περιεχόµενα 1 ο µέρος Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου Παρουσίαση - Κριτική ιάγραµµα της ενότητας σελ.

Transcript

1

2 περιεχόµενα 1 ο µέρος Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου Παρουσίαση - Κριτική ιάγραµµα της ενότητας σελ. 198 Ι. Παρουσίαση και κριτική ενός βιβλίου 1. Η ταυτότητα του βιβλίου σελ Βιβλιοπαρουσίαση σελ Βιβλιοκριτική σελ. 204 α. Λογοτεχνική κριτική σελ. 205 Λεξιλόγιο σχετικό µε τη λογοτεχνική κριτική σελ. 210 β. Κριτική άλλων κειµένων σελ Το ύφος του κριτικού σελ Απλή και διαδοχική υπόταξη σελ Οι αναφορικές προτάσεις σελ. 221 Λεξιλόγιο σελ. 229 Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση (σχετικά µε την Τέχνη και την Κριτική έργου τέχνης) α. Τέχνη σελ. 231 β. Κριτική έργου τέχνης σελ. 240 ΙΙ. Παρουσίαση και κριτική µιας θεατρικής παράστασης σελ. 244 Λεξιλόγιο σχετικό µε τη θεατρική κριτική σελ. 248

3 2 ο µέρος Θεµατικοί κύκλοι Η Ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος σελ. 255 Ο ρόλος και η αναγκαιότητα της Τέχνης σελ. 259 Ηρόστρατος; σελ. 263 Καλλιτέχνες και Καλλιτέχνες σελ. 263 Ο µύθος του Ινδού σελ ο µέρος Κριτήρια αξιολόγησης Η λειτουργία της τέχνης σελ. 276 Πάντα πολιτική και υπαρξιακή η έκφραση του καλλιτέχνη και απόλυτα δεµένη µε τη ζωή του ανθρώπου σελ. 283

4 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 197 Ðáñïõóßáóç - ÊñéôéêÞ ιάγραµµα της ενότητας Ι. Παρουσίαση και κριτική ενός βιβλίου 1. Η ταυτότητα του βιβλίου 2. Βιβλιοπαρουσίαση 3. Βιβλιοκριτική α. Λογοτεχνική κριτική β. Κριτική άλλων κειµένων 4. Το ύφος του κριτικού 5. Απλή και διαδοχική υπόταξη 6. Οι αναφορικές προτάσεις α. Τέχνη β. Κριτική έργου τέχνης Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου ΙΙ. Παρουσίαση και κριτική µιας θεατρικής παράστασης

5 198 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική ιάγραµµα της ενότητας Παρουσίαση - Κριτική 1ο Η παρουσίαση / κριτική ασχολείται µε: το βιβλίο τη λογοτεχνία τον κινηµατογράφο το θέατρο τη µουσική τη δισκογραφία την τηλεόραση τις ραδιοφωνικές εκποµπές τις εκθέσεις εικαστικών τις χορευτικές παραστάσεις τους αθλητικούς αγώνες κλπ. 2ο Στοιχεία που προσδιορίζουν την ταυτότητα ενός βιβλίου: Το όνοµα του συγγραφέα Ο τίτλος του έργου Το είδος του κειµένου Ο εκδοτικός οίκος Ο τόπος και ο χρόνος έκδοσης 3ο Η βιβλιοκριτική σε σχέση µε τη βιβλιοπαρουσίαση: Περιλαµβάνει αναλυτικότερες πληροφορίες, σχόλια Απαιτεί επαρκή τεκµηρίωση Προϋποθέτει µελέτη του αντικειµένου σε βάθος Σκοπός της είναι η διτύπωση κρίσεων για το έργο Είναι πάντα ενυπόγραφη 4ο οµή µιας κριτικής: Ένα πληροφοριακό µέρος: µε περιγραφή και αφήγηση δίνονται οι απαραίτητες πληροφορίες σχετικά µε το αντικεί- µενο της κριτικής Τα σχόλια, µε τα οποία διατυπώνονται οι αξιολογικές κρίσεις Ο προβληµατισµός και οι προτάσεις 5ο Στόχοι της κριτικής: Σωστή αποτίµηση του αντικειµένου Ενηµέρωση Προτροπή ή αποθάρρυνση του κοινού Καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας του αποδέκτη 6ο Το ύφος του κριτικού: Γενικός χαρακτηρισµός: Περίπλοκο και εξεζητηµένο Μακροπερίοδος λόγος ιαδοχική υπόταξη Επιλογή και χρήση ασυνήθιστων λέξεων Απόκλιση από τη συνηθισµένη σύνταξη * Το διάγραµµα Παρουσίαση - Κριτική είναι από το βιβλίο Έκφραση - Έκθεση Β Λυκείου των Κ. Ζαµαρία - Αθ. Ζύρµπα -. Χριστόπουλου σ. 97 εκδοτικές τοµές Ορόσηµο 1999.

6 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 199 Ι. Παρουσίαση και κριτική ενός βιβλίου 1. Η ταυτότητα του βιβλίου Προκειµένου να παραπέµψουµε κάποιον να αγοράσει ή να χρησιµοποιήσει στοιχεία από βιβλία για µια εργασία ή µια διατριβή επιβάλλεται να του δώσουµε τα βασικά στοιχεία τα οποία και συνιστούν την ταυτότητα του βιβλίου δηλαδή το συγγραφέα, τον τίτλο του βιβλίου, τον εκδοτικό οίκο καθώς και τον τόπο και χρόνο έκδοσής του. Παράδειγµα: Η ταυτότητα του βιβλίου Συγγραφέας: Charles Delvoye Τίτλος: Βυζαντινή τέχνη Εκδόσεις: Παπαδήµα, Αθήνα 1998 Μετάφραση: Μαντώ Παπαδάκη Η ταυτότητα του βιβλίου Συγγραφέας: Ι. Ν. Φραγκούλας Τίτλος: Ανερεύνητες πτυχές της ζωής του Αλ. Παπαδιαµάντη Εκδόσεις: Ιωλκός, Αθήνα 1988 ; Σηµειώστε τα βασικά στοιχεία των βιβλίων που χρησιµοποιήσατε για µια εργασία σας, π.χ. για το βιογραφικό σηµείωµα ενός συγγραφέα, και παρουσιάστε τη βιβλιογραφία σας. Στις υποσηµειώσεις του κειµένου σας να παραπέµψετε, εφόσον χρειάζεται, στα βιβλία που χρησιµοποιήσατε (σχολ. βιβλ. σ.158). Βιβλιογραφία για τον Κ. Καβάφη: 1. Κ.Θ. ηµαράς: Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα Γιάννης άλλας: Η ποιητική του Κ. Καβάφη, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα Ι. Α. Σαρεγιάννης: Σχόλια στον Καβάφη, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα Matio Vitti: Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, µετάφραση Μ. Ζορµπά, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1978.

