ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 1 SUMMARY:... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 1 SUMMARY:... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 Λέξεις κλειδιά... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ: ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΨΕΥΣΤΗΚΕ: ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ 11 ΗΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ : ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε : ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ: ΤΑ EDITORIALS ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΑΡΘΡΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΙΣΛΑΜ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΑΞΙΕΣ/ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΙΡΗΝΗ/ΠΟΛΕΜΟΣ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΤΥΠΟΣ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΚΟΙΝΟ: ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑ/ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ: ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ THE ECONOMIST, NEWSWEEK, TIME ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ : Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ : Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: A. ΤΑ EDITORIALS ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: NEWSWEEK: TIME:

2 THE ECONOMIST: Β. ΟΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: Γ. ΑΡΘΡΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΕ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ: ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ THE ECONOMIST: ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TIME: ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ NEWSWEEK: ΟΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΤΟΥ NEWSWEEK: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΛΑΤΙΝΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ INTERNET ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1:Η ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2:ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3:Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: NEWSWEEK PROFILE ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5: ECONOMIST PROFILE ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6: TIME PROFILE ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7: ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΤΙΜΕ & ΤΟΥ CNN 109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8: ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΟΥ THE ECONOMIST ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9: ΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ NEWSWEEK ΚΑΙ ΤΙΜΕ

3 SUMMARY: Orientalism is a way of coming to terms with the Orient that is based on the Orient s special place in Western experience. Stereotypes have been quite important in the tradition of Orientalism and influenced the scientific, political, social and cultural approach of the West throughout history. In this study it will be shown how Orientalism is connected to the Clash of Civilization theory by S. Huntington (1993, 1996) with special reference to Islam. Clash of Civilization has been the leading theory among U.S. diplomats and government officials after the end of the Cold-War era. Three Anglo- Saxon magazines, The Economist, Time, Newsweek, are examined on the occasion of September, 11 attacks to see whether Orientalism and Clash of Civilization theories influence the way these magazines present the crisis of September, 11. A series of qualitative and quantitave means are used for the study of the magazines covers, editorials, ideological and geopolitical articles. Key words: Orientalism, Clash of Civilizations, Culture, Civilization, Religion, Islam, Political Communication, Stereotypes, International Relations. 3

4 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή στοχεύει στην ανάλυση του φαινομένου του Οριενταλισμού που αποτέλεσε τρόπο επιστημονικής, πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής προσέγγισης της Δύσης μέσα από στερεότυπα που αναπτύχθηκαν ιστορικά απέναντι σ αυτό που ονομάζεται γεωγραφικά Ανατολή. Θα παρουσιαστεί το πώς ο Οριενταλισμός συνδέεται με τη Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών, με ιδιαίτερη αναφορά στο Ισλάμ, του Σ. Χάντιγκτον (Huntington, S. 1993, 1996) που μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του δόγματος του Ψυχρού πολέμου αποτέλεσε το νέο δόγμα στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Η μελέτη αυτή στοχεύει μέσα από την υπόθεση του Οριενταλισμού και της Σύγκρουσης των Πολιτισμών να προσεγγίσει με ποσοτική έρευνα και ποιοτική ανάλυση περιεχομένου τον τρόπο με τον οποίο η «Δύση» και ιδιαίτερα η Αγγλοσαξονική της εκδοχή μέσα από περιοδικά opinion leaders όπως τα The Economist, TIME, και Newsweek ανασυνθέτει τα γεγονότα της 11 ης Σεπτεμβρίου του Για τον σκοπό αυτό μελετώνται τα συγκεκριμένα εξώφυλλα, editorials, άρθρα ιδεολογικού περιεχομένου και γεωπολιτικών αναλύσεων των περιοδικών αυτών για να εξακριβωθεί αν Οριενταλιστικές πρακτικές χαρακτηρίζουν τον τρόπο παρουσίασης της τρομοκρατικής επίθεσης της 11 ης Σεπτεμβρίου Λέξεις κλειδιά Οριενταλισμός, Σύγκρουση Πολιτισμών, Κουλτούρα, Πολιτισμός, Θρησκεία, Ισλάμ, Πολιτική Επικοινωνία, Στερεότυπα, Διεθνείς Σχέσεις. 5

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ. 1. ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ. Η αφαίρεση της γης, η οποία ως επί το πλείστον σημαίνει την αφαίρεσή της από εκείνους που έχουν διαφορετικό χρώμα ή ελαφρώς πλατύτερες μύτες από εμάς, δεν είναι και τόσο ωραίο πράγμα αν το κοιτάξεις από κοντά. Εκείνο που το σώζει είναι μόνο η ιδέα. Μια ιδέα που βρίσκεται πίσω του. Όχι ένα αισθηματικό πρόσχημα αλλά μια ιδέα, και μια ανυστερόβουλη πίστη στην ιδέα, κάτι το οποίο μπορείς να τοποθετήσεις σε βάθρο, και να γονατίσεις μπροστά του, και να του προσφέρεις θυσία. J. Conrad [στο Said, E. (1996: 241)] Η μελέτη της Ανατολής γοήτευσε το πνεύμα και τη φαντασία λογοτεχνών και ταξιδευτών έτσι ώστε να δημιουργηθούν εκτενείς αναφορές για την Ανατολή. Ειδικότερα, ανάμεσα στο 1800 και στο 1950 θεωρείται ότι γράφτηκαν βιβλία (Said, E. 1996) μόνο για την Εγγύς Ανατολή που αποτελεί κομμάτι του Οριενταλισμού και περιλαμβάνει τη μελέτη περιοχών και πολιτισμών της Ανατολής που εκτείνονται από τη Μέση έως την Άπω Ανατολή. Το αντικείμενο αυτής της εργασίας είναι η μελέτη του Οριενταλισμού με έμφαση στη Μουσουλμανική πλευρά του και μ αυτήν θ ασχοληθεί αυτή η εργασία. Ο Οριενταλισμός υπήρξε η προσπάθεια Δυτικών μελετητών να προσλάβουν την έννοια Ανατολή στους τομείς της κουλτούρας, της κοινωνίας, της πολιτικής και ευρύτερα σε όλα εκείνα τα πεδία που συνιστούν τον ανθρώπινο πολιτισμό. Ο Οριενταλισμός με την αυστηρή και εγκυκλοπαιδική του έννοια εγκαινιάσθηκε με την απόφαση της Εκκλησιαστικής Συνόδου της Βιέννης το 1312 (Said, E. 1996:67) να ιδρύσει σειρά εδρών στο Παρίσι, στην Οξφόρδη, στη Μπολώνια, στην Αβινιόν και τη Σαλαμάνκα για τη μελέτη της Ανατολής κάτι που βεβαίως ήταν σε συμφωνία με τη δύναμη και την οργάνωση της Καθολικής Εκκλησίας η οποία υποστηρίζεται ότι πριν από την εμφάνιση του σύγχρονου έθνους κράτους είχε τη δυνατότητα να έχει απεσταλμένους 6

7 σε όλον τον τότε κόσμο αλλά και να έχει την αποτελεσματικότητα της γραφειοκρατικής δομής ενός σύγχρονου κράτους. Η ανάπτυξη των μεθόδων και των αντιλήψεων των Οριενταλιστών θα πρέπει να ειδωθούν συνδεδεμένες με τις ιστορικές φάσεις της εποχής στις οποίες αναπτύχθηκαν. Σ αυτό το σημείο θα πρέπει να τονιστεί η σημαντική συμβολή στη μελέτη και αποδόμηση του Οριενταλισμού του E. Said (1996) οποίος στη μελέτη τομή του για τον Οριενταλισμό προσπαθεί να δει το πώς Οριενταλιστικές πρακτικές έχουν περάσει σε ιδεολογικό, πολιτισμικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο και έχουν καταλήξει να είναι στερεοτυπικές αναφορές για την Ανατολή από τους Δυτικούς 1. Μπορούν να διακριθούν δύο φάσεις του Οριενταλισμού (Said, E. 1996): Μια πρώτη φάση που εκτείνεται χρονικά από τις πρώτες επαφές μεταξύ Ευρωπαίων και Αράβων και μια δεύτερη φάση, σύγχρονη, η οποία συμπίπτει (Said, E. 1996:243) με το τέλος του 18 ου και τις αρχές του 19 ου αιώνα και επεκτείνεται ως τις μέρες μας. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσε κανείς να πάει ακόμα πιο πίσω στην Ιστορία όταν ακόμα στην εποχή της Αρχαίας Ελλάδας οι Πέρσες θεωρούνταν βάρβαροι και με ιδιαίτερη ροπή προς τις απολαύσεις λειτουργώντας έτσι ως την Ανατολή της τότε εποχής που αντιπροσώπευε την απειλή για τα επιτεύγματα και τις αξίες του Αθηναϊκού πολιτισμού. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η ανάπτυξη ενός πεδίου έρευνας τόσο μεγάλου εύρους αλλά και η αποσπασματική και μονόπλευρη επαφή λαών και πολιτισμών, στην περίπτωσή μας των μελετών της Δύσης για την Ανατολή, δίνει πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη στερεοτυπικών αντιλήψεων 2 (Triandis, H. C., & Triandis, L.M., 1962). Η δε γεωγραφική απόσταση συντελεί στη δημιουργία αρνητικών στερεοτύπων (ibid.). Ο σχηματισμός στερεοτύπων σχετίζεται με την επιλεκτικότητα στην αντίληψη που βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα που χάνουν την ιδιότητα της σχέσης τους με το χρόνο 1 Αντίστοιχες μελέτες που έχουν εμπνευστεί από αυτήν του E. Said είναι και αυτή της Maria Tondorova για τον «Βαλκανισμό» ήτοι την «Δυτική φαντασίωση για τα Βαλκάνια» (Todorova, M. 2000) και αναφέρεται στο πώς στο πέρασμα των αιώνων η λεγόμενη «Δύση» διαμόρφωσε την αντίληψή της για τα Βαλκάνια ως ιδιότυπου μέρους της Ανατολής όπου κυριαρχούσε η βαρβαρότητα και η οπισθοδρόμηση. 2 Ένα από τα ευρήματα της έρευνας των Triandis & Triandis για τα στερεότυπα είναι ότι η απόσταση σε συνδυασμό με την έλλειψη επικοινωνίας ή τη μονόπλευρη επικοινωνία δημιουργούν αρνητικά στερεότυπα. 7

