Σ. Ζ. Αυλωνίτη Μεταπτυχιακή Διατριβή. Στους γονείς µου, τον αδερφό µου και το θείο Λάκη

Transcript

1 Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Στυλιανή Ζαΐρα Π. Αυλωνίτη (Α.Μ.Μ.Φ.: 8) Τίτλος Μεταπτυχιακής ιατριβής: Μορφολογική εξέταση του ρηµατικού συστήµατος του κερκυραϊκού ιδιώµατος Στο πλαίσιο του ΜΔΕ Συγκριτικής γλωσσολογίας και γλωσσικής ποικιλίας του τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Αγγελική Ράλλη (Καθηγήτρια Γλωσσολογίας) ΠΑΤΡΑ ΙΟΥΝΙΟΣ

2 Στους γονείς µου, τον αδερφό µου και το θείο Λάκη 2

3 Ευχαριστίες Ευχαριστώ θερµά για την επιστηµονική καθοδήγηση, την υποστήριξη και την αγαστή συνεργασία που είχαµε όλο το διάστηµα των προπτυχιακών και µεταπτυχιακών µου σπουδών στο τµήµα Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών, και ιδιαίτερα κατά το διάστηµα της έρευνας και της συγγραφής της παρούσας µεταπτυχιακής διατριβής, την Καθηγήτρια Γλωσσολογίας και Πρόεδρο του τµήµατος Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών, κ. Αγγελική Ράλλη για το ειλικρινές ενδιαφέρον και την προθυµία που επέδειξε από την πρώτη στιγµή να στηρίξει την έρευνά µου για το κερκυραϊκό ιδίωµα. Επίσης ευχαριστώ θερµά τον Λέκτορα Γλωσσολογίας του τµήµατος Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών, κ. ηµήτρη Παπαζαχαρίου, ο οποίος ήταν ο πρώτος που µε παρότρυνε να ασχοληθώ µε τη διαλεκτική έρευνα και µε ενθάρρυνε να ασχοληθώ συγκεκριµένα µε τη µελέτη του κερκυραϊκού ιδιώµατος επιβλέποντας την πτυχιακή µου εργασία που είχε ως θέµα: «Μελέτη του ιδίωµατος της πόλεως της Κέρκυρας και των προαστίων: η διαλεκτική µεταβλητή - -». Ευχαριστώ θερµά την υποψήφια διδάκτορα Γλωσσολογίας του τµήµατος Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών και προσωπική µου φίλη, ήµητρα Μελισσαροπούλου, για την καθοδήγησή της στη φάση της βιβλιογραφικής αναζήτησης και για τις εύστοχες παρατηρήσεις της που µε βοήθησαν πολύ. Επίσης ευχαριστώ θερµά την οικογένειά µου για την αµέριστη ηθική και υλική υποστήριξη που µου προσέφερε και µου προσφέρει και ιδιαίτερα τη µητέρα µου, Αλεξάνδρα Γρηγοροπούλου και το θείο µου Νίκο Γρηγορόπουλου, για την πολύτιµη βοήθεια που µου πρόσφεραν στην ανεύρεση και εξασφάλιση γραπτών πηγών µε αυθεντικά κείµενα γραµµένα στο κερκυραϊκό ιδίωµα. Ευχαριστώ τη φίλη µου Έλενα Αυγερινού (τελειόφοιτη µεταπτυχιακή φοιτήτρια του τµήµατος Αρχειονοµίας & Βιβλιοθηκονοµίας του Ιονίου Πανεπιστηµίου) για την καθοδήγησή της στην ανέυρεση πρωτότυπων αυθεντικών πηγών στα Γενικά Αρχεία της Κέρκυρας και για το γεγονός ότι µου εµπιστεύθηκε την ανέκδοτη πτυχιακή της εργασία και µου επέτρεψε να κάνω χρήση του πρωτότυπου υλικού της. 3

4 Περιεχόμενα Ευχαριστίες 3 Περιεχόμενα 4 Περίληψη 6 Abstract 8 Λίγα λόγια για το κερκυραϊκό «ιδίωμα» 9 Κεφάλαιο 1: Σύντομη ιστορική αναδρομή σε σταθμούς της ιστορίας της Κέρκυρας που διαφοροποιούνται από την ιστορία της υπόλοιπης Ελλάδας Εισαγωγή Ενετοκρατία Αναφορές στο εκπαιδευτικό σύστημα επί Ενετοκρατίας η κατάσταση στην Κέρκυρα Το ομιλούμενο ιδίωμα στη «χώρα» επί Ενετοκρατίας τα δάνεια Το ομιλούμενο ιδίωμα στα χωριά της Κέρκυρας τα δάνεια 16 Κεφάλαιο 2: Κριτήρια διάκρισης των νεοελληνικών ιδιωμάτων συνοπτική παρουσίαση των κύριων χαρακτηριστικών του κερκυραϊκού ιδιώματος Κριτήρια διάκρισης των νεοελληνικών ιδιωμάτων οι προτάσεις Χατζιδάκι, Τριανταφυλλίδη, Κοντοσόπουλου Μορφολογικά και φωνολογικά φαινόμενα στο κερκυραϊκό ιδίωμα συνοπτικά. 20 Κεφάλαιο 3: Το κλιτικό σύστημα του ρηματικού συστήματος του κερκυραϊκού ιδιώματος Εισαγωγή Οι θεωρητικές προσεγγίσεις της ρηματικής κλίσης της Νέας Ελληνικής _ Η «οικονομικότερη» πρόταση Τα ρηματικά κλιτικά παραδείγματα της ΚΝΕ και του Κ.Ι. και οι Κλιτικές Τάξεις Η πρόταση της Ralli (1988, 2005) για την ταξινόμηση των ρημάτων της ΚΝΕ σε κλιτικές τάξεις Το ρηματικό κλιτικό παράδειγμα του κερκυραϊκού ιδιώματος και η ταξινόμηση των ρημάτων σε Κλιτικές Τάξεις Ανάλυση του κλιτικού παραδείγματος του κερκυραϊκού παραδείγματος _ Η οριστική Η προστακτική Τα βασικά σημεία του τρίτου κεφαλαίου 45 Κεφάλαιο 4: Η θεματική αλλομορφία και η τάση αναδόμησης του συστήματος των κλιτικών τάξεων στο κερκυραϊκό ιδίωμα «Περί αλλομορφίας ο λόγος» Η αλλομορφία των θεμάτων (stem allomorphy) Οι Κλιτικές Τάξεις στο ιδίωμα και η τάση επαναδόμησης του συστήματος56 Παραδείγματα 60 Κεφάλαιο 5: H αύξηση Η αύξηση των παρελθοντικών χρόνων (augment) Το καθεστώς της αύξησης στο ομιλούμενο κερκυραϊκό ιδίωμα. 67 Κεφάλαιο 6: Παραγωγή (Derivation) 69 4

5 6.1 Εισαγωγή Θεωρητικές Προσεγγίσεις Οι περιορισμοί (constraints) Τα ρηματικά παραγωγικά επιθήματα (derivational suffixes) της Νέας Ελληνικής Ρηματικά παραγωγικά επιθήματα του κερκυραϊκού ιδιώματος και εκτιμήσεις για την παραγωγικότητά τους Ρήματα με θέματα και επιθήματα ιταλικής προέλευσης Ιστορικές πληροφορίες για το βαθμό της γλωσσικής επαφής της βενετσιάνικης διαλέκτου και του κερκυραϊκού ιδιώματος Παρατηρήσεις σχετικά με το λεξιλογικό δανεισμό και τον τρόπο μετάβασης και προσαρμογής στο κερκυραϊκό ιδίωμα των δάνειων λέξεων Δάνεια ρήματα σε αρω με ξενικό θέμα Ποιό το καθεστώς του περιορισμού του φραγμού στο κερκυραϊκό ιδίωμα; 86 Επίλογος Συμπεράσματα 88 Παράρτημα 90 Γραπτές Μαρτυρίες Πηγές Εισαγωγή Οι νοταριακές πράξεις Παρατηρήσεις Κερκυραϊκό δημοτικό τραγούδι 95 Βιβλιογραφία 96 5