7 200 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 2. Βιβλιοπαρουσίαση Ι. Βιβλιοπαρουσίαση (τρόπος παρουσίασης ενός βιβλίου): Τα βασικά στοιχεία του βιβλίου αναγράφονται συνήθως στο εξώφυλλο και στο εσώφυλλό του. Πρόσθετες πληροφορίες για το βιβλίο µπορούµε να αντλήσουµε από το κείµενο που βρίσκεται συχνά στο οπισθόφυλλο, καθώς επίσης και από τον πίνακα περιεχοµένων. Οι βιβλιοπαρουσιάσεις συνήθως στηρίζονται στα αντίστοιχα οπισθόφυλλα και διαφέρουν µεταξύ τους ως προς:... τον αριθµό των πληροφοριών και, κατά συνέπεια, την έκταση,... την ποσότητα των σχολίων,... τη δοµή του υλικού,... το ύφος Παράδειγµα 1 ο : (Παρουσίαση των βασικών στοιχείων του βιβλίου σε οπισθόφυλλο) Η ταυτότητα του βιβλίου Συγγραφέας: Charles Delvoye Τίτλος: Βυζαντινή τέχνη Εκδόσεις: Παπαδήµα, Αθήνα 1998 Μετάφραση: Μαντώ Παπαδάκη (Οι πληροφορίες για το βιβλίο που αναγράφονται στο οπισθόφυλλό του:) Η Βυζαντινή τέχνη είναι εξαιρετικά πλούσια και ποικίλη, και χρειάστηκε η πολυµάθεια ενός ειδικού, όπως ο Charles Delvoye, για να µας την παρουσιάσει µε τόσο σαφή τρόπο σε όλο το εύρος και όλες τις πλευρές της, κοσµικές και θρησκευτικές. Προερχόµενη η βυζαντινή τέχνη από την ωρίµανση της τέχνης της αυτοκρατορικής ρωµαϊκής εποχής κάτω από την επίδραση της ίδρυσης ενός δεσποτικού και χριστιανικού κράτους, γνώρισε έναν αληθινό κλασικισµό την εποχή που ο βυζαντινός πολιτισµός, στο απόγειό του, ξανάγινε καθαρά ελληνικός. Προς το τέλος της εξέλιξής της, µετά την κρίση που προκάλεσε η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, έλαµψαν οι τελευταίες της αναλαµπές, δεν µπόρεσε όµως να βρει µέσα την κοινωνία όπου εκφραζόταν τις δυνατότητες της ανανέωσης που συντελούνταν την ίδια στιγµή στη υτική Ευρώπη, της οποίας την επιρροή άρχιζε να υφίσταται. Αν η Κωνσταντινούπολη υπήρξε ένα κέντρο δηµιουργικής τέχνης, οι επαρχίες της αυτοκρατορίας έδειξαν κι

8 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 201 αυτές καλλιτεχνική ζωντάνια. Πολλές οι ανταλλαγές µε τις γύρω χώρες: την Περσία των Σασσανιδών, τα αραβικά κράτη, τα βασίλεια της Αρµενίας, τα σλαβικά κρατίδια, περιοχές της υτικής Ευρώπης, της κεντρικής, ακόµα και της βόρειας. Η ακτινοβολία του Βυζαντίου ήταν ανάλογη µε τη γοητεία που ασκούσε. Ο Charles Delvoye φέρνει στο φως την πολύπλοκη αυτή ιστορία της βυζαντινής τέχνης µε βάση τα µνηµεία και τα αντικείµενα που σώθηκαν ως τις ηµέρες µας και βέβαια τα κείµενα. Η εικονογράφηση έγινε έτσι ώστε να γίνεται αντιληπτή η ποικιλία των ρευµάτων αριστοκρατικών και λαϊκών, που ζωντάνεψαν τη βυζαντινή τέχνη, και να είναι δυνατή η παρακολούθηση όλων των σταδίων τα οποία διήλθε στην εξέλιξή της. Παράδειγµα 2 ο : (Βιβλιοπαρουσίαση σε περιοδικό) Η ταυτότητα του βιβλίου Συγγραφέας: Ι. Ν. Φραγκούλας Τίτλος: Ανερεύνητες πτυχές της ζωής του Αλ. Παπαδιαµάντη Εκδόσεις: Ιωλκός, Αθήνα 1988 Ένας Σκιαθίτης για το µεγάλο τέκνο της Σκιάθου. Ο Ι. Ν. Φραγκούλας ( ) - συγγραφέας και άλλων βιβλίων σχετικών µε την ιστορία του νησιού του επιχειρεί µια ταύτιση των πλασµατικών προσώπων του Παπαδιαµάντη µε πραγµατικούς ανθρώπους της Σκιάθου. Αυτή η έρευνα αφορά µόνο τα πρόσωπα που αναφέρονται σε σκιαθίτικες ιστορίες του συγγραφέα. εν διστάζει µάλιστα, όχι απλώς να καταγράψει τα πραγµατικά ονόµατα των ηρώων του Παπαδιαµάντη, αλλά προχωρεί και στην περιγραφή του επαγγέλµατος που ασκούσαν, των αρετών τους και των ελαττωµάτων τους. Το βιβλίο πρωτο-κυκλοφόρησε το Η νέα του έκδοση είναι συµπληρωµένη. Τι αποδεικνύει ή θέλει να αποδείξει; Ότι ο Παπαδιαµάντης δεν χρειαζόταν να εφεύρει ήρωες. Τους είχε πάρει από την πραγµατική ζωή. Στα παραδείγµατα 1 και 2 γίνεται άµεσα αντιληπτό ότι υπάρχει διαφορά του τρόπου παρουσίασης ενός βιβλίου σε οπισθόφυλλο από εκείνον σε περιοδικό τόσο ως προς τον αριθµό των πληροφοριών και την ποσότητα των σχολίων όσο και στη δοµή του υλικού και το ύφος.

9 202 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική ; Τα βασικά στοιχεία του βιβλίου αναγράφονται συνήθως στο εξώφυλλο (εµπροσθόφυλλο) και στο εσώφυλλό του. Πρόσθετες πληροφορίες για το βιβλίο µπορούµε να αντλήσουµε από το κείµενο που βρίσκεται συχνά στο οπισθόφυλλο, καθώς επίσης και από τον πίνακα περιεχοµένων. είτε τα κείµενα (1) και (2) που προέρχονται από οπισθόφυλλα βιβλίων. ίνουν τις κατάλληλες πληροφορίες, ώστε να προκαλέσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να του δηµιουργήσουν την επιθυµία να διαβάσει ολόκληρο το βιβλίο (σχολ. βιβλ. σ.159); Το πρώτο κείµενο, το οποίο παρατίθεται σε δύο µέρη είναι περιεκτικό, µεστό και σύντοµο. χωρίς να παραλείπει καµιά από τις βασικές πληροφορίες. Οι πληροφορίες αυτές, στο πρώτο µέρος, εστιάζονται στη σύντοµη παρουσίαση του περιεχοµένου του βιβλίου. Στο δεύτερο µέρος, παρουσιάζεται η πνευµατική προσφορά του Πρεβελάκη. Το κείµενο αυτό δεν αφήνει κενά και ασάφειες ούτε κουράζει τον αναγνώστη, αντίθετα τον προτρέπει να διαβάσει µε ενδιαφέρον τη βιογραφία του Άγγελου Σικελιανού. Το δεύτερο κείµενο παρουσιάζει πολλές πληροφορίες, οι οποίες µάλιστα δε γίνονται εύκολα κατανοητές από το ευρύ κοινό. Επειδή άλλωστε είναι αρκετά εκτενές, µπορεί να απωθήσει το αναγνωστικό κοινό, αν µάλιστα αυτό είναι και αµύητο, όσο και αν ο συγγραφέας διατείνεται ότι το βιβλίο δεν γράφτηκε για τους ειδικούς. η τελευταία όµως παράγραφος, που αναφέρεται στη βιογραφία του Peter Robert Franke, είναι σύντοµη, περιεκτική, σωστά δοµηµένη και παρέχει ενδιαφέρουσες και επαρκείς πληροφορίες στον αναγνώστη. ; Να εντοπίσετε τις πληροφορίες και τα σχόλια των βιβλιοπαρουσιάσεων που ακολουθούν. Συζητήστε την έκτασή τους. θα τις θέλατε πιο εκτεταµένες ή πιο σύντοµες; ικαιολογήστε την άποψή σας (σχολ. βιβλ. σ.161). α βιβλιοπαρουσίαση Στη βιβλιοπαρουσίαση αυτή παρατηρούνται πολλές οµοιότητες µε την αντίστοιχη βιβλιοπαρουσίαση που βρίσκεται στο οπισθόφυλλο του ίδιου βιβλίου. Οι οµοιότητες έχουν σχέση µε το περιεχόµενο και τη δοµή του κειµένου. Καταγράφονται και εδώ µε συντοµία τα περιεχόµενα του κειµένου και συνάµα γίνεται µια αξιολόγησή του, καθώς στην εισαγωγή τονίζεται ότι Ο Παντελής Πρεβελάκης µας προσφέρει µια σηµαντική µελέτη πάνω στη ζωή και το έργο του ποιητή Άγγελου Σικελιανού. Συµπερασµατικά λοιπόν αν και οι πληροφορίες που παρέχονται είναι αρκετές και ουσιαστικές, µπορούν να θεωρηθούν περιττές, δεδοµένου ότι οι ίδιες

