεί. Το 15% ανέφερε απόπειρα αυτοκτονίας πριν τη φυλάκιση και το 2,5% κατά τη διάρκεια της φυλάκισης. Η πλειοψηφία των κρατουμένων που ανέφερε απόπειρα αυτοκτονίας έπασχε από μείζονα κατάθλιψη. Επιπλέον, το 15% των κρατουμένων είχε IQ κάτω από 75, δηλαδή Νοητική Υστέρηση (Fotiadou et al., 2006). Τραυματικές εμπειρίες και στρεσογόνα γεγονότα ζωής Οι τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και της μετέπειτα ζωής έχουν συσχετισθεί με απόπειρες αυτοκτονίας κατά την ενήλικη ζωή. Τέτοιες εμπειρίες είναι η κακοποίηση, το πένθος στην παιδική ηλικία, το διαζύγιο των γονιών, η εμπλοκή των γονιών με την παραβατικότητα και τη χρήση ουσιών κ.ά. Έχει βρεθεί ότι οι κρατούμενοι, και ιδιαίτερα οι γυναίκες κρατούμενες, έχουν εκτεθεί σε πολύ περισσότερες τραυματικές εμπειρίες συγκρινόμενες με το γενικό πληθυσμό (Jordan, Schlenger, Fairbank, & Caddell, Keaveny, Marzano, Hawton, Rivlin, & Fazel, 2011). Επιπρόσθετα, ο ίδιος ο εγκλεισμός αποτελεί μια τραυματική εμπειρία (Toch, 1977) που δημιουργεί μια σειρά στρεσογόνων παραγόντων, όπως είναι ο αποχωρισμός από τα παιδιά και την οικογένεια, η απομόνωση από το υποστηρικτικό δίκτυο, ο φόβος για δημόσιο διασυρμό κ.ά. Δεδομένου του γεγονότος ότι πολλές κρατούμενες γυναίκες διαθέτουν χαρακτηριστικά που συνθέτουν μια ευαλωτότητα στην εκδήλωση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών χαρακτηριστικά που ισχύουν και για το γενικό πληθυσμό, όπως για παράδειγμα η ύπαρξη ψυχικής ασθένειας πολλά από τα «δεινά του εγκλεισμού» μπορούν να πυροδοτήσουν μια αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Τέτοιοι εκλυτικοί παράγοντες μπορεί να είναι η θυματοποίηση από συγκρατούμενες ή από μέλη του προσωπικού, άσχημα γεγονότα που συμβαίνουν «έξω» (όπως ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου, ο χωρισμός, προβλήματα με τα παιδιά κ.λπ.), 33

35 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης η μεταγωγή σε άλλο κατάστημα, μία αρνητική απόφαση αποφυλάκισης ή χορήγησης άδειας, μία σημαντική ημερομηνία (επέτειος, γενέθλια κ.λπ.) κατά την οποία δεν μπορούν να βρίσκονται με τα αγαπημένα τους πρόσωπα κ.λπ. Σωματική ασθένεια Η σοβαρή σωματική νόσος αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς, ειδικά στους ηλικιωμένους (Quan, Arboleda-Flórez, Fick, Stuart, & Love, 2002). Κάποια χαρακτηριστικά της σωματικής νόσου (χρόνια, επώδυνη, με μικρές ή χωρίς πιθανότητες θεραπείας) αυξάνουν τον κίνδυνο. Οι αναπηρίες και τα κινητικά προβλήματα μπορούν επίσης να αυξήσουν τον κίνδυνο (Stensman & Sundqvist-Stensman, 1987). Σωματικές νόσοι που έχουν συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονίας είναι οι νευρολογικές παθήσεις (π.χ. η σκλήρυνση κατά πλάκας), οι καρδιαγγειακές παθήσεις, κάποιες παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (π.χ. η νεφρική ανεπάρκεια που χρειάζεται αιμοκάθαρση) (O Connor, Platt, & Gordon, Stensman & Sundqvist-Stensman, 1987), ο καρκίνος (Kondrichin & Lester, 2001), οι μυοσκελετικές παθήσεις (ειδικά όταν οδηγούν σε αναπηρίες και παραμορφώσεις) (Giannini et al., 2010) κ.