6 Περίληψη 1 Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή έχει ως στόχο τη μελέτη του ρηματικού συστήματος του κερκυραϊκού ιδιώματος και τη διερεύνηση των ιδιαιτεροτήτων του. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας παρατίθενται ιστορικά στοιχεία των οποίων η αναφορά έχει στόχο να διαφωτίσει τους σταθμούς εκείνους της ιστορίας της Κέρκυρας που τη διαφοροποιούν από την υπόλοιπη Ελλάδα και που έχουν ορατό αντίκτυπο γενικότερα στη μορφολογία του τοπικού ιδιώματος και συγκεκριμένα στη ρηματική μορφολογία. Ο εκτεταμένος δανεισμός από τη διάλεκτο της Βενετίας, εκτός του ότι άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του στο τοπικό λεξιλόγιο εμπλουτίζοντάς το, είχε ως αποτέλεσμα την εισαγωγή νέων μορφημάτων, θεμάτων και προσφυμάτων, η δυναμική παρουσία των οποίων έχει συντελέσει κατά ένα μέρος ακόμα και στην αναδιάρθρωση του συστήματος των κλιτικών τάξεων. Από την άλλη μεριά, ο ερχομός πληθυσμών από την υπόλοιπη Ελλάδα και η εγκατάστασή τους στα χωριά της Κέρκυρας συνέτεινε στον περιορισμό της διάδοσης των δανείων στην ύπαιθρο χώρα και στην εδραίωση πιθανόν κάποιων «καθαρών» ελληνικών στοιχείων. Δεδομένου ότι οι διάλεκτοι/ τα ιδιώματα που απέχουν αρκετά από τον εθνικό κορμό π.χ. τα ποντιακά και οι διάλεκτοι των ελληνόφωνων χωριών της Κάτω Ιταλίας (Mackridge, 1997) συνήθως ακολουθούν μια κάπως ανεξάρτητη γλωσσική πορεία, δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι η Κέρκυρα, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες στο τοπικό ιδίωμα, όπως π.χ. η διάσωση και η αδιάκοπη χρήση αρχαιοελληνικών ρηματικών τύπων στην θέση των αντίστοιχων νεοελληνικών. Στη συνέχεια από το τρίτο κεφάλαιο και εξής επιχειρείται μια αμιγώς μορφολογική ανάλυση των γλωσσικών δεδομένων. Δεχόμενη τη διάκριση των ρημάτων σε κλιτικές τάξεις που προτείνει η Ralli (1988), θα εξετάσω τις ιδιαιτερότητες που εμφανίζει το κλιτικό παράδειγμα στο κερκυραϊκό ιδίωμα και τις αποκλίσεις του από την Κοινή Νέα Ελληνική. Στηριζόμενη στην ανάλυση της Ralli (2005) σχετικά με το ρόλο της θεματικής αλλομορφίας ως προς τη διαμόρφωση του κλιτικού παραδείγματος και την επακόλουθη τάση για ομαλοποίηση του συστήματος, θα εξετάσω τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η θεματική αλλομορφία στο κερκυραϊκό ιδίωμα και τις επιπτώσεις που έχει στο ρηματικό σύστημα, εξετάζοντας την τάση για αναδόμηση του 1 Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριµένη εργασία αποτελεί µια µορφολογική µελέτη του ρηµατικού συστήµατος του κερκυραϊκού ιδιώµατος, έκρινα σκόπιµο να εντάξω στην εργασία κάποια υποκεφάλαια που προσφέρουν πληροφορίες σχετικά µε την τοπική ιστορία (το χρονικό της επαφής των Κερκυραίων µε τους Ενετούς κατακτητές την κατάσταση του εκπαιδευτικού συστήµατος στο νησί, τον ερχοµό ελληνικών πληθυσµών από την τουρκοκρατούµενη Ελλάδα, την εγκατάστασή τους στην ύπαιθρο και την εισαγωγή των παραδόσεων βλ. δηµοτικό τραγούδι), καθώς ο αντίκτυπος αυτών των ιστορικών γεγονότων αποτυπώνεται στη ρηµατική µορφολογία. 6

7 συστήματος των κλιτικών τάξεων (4 ο κεφάλαιο). Στο 5 ο κεφάλαιο, θα αναφερθούμε στο ιδιαίτερο φαινόμενο της υποχρεωτικής αύξησης στους παρελθοντικούς χρόνους που εμφανίζονται στο ρηματικό σύστημα του κερκυραϊκού ιδιώματος. Το επόμενο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην Παραγωγή. Αφου παρουσιαστούν τα συνήθη παραγωγικά επιθήματα, θα γίνει μια εκτενής αναφορά στο δάνειο επίθημα αρω που παρουσιάζει ιδιαίτερα υψηλή παραγωγικότητα. Τέλος, στο παράρτημα της εργασίας, αναφέρομαι στις γραπτές πηγές που χρησιμοποίησα για να συλλέξω τα απαραίτητα γλωσσικά δεδομένα. 7

8 Abstract The main aim of this master thesis is to investigate the particularities that are observed in the dialect of Corfu concerning the verbal system. The corfiot dialect is a member of the Ionian Sea dialects in Greece. Due to its historical background, the island of Corfu has followed a separate route, which influences dramatically the spoken language until today and differentiates it from Standard Modern Greek. This master thesis is orientated to morphological analysis. It is divided into six chapters. The first two chapters are introductory and afford information about the historical background, emphasizing on the extended borrowing coming from the dialect of Venice, and the main discernible dialectal characteristics of the today spoken language in Corfu. The next four chapters are dedicated to morphological analysis. Having noticed the main divergencies that are observed in the inflectional paradigm in the local dialect, I will examine the factors that play a crucial role in the formation of the corfiot inflectional paradigm. Having taken into serious consideration the proposal of Ralli (1988) concerning the verbal classification according to which the allomorphic pattern that verbs present classifies them into two main classes, and the proposal of Ralli (2005) referring to the way that the allomorphic pattern determines the reconstruction of the system of inflectional classes (functioning as an inflectional class demarcator), I will try to apply these proposals to my linguistic data coming from the Corfiot verbal system. Furthermore, having ended the morphological analysis for the trends that are visible and concern Inflection, I will examine the obligatory presence of the verbal augment in the corfiot dialect. In the sixth chapter, I will make some comments on the productivity of several derivational suffixes and I will focus my interest on the extremely productive derivational suffix aro (which has italian origin). At the end of this master thesis, there is an extended appendix, in which I refer to the written material on which I based my morphological analysis. 8

9 Λίγα λόγια για το κερκυραϊκό «ιδίωμα» Το κερκυραϊκό ιδίωμα ανήκει στην οικογένεια των επτανησιακών ιδιωμάτων. Στο έργο του Κοντοσόπουλου 2 αναφέρονται τα εξής: «Με τον όρο επτανησιακά ιδιώματα εννοούμε τα ιδιώματα των νησιών του Ιονίου πελάγους, δηλ. Κερκύρας, Παξών, Κεφαλληνίας, Ιθάκης, Ζακύνθου και των μικρών νησιών που βρίσκονται στη θαλάσσια περιοχή βορείως και νοτίως της Κερκύρας και των Παξών...Στα Επτάνησα δεν έχει έντονα ιδιωματική μορφή η γλώσσα στη σημερινή εποχή. Ο φωνηεντισμός της είναι «νοτίου» τύπου, η προφορά δε διαφέρει από την προφορά της κοινής νεοελληνικής, αν εξαιρέσει κανείς μια ιδιάζουσα άρθρωση του λ (προπαντός στην Κέρκυρα) και έναν ιδιότυπο, επισεσυρμένο φραστικό τονισμό που δεν είναι ακριβώς ο ίδιος στην Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο.» (σελ. 68). Ο Newton (1972: 13) εντάσσει το κερκυραϊκό ιδίωμα στην ομάδα των διαλέκτων του Ιονίου Πελάγους και των Πελοποννησιακών διαλέκτων που συμπεριλαμβάνουν τις διαλέκτους της Κεφαλλονιάς, τηςζακύνθου, των μικρών νησιών και τις Πελοποννησιακές εκτός από αυτές της Μάνης και της Τσακωνιάς. Κατά τον Newton (1973: 14), oι διάλεκτοι που περιλαμβάνονται στην 2 Έκδοση

10 ομάδα των διαλέκτων του Ιονίου και των Πελοποννησιακών διαλέκτων είναι αυτές στις οποίες βασίζεται η Κοινή Νέα Ελληνική. Τα Επτάνησα έχουν χαράξει τη δική τους ξεχωριστή πορεία στο χρόνο. Διαφέρουν σε πολλούς τομείς (ιστορικούς, οικονομικούς, γεωπολιτικούς, πολιτισμικούς) από την υπόλοιπη Ελλάδα, γι αυτό το λόγο θεωρώ αναγκαίο να αναφέρω κάποια ιστορικά στοιχεία που σαφώς έχουν επηρεάσει και τη γλωσσική συμπεριφορά των Επτανησίων. Η πρώτη πολύ γενική παρατήρηση που θα ήθελα να κάνω είναι ότι χρησιμοποιώ καταχρηστικά τον όρο κερκυραϊκό ιδίωμα στον ενικό αριθμό, καθώς δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ο όρος Κερκυραϊκό Ιδίωμα ή Κερκυραϊκή Διάλεκτος 3. Είναι μύθος ότι στο νησί όλοι οι ντόπιοι μιλούν το ίδιο ιδίωμα. Στην πραγματικότητα θα έπρεπε να μιλάμε για Κερκυραϊκά Ιδιώματα ή Κερκυραϊκές Διαλέκτους. Είναι τόσο έντονη η διαφοροποίηση της γλώσσας που χρησιμοποιούν οι ντόποιοι ομιλητές μεταξύ τους, ώστε μόνο από τον επιτονισμό και κάποιες ιδιαίτερες διαλεκτικές μεταβλητές (variables) που εμφανίζονται μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές, ο Κερκυραίος είναι σε θέση να αναγνωρίσει από ποια περιοχή χωριό της Κέρκυρας κατάγεται ο συνομιλητής του, ακόμα και αν δεν τον γνωρίζει προσωπικά. Για παράδειγμα, το ιδίωμα των κατοίκων της Λευκίμμης (περιοχή στη νότια Κέρκυρα που απέχει από την πόλη 40 χιλιόμετρα) αναγνωρίζεται αμέσως λόγω του πολύ ιδιαίτερου επιτονισμού κυρίως στις ερωτήσεις. Παρ όλα αυτά υπάρχουν κάποιες διαλεκτικές μεταβλητές τις οποίες εμφανίζουν όλοι οι ομιλητές σε όλο το νησί. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα ασχοληθούμε με αυτές τις διαλεκτικές μεταβλητές που αφορούν το ρηματικό σύστημα. 3 (χρησιµοποιώ και τους δύο όρους λόγω του ότι δεν είναι σαφής η διάκριση τους και κατά κόρον χρησιµοποιούνται και οι δύο για να δηλώσουν το ίδιο πράγµα) 10