10 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 203 πληροφορίες επαναλαµβάνονται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. Βεβαίως το καλύτερο θα ήταν να παραλειφθούν οι πληροφορίες αυτές από το οπισθόφυλλο. β βιβλιοπαρουσίαση Παρουσιάζονται µε τρόπο γενικό και σαφή αρκετές πληροφορίες, που µπορούν να προκαλέσουν το ενδιαφέρον, όχι µόνο σε ένα εξειδικευµένο κοινό αλλά ευρύτερo. ε γίνεται αναφορά στη δοµή και την οργάνωση του υλικού του βιβλίου, παρατηρείται δε αισθητική διαφοροποίηση των πληροφοριών που παρέχονται σε σχέση µε αυτές που βρίσκονται στι οπισθόφυλλο. Κατ αυτόν τον τρόπο η βιβλιοπαρουσίαση είναι σαφέστατη και περιεκτικότερη, χωρίς ιδιαίτερα κενά και ασάφειες. γ βιβλιοπαρουσίαση Η βιβλιοπαρουσίαση αυτή εµφανίζει αρκετά κενά, δεδοµένου ότι δε γίνεται σχεδόν καθόλου λόγος για το περιεχόµενο ή τη δοµή του βιβλίου. Μάλιστα µας παραπέµπει σε µια παλαιότερη έκδοση του 1974, γεγονός που δε βοηθά ιδιαίτερα τον αναγνώστη να έχει µια σφαιρική αντίληψη για το περιεχόµενο του βιβλίου. Αυτό θα ισχύει, ίσως, µόνο αν είχε διαβάσει την έκδοση αυτή. Επίσης η αναφορά στις φωτογραφίες, το σχέδιο και τη φιλµογραφία, µε την οποία κατά τα λεγόµενα της βιβλιοπαρουσίασης διανθίζεται η έκδοση δεν προσφέρει καµιά ουσιαστική πληροφορία στον αναγνώστη, ώστε να προσελκύσει το ενδιαφέρον του, για να διαβάσει το βιβλίο. Συµπερασµατικά: Οι βιβλιοπαρουσιάσεις διαφοροποιούνται κυρίως ως προς την έκτασή τους αλλά και ως προς τον τρόπο που παρατίθενται ορισµένες πληροφορίες. Σε γενικές γραµµές οι παρουσιάσεις των βιβλίων πρέπει να είναι σαφείς, περιεκτικές, να ενηµερώνουν και να προσελκύουν το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού. ; Υποθέστε ότι γράφετε µια βιβλιοπαρουσίαση, για να ενηµερώσετε την τάξη σας σχετικά µε ένα καινούργιο βιβλίο που απόκτησε η βιβλιοθήκη του σχολείου. Από τα εξώφυλλα, τον πίνακα περιεχοµένων και τον πρόλογο µπορείτε να αντλήσετε πληροφορίες για τα βασικά στοιχεία του βιβλίου (συγγραφέας, τίτλος, εκδοτικός οίκος, τόπος και χρόνος έκδοσης, σελίδες, είδος κειµένου κτλ.) καθώς και για το περιεχόµενό του (σχολ. βιβλ. σ.162). Συγγραφέας: Robin Osborne Τίτλος: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ π.χ. Εκδοτικός οίκος: Οδυσσέας Τόπος έκδοσης: Αθήνα Χρόνος έκδοσης: 2000 Μετάφραση από τα Αγγλικά: Τούλα Σιέτη Σελίδες: 559 Είδος κειµένου: Ιστορική σειρά, Ανθρώπων Άστεα.

11 204 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Το περιεχόµενο του βιβλίου Ο αρχαϊκός ελληνικός πολιτισµός δηµιουργήθηκε από τον κόσµο που γέννησε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια στην ποίηση, το δωρικό και τον ιωνικό ρυθµό στην αρχιτεκτονική, τους αθλητικούς αγώνες ως πολιτιστικό γεγονός και ασφαλώς τη δηµοκρατία. Μέχρι τον 5ο π.χ. αιώνα οι γνώσεις µας για την Ελλάδα βασίζονται στις ιστορίες που οι ίδιοι οι Έλληνες αφηγούνται για το παρελθόν τους ή στην έµµεση µαρτυρία των δηµιουργηµάτων τους. Ο Robin Osborne, όµως, προχωρεί πέρα από τις παραδόσεις και αξιοποιεί τις πιο πρόσφατες επιστηµονικές έρευνες, τη φιλολογία, την τέχνη και τα αρχαιολογικά ευρήµατα της εποχής µε σκοπό να συνθέσει την ιστορία της γένεσης της Ελλάδας. Έτσι, µας δείχνει, πώς µε αυτές τις γνώσεις µπορούµε να κατανοήσουµε καλύτερα όλες τις ιστορικές περιόδους της Ελλάδας από το 1200 π.χ. µέχρι το 479 π.χ. 3. Βιβλιοκριτική Τα στοιχεία που περιλαµβάνονται σε µια βιβλιοκριτική είναι:... ο στόχος, η πρόθεση του συγγραφέα... ο τίτλος του έργου και η σχέση του µε αυτό... η "πρώτη ύλη", τα "υλικά" της σύνθεσης του έργου, ο τόπος και ο χρόνος... η υπόθεση... ο αφηγηµατικός τρόπος, η πλοκή... τα πρόσωπα/ οι χαρακτήρες... η ατµόσφαιρα του έργου... τα συγγραφικά µέσα:αφήγηση, περιγραφή, διάλογος, γλώσσα, ύφος... η πρωτοτυπία και η έλξη του έργου... η σχέση της αφήγησης µε την πραγµατικότητα... τεκµηριωµένες αξιολογικές κρίσεις... παρεµβολή χαρακτηριστικών αποσπασµάτων του έργου. Ηθική υποχρέωση ενός κριτικού είναι να γράψει και το πόσο κακός µπορεί να είναι ένας συγγραφέας. Φυσικά µια αρνητική κριτική µπορεί να ανεβάσει τις πωλήσεις ενός νέου βιβλίου, για τον απλούστατο λόγο ότι ο συγγραφέας που θίγεται, δηµιουργεί συχνά συµπάθειες µεταξύ των αναγνωστών. Σηµείωση: Εκτός από κριτική λογοτεχνικού έργου, µπορούµε να ασκήσουµε κριτική σε οποιοδήποτε άλλο κείµενο: άρθρο, µελέτη, δοκίµιο, σχολικό εγχειρίδιο κ.λπ.