8 και το χώρο και χρησιμοποιούνται σαν να υπήρχαν ανέκαθεν (Άντερσον, Μπ. 1997, Δεμερτζής, Ν. 1996, 2000). Επιπλέον η άγνοια για τα γνωρίσματα εξωτερικών ομάδων μπορεί να οδηγήσει σε προκατάληψη (Tajfel, Η. 1981). Αυτή η παραδοχή δικαιολογεί σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη στερεοτυπικών και ιδιαίτερα αρνητικών αντιλήψεων μέσα στην ιστορία. Αυτές οι αντιλήψεις ενισχύθηκαν από το γεγονός ότι μετά την άνοδο του Ισλάμ και την άνθηση των γραμμάτων και του πολιτισμού οι κοινωνίες που ακολουθούσαν το Ισλάμ ήταν κατά βάση αγροτικές και νομαδικές κοινωνίες σε αντίθεση με την άνοδο του εμπορευματικού κεφαλαίου στην Ευρώπη που δημιούργησε τις προϋποθέσεις ανόδου του Καπιταλισμού στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι διαφορές λοιπόν στο επίπεδο της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής συγκρότησης συνδέθηκαν με πολιτισμικές αντιλήψεις, στερεότυπα που οδήγησαν στη διαφοροποίηση μεταξύ Ανατολής και Δύσης υποβοηθούμενες από την γεωγραφική απόσταση και τις διαφορές στην κοινωνική οργάνωση. Εξάλλου: 1. Η προσπάθεια του Μωάμεθ να ενώσει τα αραβικά φύλα ενάντια στους Αιθίοπες και στους Βυζαντινούς υποβοηθήθηκε με τη νέα θρησκεία του Ισλάμ αλλά και με την ταύτιση της θρησκευτικής ηγεσίας με την κρατική εξουσία 3 που έδρασαν ως παράγοντες διαφοροποίησης από τη Δύση, αλλά και αντίστασης, δημιουργίας ταυτότητας(άρμστρονγκ, Κ. 1996, Λυμπερόπουλος, Κ. 2000) και αφετέρου 2. Η ανάπτυξη προς Δυσμάς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η αναχαίτισή της στη μάχη της Βιέννης 4 του 1529 και στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, δημιούργησαν την εικόνα ενός «άλλου» που βασιζόταν σε πραγματικά γεγονότα και περιστατικά και που ταυτόχρονα ήταν μακρινός και απρόσιτος. Έτσι λοιπόν η έννοια της Ανατολής λειτούργησε για τη Δύση ως ένας ιδιότυπος καθρέφτης αυτοσυνείδησης που 3 Το δόγμα άλλωστε ότι ο Αλλάχ είναι ο μοναδικός Θεός και όσοι δεν πιστεύουν σε αυτόν θα πρέπει να φονεύονται έχει ως στόχο του να συσπειρώσει τους Άραβες και να βάλει τις προϋποθέσεις για έναν αγώνα ενάντια στους Βυζαντινούς (Λυμπερόπουλος, Κ. 2000). 4 Είναι χαρακτηριστικό ότι η γλώσσα εκφράζει τέτοια στερεότυπα. Π.χ. στην Ιταλική γλώσσα οι μητέρες συνηθίζουν να λένε στα παιδιά τους «έρχονται οι Τούρκοι»όταν θέλουν να τα τρομάξουν. 8

9 πάνω του μπορούσαν να αντανακλαστούν οι αρνητικές πλευρές της πορείας της ως ένα looking glass-self (Cooley, Charles Horton, 1902, στις αναφορές στο Internet). Ο Οριενταλισμός είναι λοιπόν μέρος ευρύτερων αντιλήψεων που εντάσσονται στο χώρο του πολιτισμού, της ιδεολογίας και της κουλτούρας ενώ παράλληλα είναι μέρος και των πραγματικών οικονομικών, κοινωνικών σχέσεων και ανταλλαγών της Δύσης (κυρίως) με την Ανατολή (Rodinson, M. 1980). Το πλαίσιο λοιπόν που αναπτύσσεται ο Οριενταλισμός σχετίζεται με τις ευρύτερες πολιτισμικές, στερεοτυπικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κοινωνιών που μελετώνται και κατά συνέπεια μπορούμε να μιλήσουμε για (Said, Ε. 1996:248) τον Έκδηλο Οριενταλισμό που αντιπροσωπεύει τις επίσημες και πεφρασμένες αντιλήψεις των Οριενταλιστών μέσα από το έργο τους για την Ανατολή που αλληλοτροφοδοτείται με το Λανθάνοντα Οριενταλισμό που είναι αντιλήψεις μη σχετιζόμενες άμεσα με τη μελέτη της Ανατολής και ενισχύουν σε επίπεδο αντίληψης συγκεκριμένα στερεότυπα που προβάλλονται από τους Οριενταλιστές. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται η ένταξη εννοιών για το τι είναι Ανατολή σε συγκεκριμένα αντιληπτικά frames (Minsky, M. 1975, Πόρποδας, Κ. 1991: ) ή αντιληπτικά πλαίσια, γνωσιακά σχήματα, σενάρια 5 τα οποία δημιουργούν συγκεκριμένες επικοινωνιακές προσδοκίες 6 (Gumperz, J. 1982) που προσδιορίζονται κοινωνικά, 5 Η αντίστοιχη ορολογία είναι frames, schema, scripts (Πόρποδας, Κ.1991: ). Η σημασία και η χρήση αυτών των εννοιών είναι παρεμφερής και απαντάται κυρίως στο χώρο της Γνωστικής Ψυχολογίας και χρησιμοποιείται επίσης από άλλους επιστημονικούς κλάδους όπως αυτός της Επικοινωνίας ή της Πραγματολογίας(Pragmatics) στο χώρο της Γλωσσολογίας, του Κοινωνικού Κονστρουξιονισμού (Δεμερτζής, Ν. 2002:141) για να δηλώσει τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα προσλαμβάνουν, δημιουργούν και τελικά παρεμβαίνουν στη δημιουργία και την κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας. Παρεμφερής είναι και η χρήση του όρου frame από τον E. Goffman(1981) όπου με αυτό εννοείται το πλαίσιο στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα τα οποία εν πολλοίς καθορίζονται από τις ιδιαιτερότητες του πλαισίου στα οποία εξελίσσονται. 6 Η προσέγγιση αυτή εντάσσεται στο χώρο της Κοινωνιογλωσσολογίας και δείχνει πώς ψυχολογικοί παράγοντες αντίληψης αλληλεπιδρούν με γλωσσικούς, παραγλωσσικούς (κινήσεις, προσωδία, έκφραση), κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες για την επίτευξη επικοινωνίας ή έλλειψης επικοινωνίας όταν υπάρχουν βασικές διαφορές στον τρόπο πρόσληψης, αντίληψης και συμπεριφοράς. Είναι χαρακτηριστική η συνεισφορά του εθνογράφου της Επικοινωνίας Dell Hymes(1974) όπου είχε ορίσει την Γλώσσα με το ακρωνύμιο S.P.E.A.K.I.N.G. για να δείξει τους παράγοντες που επιδρούν στην επικοινωνία αλλά και για να δείξει τη σπουδαιότητα αυτού που ονομάζει ως communicative competence. 9