11 Κεφάλαιο 1: Σύντομη ιστορική αναδρομή σε σταθμούς της ιστορίας της Κέρκυρας που διαφοροποιούνται από την ιστορία της υπόλοιπης Ελλάδας. 1.1 Εισαγωγή Ενετοκρατία Όλα ξεκινούν όταν οι Ανδηγαυοί της Νεάπολης κυριάρχησαν στο νησί κατά τα χρόνια Οι διωγμοί των Ανδηγαυών κατά της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κέρκυρας και τα δεινά που προκάλεσαν όλο το διάστημα της κυριαρχίας τους, ανάγκασαν τους Κερκυραίους να παραδοθούν εκουσίως στην Ενετική Δημοκρατία του Αδρία. Από το χρονικό αυτό σημείο ξεκινά η ιστορία της γλωσσικής επαφής των δύο συστημάτων. Η ενετική κυριαρχία διήρκεσε 411 χρόνια ( ). Όπως καταλαβαίνουμε η επιρροή των Ενετών ήταν μεγάλη σε τομείς όπως η αρχιτεκτονική, η ρυμοτομία αλλά και σε άλλες εκδηλώσεις του ανθρωπίνου βίου. Η γλώσσα όμως είναι αυτή που κατεξοχήν υπέστη τις μεγαλύτερες επιδράσεις, οι οποίες είναι εμφανείς μέχρι και σήμερα, (δηλ. μετά από 620 χρόνια) στο ομιλούμενο τοπικό ιδίωμα. Το γεγονός αυτό δικαιολογείται καθώς η ιταλική είχε καθιερωθεί ως επίσημη γλώσσα της Επτανήσου (Σολδάτος 1967, σ.85). Έτσι επιβλήθηκε η χρήση της ιταλικής σε όλες τις διοικητικές πράξεις, στα ειρηνοδικεία ακόμα και στις αγορεύσεις και τα πρακτικά της Βουλής. Δεν είναι τυχαίο ότι σώζονται και νοταριακές πράξεις στα ιταλικά, αλλά και αυτές που είναι γραμμένες στα ελληνικά φέρουν πληθώρα δάνειων λέξεων. Επίσης και η νομική ορολογία έχει παρθεί κατά κύριο λόγο από τα ιταλικά (βλ. Ντόκος, ). 11

12 Η χρήση της ιταλικής στον προφορικό λόγο είχε βαθμηδόν καθιερωθεί στις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις των ευπατριδών, όποτε η διπλογλωσσία αυτή δεν άφησε ανεπηρέαστη τη μεσαία επαγγελματική και κοινωνική τάξη. Αργότερα στα μέσα του 18 ου αι και στις αρχές του 19 ου η ιταλική γλώσσα εισάγεται από τους λογίους και στο γραπτό λόγο, καθώς οι λόγιοι της εποχής με αυτόν τον τρόπο κατάφεραν να επικοινωνούν με τους λογίους της Δύσης. Με την ίδρυση της Επτανήσου Πολιτείας ορίζεται πλέον η ελληνική γλώσσα ως επίσημη γλώσσα (Σύνταγμα του 1803). Από το 1820 τα ελληνικά χρησιμοποιούνται σε όλα τα δημόσια έγγραφα. 1.2 Αναφορές στο εκπαιδευτικό σύστημα επί Ενετοκρατίας η κατάσταση στην Κέρκυρα. Κατά πολλούς τα 411 χρόνια της κατάκτησης επιμήκυναν την αμάθεια και το σκότος του Μεσαίωνα, καθώς επικρατεί η άποψη ότι οι Ενετοί σκοπίμως δεν ίδρυσαν σχολεία στο νησί για λόγους πολιτικής υστεροβουλίας και πολιτειακών πεποιθήσεων, ώστε να μείνουν οι ντόπιοι αμόρφωτοι και να εξασθενήσει η εθνική συνείδηση. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες που αφορούν το εκπαιδευτικό σύστημα επί Ενετοκρατίας (Τζιβάρα, 2003), δεν είναι τόσο εύκολο να αποφανθούμε για το αν όντως ήταν τόσο προβληματική η εκπαιδευτική πολιτική της Βενετίας. Υπάρχουν μαρτυρίες, όπως για παράδειγμα το υπόμνημα του Ιωάννη Καποδίστρια προς το λόρδο Castlereagh (10/22 Νοεμβρίου 1815) στο οποίο αναφέρει ότι η ενετική Γερουσία δεν επέτρεψε ποτέ την ίδρυση δημόσιων σχολείων στην Κέρκυρα, γεγονός αβάσιμο (κατά την Τζιβάρα 12

13 (2003)), που επηρέασε όμως την κρίση των περισσοτέρων μελετητών. Η δημοσίευση από το Λαυρέντιο Βροκίνη ενός χρονολογικού πίνακα με τα ονόματα των «ἐπί Ἐνετοκρατίας ὑπό τοῡ Συμβουλίου «Consiglio» ἐν Κερκύρᾳ ἐτησίως ἐκλεγομένων δημοσίων ἑλληνοδιδασκάλων καί λατινοδιδασκάλων», αποδεικνύει ότι υπήρξε μέριμνα εκ μέρους της ενετικής διοίκησης για την εκπαίδευση των ντόπιων. 4 Η μελέτη της Γιωτοπούλου Σισιλιάνου (1970) εστιάζει αντίθετα στο αριστοκρατικό πολίτευμα της Βενετίας και την αποικιοκρατική νοοτροπία της που είχε στόχο να κρατά σε χαμηλό πνευματικό επίπεδο τους υποτελείς της. Το επιχείρημα περί έλλειψης οργανωμένης εκπαιδευτικής πολιτικής στην Ευρώπη και ειδικά στην Ιταλία (που δικαιολογεί και την κατάσταση στην Κέρκυρα), το ανασκευάζει και καταθέτει μαρτυρίες για πνευματική άνθιση στα πανεπιστήμια της βόρειας Ιταλίας και συνεπώς σκόπιμο σκοταδισμό στην Κέρκυρα. Υποστήριξε επίσης ότι το γεγονός ότι οι Κερκυραίοι μετά την πρεσβεία του 1546 κατάφεραν να έχουν δύο δασκάλους, εκ των οποίων ο ένας ήταν Ιταλός αποδεικνύει ότι τα ενδιαφέροντα των Ενετών ήταν διαφορετικά. Από νεότερη έρευνα (Τζιβάρα, 2003) προκύπτει ότι ο δεύτερος δάσκαλος δεν ήταν πράγματι Ιταλός, αλλά Έλληνας που δίδασκε λατινική γραμματεία και συνήθως ήταν ιερωμένος. Κατά το Σολδάτο (1967, σ.85) «τά ἑλληνικά διεφυλάχθησαν εἰς τάς πόλεις, ὅπου αἱ Κοινότητες μέ ἰδικάς των δαπάνας συνετήρουν ἐμπνευσμένους ἑλληνοδιδασκάλους». 4 Τον ίδιο προσανατολισµό είχε και η κριτική που άσκησε ο Σπ. Θεοτόκης το 1914 στο Λεύκωµα της Πανιονίου Αναδροµικής Εκθέσεως. 13

14 1.3 Το ομιλούμενο ιδίωμα στη «χώρα» επί Ενετοκρατίας τα δάνεια Η «χώρα», δηλαδή η περιοχή μεταξύ των τειχών της πόλεως της Κέρκυρας, αποτελούσε το διοικητικό και οικονομικό κέντρο όλου του νησιού. Εκτός από τις υπηρεσίες της ενετικής διοίκησης, στις οποίες χρησιμοποιούνταν σχεδόν αποκλειστικά τα ιταλικά (διοικητικές πράξεις, ειρηνοδικείο, αγορεύσεις της Βουλής), και τα μέλη της τάξεως των ευπατριδών μιλούσαν ιταλικά στις μεταξύ τους σχέσεις, ενώ τα ελληνικά τα χρησιμοποιούσαν για να μπορέσουν να συνεννοηθούν με τον αγροτικό πληθυσμό που δε γνώριζε τα ιταλικά. Ένα παράδοξο που συνέβαινε και «βοηθούσε» τα ελληνικά να επιζήσουν ήταν ότι οι Ενετοί, λόγω αντιζηλίας με τον Πάπα, υποστήριξαν την τοπική ορθόδοξη εκκλησία με αποτέλεσμα μέσω της εκκλησίας να διασώζεται και η ελληνική γλώσσα. Εκτός των προηγουμένων, ιταλικά μιλούσαν και κάποιοι κάτοικοι οι οποίοι παλαιότερα είχαν εγκατασταθεί στην πόλη της Κέρκυρας και προέρχονταν από την Ιταλία, αλλά και κάποιοι εβραίοι από την Κάτω Ιταλία που μιλούσαν παρεφθαρμένα τα ιταλικά. Με αυτά τα δεδομένα είναι αναμενόμενο ο ελάχιστα μορφωμένος ντόπιος πληθυσμός να επηρεαστεί σημαντικά, καθώς καθημερινώς έπρεπε να χρησιμοποιεί και τα δύο γλωσσικά συστήματα για να επικοινωνεί και με τις αρχές αλλά και με τους συμπολίτες του. Κάτω από αυτές τις συνθήκες εισχώρησαν στο ιδίωμα της πόλεως δάνειες λέξεις αλλά και οθνεία και όπως παρατηρεί ο Σαλβάνος (1918, σελ.1) ακόμα και η προφορά και όλη γενικά η γλώσσα (προφανώς σε όλα επίπεδά της) υπέστη διαφοροποιήσεις. Οθνείες είναι οι λέξεις οι οποίες εισήχθησαν στο τοπικό ιδίωμα, ενώ υπήρχαν αντίστοιχες 14