12 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 205 α. Λογοτεχνική κριτική Συγγραφέας: Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι Τίτλος: Ο Ηλίθιος Εκδόσεις: Πατάκης Μετάφραση: Σταυρούλα Αργυροπούλου Η ταυτότητα του βιβλίου Γενική κρίση: Έλξη του έργου: Πρώτη ύλη- Χαρακτήρες: Ατµόσφαιρα: ηµοσιευµένο το 1868, ο Ηλίθιος εκφράζει µε απόλυτη συνέπεια ολόκληρο το έργο του Ντοστογιέφσκι. Το βάρος και η έκταση της διαφθοράς, το ατιµώρητο έγκληµα και η ανεξίτηλη εγγραφή του στη µνήµη, αλλά και η ταπείνωση, η απιστία, η διπλοπροσωπία, ο πόνος, το παράλογο και η ευθύνη της ατοµικής ελευθερίας διαπερνούν απ' άκρου εις άκρον τον Ηλίθιο και προσδιορίζουν µε τον έναν ή τον άλλο τρόπο τις επιλογές και τη στάση όλων των πρωταγωνιστών του. Κορυφαίο, βεβαίως, πρόσωπο του έργου, ο Πρίγκιπας Μίσκιν, τον οποίο οφείλουµε να παρακολουθήσουµε σε µόνιµη αντίστιξη µε τη βαθιά διχασµένη Ναστάσια Φιλίποβνα, αλλά και µε το δαιµονικό και ακαταπόνητο δολιοφθορέα Ραγκόζιν. Το ακοίµητο πνεύµα του Μίσκιν, η ικανότητά του να µένει µακριά από έναν κόσµο ο οποίος κοµµατιάζεται προς πάσα κατεύθυνση καθηµερινά, δεν είναι, προφανώς, τίποτε άλλο από το ηθικό και το ιδεολογικό πρότυπο του Ντοστογιέφσκι - από τη µοναδική αλήθεια που µπορεί να προτείνει ως αντίδοτο και πιθανή σωτηρία στην καθολική καταβύθιση και σήψη της ανθρώπινης συνθήκης. Όπως σοφά το έχει παρατηρήσει ο Μιχαήλ Μπαχτίν, ο Μίσκιν δεν είναι απλώς το σύµβολο µιας ιερής συνείδησης εστεµµένης µε την ευγενέστερη των ψυχικών ασθενειών - την επιληψία. Ο λόγος του διεισδύει στο λόγο των άλλων και παρά τη δική του µόνιµη ταραχή και αναστάτωση, καθώς και το µεγάλο φόβο για τον εαυτό του, κατορθώνει να διαπεράσει την ψυχή των συνοµιλητών του και να αποκαλύψει τις πολλαπλές εσωτερικές της συγκρούσεις και αντιθέσεις. Το καλύτερο παράδειγµα εν προκειµένω, νοµίζω, είναι η κατάσταση στην οποία περιπίπτει η Ναστάσια Φιλίποβνα όποτε έρχεται σε επαφή µαζί του. Περνώντας αδιάκοπα από το αίσθηµα ενοχής και αµαρτίας στην πραγµατικότητα του

13 206 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική άγριου ξεπεσµού που εκφράζει η σχέση της µε τον Ραγκόζιν, η Φιλίποβνα επιστρέφει κάθε τόσο στον Μίσκιν, για να επενδύσει επί µαταίω στην αγαθοποιό (αλλά και αυτοκαταστροφική) του δύναµη. Αξιολογικές κρίσεις: Ο Μίσκιν είναι, χωρίς την παραµικρή αµφιβολία, ο ιδεοτυπικός µυθιστορηµατικός ήρωας του Ντοστογιέφσκι - το πνεύµα αποσπασµένο από την εµπειρία, το βίωµα και το υλικό του περιβάλλον, και ανυψωµένο στο βάθρο µιας τέχνης που δηµιουργεί από το χάος του υπαρξιακού κενού τις µορφές της. Και στον κύκλο αυτό που διαγράφει αδιάκοπα ο Μίσκιν δεν θα πρέπει να µας διαφύγει η σηµασία των συµπρωταγωνιστών του, οι οποίοι λειτουργούν όχι µόνο ως καθρέφτης (ο Μπαχτίν έχει άλλη µια φορά δίκιο) του εκκοσµικευµένου µοναχισµού του, αλλά και ως θερµοί αποδέκτες του εσώτερου νοήµατος της θυσίας του - της θυσίας του αµνού που οδηγείται αυτοβούλως στην πυρά, χωρίς, ωστόσο, να πάψει ούτε στιγµή να κοιτάζει πίσω του. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Το Βήµα, ; Να επισηµάνετε τα θέµατα στα οποία επικεντρώνει την προσοχή του στις υπόλοιπες παραγράφους. Στο τέλος µε βάση τους πλαγιότιτλους των παραγράφων µπορείτε να έχετε µια συνολική εικόνα των θεµάτων στα οποία αναφέρεται ο κριτικός (σχολ. βιβλ. σ.166). Θέµατα στα οποία επικεντρώνει την προσοχή του ο κριτικός στις υπόλοιπες παραγράφους είναι τα ακόλουθα: Στην δεύτερη παράγραφο: Τονίζει ότι η µορφή σύνθεσης του συγκεκριµένου έργου είναι κλασικότερη, γεγονός που το διαφοροποιεί από τα προηγούµενα µυθιστορήµατά του. Αναφέρεται επίσης στη δοµή και τον τρόπο οργάνωσης του έργου. Οι ιστορίες που διηγείται ο Κ. Πολίτης συνδέονται µε κάποιους εξωτερικούς µόνο δεσµούς και αναπτύσσονται σχεδόν παράλληλα. Κάλλιστα θα µπορούσαν να θεωρηθούν αυτοτελή πεζογραφήµατα. Στην τρίτη παράγραφο: Γίνεται αναφορά στο χρόνο (εικοστός αιώνας) και στον τόπο (Ιωνία) όπου διαµορφώνεται ανάλογο κοινωνικό περιβάλλον, κατάλληλο για την εξέλιξη των ιστορούµενων γεγονότων. Στη συνέχεια

14 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 207 γίνεται αναφορά στα συναισθήµατα (νοσταλγία, οδύνη), που γέµιζαν την ψυχή του συγγραφέα. Στην τέταρτη παράγραφο: Παρουσιάζεται µε γενικό τρόπο η ανθρωπογεωγραφία του µυθιστορήµατος (Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι, Φραγκολεβαντίνοι). Ειδική µνεία γίνεται στα παιδιά και στους εφήβους που αποτελούν το κέντρο του έργου του Κ. Πολίτη. Στην πέµπτη παράγραφο: Ο Βαρίκας κάνει µια γενική αξιολόγηση του µυθιστορήµατος, τονίζοντας το λυρισµό και τις εξαίρετες ικανότητες τοπιογράφου του κ. Πολίτη. Τονίζει επίσης ότι το έργο αυτό είναι απόκτηµα για την πεζογραφία µας. ; Συνήθως µια λογοτεχνική κριτική παρουσιάζει συνοπτικά την υπόθεση του έργου και τα κύρια πρόσωπα. Πώς ερµηνεύετε την απουσία αυτών των στοιχείων από την κριτική του Β. Βαρίκα (σχολ. βιβλ. σ.167); Θα ήταν σφάλµα του Β. Βαρίκα αν προσπαθούσε να αναφερθεί συνοπτικά στην υπόθεση του έργου, δεδοµένου ότι, όπως και ο ίδιος τονίζει στην αρχή της κριτικής του, το µυθιστόρηµα είναι η βιογραφία µιας ολόκληρης εποχής και µιας κοινωνίας. Ευρύτατος πίνακας προσώπων κινείται και απαρτίζει τον κόσµο του µυθιστορήµατος. Θα ήταν εποµένως ατόπηµα να αποµονώσει ο κριτικός κάποιο ή κάποια από αυτά τα πρόσωπα για να παρουσιάσει σύντοµα την ιστορία τους. Άλλωστε, ήρωες, κεντρικά πρόσωπα δεν υπάρχουν στο έργο, αντίθετα µέσα από αυτό αναδεικνύονται πολλές παράλληλες ιστορίες που εκτυλίσσονται σε µια πανσπερµία φυλών.ο τρόπος που αναπτύσσεται το υλικό είναι παράλληλη διήγηση ιστοριών, οι οποίες συνδέονται µε δεσµούς µάλλον εξωτερικούς. Γι αυτό το λόγο, µερικές από τις ιστορίες αυτές κάλλιστα θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν αυτοτελή πεζογραφήµατα. γ παράγραφος: Ο χρόνος που εκτυλίσσονται τα γεγονότα είναι οι αρχές του 20ού αιώνα, επιλογή όχι τυχαία. Σ αυτήν τη χρονική περίοδο διαµορφώνεται το κοινωνικό περιβάλλον όπου δύο εθνότητες, των Ελλήνων και των Τούρκων, συµβίωναν ειρηνικά. Τις ευτυχισµένες στιγµές ακολουθούν δραµατικά γεγονότα που υπογραµµίζουν την αντίθεση µε το παρελθόν και αναδεικνύουν την έντονη νοσταλγία του συγγραφέα για την αλλοτινή εποχή. δ παράγραφος: Η πανσπερµία των φυλών αποτελεί τον κόσµο στον οποίο κινείται και αναπτύσσεται το µυθιστόρηµα. Οι διακρίσεις δεν υπάρχουν, γιατί πάνω από όλα αναδεικνύεται ο άνθρωπος, τον οποίο ο συγγραφέας αγαπά χωρίς εξωραϊσµούς. Μάλιστα η παιδική και εφηβική ηλικία παραµένουν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. ε παράγραφος: Στην κατακλείδα γίνεται σφαιρικός σχολιασµός του µυθιστορήµατος. Τονίζεται η λυρικότητά του, ο θαυµασµός στη φύση και η ικανότητά του να την αναπαριστά όπως ένας τοπιογράφος.