10 πολιτισμικά, πολιτικά και ιστορικά. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται παραδεκτό ότι το άτομο μέσα από μια συνεχή διαλεκτική «εξωτερίκευσης-αντικειμενοποίησης-εσωτερίκευσης (Δεμερτζής, Ν. 2002:142) που εντάσσεται σε συγκεκριμένο κάθε φορά ιστορικό πλαίσιο κατασκευάζει και συν-κατασκευάζει την πραγματικότητα με τη διαμεσολάβηση του Λόγου. Η δε ερμηνεία της γίνεται μέσα από μια διπλή ερμηνευτική (Giddens, A. 1984:284, 374) όντας υποκείμενο και δρων της κοινωνικής πραγματικότητας αλλά και έχοντας τη δυνατότητα της δευτερογενούς επεξεργασίας της εμπειρίας και συμμετοχής του μέσα στην κοινωνία στην οποία ζει και συμμετέχει. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει η δυνατότητα της αποδόμησης και ανάλυσης των κάθε φορά σχέσεων εξουσίας, του ιδιαίτερου πλαισίου και περιεχομένου που λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα και που καταλήγουν στη δημιουργία φαντασιακών κοινοτήτων (Άντερσον, Μπ. 1997). 2. ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ Η αντίληψη της έννοιας Ανατολή δεν ήταν απλά και μόνο αποτέλεσμα των Ακαδημαϊκών μελετών και της λογοτεχνίας. Η αντίληψη αυτή της Ανατολής άρχισε να προσλαμβάνει διοικητικές, οικονομικές και στρατιωτικές παραμέτρους, άρχισε δηλαδή να γίνεται βιωμένη αντίληψη (Said, E. 1976:253) που συνδέονταν αφενός με τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αφετέρου με την αποικιοκρατική επέκταση προς την Ανατολή της Αγγλίας (κυρίως), της Γαλλίας και αργότερα της Γερμανίας(στο Παράρτημα 1 βρίσκεται χάρτης που αναπαριστά τις Αποικιοκρατικές κτήσεις το 19 ο αιώνα, P. Boniface(2001:22). Σ αυτό το πλαίσιο έχουμε την ανάπτυξη Γεωγραφικών S setting :physical, temporal, scene: psychological setting P participants: Speaker-listener, source and audience E ends: outcomes( of a conversation, meeting etc.) K key: tone, mood. I instrumentalities: channel, code, register N norms of interpretation: cultural conventions G genre: demarcated areas of category 10

11 εταιριών 7 από αποικιοκρατικές χώρες οι οποίες σχετίζονται ακριβώς με τις αποικιοκρατικές δραστηριότητες και την ενίσχυση της μελέτης της Ανατολής. Οι παράγοντες αυτοί συνετέλεσαν στη δημιουργία Οριενταλιστικών προσεγγίσεων από τη μεριά της Δύσης που ήταν έντονα χρωματισμένες από τις φιλοσοφικές, ιδεολογικές, πολιτικές παραδόσεις των χωρών που συμμετείχαν στην περιπέτεια των Αποικιοκρατικών εκστρατειών. Την ίδια στιγμή οι Οριενταλιστές 8 παρουσιάζονται ως οι κατεξοχήν ειδήμονες που δύνανται να εκπροσωπούν την Ανατολή και να μιλούν εξ ονόματος της εν απουσία βεβαίως αντίστοιχων μελετών των Ανατολικών χωρών για τη Δύση. Έτσι δημιουργούνται ανισορροπίες στις προσλαμβάνουσες παραστάσεις όσο και στην αντίληψη του ενός για τον άλλο. Λογοτεχνικά κείμενα όπως «Ο Λευκός άνθρωπος 9» του Ρ. Κίπλινγκ (Said, E. 1976: 270, 273) εκφράζουν την αντίληψη κυριαρχίας «στο Φοινικόδεντρο και στον κέδρο 10» περί ανωτερότητας του λευκού ανθρώπου και συνεπικουρούνται από ψυχολογικές (Segall, Marshall H., Dassen, Pierre R., Berry, John W., Poortinga, Ype H., (1993): και 7 Ενδεικτικό του τι ρόλο θα μπορούσαν να παίξουν οι Γεωγραφικές εταιρίες είναι η εξής φράση ( δεν σημειώνεται το όνομα, στον Said, E. 1996:263) «Οι γεωγραφικές εταιρίες σχηματίζονται για να λύσουν τα μοιραία μάγια που μας κρατάνε αλυσοδεμένους στις όχθες μας». Επίσης (ibid.: 263), η Γαλλική κυβέρνηση χρηματοδοτούσε τα τεύχη της Société de Géographie προσδοκώντας οφέλη στις γεωγραφικές έρευνες και στις αποικιακές περιπέτειες. 8 Εδώ παρατηρείται το φαινόμενο που είχε επισημάνει ο Giddens, A.(1984) της διπλής ερμηνευτικής όπου οι Οριενταλιστές ερμηνεύουν τις χώρες που μελετούν, καθιστώντας την παρατήρηση και την εμπειρία τους ως το πρώτο επίπεδο ανάλυσης ενώ οι εικόνες και τα σχήματα ανάλυσης της δευτερογενούς ανάλυσης που χρησιμοποιούν σχετίζονται με το πώς αυτοί προσλαμβάνουν και αναπαράγουν την πραγματικότητα. Ταυτόχρονα ισχύει εν πολλοίς και γι αυτούς η κριτική για δημιουργία και καλλιέργεια στερεοτύπων πολιτισμικά, κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένων (Said, Ε. 1996) όπως ήδη έχει αναλυθεί και στο τέλος του κεφαλαίου A1. Γνωστοί Οριενταλιστές είναι και οι Lawrence, Bell, Philby, Hogarth( στον Said, E. 1996). 9 Στο κάτωθι απόσπασμα (Said, Ε. 1996:272) φαίνεται ο πομπώδης τρόπος με τον οποίο εκλαμβανόταν ο λευκός άνθρωπος ως πρωτοπόρος που θα έπρεπε να διαφυλάσσει την ενότητα του με τους άλλους [αποικιοκράτες] έτσι ώστε να μην υπάρχουν προβλήματα. Now, this is the road that the White Men tread When they go to clean a land- Iron underfoot and the vine overhead And the deep on either hand. We have trod the road- and a wet and windy road- Our chosen star for guide. Oh, well for the world when the white men tread Their highway side by side! 10 Εννοεί την κυριαρχία στην Αφρική και στη Μέση Ανατολή. 11

12 Said, E. 1976: 249, 259, 280), φυλετικές και δαρβινικές θεωρίες 11 (Shipman, P. 1998) που ενισχύουν τα περί αδυναμίας της Ανατολής ν αποφασίσει για τον εαυτό της (Rodinson, Μ. 1980) και ταυτόχρονα υποβάλλουν την ιδέα ότι είναι οι Δυτικοί, κατά περίπτωση και με βάση τους ανταγωνισμούς τα γεωπολιτικά τους παιχνίδια που έχουν καθήκον ως νέοι Σταυροφόροι να επιβάλλουν τις ιδέες του πολιτισμού και της Δύσης. Η περιγραφή του λόρδου Cromer, ύπατου αρμοστή της Αιγύπτου από το 1883 ως το 1907 είναι αρκούντως χαρακτηριστική (Άρμστρονγκ, Κ. 1996: ): Ο Sir Alfred Lyall μου είπε κάποτε: «Το πνεύμα του Ανατολίτη απεχθάνεται την ακρίβεια. Κάθε αγγλοϊνδός οφείλει να το θυμάται πάντα αυτό». Η έλλειψη ακρίβειας, που εύκολα εκφυλίζεται σε ψευδολογία, είναι στην πραγματικότητα το κύριο χαρακτηριστικό του ανατολίτικου πνεύματος. Ο Ευρωπαίος είναι ορθολογιστής, οι προτάσεις του αποκλείουν την αμφισημία, είναι εκ φύσεως λογικιστής, ακόμα κι αν δεν έχει ποτέ σπουδάσει λογική. Ρέπει αυθόρμητα στο σκεπτικισμό και ζητάει αποδείξεις πριν αποδεχθεί την αλήθεια οποιασδήποτε πρότασης. Η εκπαιδευμένη του διάνοια λειτουργεί σαν τμήμα ενός μηχανισμού. Το πνεύμα του Ανατολίτη, από την άλλη μεριά, όπως και τα γραφικά του σοκάκια, πάσχει εγγενώς από ασυμμετρία. Οι αιτιολογήσεις του είναι του πιο πρόχειρου είδους. Παρ όλο που οι αρχαίοι Άραβες είχαν αναπτύξει την επιστήμη της διαλεκτικής, οι απόγονοι τους είναι εντυπωσιακά στερημένοι ως προς τη λογική ικανότητα. Συχνά είναι ανίκανοι να συνάγουν τα πιο προφανή συμπεράσματα απ οποιοδήποτε απλό λογικό αξίωμα του οποίου την αλήθεια μπορεί ν αποδέχονται. Η δημιουργία ειδικών/οριενταλιστών που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους όχι μόνο σε πανεπιστήμια, think-tank αλλά και στη διοικητική και πολιτική ελίτ που αναζητούσε αποτελεσματικούς τρόπους παρέμβασης και ελέγχου των κτήσεων λειτούργησε αποφασιστικά στη σύγκλιση και στον προσεταιρισμό των χωρών αυτών είτε με τη 11 Είναι κυρίαρχες εκείνη την εποχή αντιλήψεις ότι οι εκτός του δυτικού πολιτισμοί υποφέρουν από πολιτισμική ανακοπή και ως εκ τούτου οι λευκοί είναι ανώτεροι (των μαύρων και όχι μόνο) και ικανοί για εκλεπτυσμένες σκέψεις, κινήσεις, αποφάσεις. Ακόμα και ο Κ. Μάρξ(1986) είχε παρόμοιες αντιλήψεις μιας και στη 18 η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη δήλωνε για τους Μουσουλμάνους «Δεν μπορούν να εκπροσωπήσουν τους εαυτούς τους, πρέπει να εκπροσωπηθούν». 12