ά. Προηγούμενη απόπειρα αυτοκτονίας Το ιστορικό προηγούμενης απόπειρας είναι ο σημαντικότερος προβλεπτικός δείκτης μελλοντικής απόπειρας αυτοκτονίας (De Moore & Robertson, Marttunen, Aro, Henriksson, & Lönnqvist, Owens, Horrocks, & House, Suominen et al., 2004). Έχει βρεθεί ότι για τα άτομα που έχουν αποπειραθεί να αυτοκτονήσουν, ο κίνδυνος νέας απόπειρας είναι φορές υψηλότερος απ ό, τι στο γενικό πληθυσμό (Harris & Barraclough, 1997). Έρευνες που μελέτησαν τους παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονία στις φυλακές, βρήκαν επίσης υψηλή συσχέτιση των αυτοκτονιών με προηγούμενες απόπειρες (Blaauw, Kerkhof, & Hayes, Fruehwald et al., Snow et al., Suominen et al., 2004). Ειδικά για τις γυναίκες κρατούμενες, βρέθηκε ότι αν υπήρχαν περισσότερα από πέντε επεισόδια αυτοτραυματισμού μέσα σε ένα χρόνο, τότε διέτρεχαν ακόμα πιο αυξημένο κίνδυνο για αυτοκτονία (Hawton et al., 2014). 34

36 Παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονία που σχετίζονται με τη φυλακή Υπερπληθυσμός Σε πολλά καταστήματα κράτησης, ο αριθμός των κρατουμένων υπερβαίνει τη δυναμικότητα με αποτέλεσμα να παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, να μειώνεται σημαντικά η ποιότητα των υπηρεσιών και να επιβαρύνονται τόσο οι κρατούμενοι όσο και το προσωπικό. Βιβλιογραφικά δεν είναι ξεκάθαρο αν υπάρχει μια άμεση συσχέτιση του υπερπληθυσμού με τους δείκτες αυτοκτονίας (Ekland-Olson, Ellis, Hayes, Leese, Thomas, & Snow, Lester, 1990). Παρόλα αυτά, ο υπερπληθυσμός δημιουργεί μια σειρά από ελλείψεις που αυξάνουν το στρες του εγκλεισμού και επιβαρύνουν την ψυχική υγεία των κρατουμένων. Οι ελλείψεις μπορεί να αφορούν είδη πρώτης ανάγκης, αδυναμία πρόσβασης στα προγράμματα της φυλακής και στις ιατρικές υπηρεσίες, μειωμένος χρόνος προαυλισμού ως αποτέλεσμα της έλλειψης επαρκούς προσωπικού κ.ά. Επιπλέον, ο υπερπληθυσμός καθιστά δύσκολη την επίβλεψη αυτοκαταστροφικών κρατουμένων. Απομόνωση Σε κάποιες περιπτώσεις, άτομα που αυτοτραυματίζονται, αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν ή εμφανίζουν «ενοχλητική» συμπεριφορά η οποία πολλές φορές εμφανίζεται στο πλαίσιο της εκδήλωσης κάποιας ψυχικής διαταραχής τοποθετούνται τιμωρητικά στην απομόνωση. Οι επιπτώσεις της απομόνωσης έχουν διερευνηθεί εκτενώς από ένα πλήθος ερευνών και περιλαμβάνουν: ακουστικές και οπτικές ψευδαισθήσεις, υπερευαισθησία στους ήχους και στο άγγιγμα, αϋπνία και παράνοια, ανεξέλεγκτο θυμό και φόβο, σύνδρομο μετατραυματικού στρες, κίνδυνο αυτοκτονίας και διαταραχή της αντίληψης του χρόνου (Arrigo & Bullock, 2008). Στη Φινλανδία το διάστημα , το 1/3 των αυτοκτονιών διαπράχτηκε σε χώρους απομόνωσης (Joukamaa, 1997), ενώ στον Καναδά οι μισές από τις αυτοκτονίες που έλαβαν χώρα στα καταστήματα κράτησης το 2010 αφορούσαν άτομα που βρίσκονταν σε απομόνωση (Correctional Service of Canada, 2014). 35

37 Πρόληψη της αυτοκτονίας και των αυτοτραυματισμών στα καταστήματα κράτησης Διαθέσιμες δημιουργικές δραστηριότητες Ο αριθμός διαθέσιμων δραστηριοτήτων εντός της φυλακής έχει βρεθεί ότι σχετίζεται με τους δείκτες θανάτων από αυτοκτονία (Leese et al., 2006). Στις δραστηριότητες με νόημα περιλαμβάνονται τα προγράμματα ψυχοθεραπείας, απεξάρτησης, εκπαίδευσης, απασχόλησης, εκμάθησης δεξιοτήτων κ.λπ. Επίσης περιλαμβάνουν το χρόνο που περνούν οι κρατούμενοι με τις οικογένειές τους κατά τη διάρκεια των επισκεπτηρίων αλλά όχι το χρόνο που περνούν συζητώντας με συγκρατούμενους, δικηγόρους κ.