15 εγγενείς για να δηλώνουν την ίδια έννοια 5 και πλέον εμφανίζονται και παράλληλα με τις αντίστοιχες ελληνικές 6. Ο ερχομός τεχνιτών από την Ιταλία, αλλά και καλλιτεχνών και λογίων, είχε ως αποτέλεσμα την είσοδο μεγάλου αριθμού όρων, άγνωστων στους ντόπιους σχετικών με τα εργαλεία ή τις τέχνες. Ακόμα και στην κουζίνα η ενετική επιρροή είναι εμφανέστατη. Λόγω του ότι οι Ενετοί ήταν κυρίαρχοι της περιοχής, αλλά και του εμπορίου της περιοχής, έφερναν στην κατακτημένη Κέρκυρα, πλήθος νέων προϊόντων 7. Στο έργο της Λάσκαρι (1997) υπάρχει ένα εκτενέστατο κεφάλαιο που αφορά την επιρροή των Ενετών στη ντόπια κουζίνα, καθώς η συγγραφέας επιχειρεί να προσεγγίσει την ιστορική πραγματικότητα και μέσα από την καθημερινότητα των ντόπιων. Τα περισσότερα από τα ονόματα των βενετσιάνικων φαγητών που εισήχθησαν, σώζονται απαράλλαχτα μέχρι και σήμερα και χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τους ομιλητές του ιδιώματος ανεξαρτήτως της ηλικίας τους, π.χ. μανέστρα κολομπίμπιρι, σοφρίτο κ.λ.π. Πολλά από αυτά τα ονόματα, σύμφωνα με την έρευνα της Λάσκαρι (1997, σελ. 157), σώζονται σε κείμενα του 16 ου αι. 8. Στην κωμωδία 5 (αναρίτσια = ανατριχίλα < rizzare, µπούγιο =κόσµος αλλά και βράση <duio, παρτσινέβελος = αφεντικό < parzionevole, γοδέρω = απολαµβάνω/ευχαριστιέµαι < godere, ιντερέσο = το ενδιαφέρον/τα συµφέροντα κάποιου) 6 π.χ. αρεβαίρνω φτάνω < arivarre, µπάστα φτάνει < basta, πάρτη-µερτικό < parte, αλιµάγκου - κἄνε < al manco = τουλάχιστον, κάµε κόντο = υπόθεσε/λογάριασε (προστακτική) < fare conto (µεταφραστικό δάνειο!), αρέντα - ατρέχα, κοντράστο -αντίλογος και κουντραστάρω αντιπαρατίθεµαι < contrastare, φανέστρα παράθυρο < finestra, µποναγράτσια κουρτινόξυλο <?buonagrazia = καλοσύνη/ευγένεια, πασαπρόντο-σουρωτήρι <?passino+scolabrodo, τζίος-θείος < zio, νόνα-γιαγιά < nona, σιόρα - κυρά < signora κ.λ.π. 7 όπως π.χ. τα µπαχαρικά, τη ζάχαρη, το καλαµπόκι, τη ντοµάτα (στο ιδίωµα ποµιντόρο < pomodoro), τα φασόλια, την πιπεριά (στο ιδίωµα πεπερόνι < peperone) ακόµα και τον καφέ και τη σολοκάτα και τα συνακόλουθα εργαλεία, π.χ. το µπρουστουλί είναι το καβουρδιστήρι για τον καφέ και έχει βενετσιάνικη καταγωγή < brustulin, brustolar και το µαζενί (<βεν.inasenin) είναι ο µύλος που αλέθεται ο καφές. 8 όπως των Domenico Romoli (1560), Girolamo Benzoni Historia del mondo niovo (1565), Cristoforo di Messisburgo (1552), Bartolomeo Scapi (1570) και στις κωµωδίες του Carlino Goldoni (1748) π.χ.polenta = η πουλέντα, panetin col ua (σταφιδόψωµο), δηλ. το marendin scolastico = µαρέντα. 15

16 «La cameriera brillante» βρίσκουμε τη πασίγνωση «κερκυραϊκή» σπεσιαλιτέ, την παστιτσάδα (la pastizzada). Κατά τον Σαλβάνο (1918, σελ. 7) η ελληνική γλώσσα κατά την περίοδο εκείνη κινδύνευσε, καθώς η χρήση της ιταλικής είχε γενικευθεί στον πολιτικό, κοινωνικό και οικογενειακό βίο, αλλά και στις επιστήμες, τις τέχνες και το εμπόριο. 1.4 Το ομιλούμενο ιδίωμα στα χωριά της Κέρκυρας τα δάνεια Παρά το γεγονός ότι οι αποστάσεις στην Κέρκυρα μεταξύ της χώρας και των χωριών δεν είναι τόσο μεγάλες, ώστε να ισχυριστούμε ότι το ιδίωμα των χωριών διαφέρει εξαιτίας της απόστασης από τη χώρα, υπάρχει μια έντονη διαφοροποίηση ανάμεσα στο ιδίωμα της χώρας και στα ιδιώματα των χωριών ως προς τις δάνειες λέξεις. Όπως είδαμε στην παράγραφο 1.3, στη χώρα οι κάτοικοι θέλοντας και μη ήρθαν σε πολύ στενή καθημερινή επαφή με τα ιταλικά και τη βενετσιάνικη διάλεκτο. Στα χωριά, οι συνθήκες ήταν διαφορετικές με αποτέλεσμα η εισροή των ξένων λέξεων να είναι σαφώς πιο περιορισμένη. Οι λόγοι είναι προφανείς και είναι οι εξής: ο αγροτικός πληθυσμός του νησιού που κατοικούσε στην ύπαιθρο δεν είχε συνεχή και στενή επικοινωνία με τους αλλόγλωσσους που αναφέραμε στην παραπάνω παράγραφο, οι οποίοι κατοικούσαν στη χώρα (Σαλβάνος 1918, σελ.6). Παρ όλα αυτά αρκετές από τις ιταλογενείς λέξεις εισήχθησαν στα ιδιώματα των χωριών με τη διαφορά όμως ότι προσαρμόστηκαν στο φωνητικό σύστημα και εντάχθηκαν στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής. Εν αντιθέσει με τη χώρα, όπου οι περισσότερες επιβίωσαν στο ομιλούμενο ιδίωμα απαράλλακτα. Ο δεύτερος πιθανός λόγος εξαιτίας του οποίου είναι περιορισμένη η ξενική επιρροή στα χωριά σχετίζεται με τις εποικήσεις ελληνικών 16

17 πληθυσμών από την Πελοπόννησο, την Κρήτη, τη Δυτική Στερεά και την Ήπειρο μετά το Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Σαλβάνου (1918), στα χωριά το σχετικό λεξιλόγιο με τον οικογενειακό βίο, αλλά και το φυσικό χώρο που περιέβαλε τον αγρότη ήταν κατεξοχήν ελληνικό. Σχετικά με το λεξιλόγιο για τον οικιακό εξοπλισμό, οι περισσότερες λέξεις είναι ελληνικές. Υπάρχουν όμως και κάποιες ιταλικές για σκεύη ή έπιπλα που εισήγαγαν οι Ενετοί, π.χ. μουράγιο, κούρτη, καδινάτσο, σπίτι αβέρτο, πόρτιγο, μπαγκαλέτο, τουρναλέτο κ.α. Σε ό,τι αφορά τα φαγητά, υπάρχουν σχετικές δάνειες λέξεις και στα χωριά. 10 Σχετικά με το λεξιλόγιο που σχετίζεται με τις καλλιέργειες παρατηρήθηκε (από το Σαλβάνο 1918, σελ.9) ότι εισήχθησαν ιταλικές λέξεις στις καλλιέργειες που επιδίωξαν οι Ενετοί να αναπτυχθούν. Για παράδειγμα στην καλλιέργεια της ελιάς, η οποία προ Ενετών ήταν ελάχιστη, υπάρχουν πολλές δάνειες λέξεις, καθώς εισήχθησαν νέα μέσα για τη συλλογή των ελιών και την εξαγωγή του ελαιολάδου Οι πληθυσµοί αυτοί που εγκαταστάθηκαν µονίµως στην κερκυραϊκή ύπαιθρο, έφεραν τα δικά τους ήθη και έθιµα και ήταν πολύ λιγότερο δεκτικοί στα ξενικά στοιχεία, παρά το ότι συγχωνεύτηκαν µε το ντόπιο πληθυσµό. 10 ψάρι µπουρδέτο και µπουρδετάδα (ψάρια στην κατσαρόλα µε λάδι, κρεµµύδι και κόκκινο πιπέρι), ψάρι µπιάνκο (στην κατσαρόλα µε λάδι, κρεµµύδι και άσπρο πιπέρι), µακαρούνια < maccheroni, παστιτσάδα pastizzada, σοφρίτο<sofritto. Τα της ενδυµασίας είναι και αυτά κατά κύριο λόγο ελληνικά. Τα σχετικά µε την υγεία και τα µέρη του σώµατος εµφανίζουν ιταλικές λέξεις: πέτο = στήθος < petto, µπάντα = η/τα πλευρά < banda, γούργουρας = λάρυγγας <?gorgia/gorgozzule, ρεµέντιο = θεραπεία < rimedio, φουµέντο = εισπνοή ζεστού υγρού, πατάκα =εξάνθηµα < patacca (Σαλβάνος). Αρκετοί όροι που περιγράφουν τις σχέσεις των αγροτών µε τους γαιοκτήµονες της χώρας είναι ιταλικοί, βλ. παρτσινέβελος, γιους πατρονάτου = γιοί πατρονάτου, δηλ. κύριος της γης κληρονοµικώ δικαίω (Σαλβάνος, σελ.25), ποσσέσιο = η κυριότητα/ η κατοχή<possesso, κατσίβελο=υποστατικό µικρής έκτασης<cattivo (Χυτήρης,1987). 11 π.χ. πίλα < pila = µεγάλο δοχείο αποθήκευσης λαδιού, καπάσα < capace = πήλινο µεγάλο πιθάρι για την αποθήκευση του λαδιού, µπότης < botte = πήλινο δοχείο µε στενό στόµιο και δύο λαβές, το πάχτο < lat. Pactum = εκµίσθωση αγρού ή ελαιοκάρπου και το ρήµα «παχτώνω» (για τα παραπάνω βλ. Χυτήρη 1987)Αντίθετα οι δάνειες λέξεις που σχετίζονται µε την καλλιέργεια του αµπελιού είναι ελάχιστες, καθώς ήταν ήδη ανεπτυγµένη πριν έρθουν οι Ενετοί: ορντίνι < ordine = η σειρά των κατά τάξη φυτευοµένων αµπελιών, σούδα < lat. suda, πέργουλο και περγουλιά < pergola/pergolato = κληµαταριά. 17