13 μεταλαμπάδευση στις εσωτερικές ελίτ δυτικών αντιλήψεων κατά τρόπο που κυρίως εξυπηρετούσε τη δημιουργία συμμάχων εντός των χωρών με τη δημιουργία περαιτέρω διαιρέσεων, κατά το διαίρει και βασίλευε, που τελικά έκαναν αναγκαίο τον ξένο παράγοντα ως παράγοντα ισορροπίας και κοινωνικής και πολιτικής ειρήνης. Ο ρόλος των Οριενταλιστών αλλά και της αντίστοιχης δυτικής διοικητικής ελίτ ήταν απαραίτητος για την παρακολούθηση και τη χειραγώγηση της κατάστασης εντός των αποικιών. Οι Οριενταλιστές έβλεπαν την αξιοποίηση τους και την ικανοποίηση των φιλοδοξιών τους στο βαθμό που τα συγκεκριμένα αποικιοκρατικά κράτη έβλεπαν με ενδιαφέρον τις αποικίες τους και θεωρούσαν χρήσιμες τις πληροφορίες που αυτοί έδιναν. Με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία κυβερνητικών υπηρεσιών για την εξωτερική ή εσωτερική ασφάλεια αλλά και η δημιουργία Οριενταλιστικών ή Γεωγραφικών Εταιριών εμπλέκεται με τις προσωπικές παρεμβάσεις εντός των υπηρεσιών αυτών που με την επινόηση ή με την όξυνση των περιγραφών ή του κινδύνου δικαιολογείται έτσι και η θέση τους 12 καθώς βέβαια και οι χρηματοδοτήσεις και οι μισθοί τους!(said, E. 1996, Edelman, M. 1999:156). Είναι πλέον ορατό αυτό που έχει επισημανθεί (Schwarzenberg, R.G. 1984:233) ως κίνδυνος αποκοπής της εξουσίας από την πραγματικότητα και μονόπλευρης ενημέρωσης από μια γραφειοκρατία η οποία φιλτράρει, αποκωδικοποιεί την πληροφορία, και μεταδίδει στους κυβερνώντες μόνο καθησυχαστικά μηνύματα τα οποία επιβεβαιώνουν τις επιτυχίες και ενισχύουν την κυριαρχία τους αλλά και τις στερεοτυπικές αντιλήψεις που είναι βαθιά ριζωμένες σε μια κοινωνία. Σε αυτό το πλαίσιο ερμηνείας δεν εκπλήσσει καθόλου η παράθεση δύο χαρακτηριστικών παραδειγμάτων που δείχνουν τη διαμόρφωση της Αμερικανικής Εξωτερικής πολιτικής υπό συνθήκες χρονικής πίεσης που απαιτεί την παραγωγή συγκεκριμένου έργου. Το πρώτο από τα παραδείγματα αυτά αφορά τον H. Kissinger, οποίος στο δοκίμιό του «Εσωτερική Δομή κι Εξωτερική Πολιτική» (Said, E. 1996:63) υπό την πίεση εσωτερικών 12 Ενδεικτική αυτού του αντίληψης είναι και η κινηματογραφική ταινία «Ο ράφτης του Παναμά» του 2001 στην οποία ακριβώς περιγράφεται το πώς από το μηδέν χτίζεται μια κατάσταση συνομωσίας η οποία υποθετικά πλήττει τα συμφέροντα των Αμερικάνων και κινητοποιεί το Πεντάγωνο εξαιτίας ακριβώς της προσωπικής εμπλοκής του εκεί Στρατιωτικού Ακόλουθου που εκμεταλλεύεται τη διπλωματική γραφειοκρατία για τη δημιουργία ψευδο-γεγονότων που θα επιφέρουν έτσι προσωπικά οικονομικά οφέλη. 13

14 δυνάμεων και εξωτερικών πιέσεων προσπαθεί να καλύψει το άγχος των ΗΠΑ για τη χάραξη πολιτικής γραμμής στον κόσμο. Η διπολική αυτή λογική από μόνη της ωθεί τον Kissinger στην αξιοποίηση διπολικών γλωσσικών και νοηματικών σχημάτων όπου χωρίζει και τοποθετεί τις Δυτικές χώρες στον αναπτυγμένο κόσμο ο οποίος βλέπει τον κόσμο ως εξωτερική πραγματικότητα και έχει περάσει τη Νευτώνεια επανάσταση ενώ κατατάσσει τις αναπτυσσόμενες χώρες σε μια κατάσταση προ-νευτώνειας εποχής όπου δεν είναι σε θέση να ξεχωρίσουν τον εξωτερικό από τον εσωτερικό κόσμο. Αυτή η αντίληψη με 70 χρόνια περίπου διαφορά συνάδει με αυτήν του λόρδου Cromer που περιγράφηκε παραπάνω και δεν διαφοροποιείται επί της ουσίας. Αντίθετα αναπαράγει τα κλασικά οριενταλιστικά στερεότυπα. Η χρήση στο κείμενό του όρων όπως «προφητικός, ακρίβεια, εσωτερικός, εμπειρική πραγματικότητα, τάξη»(said, E. 1996:65) χαράσσει τα σύνορα της ασφάλειας μεταξύ αφενός του πολιτισμένου/δυτικού κόσμου και αφετέρου του καθυστερημένου και ανασφαλούς τρίτου κόσμου. Η διαφορά που υπάρχει σε επίπεδο κουλτούρας εκλαμβάνεται quasi πολεμική και προκαλεί την αντιπαράθεση ή στην καλύτερη περίπτωση την εξάσκηση ελέγχου πάνω σ ε αυτόν. Ένα δεύτερο παράδειγμα καθ όλα αντιπροσωπευτικό για το πώς και με ποιά επιστημονική μέθοδο(ή καλύτερα ελλείψει αυτής) οι απόψεις σημαινόντων για τη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ είναι κυρίαρχες είναι και το άρθρο του Harold W. Glidden (1972) που δημοσιεύτηκε στο American Journal of Psychiatry το Φλεβάρη του 1972 με τίτλο «Ο Αραβικός Κόσμος». Ο ίδιος αποτελούσε μέλος του Γραφείου Πληροφοριών και Έρευνας της Κρατικής Υπηρεσίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Σε αυτό το αρκετά σύντομο άρθρο του (τέσσερα δίστηλα) φτιάχνει το πορτρέτο σε πάνω από 100 εκατομμύρια ανθρώπους, για μια περίοδο 1300 ετών, αναφέροντας τέσσερις μόνο πηγές : ένα πρόσφατο βιβλίο για την Τρίπολη της Λιβύης, ένα φύλλο της Αιγυπτιακής εφημερίδας Al-Ahram, το περιοδικό Oriente Moderno και ένα βιβλίο του Majid Khadduri ο οποίος είναι ένας γνωστός Οριενταλιστής. 14