λπ. Οι Leese et al. (2006) σε έρευνα που διεξήγαγαν για τη μελέτη των παραγόντων που σχετίζονται με τις αυτοκτονίες στα καταστήματα κράτησης της Αγγλίας και της Ουαλίας βρήκαν ότι τα υψηλότερα επίπεδα δραστηριοτήτων με νόημα σχετίζονταν με χαμηλότερους δείκτες αυτοκτονιών ανεξάρτητα από τον τύπο της φυλακής. Είδος και στάδιο κράτησης Οι προφυλακισμένοι και υπόδικοι κρατούμενοι διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονίας, ειδικά όταν πρόκειται για άνδρες, νεαρής ηλικίας που κρατούνται για πρώτη φορά. Ο κίνδυνος είναι ιδιαίτερα αυξημένος το πρώτο διάστημα της κράτησης, καθώς και λίγο πριν ή λίγο μετά τη δίκη (Dooley, Seena Fazel, Cartwright, Norman-Nott, & Hawton, S. Fazel, Cartwright, J., Norman-Nott, A., & Hawton, K, Shaw, Baker, Hunt, Moloney, & Appleby, 2004). Σχετικά με τους κρατούμενους που έχουν δικαστεί, έχει διαπιστωθεί ότι εκείνοι που αυτοκτονούν είναι συνήθως μεγαλύτερης ηλικίας (30-35 ετών), καταδικασμένοι για βίαια εγκλήματα και έχουν εκτίσει 4-5 χρόνια από το σύνολο της ποινής τους (Konrad et al., 2007). Στα βίαια εγκλήματα δεν περιλαμβάνονται τα σεξουαλικά εγκλήματα, καθότι αυτή η κατηγορία δεν έχει διαπιστωθεί να σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο για αυτοκτονία (Seena Fazel et al., 2008). Ο δείκτης των θανάτων από αυτοκτονία για τους κρατούμενους με μακροχρόνιες ποινές, φαίνεται να αυξάνεται με το πέρασμα των χρόνων (Frottier et al., 2002). Οι κρατούμενοι που έχουν καταδικαστεί σε ισόβια κάθειρξη διατρέχουν επίσης αυξημένο κίνδυνο (Borrill, Seena Fazel et al., 2008). 36

38 Το εκφραζόμενο συναίσθημα Αναμφισβήτητα οι φυλακές είναι έντονα συναισθηματικοί τόποι μόνο και μόνο επειδή φιλοξενούν ένα μεγάλο αριθμό ατόμων χωρίς τη θέλησή τους. Η φυλάκιση προξενεί έντονα συναισθήματα φόβου, θυμού, απελπισίας κ.λπ. και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι οι κρατούμενοι αναγκάζονται να ζήσουν πολύ κοντά με άλλα άτομα. Οι σχέσεις προσωπικού-κρατουμένων είναι επίσης έντονα φορτισμένες λόγω των στενών σχέσεων που αναπτύσσονται. Σε αντίθεση με τους αστυνομικούς, για παράδειγμα, όπου οι σχέσεις είναι σύντομες, το προσωπικό μιας φυλακής περνά μεγάλο διάστημα με τα ίδια άτομα. Οι εργαζόμενοι μιας φυλακής καλούνται να επιτελέσουν «συναισθηματική εργασία», δηλαδή α) να διαχειρίζονται τα συναισθήματα των κρατουμένων β) να εκφράζονται συναισθηματικά ανταποκρινόμενοι στις νόρμες της φυλακής (κι έτσι να ελέγχουν τις εντυπώσεις που δημιουργούν τόσο στους κρατούμενους όσο και στους συναδέλφους) και γ) να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους στο εδώ και τώρα (Crawley, 2004). Το εκφραζόμενο συναίσθημα προσδιορίζει τη συναισθηματική στάση απέναντι σε κάποιον και κατ επέκταση την ατμόσφαιρα που διαμορφώνεται. Μετρήθηκε για πρώτη φορά σε περιπτώσεις σχιζοφρενών και βρέθηκε ότι σε ασθενείς με σχιζοφρένεια, που επέστρεφαν στην οικογένειά τους μετά από νοσηλεία, η πιθανότητα υποτροπής τους αυξανόταν ανάλογα με την ποσότητα του εκφραζόμενου συναισθήματος στην οικογένεια (Butzlaff & Hooley, Magaña et al., 1986). Μεταγενέστερες μελέτες κατέληξαν σε παρόμοια αποτελέσματα και σε περιπτώσεις εφήβων που αυτοτραυματίζονταν (Wedig & Nock, 2007). Μέχρι σήμερα μόνο μία έρευνα έχει επιχειρήσει να διερευνήσει το ρόλο του εκφραζόμενου συναισθήματος στην εκδήλωση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών από πληθυσμό κρατουμένων (Moore, Andargachew, & Taylor, 2011). Το δείγμα της έρευνας ήταν αρκετά μικρό και αφορούσε κρατούμενες που νοσηλεύονταν σε ειδική δομή. Θα ήταν χρήσιμο να μελετηθεί η σχέση του εκφραζόμενου συναισθήματος με τις αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές σε μεγαλύτερα δείγματα κλειστών καταστημάτων κράτησης. 37