15 208 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική ; Εκτός από τις πληροφορίες για το συγγραφέα και το βιβλίο, ο κριτικός κάνει ορισµένες διαπιστώσεις και εκφράζει κάποιες αξιολογικές κρίσεις. Να τις εντοπίσετε και να προσέξετε πώς τις τεκµηριώνει ο Β. Βαρίκας στην κριτική του (σχολ. βιβλ. σ.167). Μερικές ακόµη διαπιστώσεις και αξιολογικές κρίσεις του Β. Βαρίκα για το έργο του Πολίτη είναι οι ακόλουθες οι οποίες µάλιστα συνοδεύονται µε επαρκή τεκµηρίωση. α παράγραφος αξιολογική κρίση: Ό,τι αποτελεί την πρωτοτυπία... µπροστά µας. τεκµηρίωση: εκείνο που κυριαρχεί... καµώµατά τους. αξιολογική κρίση: Η στενή αυτή... αφήγηση. τεκµηρίωση: όπως η έµµεση... προσωπικά βιώµατα αξιολογική κρίση: της προσφέρει... συγκίνηση τεκµηρίωση: που µονάχα... επιτυγχάνει β παράγραφος αξιολογική κρίση: τεκµηρίωση: αξιολογική κρίση: τεκµηρίωση: γ παράγραφος αξιολογική κρίση: τεκµηρίωση: δ παράγραφος αξιολογική κρίση: τεκµηρίωση: ε παράγραφος αξιολογική κρίση: τεκµηρίωση: Την κλασικότερη... πεζογραφήµατος Οι ιστορίες... µάλλον εξωτερικοί Και έτσι όµως... της ατµόσφαιρας Πρόκειται όµως... µιας κοινωνίας Τη νοσταλγία... Παρόδου Η αναφορά... συγγραφέα αντιµετωπίζονται... συγγραφέα Ο άνθρωπος... δικαίωσή του Και οι σελίδες... πεζογραφία µας Το νέο του µυθιστόρηµα... ως τοπιογράφου

16 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 209 ; Να διαβάσετε ένα λογοτεχνικό βιβλίο (είναι προτιµότερο να επιλέξετε ένα βιβλίο γνωστό σας από τα Κ.Ν.Λ.) και να προσπαθήσετε να γράψετε µια κριτική (σχολ. βιβλ. σ.167). συγγραφέας: Νίκος Καζαντζάκης τίτλος: Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορµπά είδος κειµένου: µυθιστόρηµα εκδόσεις: Ελένης Καζαντζάκη τόπος και χρόνος έκδοσης: Αθήνα 1973 Η ταυτότητα του βιβλίου Το µυθιστόρηµα αυτό του Ν. Καζαντζάκη, γραµµένο στα τέλη του πρώτου µισού του εικοστού αιώνα, αποτυπώνει µε τον πλέον εύστοχο τρόπο ολόκληρη την κοσµοθεωρία του συγγραφέα, τις φιλοσοφικές και τις ανθρώπινες αγωνίες του για τη ζωή και το θάνατο. Έχοντας ως πρότυπο ζωής την προσωπικότητα του Αλέξη Ζορµπά, προσπαθεί να δώσει, µε το έργο αυτό, την πραγµατική και βαθύτατη αγάπη του για τη ζωή και τη συµφιλίωση του ανθρώπου µε το θάνατο. Αν ήταν τονίζει χαρακτηριστικά ο Καζαντζάκης, στον κόσµο ολόκληρο να διάλεγα έναν ψυχικό οδηγό [...] σίγουρα θα διάλεγα το Ζορµπά. Αυτός ο κεντρικός ήρωας µε την ανόθευτη µατιά του, βλέπει τον κόσµο γύρω του σαν να είναι η πρώτη και η τελευταία φορά. Ζει τη ζωή µε τρόπο δηµιουργικό, είναι πάντα ελεύθερος και η ψυχή του, µε µια δύναµη ανώτερη, γκρεµίζει όλους τους φραγµούς της υποταγής και της µικροπρέπειας. Ο τίτλος του έργου ανταποκρίνεται πλήρως στο κείµενο, δεδοµένου ότι ο συγγραφέας αποπειράται, σαν ένα είδος µνηµόσυνου να καταγράψει, περισώζοντας, σκηνές και γεγονότα από το βίο και την πολιτεία του Αλέξη Ζορµπά, ακινητοποιώντας τα στο χαρτί για να µη φύγουν και χαθούν οριστικά. Η πλοκή του µυθιστορήµατος εκτυλίσσεται σε ένα χωριό της Κρήτης, όπου διαδραµατίζονται τα περισσότερα γεγονότα, τα οποία θα σηµαδέψουν τη ζωή των ηρώων. Με διαλόγους πλούσιους και ζωηρούς, σε γλώσσα συχνά ποιητική και αλληγορική, ο Ν. Καζαντζάκης σκιαγραφεί τους χαρακτήρες των ηρώων µε τρόπο συναρπαστικό. Ο Αλέξης Ζορµπάς, η Μαντάµ Ορτάνς και ο ίδιος ο συγγραφέας, που συµµετέχει στα δρώµενα, είναι οι βασικοί ήρωες του µυθιστορήµατος. Τον κοινωνικό, όµως, περίγυρο διαµορφώνουν και αρκετοί άλλοι ήρωες που µε τη σειρά τους αναδεικνύουν το χάρτη των ηθών και των εθίµων της περιοχής, όπως και τον τεράστιο πλούτο των συναισθη- µάτων. Ο συγγραφέας άλλοτε έντονα λυρικός, ευαίσθητος και ευφάνταστος, άλλοτε τραχύς, σκοτεινός και απαισιόδοξος καταθέτει έναν ύµνο για το µεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής. Το ύφος πυκνό και συµβολικό, καλοδουλεµένο και φροντισµένο, ωθεί τον αναγνώστη να παρακολουθήσει µε µεγάλο ενδιαφέρον όλα τα διεκτραγωδούµενα γεγονότα. εν είναι συνεπώς τυχαίο ότι το έργο αυτό του Ν. Καζαντζάκη θεωρήθηκε και θεωρείται ως ένα από τα δηµοφιλέστερα βιβλία του, όχι µόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσµο. Μεταφράσεις του έργου του Καζαντζάκη υπάρχουν σε πολλές γλώσσες. Η προσφορά του είναι ανεκτίµητη, όχι µόνο για τις φιλοσοφικές αναζητήσεις και για την κοσµοθεωρία του, επηρεασµένη κυρίως από το Νίτσε και το Μπερξόν, αλλά ιδιαίτερα για το µεγαλόπνοο και µνηµειώδες, στο σύνολό του, λογοτεχνικό έργο που κληροδότησε στις επόµενες γενιές.