18 Η φωνητική προσαρμογή των ξένων λέξεων έγινε με την αντικατάσταση των ξένων φθόγγων με τους αντίστοιχους ελληνικούς και με την επένθεση συνοδιτών φθόγγων με στόχο την απλοποίηση των συμφωνικών συμπλεγμάτων, π.χ. αλιμάνκου < al manco και ντούνκουε < dunque. Επίσης οι κλιτές ξένες λέξεις ακολούθησαν τoν τρόπο κλίσης που υπαγόρευε το τοπικό κλιτικό σύστημα και άλλες αυτούσιες μέσα σε στερεότυπες φράσεις 12. Τα ρήματα λήγοντα εις ά/ί/έ ρω ακολούθησαν το σχηματισμό των χρόνων των σε ίζω ρημάτων της ελληνικής (Σαλβάνος 1918, σελ.10). Σε ό,τι αφορά το εµπόριο των Βενετών και των εβραίων της χώρας πολλές ιταλικές λέξεις παρεισέφρησαν πολλές ιταλικές λέξεις κοινές µε της χώρας, π.χ. νεότσιο < negozio = επιχειρήσεις, κοµπραβέντης < compravend = ο µεταπράτης, κουτραµπάδο < contrabando = λαθρεµπόριο, ιντερέσσο < interesse και ιντερεσάδος < interessato = αυτός που ενδιαφέρεται µόνο για το συµφέρον του, ιµπένιο < impegno = υποχρέωση και ιµπενιάρω < impegniare = αναλαµβάνω µια υποχρέωση, πέζο < peso = βάρος, ο µερκάντες < mercante = ο έµπορος, ο µαρκάς < mercato = η αγορά. 12 π.χ. έχω κάτι για ούζο µου < uso = δηλ. για προσωπική χρήση ή µεγάλο κάζο ή τι κάζο < caso=συµβάν/περιστατικό συνήθως δυσάρεστο, για δεσπέτο < dispetto = για πείσµα 18

19 Κεφάλαιο 2: Κριτήρια διάκρισης των νεοελληνικών ιδιωμάτων συνοπτική παρουσίαση των κύριων χαρακτηριστικών του κερκυραϊκού ιδιώματος. 2.1 Κριτήρια διάκρισης των νεοελληνικών ιδιωμάτων οι προτάσεις Χατζιδάκι, Τριανταφυλλίδη, Κοντοσόπουλου Ο Χατζιδάκις (1892 στον Τζιτζιλή 2000) διακρίνει τα νεοελληνικά ιδιώματα σε βόρεια και νότια με κριτήριο την τροπή των άτονων /ο/ και /e/ σε /u/ και /i/ και την αποβολή των άτονων /i/ και /u/, φαινόμενα που απαντώνται στα βόρεια ιδιώματα, ενώ στα νότια τα φωνήεντα δεν αλλοιώνονται. Τα ιδιώματα διακρίνονται επίσης σε ανατολικά και δυτικά με κριτήριο τη διατήρηση (ανατολικά ιδιώματα) ή όχι του τελικού ν των ονομάτων. Ο Τριανταφυλλίδης (1938 στον Τζιτζιλή 2000) διακρίνει τα ιδιώματα με το αν εμφανίζουν ή όχι κάποιες από τις παρακάτω διαλεκτικές μεταβλητές: Η απορρινικοποίηση των συμπλεγμάτων mb / nd / ng b / d/ g Η τροπή του [ç] σε [ ] Η διατήρηση της χρονικής αύξησης: [e πι αµε] [ πι αµε]. Η χρήση της αιτιατικής ενικού των προσωπικών αντωνυμιών με τα ρήματα δίνω, λέω: [σε ινο] [συ ινο]. Η επίταξη των άτονων τύπων της προσωπικής αντωνυμίας: [ λεο συ] [συ λεο]. Ο Κοντοσόπουλος διακρίνει τα ιδιώματα ανάλογα με τον τύπο της ερωτηματικής αντωνυμίας «τι;» που χρησιμοποιείται στα Ιόνια Νησιά και στην ηπειρωτική Ελλάδα από τον τύπο «είντα» που εμφανίζεται κυρίως στα ιδιώματα της Κρήτης. 19

20 2.2 Μορφολογικά και φωνολογικά φαινόμενα στο κερκυραϊκό ιδίωμα συνοπτικά. Όσον αφορά τον τρόπο πραγμάτωσης των φωνηέντων και των συμφώνων στο κερκυραϊκό ιδίωμα, αν και μέχρι στιγμής δεν έχει γίνει κάποια σχετική δημοσιευμένη μελέτη που να έχει ασχοληθεί με το θέμα αυτό, πιστεύω ότι ειδικά τα φωνήεντα διαφοροποιούνται από αυτά της Κοινής και κατά συνέπεια επηρεάζουν και τον τρόπο πραγμάτωσης των γειτονευόντων συμφώνων. Στο κερκυραϊκό ιδίωμα, όπως και στα Κυπριακά και τα Ποντιακά, διασώζονται μορφολογικοί αρχαϊσμοί π.χ. έδω κα και θα δώκω, άφη κα και θα αφήκω, έπια κα και θα πιάκω, αλλά και τύποι όπως αγαπιώμαι αντί αγαπιέμαι, φιλιώμαι αντί φιλιέμαι, αλλά και αντί του «φιλούσα, αγαπούσα» έχουμε τους τύπους «εφίλουνα, αγάπουνα, επαιγνίδουνα». Διατηρείται η χρονική αύξηση στους παρελθοντικούς χρόνους είτε τονίζεται είτε όχι, π.χ. επήγα επήγαμε, εφάγαμε, εδώκαμε, εκινήσαμε, εκάτσαμε κλπ. Στο γ πληθυντικό προστίθεται πάντα στο τέλος ένα ε, π.χ. πηγαίνουνε, επη(γ)αίνανε, επήγανε αλλά και σε άλλα μέρη του λόγου που λήγουν σε ν στην Κοινή προσαρτάται ένα ε, π.χ. αυτόν ε, ετούτονε, ετούτηνε, εκείνονε, κουτόν ε (π.χ. κάνει τον κουτόνε), παιδιών ε, συμπεθέρωνε, κοπελώνε, αντρώνε, κοτώνε κλπ. Είναι σύνηθες το φαινόμενο να χρησιμοποιούν συνηρημένα της αρχαίας ελληνικής και να τους αλλάζουν τάξη, π.χ. δοκιώμαι (<δοκέω). Λέξεις του βυζαντινού λεξιλογίου έχουν μείνει μέχρι σήμερα απαράλλαχτες: π.χ. απώδε, κουτάλα=ωμοπλάτη, νοτάριος, πάκτο, πεζούλι, ταμπάρο, μπότης, ορδίνι. 20

21 Αλλάζουν το γένος αρχαίων ελληνικών λέξεων, π.χ. ο κλώνος το κλωνί, το σκάφος ο σκάφος κ.α. Φωνολογικά φαινόμενα: μεσοφωνηεντική σίγηση των [γ] και [z] και απορρινικοποίηση συμφωνικών συμπλεγμάτων π.χ. εικάζεται μου κάεται. Χρειάζεται χρειάεται, κοιτάζομαι κοιτάομαι, φάγατε εφάετε, φαγούρα φαούρα, ξανθός ξαθός. Τροπή φθόγγων: αποδέκτης αποδέχτης, διάδημα γιάδεμα, φορά βολά, ανεμοστρόβιλος ανεμοστρόφιλος, μπαλκόνι μπαρκόνι, βόλτα βόρτα, καλτσούνι σκαρτσούνι. Εντάσσει τις ιταλικές λέξεις στο σύστημα του ιδιώματος π.χ. αμπαντονάρω = εγκαταλείπω, αριβάρω = φτάνω, αμολάρω = αφήνω ελεύθερο, μποναγράτσια = κουρτινόξυλο, αμπονώρα = νωρίς κλπ. Αλλάζει τη θέση του τόνου, π.χ. αδειά, κατηγόρια, ανημπόρια, κατοικιά, θέος, χώρις κλπ. Εμφανίζει στην πόλη και στα προάστια την πολύ ενδιαφέρουσα πραγμάτωση α/ ο/ ι/ υ ε αντί α/ ο/ ι/ υ/ ε, π.χ.κοιγιά, γιοπύρι, παγιοί, παγιούς, εγιές, ήγιος. 21

22 Κεφάλαιο 3: Το κλιτικό σύστημα του ρηματικού συστήματος του κερκυραϊκού ιδιώματος 3.1 Εισαγωγή Η κλίση (inflection) είναι η διαδικασία σχηματισμού διαφορετικών μορφών μιας λέξης, οι οποίες προκύπτουν όταν συνδυαστεί ένα συγκεκριμένο θέμα με κλιτικά προσφύματα (inflectional affixes). Τα κλιτικά προσφύματα φέρουν μορφοσυντακτικές και σημασιολογικές πληροφορίες. Συγκεκριμένα, όσον αφορά την ρηματική κλίση, τα ρηματικά κλιτικά προσφύματα φέρουν τις πληροφορίες του χρόνου, του προσώπου του αριθμού, του ποιού ενεργείας, της φωνής, της έγκλισης και της κλιτικής τάξης. Το σύνολο των κλιτών τύπων μιας λέξης (είτε πρόκειται για όνομα είτε για ρήμα) αποτελεί το κλιτικό της παράδειγμα (inflectional paradigm). Το κλιτικό παράδειγμα χαρακτηρίζεται από συνέπεια και σταθερότητα στην έκφραση των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών που συνδέονται με τη συγκεκριμένη κατηγορία 13. Επίσης, ο συγκρητισμός (syncretism) ή φαινόμενο της κλιτικής ομωνυμίας (inflectional homonymy), δηλαδή η σύμπτωση κλιτών μορφών με την ίδια λειτουργία αποτελεί ιδιότητα του κλιτικού παραδείγματος. Για να συνδυαστεί ένα θέμα με ένα κλιτικό επίθημα, σύμφωνα με τη Ralli (1994, 1998, 1999, 2000) 14 πρέπει να υπάρχει ταύτιση των τιμών των 13 Carstairs Mc Carthy, A Inflectional Classes: Two Questions with one Answer. Paradigms: The Economy of Inflection. Ed. F. Plank, pp Berlin: Mouton de Gruyter. 14 Ralli, A Feature Representations and Feature-passing Operations in Greek Nominal Inflection. Proceedings of the 8 th Symposium on English and Greek Linguistics, Thessaloniki: English Department Aristotle University of Thessaloniki. Ralli, A On the Morphological Status of Inflectional Features: Evidence from Modern Greek. Themes in Greek Linguistics II, ed. by B.D. Joseph, G. Horrocks and I. Filippaki-Warburton, Amsterdam: John Benjamins. Ralli, A Inflectional Features and the Morphological Module Hypothesis. Working Papers in Theoritical and Applied Linguistics 6, ed. by A. Kakouriotes, Thessaloniki: English Department Aristotle University of Thessaloniki. Ralli, The Role of Morphology in Gender Determination: Evidence from Modern Greek. Linguistics 40 (3),