15 Στην προσπάθεια του να καταγράψει τις εσωτερικές διεργασίες της «Αραβικής Συμπεριφοράς» που την προσδιορίζει σύμφωνα με τις Δυτικές νόρμες ως παρεκκλίνουσα και σύμφωνα με τις Ανατολικές ως φυσιολογική, αναφέρει ότι οι Άραβες έχουν μια τάση για ομοιομορφία, ότι οι Άραβες μπορούν να λειτουργήσουν μόνο σε καταστάσεις σύγκρουσης, ότι το Ισλάμ αναγορεύει την εκδίκηση ως αρετή. Ως αποδεικτικό στοιχείο χρησιμοποιείται ένα φύλλο της Αιγυπτιακής Al Ahram( ) σύμφωνα με το οποίο το 1969 επί 1070 περιπτώσεων φόνου όπου οι δράστες είχαν συλληφθεί, βρέθηκε ότι το 20% των εγκλημάτων διαπράχθηκε για να «ξεπλυθεί κάποια ντροπή», το 30% για να τιμωρηθούν κάποια φανταστικά σφάλματα και το 31% από μια επιθυμία αιματηρής εκδίκησης. Επίσης, στο άρθρο του ισχυρίζεται ότι η ειρήνη δεν είναι αξία στο αραβικό σύστημα, ότι ενθαρρύνεται το ομαδικό πνεύμα, μεταξύ των αράβων αλλά υπάρχουν και πολλές αντιδικίες και ότι εντέλει η κλίμακα των Δυτικών αξιών έχει διαφορετικές προτεραιότητες από αυτή των Αραβικών αξιών. Εν κατακλείδι είναι οι Δυτικοί εκείνοι οι οποίοι είναι ικανοί να έχουν αξίες, να είναι φιλελεύθεροι, λογικοί, χωρίς να είναι καχύποπτοι ενώ το αντίθετο ισχύει για τους Άραβες. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο και έχει υπαινιχθεί παραπάνω είναι η αξιοσημείωτη ομοιότητα ανάμεσα στις περιγραφές των σύγχρονων κρατικών υπαλλήλων με αυτές των Οριενταλιστών όπως αυτές έχουν αναπτυχθεί τους τελευταίους δύο αιώνες. Το πρώτο συμπέρασμα λοιπόν που μπορεί κάποιος να βγάλει είναι ότι υπάρχουν τέτοιες, θεσμικές, στερεοτυπικές και πολιτισμικές πιέσεις και παραδόσεις που συνάδουν με τη διατήρηση των Οριενταλιστικών στερεοτύπων. Οι παραδόσεις και τα στερεότυπα αυτά δεν δημιουργούνται in a vacuum αλλά σχετίζονται άμεσα με την Αποικιοκρατία, τις σχέσεις εξουσίας αλλά και τις οικονομικές διαπλοκές που αυτή δημιούργησε στο πέρασμα της. Το σταθερό ενδιαφέρων των Δυτικών δυνάμεων κατά πρώτο λόγο της Αγγλίας και της Γαλλίας και κατά δεύτερο(και πιο πρόσφατο ιστορικά) των ΗΠΑ για την Ανατολή δεν είναι απλά ένα φιλολογικό ενδιαφέρον που στηρίζεται μόνο σε αντιλήψεις κάποιων διανοούμενων αλλά εδράζεται και στην χρησιμοποίηση του πετρελαίου ως πρώτης ύλης, που αφθονεί στη Μέση Ανατολή, κάτι βεβαίως που τοποθετεί τις χώρες της Ανατολής και ιδιαίτερα της Μέσης Ανατολής στην πρώτη γραμμή σπουδαιότητας. Η ανάπτυξη 15

16 πετρελαϊκών επιχειρήσεων Δυτικών χωρών σε συνδυασμό με τον ανταγωνισμό τους και την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» οδήγησαν στην τεχνητή χάραξη των συνόρων και στη δημιουργία των λεγόμενων «χωρών του μπακλαβά»(εξαιτίας του τρόπου χάραξης των συνόρων των χωρών αυτών) που ουσιαστικά αποτελούσαν προτεκτοράτα της Αγγλίας και της Γαλλίας(Αρμστρονγκ, Κ. 1996:530). Παράλληλα οι Αμερικάνοι 13 άρχισαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στη Μέση Ανατολή και σιγά-σιγά να υπερισχύουν των Ευρωπαίων εταίρων τους μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο. Άλλωστε τα πετρέλαια της περιοχής ήταν αποφασιστικός ενεργειακός παράγοντας για να μην ασχοληθούν οι Δυτικές δυνάμεις με την περιοχή. Η σύναψη εμπορικών και οικονομικών συμφωνιών που ήταν κατά βάση μη συμφέρουσες ως και εξοντωτικές με αυτές τις χώρες 14 βοήθησε στον περαιτέρω έλεγχό τους αλλά και στη δημιουργία αντιλήψεων που ήταν αντι-δυτικές και εκφράζονταν ενάντια στις ντόπιες ελίτ και τους δυτικούς συμμάχους τους. Οι εσωτερικές κοινωνικές ανισότητες οδήγησαν σε εξαθλίωση μεγάλων μαζών και έδωσαν με τη σειρά τους ώθηση σε πυροδότηση αντιλήψεων που είτε δαιμονοποιούσαν τη Δύση που προσλάμβαναν στην καθημερινότητά τους (ως ανισότητα, έλλειψη δικαιωμάτων, εξαθλίωση, δηλ. τα δεινά της Αποικιοκρατίας) είτε οδηγούσαν τις ντόπιες ελίτ σ ένα παιχνίδι ελέγχου των μαζών, προσπάθεια μίμησης δυτικών δομών συνοδευόμενες όμως από έντονα σημάδια διαφθοράς και υποτέλειας με την επίφαση οιονεί καπιταλιστικών δομών εξουσίας και δημοκρατίας όπως για παράδειγμα στις Τουρκία, Αλγερία. 13 Η ίδρυση του Ινστιτούτου της Μέσης Ανατολής το 1946 υπό την αιγίδα της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης των ΗΠΑ και η ίδρυση της Ένωσης Μελετών Μέσης Ανατολής με την υποστήριξη ιδρυμάτων όπως το Ford, ή του Υπουργείου Άμυνας, της ένωσης RAND ήταν ενδεικτικά μέσα άσκησης πίεσης τραπεζών, πετρελαϊκών εταιριών κτλ. Για την προώθηση της Αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή κατά τα πρότυπα των Ευρωπαίων στο παρελθόν (Said, E. 1996). 14 Κλασσικό παράδειγμα αποτελούν οι συμφωνίες μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και Άγγλων, Γάλλων αλλά και του Ιράν με τους Άγγλους δίνοντας έτσι το έναυσμα για την επισημοποίηση της υπεράσπισης των συμφερόντων των χωρών αυτών (Rodinson, M. 1980). 16

17 Η νέα αποικιακή τάξη 15 άλλαξε για πάντα τη μορφή των χωρών αυτών εδραιώνοντας μια πολιτική της εξάρτησης. Οι μουσουλμανικές χώρες ήταν βαθιά διαιρεμένες σε δυτικότροπους και στους «άλλους». Το παράδειγμα του Σαχ Νασιρουντίν( ) στο Ιράν που δήλωνε (Αρμστρονγκ, Κ. 1996:530) ότι ένιωθε περιφρόνηση για τους υπηκόους του είναι ενδεικτικό. Η μίμηση της Δυτικής κουλτούρας δημιουργούσε την εικόνα ενός ατελούς αντιγράφου της Δύσης που στην προσπάθεια του να τη μιμηθεί έχανε το καλύτερο κομμάτι της που ήταν οι αξίες της Νεωτερικότητας, οι οποίες δεν μπορούν να επιτευχθούν με τη μίμηση αλλά με μακροχρόνιες εκσυγχρονιστικές διαδικασίες. Παράλληλα, παρά τις επιφυλάξεις για τη δυτική πολιτική δεν φαίνεται να υπάρχει πρόβλημα συμφιλίωσης μεταξύ πίστης προς το Θεό με τη δυτική επιστήμη. Σχετικές δε μελέτες για τον χωροταξικό σχεδιασμό των Αραβικών πόλεων (Gilshenan, M. 1985:38) δείχνουν ότι υπάρχει περισσότερο κυριαρχία παρά πρόοδος σε αυτές. Οι προαναφερθέντες παράγοντες σε συνδυασμό με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948 και την πολιτική συγκυρία του Ψυχρού πολέμου δημιούργησαν ένα εκρηκτικό μείγμα που σηματοδότησε την ανάπτυξη εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων ενώ αργότερα αναγεννήθηκε 16 ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός με την πτώση του Σάχη της Περσίας και την άνοδο του Χομεϊνί στην εξουσία. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός δεν αναπτύχθηκε μόνο ως αντίδραση αλλά στηρίχθηκε στις βαθιές θρησκευτικές πεποιθήσεις των χωρών στις οποίες άνθησε αλλά και στα κοινωνικά προβλήματα που δημιούργησε η διαφθορά του δυτικοποίησης των χωρών αυτών. Ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός σχετίζεται με τοπικά αίτια και οι ρίζες του βρίσκονται στην οικονομική και κοινωνική αποτυχία κοσμικών και κατά βάση διεφθαρμένων καθεστώτων αλλά και στη θέληση των απόκληρων αυτού του επιφανειακού εκσυγχρονισμού να πάρουν τη ρεβάνς. Έτσι ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός είναι και ένας τρόπος πολιτικής συμμετοχής που εισάγει τους λαούς στην πολιτική σκηνή (Ραμονέ, Ι. 1998:21). Ενδεικτικό είναι το 15 Στο Παράρτημα 2 αναπαρίσταται το τέλος της Αποικιοκρατίας σύμφωνα με στοιχεία τα οποία προέρχονται από τον Άτλαντα Διεθνών Σχέσεων του P. Boniface(2001:33). 16 Αν και μπορεί να αναζητηθεί πίσω στην ιστορία με την ίδρυση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας το 1928 που λειτουργεί ως τις μέρες μας ως ένα βήμα αυτοσυνείδησης, διαλόγου και συζήτησης των μουσουλμανικών χωρών. 17