17 210 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Λεξιλόγιο (σχετικό µε τη λογοτεχνική κριτική) ; Κρατήστε σε δελτία ή στον Η/Υ σηµειώσεις για ένα βιβλίο που διαβάσατε (σχολ. βιβλ. σ.169). συγγραφέας: Τσινγκίζ Αϊτµάτοφ τίτλος: Πρώιµοι πελαργοί έκδοση: Κλασική λογοτεχνία Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος τόπος και χρόνος έκδοσης: Αθήνα 1988 Η ταυτότητα του βιβλίου ΕΛΤΙΟ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ Ηµεροµηνία ανάγνωσης: 2 Μαΐου 2005 Α. Το κείµενο: Το είδος του κειµένου: µυθιστόρηµα, µεταφρασµένο από τα ρωσικά από το Γιώργη Πολιτόπουλο. Η υπόθεση: Ο νεαρός Σουλτανµουράτ ζει έντονα και αναπολεί τις µνήµες από την ειρηνική ζωή του χωριού του, όταν ο πατέρας του ζούσε ακόµη µαζί τους, πριν φύγει για το µέτωπο. Ο νεαρός ήρωας γρήγορα αναγκάζεται να ανδρωθεί, αφήνει το σχολείο και τα µαθήµατά του, και ηγείται µιας οµάδας µαθητών για να οργανώσουν, µακριά από το χωριό τους, στο Ακσάι, διακόσια εκτάρια γης. Στην οµάδα αυτή βρίσκεται και ο Ανατάι, ο αντίζηλος του Σουλτανµουράτ, ο οποίος διεκδικεί και αυτός την αγάπη της Μιρζανκούλ. Β. Η κριτική: Η γλαφυρή και µοναδική γραφή του Αϊτµάτοφ, ζωντανεύει την ασίγαστη πάλη του ανθρώπου µε τη φύση, του καλού µε το κακό και καταγγέλλει τη βία του πολέµου. Ταυτόχρονα µέσα από το έργο του αναδεικνύεται το εθνικό µεγαλείο ενός µικρού καταφρονεµένου λαού, των Κιργιζίων, που µάχεται στα µετόπισθεν του µεγάλου πατριωτικού πολέµου, µε πρωτοπόρο τη µαθητική νεολαία. Γ. Ο συγγραφέας: Γεννηµένος το 1928, στο χωριό Σεκέρ της Κιργιζίας, ο Τσινγκίζ Αϊτµάτοφ, πρωτοπαρουσιάζεται στη λογοτεχνία µε το διήγηµά του Ο εφηµεριδοπώλης Τζιούιντο. Τελείωσε το Ινστιτούτο της Αγροτικής Οικονοµίας, αλλά το ενδιαφέρον του συγκεντρώθηκε στη συγγραφή βιβλίων. Γράφει κυρίως διηγήµατα, νουβέλες και µυθιστορήµατα. Κυριότερα έργα του είναι: οι νουβέλες Τζεµιλιά, Η µικρή µου λεύκα µε το κόκκινο µαντήλι, Το µάτι της γκαµήλας, τα µυθιστορήµατα Το κυνήγι της φώκιας, Οι πρώιµοι πελαργοί, Η µέρα διαρκεί περισσότερο από έναν αιώνα. Το έργο του Αϊτµάτοφ, ο οποίος θεωρείται πρωτοπόρος στη σύγχρονη λογοτεχνία, µεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες του κόσµου, καθώς και στα ελληνικά.

18 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 211 β. Κριτική άλλων κειµένων ; Να διαβάσετε τα αποσπάσµατα από κριτική σχολικού εγχειριδίου και να επισηµάνετε τα θέµατα µε τα οποία ασχολείται η κριτικός (σχολ. βιβλ. σ.170). Κριτική της Ειρήνης Παϊδούση στο βιβλίο Μ. Τριανταφυλλίδη Λεξιλογικές ασκήσεις. Θέµατα στα οποία εστιάζει το ενδιαφέρον της κατά παράγραφο είναι τα ακόλουθα: α παράγραφος: Τονίζεται ο νέος τρόπος προσέγγισης της διδακτικής ύλης για µαθητές και δασκάλους. β παράγραφος: Παρουσιάζεται η δοµή του βιβλίου (8 κεφάλαια και γυµνάσµατα, ασκήσεις των 59 µαθηµάτων) και δίνεται ιδιαίτερη έµφαση στη νέα µέθοδο διδασκαλίας της γλώσσας. Η κριτικός επίσης επισηµαίνει τη δυνατότητα αυτενέργειας των µαθητών, αλλά και το γεγονός ότι µε το βιβλίο αυτό θα µυηθούν οι µαθητές στη δύναµη της λέξης. Έτσι θα εξωτερικευτεί ο εσωτερικός τους κόσµος, τα συναισθήµατα και οι κρίσεις τους µε τρόπο ευχάριστο και ακούραστο. γ παράγραφος: ίνεται έµφαση στην ανάγκη να ενισχυθεί η ερευνητική διάθεση των µαθητών, γεγονός που επιδιώκεται µέσα από το βιβλίο του Μ. Τριανταφυλλίδη. δ παράγραφος: Αναφέρονται ενδεικτικά κάποια παραδείγµατα λεκτικών ασκήσεων που τονίζουν τον πλούτο και τις ποικίλες νοηµατικές αποχρώσεις της γλώσσας µας. ε παράγραφος: Εκφράζονται οι ελπίδες και οι ευχές της κριτικού να γίνει πιο ζωντανό το νεκρωµένο µάθηµα της γραµµατικής και να ενισχυθεί η δηµιουργική φαντασία µαθητών και εκπαιδευτικών. ; Να γράψετε µια βιβλιοκριτική για ένα σχολικό εγχειρίδιο. Φροντίστε να τεκµηριώσετε τις απόψεις σας µε τα κατάλληλα επιχειρήµατα (σχολ. βιβλ. σ.171). συγγραφική οµάδα: Χ. Λ. Τσολάκης, Κ. Αδαλόγλου, Α. Αυδή, Ε. Λόππα,. Τάνης. τίτλος: Έκφραση - Έκθεση Ενιαίο Λύκειο Β τεύχος Η ταυτότητα του βιβλίου (σχολικό βιβλίο) έκδοση: Οργανισµός Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων τόπος και χρόνος έκδοσης: Αθήνα 2003