23 χαρακτηριστικών της κλιτικής τάξης (inflectional class). Η κλιτική τάξη έχει αποκλειστικά μορφολογική λειτουργία και δε μετέχει σε συντακτικές διαδικασίες. Είναι o δείκτης μορφής, ο οποίος μετέχει στο σχηματισμό λέξεων, για να διασφαλίσει το σωστό συνδυασμό θεμάτων και επιθημάτων. Αντιθέτως, τα χαρακτηριστικά που ενέχονται στην κλίση παίρνουν μέρος στη συντακτική διαδικασία της συμφωνίας. Στις συνθετικές γλώσσες, όπως είναι τα ελληνικά, τα κλιτικά προσφύματα (που όπως προαναφέραμε είναι φορείς πληροφοριών), δεν εμφανίζουν πάντα την αναλογία 1:1 μορφής λειτουργίας, αλλά συνήθως το ίδιο κλιτικό πρόσφυμα φέρει περισσότερες της μιας πληροφορίες. Πρόκειται για τα λεγόμενα μορφήματα κρεμάστρες (portmanteau morphemes). Έτσι λοιπόν στα ελληνικά τα ρηματικά κλιτικά προσφύματα φέρουν συγχρόνως παραπάνω της μιας πληροφορίας. Επειδή τα κλιτικά χαρακτηριστικά βρίσκονται σε ένα πεδίο μεταξύ μορφολογίας και σύνταξης, επιχειρήθηκε από τον Booij (1994, 1996) 15 η ταξινόμησή τους σε εγγενή (inherent), δηλ. αυτά που φέρουν ανεξάρτητες σημασιολογικές πληροφορίες και σε συμφραστικά (contextual) που φέρουν συντακτικές πληροφορίες. Η Ralli (1999) 16 πρεσβεύει ότι είναι δύσκολο να διαχωριστούν οι δύο κατηγορίες των χαρακτηριστικών. Στο βιβλίο της «Μορφολογία» (2005), καταθέτει την άποψη ότι τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά της Κλίσης εντάσσονται στη μορφολογία και αναλύονται από αυτήν, αφού συνδέονται με συγκεκριμένα προσφύματα και υπόκεινται στους γενικότερους 15 Booij, G Against Split Hypothesis. Yearbook of Morphology 1993, ed. by G. Booij & J. van Marle, Dodrecht: Kluwer. Booij, G Inherent vs. Contextual Inflection and the Split Morphology Hypothesis.. Yearbook of Morphology 1995, ed. by G. Booij & J. van Marle, Dodrecht: Kluwer. 16 Ralli, A Inflectional Features and the Morphological Module Hypothesis. Working Papers in Theoritical and Applied Linguistics 6, ed. by A. Kakouriotes, Thessaloniki: English Department Aristotle University of Thessaloniki. 23

24 περιορισμούς (constraints) της μορφολογίας της λέξης, καθώς και στους ειδικότερους περιορισμούς συγκεκριμένων γλωσσών. 3.2 Οι θεωρητικές προσεγγίσεις της ρηματικής κλίσης της Νέας Ελληνικής Πρώτος ο Hamp (1961) 17 βασιζόμενος στο δομιστικό μοντέλο «στοιχείο και διάταξη» (item and arrangement model) προτείνει ότι κάθε ρηματικός τύπος είναι μια αλυσίδα πέντε μορφημάτων που συνδέονται με την παρακάτω συγκεκριμένη σειρά: θέμα ποιόν ενεργείας χρόνος (θεματικό φωνήεν) πρόσωπο/αριθμός φωνή. Στη συνέχεια o Koutsoudas (1962) 18 μειώνει τον αριθμό των μορφημάτων σε τρία: θέμα ποιόν ενεργείας/φωνή χρόνος/πρόσωπο/αριθμός. Ο Μπαμπινιώτης (1972) 19 υιοθετεί την πρόταση του Hamp ως εξής: θέμα ποιόν ενεργείας θεματικό φωνήεν (χρόνος) πρόσωπο/αριθμός/φωνή. Οι τρεις παραπάνω προσεγγίσεις κάνουν υπερβολική χρήση μηδενικών προσφυμάτων γεγονός που τις καθιστά αντιοικονομικές. Ο Matthews (1967) 20 ακολουθώντας την προσέγγιση «λέξη και παράδειγμα» (Word and Paradigm Approach) και έχοντας απορρίψει την ύπαρξη κλιτικών προσφυμάτων, προτείνει πως κάθε ελληνικός ρηματικός τύπος βασίζεται σε ένα λέξημα (lexeme) και όχι στο συνδυασμό μορφημάτων. Το λέξημα (αφηρημένη έννοια) πραγματώνεται πρώτα ως το θέμα του ρηματικού τύπου και στη συνέχεια προστίθενται επάνω του σχηματιστικά στοιχεία, η επιλογή των οποίων ορίζεται από το ρήμα και την κλιτική τάξη του λεξήματος. Αν κάποιο χαρακτηριστικό δεν πραγματώνεται λεξικά, τότε 17 Hamp, E Τό ῥήμα ἐν τῇ Σημερινῇ ὀμιλουμένῃ Ἑλληνικῃ Γλώσσῃ [The Verb in Today s Greek Language]. Athina 65, pp Koutsoudas, A Verb Morphology of Modern Greek. The Haug: Mouton. 19 Μπαµπινιώτης, Γ Το ρήµα της Ελληνικής. Αθήνα: Sophia Saripolou Foundation. 20 Matthews, P The Main Features of Modern Greek Verb Inflection. Foundations of Language 3, pp

25 έχει εφαρμοστεί ένας κανόνας κενός περιεχομένου. Η Philippaki Warburton (1973) 21 παρατηρεί ότι η προσέγγιση «λέξη και παράδειγμα» είναι αντιοικονομική γιατί προϋποθέτει τόσους κανόνες όσα και τα κλιτικά επιθήματα. 3.3 Η «οικονομικότερη» πρόταση Η Ράλλη (1988, 1992, 1993) καταθέτει την «οικονομικότερη» μέχρι στιγμής πρόταση για την περιγραφή και την ανάλυση της ρηματικής κλίσης της Νέας Ελληνικής, με βάση την οποία θα προσεγγίσω και θα αναλύσω τη ρηματική κλίση του κερκυραϊκού ιδιώματος. Οι βασικές θέσεις της συγκεκριμένης πρότασης είναι οι εξής: Τα κλιτικά χαρακτηριστικά δεν κατέχουν υποχρεωτικές θέσεις στα ρηματικά παραδείγματα. Δεν αντιστοιχούν σε αλυσίδα μορφημάτων. Δεν είναι αναγκαίο να υποθέσει κανείς την υποχρεωτική ύπαρξη μηδενικών προσφυμάτων. Αντίθετα με την προσέγγιση «λέξη και παράδειγμα», αποφεύγεται η ύπαρξη κανόνων μηδενικής λειτουργίας και μηδενικού περιεχομένου σε περιπτώσεις όπου κάποια χαρακτηριστικά δεν πραγματώνονται λεξικά. Υποστηρίζοντας την μορφηματική υπόσταση των κλιτικών προσφυμάτων και τους συνδυασμού τους με θέματα με βάση ένα κανόνα διφυούς δομής, οι ρηματικοί τύποι της Νέας Ελληνικής προκύπτουν ως εξής: 21 Philippaki-Warburton, I Modern Greek Verb Conjuction: Inflectional Morphology in a Transformational Grammar. Lingua 32, pp

26 [ [ θέμα ] Κλιτικό Επίθημα ] Η Ralli στο πλαίσιο του δυνατού λεξικαλισμού 22 (strong lexicalism) αναλύει όλους τους ρηματικούς τύπους της Νέας Ελληνικής ως δομές με α συστατικό το ρηματικό θέμα (απλό π.χ. γραφ ή πολύπλοκο π.χ. γραψ ) και β συστατικό το κλιτικό επίθημα που εκφράζει πάντα το πρόσωπο και τον αριθμό. Στη συνέχεια αντιπαρατίθενται παραδείγματα ανάλυσης ρηματικών τύπων της Κοινής Νέας Ελληνικής (ΚΝΕ) και του κερκυραϊκού ιδιώματος (Κ.Ι.) και επισημαίνονται οι λειτουργίες των επιμέρους μορφημάτων που τους συνιστούν σύμφωνα με την ανάλυση της Ralli. (1) Ενεστώτας Ενεργητικής Φωνής (κοινοί τύποι στο κερκυραϊκό ιδίωμα και στην Κοινή Νέα Ελληνική) λυνω πιάνω λυν πιαν ω ω 1 ο πρόσωπο /ενικός (2) Μέλλοντας Ενεργητικής Φωνής λύσω λυ σ ω (ΚΝΕ & Κ.Ι.) πιάσω πια σ ω (ΚΝΕ) πιάκω πια κ ω κερκυραϊκό ιδίωμα συνοπτικό 1 ο πρόσωπο /ενικός 22 Σύµφωνα µε το δυνατό λεξικαλισµό, όλα τα µορφήµατα (θέµατα και προσφύµατα) αποτελούν λήµµατα του λεξικού και η κλίση θεωρείται µορφολογική διαδικασία σχηµατισµού λέξεων. 26