18 παράδειγμα (Αρμστρονγκ, Κ. 1996:535) του Σάχη του Ιράν όταν το 1872 πούλησε το μονοπώλιο, της παραγωγής, της πώλησης και της εξαγωγής του καπνού στους Άγγλους. Οι μουλάδες εξέδωσαν μια φέτουα σύμφωνα με την οποία απαγόρευαν το κάπνισμα στους πιστούς. Τελικά υπό την πίεση αυτών των γεγονότων ο Σάχης αναγκάστηκε να ακυρώσει τη συμφωνία αυτή. Ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός βρήκε επίσης πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης εξαιτίας: των παρεμβάσεων των Δυτικών και τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ τη δημιουργία στρατιωτικών βάσεων και συνεργασιών ιδιαίτερα με τη Σαουδική Αραβία. Οι πράξεις αυτές θεωρήθηκαν ως προσβολή(λυμπερόπουλος, Κ. 2000) για τους φανατικούς Ισλαμιστές ενώ από την άλλη μεριά προβλήματα ανάπτυξης και φτώχειας σε συνδυασμό με μια επιθετική πολιτισμική κουλτούρα που της Δύσης που προβάλλει ένα διεφθαρμένο και υλιστικό μοντέλο έδωσαν το έναυσμα για την εμφάνιση αντιδράσεων που παλιότερα είχαν κυρίως πολιτικό- μαρξιστικό χαρακτήρα 17 ενώ σήμερα εκφράζονται, από διαφορετικές βέβαια αφετηρίες, αντιδράσεις μέσα από έναν Ριζοσπαστικό ισλαμισμό 18 (Λυμπερόπουλος, Κ. 2000). 17 Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του Νάσερ στην Αίγυπτο που τελικά επέβαλλε ένα αυταρχικό κρατικό μοντέλο με έντονες σοσιαλιστικές επιρροές ή η ανάπτυξη κινημάτων μαρξιστικών επιρροών με απελευθερωτικό χαρακτήρα τη δεκαετία 60 και 70 όπως της PLO. 18 Στη βιβλιογραφία χρησιμοποιούνται οι όροι: Radical Islam, Islamism (Monshipoori, M. 1999, στις αναφορές στο Internet), Militant Islam (Huntington, S. 1993, 1996). 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ Δύο πράγματα απειλούν τον κόσμο: η τάξη και η αταξία. Πώλ Βαλερύ [στο Ραμονέ, Ι. 1998:15] Μέχρι τώρα έχουμε δει πώς οι Οριενταλιστές μέσα από την χρήση στερεοτύπων έχουν προσλάβει την έννοια του Ισλάμ και πώς το ιδιαίτερο ενδιαφέρον τους συνδέθηκε με τα συμφέροντα Δυτικών δυνάμεων και της Αποικιοκρατίας για τον έλεγχο των πετρελαίων της Μ. Ανατολής. Επίσης έχουμε δει πώς έχει ανατραφεί το φαινόμενο του ισλαμικού φονταμενταλισμού. Σ αυτό το σημείο θα δούμε πώς ο Οριενταλισμός συνδέεται με τη Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών. Ο Σ. Χάντιγκτον, αμερικανός πολιτειολόγος με τα κατά καιρούς κείμενά του (Huntington, S. 1993, 1996, Χάντιγκτον, Σ. 1996) δείχνει να υπερασπίζει τις Δυτικές αξίες, τον Προτεσταντισμό, την ελεύθερη αγορά, έτσι όπως αυτές προσωποποιούνται στο μοντέλο των ΗΠΑ με έναν τρόπο που δείχνει ότι πρωτίστως τον ενδιαφέρει η προάσπιση των Αμερικανικών συμφερόντων. Το ερώτημα λοιπόν που εύλογα προκύπτει είναι γιατί μόλις την τελευταία δεκαετία μέσα από ένα άρθρο στο Foreign Affairs (Huntington, S., 1993), ένα άλλο άρθρο (Huntington, S.:1996) και ένα βιβλίο (Χάντιγκτον: 1996) ο Σ. Χάντιγκτον μέσα από τη Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών» προβάλλει το Ισλάμ ως ένας από τους πολιτισμούς υποψήφιους για σύγκρουση με τη Δύση και μέρος μιας επιχειρηματολογίας που προβάλλει την εικόνα του The West versus the rest (1993:41). Με αυτόν τον τρόπο η Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών μοιάζει να αναπαράγει αντιλήψεις στο ευρύτερο πλαίσιο του Οριενταλισμού. 19

20 1.Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ: Η θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών εντάσσεται στο παράδειγμα 19 του γεωπολιτισμού (Ηρακλείδης, Α. 2000:184) όπου μαζί με τη γεω-οικονομία και τη γεωστρατηγική και κύριους εκφραστές τους Zb. Brzezinsky(1986) και E. Luttwak(1983) ακολουθούν τις επεξεργασίες και δόγματα της κλασικής γεωπολιτικής. Αυτό σημαίνει ότι ακολουθούνται προσεγγίσεις οι οποίες κατά βάση εξυπηρετούν τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων και κυρίως των ΗΠΑ εκεί δηλαδή που κυρίως ανθούν αυτού του είδους οι προσεγγίσεις. Υπάρχει η τάση μιας πανοραμικής παρουσίασης του κόσμου (στο Παράρτημα 3 αναπαρίσταται ο κόσμος κατά την ψυχροπολεμική εποχή- Boniface, P.2001:31) ο οποίος παρουσιάζεται με όρους διχοτόμησης μεταξύ καλού/ κακού, ευνομούμενης δημοκρατικής (δυτικής) τάξης και αναρχίας και αποτελεί συνέχεια των κλασικών ψυχροπολεμικών δογμάτων. O H. Kissinger (Kaplan, R. 2001: 193) άλλωστε δήλωνε την εποχή που ήταν Υπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ: «Κάθε πολιτικός άνδρας πρέπει να προσπαθεί να συμφιλιώσει αυτό που θεωρείται δίκαιο μ αυτό που θεωρείται εφικτό. Αυτό που θεωρείται δίκαιο εξαρτάται από την εσωτερική δομή του κράτους του. Αυτό που είναι εφικτό εξαρτάται από τους πόρους, τη γεωγραφική θέση και την αποφασιστικότητα, καθώς και από τους πόρους, την αποφασιστικότητα και την εσωτερική δομή των άλλων κρατών». Συνεχίζοντας στο βιβλίο του «Διπλωματία»(Kissinger, H. 1994:27) δηλώνει για την ψυχροπολεμική εποχή και το ρόλο των ΗΠΑ: «Κανένα έθνος δεν έχει επιβάλει ποτέ στον εαυτό του τις ηθικές απαιτήσεις που έχει επιβάλει η Αμερική κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου, ο απαράμιλλος αμερικανικός χειρισμός της εξωτερικής πολιτικής ταίριαζε αξιοσημείωτα στη δεδομένη πρόκληση. Υπήρχε μια βαθιά ιδεολογική σύγκρουση και μόνο μια χώρα, οι Ηνωμένες Πολιτείες, διέθετε μια πλήρη πανοπλία μέσων-πολιτικών, οικονομικών και στρατιωτικών-για να οργανώσει την άμυνα του μη κομμουνιστικού κόσμου». 19 Η λέξη παράδειγμα χρησιμοποιείται με την έννοια paradigm toy T. Kuhn. 20

21 Από τις παραπάνω φράσεις είναι φανερή η μεσσιανική αντίληψη του ρόλου των Η.Π.Α. αλλά και του προσδιορισμού της έννοιας του δικαίου ως οριζόμενης από το εσωτερικό δίκαιο και της κατά λογική συνέπεια ανωτερότητάς του. Συνυπάρχει επίσης ένας κομπασμός για το ρόλο των Η.Π.Α. στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου παρά τα λάθη της Αμερικανικής πολιτικής 20. Δεν είναι λοιπόν παράλογο που στις Η.Π.Α. ανθούν οι μελέτες της Γεωστρατηγικής και της κλασσικής Γεωπολιτικής οι οποίες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης και επιρροής. Η ύφεση της δεκαετίας του 1970 δημιούργησε προβλήματα στην επιθετική λογική των γεωστρατηγικών μελετών αλλά και στην άκαμπτη ρεαλιστική πολιτική του Η. Kissinger. Γι αυτό δεν είναι περίεργο που η Αμερικανική Γεωστρατηγική πήρε αποφασιστική θέση (Ηρακλείδης, Α. 2000:182) με την ίδρυση της Committee on the Present Danger-CPD κατηγορώντας ακόμα και την C.I.A. ότι δήθεν υποβάθμιζε το σοβιετικό κίνδυνο! Σε αυτήν τη περίπτωση μπορεί κάποιος να δει πως ομάδες πίεσης μπορούν να λειτουργήσουν αποφασιστικά προς την κατεύθυνση της όξυνσης προωθώντας τη δική τους ατζέντα (Schwarzenberg, R. G. 1984:238, έχουμε ήδη δει και την περίπτωση των Οριενταλιστών στο προηγούμενο κεφάλαιο αλλά και τις προσπάθειες του κρατικού μηχανισμού των Η.Π.Α. να συμμετέχει σε αυτήν τη λογική). Η δεκαετία του 1980 με τη νεοσυντηρητική διακυβέρνηση του Ρ. Ρήγκαν αποδέχτηκε με ευχαρίστηση τις παραπάνω αντιλήψεις με αποτέλεσμα να έχουμε ως σήμα κατατεθέν των θέσεων των Η.Π.Α. τη φράση του Ρ. Ρήγκαν για την τότε ΕΣΣΔ ως «Αυτοκρατορίας του Κακού». Άλλωστε η αποδοχή αυτή της αντίληψης σήμανε τη Β φάση του λεγόμενου Ψυχρού Πολέμου(Ηρακλείδης, Α. 2000:183). 20 Σ αυτό το σημείο θα μπορούσε κάποιος ν αναφέρει στη στήριξη των Συνταγματαρχών της Ελλάδας, την ανατροπή του Σ. Αλλιέντε στη Χιλή κ.τ.λ. 21