19 212 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Βιβλιοκριτική σχολικού εγχειριδίου Το βιβλίο της Έκφρασης - Έκθεσης για τη Β Λυκείου, στην αναθεωρηµένη έκδοσή του, ήλθε για να καλύψει πολλά από τα κενά που υπήρχαν στην προηγούµενη έκδοση. Η συγγραφική οµάδα έκανε φιλότιµες προσπάθειες για να εκσυγχρονίσει και να εµπλουτίσει το βιβλίο αυτό. ιαθέτει πλούσια εικονογράφηση µε σκίτσα και φωτογραφίες που αποτελούν σηµαντική βοήθεια στις οπτικές παραστάσεις των µαθητών. Τα κείµενα, κατά το µεγαλύτερο µέρος τους είναι διαφωτιστικά, σχετικά µε το σύγχρονο τρόπο ζωής, την πορεία της επιστηµονικής έρευνας, των τεχνών και της τεχνολογίας. Ταυτόχρονα, τα περισσότερα από τα κείµενα αυτά είναι κατάλληλα επιλεγµένα, ώστε να επιτυγχάνεται, µε τη διδασκαλία τους, η κατανόηση της θεωρίας και των ασκήσεων του βιβλίου. Χωρισµένο σε τέσσερις µεγάλες ενότητες, την είδηση, τα βιογραφικά είδη, την παρουσίαση - κριτική και τις σηµειώσεις - περίληψη, είναι άρτια οργανωµένο και δοµηµένο. Άλλωστε κάθε ενότητα χωρίζεται σε επιµέρους κεφάλαια, γεγονός που συµβάλλει στην αποτελεσµατικότερη διδασκαλία και εµπέδωση της ύλης από τους µαθητές. Οι ασκήσεις, γραπτές ή προφορικές, ατοµικές ή οµαδικές είναι βέβαια πάρα πολλές, εξαρτάται ωστόσο από το δάσκαλο ή τους µαθητές ποιες από αυτές θα επιλέξουν για πρακτική εξάσκηση. Η γλώσσα της θεωρίας του βιβλίου είναι βατή και κατανοητή χωρίς δυσκολίες στην κατανόηση και χωρίς ασάφειες. Γενικά είναι αισθητή η προσπάθεια της συγγραφικής οµάδας να αποφύγει το ψυχρό ακαδηµαϊκό και διδακτικό ύφος που κουράζει και προκαλεί απέχθεια στους µαθητές. Εντούτοις πρέπει να επισηµάνουµε ότι όσο πλούσιο σε ύλη ή απλά διατυπωµένο κι αν είναι ένα σχολικό βιβλίο δεν παύει να είναι σχολικό. Ως γνωστόν οι µαθητές συχνά συνδυάζουν τη µελέτη των σχολικών βιβλίων µε την καταναγκαστική προσπάθεια εµπέδωσης της διδακτικής ύλης. Το γεγονός αυτό επιβάλλουν τόσο το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστηµα, όσο και οι γονείς. Ταυτόχρονα πολλοί είναι οι πειρασµοί που δελεάζουν σήµερα τους νέους, ωθώντας τους προς άλλα ενδιαφέροντα. όπως η τηλεόραση ή το internet. Για να αγαπηθεί συνεπώς ένα σχολικό βιβλίο χρειάζεται σοβαρή προσπάθεια εκ µέρους όλων και κυρίως των εκπαιδευτικών οι οποίοι, αν είναι φωτισµένοι, µπορούν να εµπνεύσουν στα παιδιά την αγάπη για το σχολικό βιβλίο.

20 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Το ύφος του κριτικού Παρατηρείται συχνά ότι στις διάφορες µορφές κριτικού λόγου όπως κοινωνική κριτική πάνω στα φαινόµενα µιας κοινωνίας και µιας εποχής, ελεύθερο δοκίµιο, φιλολογική µελέτη, κριτική παρακολούθηση της τρέχουσας λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής παραγωγής, ο κριτικός, στην προσπάθειά του να αξιολογήσει το κρινόµενο έργο µε σκοπό να συνθέσει µια γενική κρίση, υιοθετεί ένα ύφος αρκετά περίπλοκο και µερικές φορές εξεζητηµένο. Συγκεκριµένα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου ύφους είναι: ο µακροπερίοδος λόγος, η διαδοχική υπόταξη, επιλογή και χρήση σπάνιων λέξεων, απόκλιση από την συνηθισµένη µορφή σύνταξης. Παράδειγµα 1 ο : Ερώτηση: Να προσδιορίσετε ποιες συντακτικές και λεκτικές ιδιοµορφίες (π.χ. απόκλιση από την κανονική σειρά των όρων µιας πρότασης, σπάνιες λέξεις, ) δηµιουργούν τη συνθετότητα του ύφους στο ακόλουθο απόσπασµα. [ ] Με όπλο το στιβαρό λόγο, αφορµή το τέλος του πολέµου και έµπνευση την καθοριστική επίδραση του θυµικού στο πλέγµα εµπειριών, συναισθηµάτων και λογικού την ανθρώπινη υπόσταση, δηλαδή- η Ντιράς, όπως συνήθως, οµφαλοσκοπεί δηµιουργικά και µε τη βοήθεια µιας απόλυτα µοντέρνας τότε, ντοκιµαντερίστικης απεικόνισης πλάθει ένα γυναικοκεντρικό σύµπαν που εν συνεχεία (όσο ο ήρωας εµµένει στον έρωτα του) αντικειµενοποιείται, καθώς µαστίζεται πάντοτε από την ανθρώπινη αδυναµία να ξεχνά και να ξεπερνά. [ ] Απόσπασµα κριτικής του Ηλία ηµόπουλου για την ταινία Τα λουλούδια της Χιροσίµα από το περ. ΣΙΝΕΜΑ, τ. 148, Καλοκαίρι 2003 : Το παρατιθέµενο απόσπασµα αποτελεί όλο µια περίοδο. Το πρώτο στοιχείο, λοιπόν, που δηµιουργεί τη συνθετότητα είναι ο µακροπερίοδος λόγος. Κατά δεύτερον, η απόκλιση από την κανονική σειρά των όρων της πρότασης. Συγκεκριµένα, το υποκείµενο της πρότασης, η Ντιράς, βρίσκεται στη µέση σχεδόν της περιόδου µετά από µια σειρά προσδιορισµών και χωρίζεται από το δεύτερο ρήµα µε άλλον ένα µακροσκελή προσδιορισµό. Εκτός από τα παραπάνω, η συνθετότητα του ύφους προκύπτει και από τη διαδοχική υπόταξη που υπάρχει στο τελευταίο τµήµα της περιόδου ( ένα σύµπαν που εν συνεχεία αντικειµενοποιείται, καθώς αδυναµία να ξεχνά και να ξεπερνά.), από την ύπαρξη παρενθετικών φράσεων ή προτάσεων (την ανθρώπινη υπόσταση, δηλαδή, / όπως συνήθως κ.λπ.) καθώς και από τη χρήση σπάνιων λέξεων (οµφαλοσκοπεί, αντικειµενοποιείται, ) ή ειδικού λεξιλογίου (ντοκιµαντερίστικης απεικόνισης).

21 214 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Παράδειγµα 2 ο : Ερώτηση: Προσπαθήστε να απλοποιήσετε το ύφος του κειµένου που ακολουθεί, αλλάζοντας όπου χρειάζεται τη σύνταξη και τη στίξη. Για τον Έλληνα η σηµασία της λέξης κριτική είναι πρόδηλη και παραπλανητική: πρόδηλη γιατί εύκολα καταλαβαίνει την παραγωγή της από το ρήµα κρίνω. παραπλανητική γιατί, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, δεν αισθάνεται την ανάγκη να καθορίσει τα εννοιολογικά της όρια και το περιεχόµενό της, επειδή πιστεύει πως η γραµµατική εξήγηση είναι αρκετή για να κατανοήσει και το περιεχόµενο της έννοιας σε όλη του την έκταση... Μ. Ανδρόνικου Κριτική και ηµιουργία. Η λειτουργία της κριτικής, Χρονικό 73, σ.10 : Η σηµασία της λέξης κριτική είναι πρόδηλη και παραπλανητική για τον Έλληνα. Πρόδηλη γιατί καταλαβαίνει εύκολα την παραγωγή της από το ρήµα κρίνω. Παραπλανητική γιατί, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, δεν αισθάνεται την ανάγκη να καθορίσει τα εννοιολογικά της όρια και το περιεχόµενό της πιστεύει πως η γραµµατική εξήγηση είναι αρκετή για να κατανοήσει και το περιεχόµενο της έννοιας σε όλη του την έκταση. Προκειµένου να απλοποιήσουµε το ύφος του κειµένου αλλάξαµε καταρχάς τη σειρά των λέξεων, ώστε να συµφωνεί µε την κανονική σειρά των όρων της πρότασης, και κατόπιν χωρίσαµε την αρχική µεγάλη περίοδο σε τέσσερις µικρότερες, παραλείποντας τους συνδέσµους. Όµως, η χρήση ενός σύνθετου λόγου, από τον κριτικό, δεν αποτελεί µειονέκτηµα, µε την προϋπόθεση ότι είναι έµπειρος χειριστής της γλώσσας και πετυχαίνει το στόχο του, που είναι η γόνιµη και ουσιαστική επικοινωνία του µε το κοινό.