27 (3) Αόριστος Ενεργητικής Φωνής ελύσα ε λυ σ α (ΚΝΕ & Κ.Ι.) πιάσω ε πια σ α (ΚΝΕ) επιάκα ε πια κ α κερκυραϊκό ιδίωμα παρελθόν Αύξηση ΑΣΥΝΕΧΕΣ ΜΟΡΦΗΜΑ: συνοπτικό 1 ο πρόσωπο /ενικός παρελθόν δήλωση του παρελθόντος σε συνδυασμό με το κλιτικό επίθημα. Υποχρεωτική η παρουσία της στο Κ.Ι. στους παρωχημένους χρόνους. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, ένα κλιτικό πρόσφυμα μπορεί να αναλάβει το ρόλο του μορφήματος κρεμάστρας και επειδή τα κλιτικά προσφύματα αποτελούν ανεξάρτητα λήμματα του λεξικού, τα μορφήματα που εκφράζουν το πρόσωπο και τον αριθμό μπορεί να είναι διαφορετικά. Σύμφωνα με τη Ράλλη κάποια από τα ληκτικά μορφήματα μπορεί να φέρουν και συμπληρωματικές πληροφορίες όπως αυτή του χρόνου ή/ και της παθητικής φωνής. 27

28 (4) Ενεστώτας Παθητικής Φωνής Κοινή Νέα Ελληνική λυνόμαστε λυν ομαστε πιανόμαστε πιαν ομαστε παθητική 1 ο πρόσωπο πληθυντικός Κερκυραϊκό ιδίωμα λυνομάστενε λυν ομαστε νε πιανομάστενε πιαν ομαστε νε παθητική 1 ο πρόσωπο πληθυντικός [αναλογικός σχηματισμός από το γ πληθυντικό της ενεργητικής φωνής λύνουνε πιάνουνε.] (5) Παρατατικός Παθητικής Φωνής Κοινή Νέα Ελληνική λυνόμαστε λυν ομαστε πιανόμαστε πιαν ομαστε μη συνοπτικό παθητική 1 ο πρόσωπο πληθυντικός 28

29 Κερκυραϊκό ιδίωμα ελυνομάστενε ε λυν ομαστε νε επιανομάστενε ε πιαν ομαστε νε παρελθόν υποχρεωτική παρουσία μη συνοπτικό παθητική 1 ο πρόσωπο πληθυντικός [αναλογικός σχηματισμός από το γ πληθ. της της αύξησης στο Κ.Ι. ενεργητικής φωνής ελύνανε επιάνανε]. (6) Αόριστος Παθητικής Φωνής Κοινή Νέα Ελληνική λυθήκαμε λυ θηκ αμε πιαστήκαμε πιασ θηκ αμε παθητική συνοπτικό παρελθόν 1 ο πρόσωπο πληθυντικός 29

30 Κερκυραϊκό ιδίωμα ελυθήκαμε ε λυ θηκ αμε επιαστήκαμε ε πιασ θηκ αμε παρελθόν Αύξηση ΑΣΥΝΕΧΕΣ ΜΟΡΦΗΜΑ:δήλωση του παρελθόντος σε συνδυασμό με το παθητική συνοπτικό παρελθόν 1 ο πρόσωπο πληθυντικός κλιτικό επίθημα. Υποχρεωτική η παρουσία της στο Κ.Ι. στους παρωχημένους χρόνους. Αυτή η προσέγγιση επιτρέπει στα χαρακτηριστικά είτε να πραγματώνονται λεξικά είτε να μην πραγματώνονται, οπότε αυτομάτως τους εκχωρείται το δικαίωμα να πραγματώνονται σε διαφορετικές θέσεις σε αντίθεση με τις πρώτες προσεγγίσεις που ήθελαν τα κλιτικά χαρακτηριστικά να λαμβάνουν συγκεκριμένη θέση σε συγκεκριμένη αυστηρή σειρά. Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται ο περιορισμός της εμφάνισης χαρακτηριστικών, ο οποίος δεν απαγορεύει σε μια δομή την υπάρξη του ίδιου χαρακτηριστικού σε παραπάνω από ένα μόρφημα Η Ράλλη (1992, 1993) υποθέτει ότι ο σχηµατισµός των κλιτών ρηµατικών δοµών συνοδεύεται από την εφαρµογή µιας σειράς κανόνων συνύπαρξης χαρακτηριστικών (feature co-occurrence rules) οι οποίοι, στη βάση άλλων χαρακτηριστικών, προσδιορίζουν κάποια χαρακτηριστικά τα οποία δε συνοδεύουν το συγκεκριµένο µόρφηµα. Οι κανόνες συνύπαρξης χαρακτηριστικών είναι µετακανόνες (metarules), έχουν διορθωτική λειτουργία και δεν ανήκουν στους κανόνες σχηµατισµού λέξεων. 30

31 3.4 Τα ρηματικά κλιτικά παραδείγματα της ΚΝΕ και του Κ.Ι. και οι Κλιτικές Τάξεις Η πρόταση της Ralli (1988, 2005) για την ταξινόμηση των ρημάτων της ΚΝΕ σε κλιτικές τάξεις. Όπως ήδη έχει αναφερθεί στα προηγούμενα υποκεφάλαια, η κλιτική τάξη είναι εκείνος ο δείκτης μορφής κλίσης των ρημάτων με βάση τον οποίο τα θέματα θα συνδυαστούν με τον ορθό τρόπο με τα κλιτικά προσφύματα. Σύμφωνα με τη η ταξινόμηση των ρημάτων σε κλιτικές τάξεις γίνεται με βάση κάποια κριτήρια. Πιο συγκεκριμένα, η Ralli ορίζει ως παράγοντες σύμφωνα με τους οποίους καταχωρίζονται τα ρήματα της Νέας Ελληνικής σε κλιτικές τάξεις την αλλομορφική ποικιλία των θεμάτων και τη μορφή του συνόλου των κλιτικών επιθημάτων που συνδέονται με τα θέματα. Προτείνει ότι τα ρήματα, τα οποία δεν εμφανίζουν θεματική αλλομορφική ποικιλία κατατάσσονται στην κλιτική τάξη 1 (ΚΤ1) (π.χ. λυν ~ λυ) και τα ρήματα που εμφανίζουν την θεματική αλλομορφική ποικιλία του τύπου Χ(α) ~ Xφωνήεν (π.χ. αγαπα~ αγαπη και διαιρ ~ διαιρε) εντάσσονται στην κλιτική τάξη 2 (ΚΤ2), η οποία, όπως θα δούμε αναλυτικά στα κλιτικά παραδείγματα που προέρχονται από το κερκυραϊκό ιδίωμα, υποδιαιρείται σε δύο επιμέρους τάξεις την ΚΤ2α (αγαπα~ αγαπη) και την ΚΤ2β (διαιρ ~ διαιρε) Το ρηματικό κλιτικό παράδειγμα του κερκυραϊκού ιδιώματος και η ταξινόμηση των ρημάτων σε Κλιτικές Τάξεις. Το ρηματικό κλιτικό σύστημα του ιδιώματος, όπως θα δούμε και στη συνέχεια αναλυτικά, παρουσιάζει αρκετές διαφοροποιήσεις στα κλιτικά επιθήματα, οι οποίες οφείλονται κατά τη γνώμη μου σε τέσσερις βασικούς λόγους: α. στο μηχανισμό της αναλογίας, β. στην τάση για 31

32 απλοποίηση/ομαλοποίηση του συστήματος, γ. στους εναπομείναντες ρηματικούς τύπους της αρχαίας ελληνικής και δ. στην επιδίωξη του ιδιώματος για την επίτευξη της βέλτιστης συλλαβικής δομής. Υιοθετώντας την ομαδοποίηση των ρημάτων σε κλιτικές τάξεις (ΚΤ) με κριτήριο την αλλομορφική ποικιλία των θεμάτων που προτείνει η Ralli (2005), παραθέτω τους παρακάτω πίνακες που περιέχουν το ρηματικό κλιτικό παράδειγμα στο ιδίωμα. 24 Κλιτική τάξη 1 (ΚΤ1) ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ (7) Παράδειγμα θέματος: λυν ~ λυ Ενεστώτας Παρατατικός Μέλλοντας Μέλλοντας Αόριστος Διαρκείας Στιγμιαίος λύν ω έ λυν α θα λύν ω θα λύ σ ω έ λυ σ α λύν εις έ λυν ες θα λύν εις θα λύ σ εις έ λυ σ ες λύν ει έ λυν ε θα λύν ει θα λύ σ ει έ λυ σ ε λύν ουμε ε λύν αμε θα λύν ουμε θα λύ σ ουμε ε λύ σ αμε λύν ετε ε λύν ατε θα λύν ετε θα λύ σ ετε ε λύ σ ατε λύν ουνε ε λύν ανε θα λύν ουνε θα λύ σουνε ε λύ σ ανε 24 (Στη συνέχεια θα αναλύσω τις ιδιαιτερότητες που εµφανίζει το ρηµατικό σύστηµα του ιδιώµατος και τις οποίες τις έχω µαρκάρει στους πίνακες µε έντονα γράµµατα). 32