22 Η αναζήτηση των αιτίων που οδήγησαν στη δημιουργία της προσέγγισης της θεωρίας της «Σύγκρουσης των Πολιτισμών» σχετίζεται με την κατάρρευση του ψυχροπολεμικού δόγματος 21 των ΗΠΑ και την αναζήτηση από τη μεριά τους νέου δόγματος. Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η ομιλία(karim, K. 2001:24) του Αντιπροέδρου Νταν Κουέϊλ στους δοκίμους της ναυτικής Ακαδημίας της Αννάπολης το 1990 μιας και συνδύασε τον ισλαμικό φονταμενταλισμό με το ναζισμό και τον κομμουνισμό. Ενώ ο Πατ Μπιουκάναν ρεπουμπλικάνος της δεξιάς πτέρυγας κατά την προεκλογική εκστρατεία του 1992 δήλωνε ότι «εδώ και μια χιλιετία, η πάλη για τα πεπρωμένα της ανθρωπότητας γίνεται μεταξύ Χριστιανοσύνης και του Ισλάμ. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στον 20 ο αιώνα» (Karim, K. 2001:24). Ο E. Hobsbawm(1999) αναφέρει την περίοδο από το 1914 έως το 1991 ως το «Σύντομο 20 ο αιώνα» θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να δείξει ότι οι κλασικές αντιπαραθέσεις των εθνών-κρατών που σηματοδοτήθηκαν από δύο Παγκόσμιους Πολέμους και τον Ψυχρό Πόλεμο έλαβαν τέλος το 1991 με την κατάρρευση της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Ταυτόχρονα αντιλήψεις σε επίπεδο Διεθνών Σχέσεων και όχι μόνο, που μιλούσαν για κρίση του έθνους κράτους, για την παγκοσμιοποίηση, το τέλος της ιστορίας (Fukuyama, F. 1992), δημιουργούσαν την αίσθηση μιας επερχόμενης αναρχίας. Η θεωρία της «Σύγκρουσης των Πολιτισμών» (Huntington 1993, 1996 και Χάντιγκτον 1996) ήρθε ν απαντήσει στους παραπάνω φόβους αλλά και στις προκλήσεις για τη χάραξη της Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής και των βασικών της σημείων καθιστώντας έτσι τις απόψεις του ιδιαίτερα δημοφιλείς στο χώρο της αμερικανικής διπλωματίας. 21 Το άρθρο του George Kennan με τίτλο The sources of Soviet Conduct to 1947 ( ) στις αναφορές στο Internet) στάθηκε το άρθρο εκείνο που επηρέασε την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ όσο κανένα άλλο μιας και σηματοδότησε την αντιπαράθεση με τη Σοβιετική Ένωση εισάγοντας την πολιτική του containment δηλαδή της ανάσχεσης του Σοβιετικού κινδύνου και του Κομμουνισμού. Στα Ελληνικά χρησιμοποιούνται εκ παραλλήλου οι όροι «ανάσχεση» και «αποτροπή» για την απόδοση του containment (Ηρακλείδης, Α. 2000: και Μελακοπίδης, Κ. 1998:78). Η αποτροπή/ανάσχεση σστο πιο γενικό της επίπεδο ορίζεται όπως η ισχύς(ηρακλείδης, Α. 2000:144): «ως η επιτυχής αλλαγή πλεύσης του αντιπάλου λόγω της στάσης μας και ως τέτοια τη βρίσκουμε στη λογική του Θουκυδίδη, του Μακιαβέλι και άλλων πατέρων του ρεαλισμού». 22

23 2. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ: Οι προσεγγίσεις του Χάντιγκτον ακολουθούν την νεοσυντηρητική πεπατημένη 22 μιας και θεωρούν ότι οι άλλοι πολιτισμοί δεν είναι ικανοί για εκκοσμίκευση και ως εκ τούτου η Δύση και πρωτίστως οι ΗΠΑ έχουν να επιλέξουν μεταξύ της απομόνωσης ή της σύγκρουσης με τους άλλους πολιτισμούς ελπίζοντας παράλληλα την καταστροφή των άλλων (Huntington, S. 1996:48). Οι θέσεις του στηρίζονται στη ρεαλιστική θεωρία των Διεθνών Σχέσεων όπου η ισχύς και η διαφύλαξη του εθνικού συμφέροντος ως έννοιες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Σε αυτήν την οπτική μεταφέρεται ο φιλοσοφικός και ηθικός σχετικισμός με κύρια αντίληψη την άρνηση της καθολικότητας των αξιών του Διαφωτισμού δηλαδή του τριπτύχου της Liberté, Egalité, Fraternité. Οι αξίες στις οποίες αναφέρεται ο Χάντιγκτον(Huntington, S. 1993, 1996, Χάντιγκτον, Σ. 1996) είναι πολιτισμικά προσδιορισμένες και συνοδεύονται από την αντίληψή του περί uniqueness of the West. Με αυτό τον τρόπο οι απόψεις του εντάσσονται ουσιαστικά στο ρεύμα του αντι-διαφωτισμού, του σχετικισμού και της θεωρίας του εθνικού συμφέροντος. Οι αντιλήψεις και οι αναλύσεις του Χάντιγκτον σε μεγάλο βαθμό χρησιμοποιούν γενικεύσεις και στερεότυπα όπως The West versus the rest που έρχεται ως συνέχεια του δόγματος του Ψυχρού πολέμου και που εξυπηρετούν στρατηγικές συσπείρωσης των ΗΠΑ και των Ευρωπαίων συμμάχων τους. Στο πλαίσιο λοιπόν της ένταξης σε ένα νέο γεωπολιτικό παιχνίδι όπου υπάρχει ένας μόνο ισχυρός πολιτικός, στρατιωτικός και οικονομικός πόλος αναζητούνται πλέον νέοι εχθροί/ δαίμονες (βλέπε Ισλάμ) που δικαιολογούν τις αξίες, τις επιλογές του και συντελούν στην εδραίωση της κυριαρχίας των ΗΠΑ(Χαραλάμπης, Δ. 1998:233). Επιπλέον οι αντιλήψεις του Χάντιγκτον είναι νεοσυντηρητικές και κινούνται σε μια λογική απομονωτισμού η οποία απομακρύνεται από το παραδοσιακό δίλημμα των Η.Π.Α. περί απομονωτισμού ή ανάμιξης στα Διεθνή 22 Αξίζει να σημειωθεί ότι και ο H. Kissinger έχει μιλήσει για πολιτισμική αντιπαράθεση το 1994(Χαραλάμπης, Δ. 1998:236). 23

24 πράγματα(isaacs, M. 1998) μιας και το καινούριο στοιχείο στην προσέγγιση που υποστηρίζει είναι η συσπείρωση των Η.Π.Α και των συμμάχων τους.. Στο άρθρο του (Huntington, S. 1996: 46) σημειώνει: That responsibility{to preserve and renew the unique qualities of western civilization} falls overwhelmingly on the most powerful Western country, the United States of America. Neither globalism nor isolationism, neither multilateralism will best serve American interests. Its interests will be most effectively advanced if the United States eschews those extremes and instead adopts an Atlantist policy of close cooperation with its European partners, one that will protect and promote the interests, values, and culture of the precious and unique civilization they share. Με το παραπάνω απόσπασμα ακριβώς επιβεβαιώνεται η εμμονή του στο δόγμα/σχήμα των Η.Π.Α. στην πρωτοκαθεδρία ενός αγώνα ενάντια στους άλλους με τη βοήθεια των συμμάχων τους. Η χρήση δε των φράσεων interest, values, culture είναι τόσο γενική και τόσο αφαιρετική που όταν ξεκοπούν από την πραγματικότητα ηχούν ως απόλυτες και προς όφελος αυτού που τις χρησιμοποιεί (Edelman, M. 1999, Δεμερτζής, Ν. 2000). Οι λέξεις interest, values, culture είναι τόσο γενικές που έχουν την ιδιότητα να κρύβουν ή να εμφανίζουν κατά το δοκούν αυτό που θέλει να τονίσει ο συγγραφέας. Ιδιαίτερα δε έχει επισημανθεί (Δεμερτζής, Ν. 2002:187) ότι αυτές οι έννοιες είναι «ουσιωδώς αμφισβητούμενες 23» και επίμαχες και ότι η χρήση τους εγείρει αμφισημία. Όσο για τις Δυτικές αξίες αυτές είναι (Χάντιγκτον, Σ. 1996): Η κλασσική κληρονομιά, ο Δυτικός Χριστιανισμός (προτεσταντισμός και καθολικισμός), οι Ευρωπαϊκές γλώσσες, ο χωρισμός της θρησκευτικής από την κρατική εξουσία, η κυριαρχία του νόμου, η δημοκρατική κοινωνία και ο πλουραλισμός, τα αντιπροσωπευτικά σώματα, η Ατομικότητα, η ελεύθερη αγορά. 23 Η ορολογία είναι essentially contested concepts και σχετικές αναφορές μπορούν να βρεθούν στους Gallie, W. B. (1966) και Connolly, W. (1983). 24