33 Κλιτική τάξη 1 (ΚΤ1) (8) ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Ενεστώτας Παρατατικός Μέλλοντας Διαρκείας Μέλλοντας Στιγμιαίος Αόριστος λύν ομαι ε λυν όμουνα θα λύν ομαι θα λυ θ ώ ε λύ θ ηκα λύν εσαι ε λυν όσουνε θα λύν εσαι θα λυ θ είς ε λύ θ ηκες λύν εται ε λυν ότανε θα λύν εται θα λυ θ εί ε λύ θ ηκε λυν ομάστενε ε λυν ομάστενε θα λυν ομάστενε θα λυ θ ούμε ε λύ θ ηκαμε λυν οσάστενε ε λυν οσάστενε θα λυν οσάστενε θα λυ θ εί τε ε λύ θ ηκατε λύνονται ε λυν όντανε θα λύνονται θα λυ θ ούνε ε λύ θ ηκανε Στη συνέχεια παραθέτω το κλιτικό παράδειγμα του ρήματος «κάνω» της ΚΤ1, το οποίο εμφανίζει κάποιες ιδιαιτερότητες ως ρήμα, καθώς εμφανίζει τύπους με το αλλόμορφο καμ και γι αυτό το λόγο δεν το τοποθετώ στο συγκεκριμένο σημείο για να το παρουσιάσω ως πρότυπο κλίσης, αλλά ως μια ιδιαίτερη περίπτωση ιδιαίτερα εύχρηστου ρήματος της ΚΤ1. (9) Παράδειγμα θέματος: καν ~ κα ~ καμ Ενεστώτας Παρατατικός Μέλλοντας Διαρκείας Μέλλοντας Στιγμιαίος Αόριστος κάν ω έ καν α θα κάν ω θα κάμ ω έκαμ α κάν εις έ καν ες θα κάν εις θα κάμ εις έκαμ ες κάν ει έ καν ε θα κάν ει θα κάμ ει έκαμ ε κάν ουμε ε κάν αμε θα κάν ουμε θα κάμ ουμε εκάμ αμε κάν ετε ε κάν ατε θα κάν ετε θα κάμ ετε εκάμ ατε κάν ουνε ε κάν ανε θα κάν ουνε θα κάμ ουνε εκάμ ανε 33

34 Ν.Β. Παρακείμενος: Υπερσυντέλικος: έχω κάμ ει είχα κάμ ει ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΕΤΟΧΗ Ενεστώτας Αόριστος Ενεστώτας κάν ε κάμ ε καμ ώνοντας & να/ας κάν ει να/ας κάμ ει κάν οντας κάν ετε να/ας κάν ουνε κάμ ετε να/ας κάμ ουνε Κλιτική τάξη 2α (ΚΤ2α) Παράδειγμα θέματος: αγαπ(α) ~ αγαπη ~ αγαπι (10) ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ αγαπά ω αγάπ ουνα θα αγαπά ω θα αγαπή σ ω αγάπη σ α αγαπά ς αγάπ ουνες θα αγαπά ς θα αγαπή σ εις αγάπη σ ες αγαπά ει αγάπ ουνε θα αγαπά ει θα αγαπή σ ει αγάπη σ ε αγαπά με αγαπ ούσαμε θα αγαπά με θα αγαπή σ ουμε αγαπή σ αμε αγαπά τε αγαπ ούσετε θα αγαπά τε θα αγαπή σ ετε αγαπή σ ατε αγαπά νε αγαπ ούσανε αγαπά νε θα αγαπή σ ουνε αγαπή σ ανε ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ Ενεστώτα: αγάπα & αγάπουνε ας αγαπάει αγαπάτε ας αγαπάνε 34

35 Κλιτική τάξη 2α (ΚΤ2α) (11) ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ αγαπι ώμαι αγαπι όμουνα θα αγαπι ώμαι θα αγαπη θ ώ αγαπή θηκ α αγαπι έσαι αγαπι όσουνε θα αγαπι έσαι θα αγαπη θ είς αγαπή θηκ ες αγαπι έται αγαπι ότανε θα αγαπι έται θα αγαπη θ εί αγαπή θηκ ε αγαπι ομάστενε αγαπι ομάστενε θα αγαπι ομάστενε θα αγαπη θ ούμε αγαπη θήκ αμε αγαπι οσάστενε αγαπι οσάστενε θα αγαπι οσάστενε θα αγαπη θ είτε αγαπη θήκ ατε αγαπιώνται αγαπι όντανε θα αγαπι όνται θα αγαπη θ ούνε αγαπη θήκ ανε Κλιτική τάξη 2β (ΚΤ2β) Παράδειγμα θέματος: θεωρ~θεωρη ~ θεωρι (12) ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ θεωρ ώ ε θεώρ ουνα θα θεωρ ώ θα θεωρή σ ω ε θεώρη σ α θεωρ είς ε θεώρ ουνες θα θεωρ είς θα θεωρή σ εις ε θεώρη σ ες θεωρ εί ε θεώρ ουνε θα θεωρ εί θα θεωρή σ ει ε θεώρη σ ε θεωρ ούμε ε θεωρ ούσαμε θα θεωρ ούμε θα θεωρή σ ουμε ε θεωρή σ αμε θεωρ είτε ε θεωρ ούσατε θα θεωρ είτε θα θεωρή σ ετε ε θεωρή σ ατε θεωρ ούνε ε θεωρ ούσανε θα θεωρ ούνε θα θεωρή σ ουνε ε θεωρή σ ανε ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ Ενεστώτα: θεώρουνε ας θεωρεί θεωρείτε ας θεωρούνε 35

36 Κλιτική τάξη 2β (ΚΤ2β) (13) ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ θεωρ ούμαι & ε θεωρι όμουνα θα θα θεωρη θ ώ ε θεωρή θ ηκα θεωρι ώμαι + ενεστώτας θεωρ είσαι & ε θεωρι όσουνε» θα θεωρη θ είς ε θεωρή θ ηκες θεωρι έσαι θεωρ είται & ε θεωρι ότανε» θα θεωρη θ εί ε θεωρή θ ηκε θεωρι έται θεωρ(ι) ουμάστενε ε θεωρι ομάστενε» θα θεωρη θ ούμε ε θεωρη θ ήκαμε θεωρ(ι) ουσάστενε ε θεωρι οσάστενε» θα θεωρη θ είτε ε θεωρη θ ήκατε θεωριώνται ε θεωρι όντανε θα θεωρη θ ούνε ε θεωρη θ ήκανε Το ρήμα «γίνομαι»: είναι εξαιρετική περίπτωση αλλομορφίας. Το γεν δεν εκφράζει το μη συνοπτικό σε αντίθεση με τα Νέα Ελληνικά, αφού το συναντάμε και στο στιγμιαίο Μέλλοντα. (14) Παράδειγμα θέματος: γιν ~ γεν γέν ομαι ε γεν όμουνα θα γέν ομαι θα γέν ω ε γίν ηκ α γέν εσαι ε γεν όσουνα θα γέν εσαι θα γέν εις ε γίν ηκ ες γέν εται ε γεν ότανε θα γέν εται θα γέν ει ε γίν ηκ ε γεν ομάστενε ε γεν ομάστενε θα γεν ομάστενε θα γέν ουμε ε γιν ήκ αμε γεν οσάστενε ε γεν οσάστενε θα γεν οσάστενε θα γέν ετε ε γιν ήκ ατε γέν ονται ε γεν όντανε θα γέν ονται θα γέν ονται ε γιν ήκ ανε 36

37 Ν.Β. Παρακείμενος: Υπερσυντέλικος: έχω γέν ει είχα γέν ει ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΕΤΟΧΗ: γιν όμενος ή καμωμένος να/ας γέν εις να/ας γέ νει γέν ετε να/ας γέν ουνε ή γεν ούνε να/ας γέν ονται Το κερκυραϊκό ιδίωμα σχηματίζει του τύπους ρήματος της Κοινής «γίνομαι» με το αλλόμορφο του θέματος γεν. Επίσης, παρατηρείται γενίκευση του μορφήματος ηκ (μόρφημα που φέρει τις πληροφορίες της παθητικής φωνής και του συνοπτικού ποιού ενεργείας στην Κοινή) και σε τύπους του αορίστου της ενεργητικής τυπολογίας. Επίσης το βοηθητικό ρήμα είμαι κλίνεται ως εξής: (15) είμαι είσαι είναι ειμάστενε εισάστενε είναι ήμουνα ήσουνε ήτανε ημάστενε ησάστενε ήτανε 37

38 3.5 Ανάλυση του κλιτικού παραδείγματος του κερκυραϊκού παραδείγματος Η οριστική Αν μελετήσουμε προσεκτικά τους παραπάνω πίνακες, θα παρατηρήσουμε κάποιες συστηματικές διαφοροποιήσεις από την ΚΝΕ και στο επίπεδο της αλλομορφίας των θεμάτων και στο επίπεδο των κλιτικών επιθημάτων. Τα επιθήματα Τα επιθήματα επηρεάζονται από τη γενικότερη τάση του ιδιώματος να επιδιώκει ανοικτές συλλαβές, οι οποίες λήγουν κατά κύριο λόγο με το φωνήεν e. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 134, αυτό το ληκτικό ε πιθανότατα εισάγεται φωνολογικά σε συγκεκριμένο μορφολογικό περιβάλλον για τη δημιουργία της βέλτιστης συλλαβικής δομής, καθώς δεν είναι φορέας λειτουργίας ή σημασιολογικής πληροφορίας και η μορφή του καθορίζεται αναλογικά με το ληκτικό ε των άλλων δύο προσώπων του πληθυντικού 25. H επίδραση του μηχανισμού της αναλογίας είναι εμφανέστατη. Τυπικά παραδείγματα αποτελούν οι τύποι του α και β πληθυντικού προσώπου, καθώς επίσης και όλοι οι τύποι που δέχονται την ανάπτυξη τεμαχίων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτό που παρατηρείται είναι μια τάση να προστίθεται στα κλιτικά επιθήματα (inflectional suffixes) ένα ε. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν τα ρήματα της ΚΤ2α και ΚΤ2β στον ενικό του παρατατικού της ενεργητικής φωνής με τους τύπους σε ουνα, ουνες, ουνε, οι οποίοι, όπως θα δούμε παρακάτω, τείνουν να κυριαρχήσουν στο ιδίωμα σε ρήματα της ΚΤ1 στα οποία δε συντρέχουν λόγοι εμφάνισής τους. Εμφανίζονται και σε ρήματα που τελειώνουν σε άω, άρω, ίζω αλλά και στο βοηθητικό ρήμα «είμαι» κ.α. 25 (αναλυτικά στο υποκεφάλαιο 3.6 για την παραδειγµατική οµοιοµορφία) 38