25 Στο βαθμό όμως που και αυτές οι αξίες της Δύσης δεν αναλύονται, καταλήγουν σε μια επιλεκτική πολιτική δύο μέτρων και δύο σταθμών 24 όπου π.χ. οι ΗΠΑ αξιοποίησαν το φονταμενταλιστικό Ισλάμ για να πλήξουν τη Σ. Ένωση (περίπτωση Αφγανιστάν τη δεκαετία του 80) ενώ σε περιπτώσεις κοντινών συμμάχων όπως της Τουρκίας απουσιάζει η διάθεση πειστικής και πιεστικής κριτικής για τις δημοκρατικές συνθήκες της χώρας αυτής. Για τον Χάντιγκτον, υπάρχουν οι αξίες της Δύσης και οι αξίες των άλλων και αυτό που χρειάζεται είναι η ρεαλιστική συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας της ειρηνικής συνύπαρξης που όμως φαίνεται να προϋποθέτει την πολιτιστική και γεωγραφική περιχαράκωση. Ταυτόχρονα φαίνεται να αναπαράγεται μια απουσία ανοχής του «άλλου» (Δεμερτζής, Ν. 2000) εντός και εκτός των Δυτικών κοινωνιών που καταλήγει στη χάραξη πολιτισμικών συνόρων και στην επιλεκτική χρήση ιδεολογικών επιχειρημάτων με βάση την κάθε φορά πολιτική συγκυρία. Με αυτόν τον τρόπο απογυμνώνεται η ουσιαστικά θεοκρατική αντίληψη του Χάντιγκτον περί πολιτισμών που όπως πολύ εύστοχα έχει παρατηρηθεί (Χαραλάμπης, Δ. 1998:243) οδηγεί στη δημιουργία μιας φαντασιακής κοινότητας με σύμβολο την κρεμάλα η οποία αντιτίθεται στον Ορθό Λόγο(Λίποβατς, Θ. 1990:98) και στη δημιουργία πολιτικής κουλτούρας κριτικής και αυτοκριτικής. Η ανάγνωση του παρακάτω αποσπάσματος είναι ενδιαφέρουσα από την άποψη ότι ο Χάντιγκτον (1996:302) δηλώνει ότι «το βαθύτερο πρόβλημα για τη Δύση δεν αποτελεί ο ισλαμικός φανατισμός αλλά το ίδιο το Ισλάμ 25, ένας άλλος πολιτισμός, τα μέλη του οποίου 24 Θα μπορούσε επίσης ν αναφερθεί η είσοδος της Συρίας στον ΟΗΕ το 1991 με πρόταση των ΗΠΑ μιας και είχε ταχθεί ενάντια στο Ιράκ ή η διαγραφή του καθεστώτος του Σ. Χουσεϊν από τη λίστα των τρομοκρατικών χωρών της δεκαετία του 80 επειδή βρισκόταν σε πόλεμο με το Ιράν και η επαναφορά του αργότερα στη λίστα αυτή, όπως επίσης και η περίπτωση Αραφάτ που ξεκίνησε από τρομοκράτης, έγινε αρχηγός του κινήματος για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης ενώ στις μέρες μας έχει αρχίσει να προβάλλετα πάλι ως τρομοκράτης(karim, K. 2001:19). 25 Η Θρησκεία του Ισλάμ είναι η νεώτερη μονοθεϊστική συγκριτικά με αυτή του χριστιανισμού ή του Κομφούκιου. Άλλωστε ο χρόνος ξεκινά τον 6 ο αιώνα για τους Άραβες. Τα ιερά κείμενα του Ισλάμ: το Κοράνι, η Σόνα και η Σαρία αποτελούν τους ακρογωνιαίες λίθους της πίστης των μουσουλμάνων ανά τον κόσμο και αποτελούνται από συλλογές κειμένων και παραδόσεων για το τι είπε ο Προφήτης και πώς πρέπει να διάγουν τον βίο τους οι πιστοί. (Rodinson, Μ. 1980). Τα κείμενα και οι παραδόσεις του Ισλάμ θα πρέπει να συνδεθούν με τον χαρακτήρα των κοινωνιών που επικράτησε η Ισλαμική Θρησκεία αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι παρά τα κελεύσματα των ιερών βιβλίων περί δικαιοσύνης και ισότητας στη πράξη οι πιστοί ενέδιδαν σε καπιταλιστικές πρακτικές με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό του τόκου. Άρα τα ιερά κείμενα του Ισλάμ δεν ήταν αυτά καθαυτά που εμπόδισαν την εμφάνιση 25

26 είναι όχι απλώς πεπεισμένα, αλλά διακατέχονται από την ιδέα ανωτερότητας του πολιτισμού τους». Με αυτόν τον τρόπο βάσιμα κανείς μπορεί να αναρωτηθεί τελικά σε ποιόν αρμόζει η κριτική για αίσθηση ανωτερότητας, στον Χάντιγκτον και στη Δύση όπως εννοεί αυτός τη μοναδικότητά της ή στους Μουσουλμάνους και στο Ισλάμ; Η έκφραση ενός συλλογικού ναρκισσισμού (Bauman, Z., 1997) σε συνδυασμό με το σύνδρομο looking glass self (Cooley, 1902, στις αναφορές στο Internet) είναι παραπάνω από εμφανής στην ανάλυσή του και η ερώτηση καθίσταται πλέον ρητορική. Αναφορικά δε με το φονταμενταλισμό του Ισλάμ θα μπορούσε να παρατηρήσει κάποιος ότι στο βιβλίο αλλά και στα άρθρα του Χάντιγκτον δεν γίνεται κάποια αναφορά στην αναβίωση του χριστιανικού φονταμενταλισμου και στην πρόσδεσή του στη Νέα Δεξιά στις Δυτικές Κοινωνίες και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ με αποκορύφωμα τη δεακετία του Με αυτόν τον τρόπο η αντιμετώπιση του φαινομένου του φονταμενταλισμού απλά και μόνο με όρους εκκοσμίκευσης και σαφούς διαχωρισμού μεταξύ θρησκείας και κράτους δεν είναι από μόνη της αρκετή αν και η εκκοσμίκευση είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη δημιουργία ανεκτικών και δημοκρατικών κοινωνιών που σέβονται το δικαίωμα στη διαφορά και στην πολυπολιτισμικότητα. Με αυτόν τον τρόπο το φαινόμενο του φονταμενταλισμού δεν αναλύεται στις πραγματικές του διαστάσεις αλλά προβάλλεται με έναν επιφανειακό τρόπο για να καταδειχθεί το σωστό πλην όμως ελλιπές όσον αφορά την ανάλυση του φαινομένου του Ισλαμικού φονταμενταλισμού. Από την άλλη όμως μεριά η αποσιώπηση της ανόδου του χριστιανικού φονταμενταλισμού σε συνδυασμό με την απόκρυψη των κοινωνικών αιτίων που ενισχύουν τον Ισλαμικό φονταμενταλισμό(όπως έχει ήδη αναλυθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο) και η μη αποδοχή του Ισλάμ ως μιας ειρηνικής θρησκείας ανοίγουν την πόρτα στην έλλειψη ανοχής, στην περιχαράκωση, στον αντι-διαφωτισμό και κάνουν τα επιχειρήματα του Χάντιγκτον να ηχούν αναιμικά και μόνο ως δικαιολόγηση πολιτικών, οικονομικών και γεωστρατηγικών επιλογών των Η.Π.Α. καπιταλιστικών πρακτικών στο βαθμό που ούτε η Παλαιά ή η Καινή Διαθήκη δεν στάθηκαν ικανές να ανακόψουν την άνοδο του καπιταλισμού παρά της διακηρύξεις περί ισότητας. (Rodinson, Μ. 1980). 26