22 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 215 ιαβάστε το κείµενο που ακολουθεί και προσέξτε τι λέει πάνω σ αυτό το θέµα ο Σπύρος Πλασκοβίτης. Οπωσδήποτε ο κριτικός λόγος είναι ένας λόγος διαφορετικός από την ποίηση, την αφήγηση, την ταξιδιωτική λογοτεχνία, το θέατρο, το δηµοσιογραφικό άρθρο. Είναι διαφορετικός σαν στάση του ανθρώπινου πνεύµατος απέναντι στα συµβαίνοντα του εξωτερικού κόσµου. Είναι διαφορετικός στην ευθυβολία του στοχασµού, στην επιδίωξή του να συµπεραίνει και να πείθει. Προπάντων αυτό: ο κριτικός λόγος, όπου κι αν περιστρέφεται, µε όσες αµφιβολίες κι αν συµβαίνει να βασανίζεται, όσα ερωτηµατικά και αν θέτει στην πορεία του προς κάποιο συµπέρασµα, δεν µπορεί, πιστεύω, να έχει άλλη τελικά επιδίωξη από το να πείσει. Σε τελευταία ανάλυση, η κριτική είναι ένας συλλογισµός που οδηγεί σε κάποια έξοδο, σε κάποια κατάληξη. Κοινή πηγή όµως που γεννά την κριτική, όπως και τα άλλα είδη του λόγου, παραµένει η παρατήρηση των φαινοµένων της ζωής και το κοινωνικό γίγνεσθαι. Γιατί σίγουρα δεν µας είναι δυνατό ούτε να διαβάσουµε ένα βιβλίο ούτε να κοιτάξουµε µια ζωγραφιά, αν δεν ξέρουµε τίποτε από την ίδια τη ζωή, αν δεν έχουµε σταθεί µε απορία µπροστά της.... Όταν ζητάς να πληροφορήσεις ένα κοινό από µια δηµόσια στήλη, όταν ζητάς να µορφώσεις, υποτίθεται, κάποια αισθητική, όταν πρόθεσή σου είναι -ή, τουλάχιστον, πρέπει να είναι - να σταθείς αποτελεσµατικός συνοµιλητής µε το κρινόµενο έργο, τότε τις εγγυήσεις αξιοπιστίας και επάρκειάς σου ως κριτικού είναι απόλυτα νόµιµο να τις ζητάει ο τρίτος, όχι µόνον ο κρινόµενος τρίτος αλλά και ο αναγνώστης. Σπύρος Πλασκοβίτης, Γραφές και Συναντήσεις.

23 216 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική ; Ένας από τους λόγους που οδηγούν τον κριτικό να χρησιµοποιεί συχνά σύνθετο λόγο είναι το προηγµένο επίπεδο του κοινού στο οποίο απευθύνεται. Μπορείτε να σκεφτείτε άλλους λόγους που τον ωθούν σ αυτήν την επιλογή (σχολ. βιβλ. σ.172); Εκτός από το λόγο που αναφέρεται, πολλοί είναι ακόµη οι λόγοι που οδηγούν τον κριτικό να υιοθετεί σύνθετο λόγο. Κυριότεροι θα µπορούσαν να θεωρηθούν οι ακόλουθοι: α. Αν το κρινόµενο έργο είναι βαθύ και δυσνόητο, συχνά ο κριτικός ακολουθεί σύνθετο τρόπο σκέψης, προκειµένου να προσδιορίσει καλύτερα τα γνωρίσµατα του έργου και να το καταστήσει πιο εύληπτο και κατανοητό στην κοινή γνώµη. β. Ο σύνθετος λόγος εξαρτάται κατά πολύ και από το γενικότερο πνευµατικό υπόβαθρο, την εµπειρία, τον πλούτο των ενδιαφερόντων και τη στάση ζωής του ίδιου του κριτικού. γ. Σε αρκετές περιπτώσεις ο τρόπος που διατυπώνεται η κριτική εξαρτάται και από το έντυπο στο οποίο θα δηµοσιευτεί. Αν, για παράδειγµα, η κριτική θα δηµοσιευτεί σε ένα εξειδικευµένο περιοδικό που απευθύνεται µόνο σε µυηµένους, τότε ο κριτικός έχει τη δυνατότητα να χρησιµοποιήσει πιο σύνθετο λόγο. δ. ε λείπουν ακόµη και οι περιπτώσεις που ορισµένοι κριτικοί, θέλοντας να προκαλέσουν εντυπώσεις, χρησιµοποιούν σύνθετο λόγο. ε. Άλλοτε πάλι, για να καλύψουν την αδυναµία τους να εισχωρήσουν στο βαθύτερο νόηµα του κρινόµενου έργου, καταφεύγουν στον περίπλοκο και γριφώδη λόγο. ; Θυµηθείτε σε ποιες περιπτώσεις χρησιµοποιείται γενικά η απόκλιση από την κανονική σειρά των όρων της πρότασης και η διαδοχική υπόταξη. είτε πάλι την κριτική του Β. Βαρίκα: α. Ποιες συντακτικές ιδιοµορφίες επισηµαίνετε στις επόµενες περιόδους της παραγράφου; β. Σε ποιες περιπτώσεις η χρήση του κόµµατος είναι αναγκαστική και σε ποιες είναι θέµα ύφους και επιλογής του συγγραφέα (σχολ. βιβλ. σ.174); Οι όροι της πρότασης αποκλίνουν από την κανονική σειρά τους όταν επιδιώκουµε να τονίσουµε τον όρο που προτάσσεται. Αντίθετα µε τη διαδοχική υπόταξη δίνεται µεγαλύτερη έµφαση στην πυκνότητα και το σύνθετο του λόγου.

24 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 217 α. Οι συντακτικές ιδιοµορφίες που παρατηρούνται στο κείµενο του Β. Βαρίκα είναι οι ακόλουθες: i. Παιδικές... µυθιστόρηµα. Η συντακτική δοµή είναι κανονική (Υ = µνήµες Ρ = συνθέτουν Α = το µυθιστόρηµα). Όµως παρεµβάλλονται πολλοί προσδιορισµοί και µια αναφορική πρόταση ανάµεσα στο υποκεί- µενο και στο ρήµα. Το γεγονός αυτό οδηγεί στη νοηµατική δυσκαµψία. ii. Ό,τι αποτελεί... ο συγγραφέας. Στην περίοδο αυτή υπάρχουν αρκετές συντακτικές ιδιοµορφίες. Το ρήµα είναι της κύριας πρότασης σχεδόν υποσκελίζεται τελείως από το πλήθος των προσδιορισµών και από τις δευτερεύουσες προτάσεις. Ο λόγος είναι µακροπερίοδος και δεν ακολουθείται η κανονική συντακτική σειρά. iii. Η στενή αυτή... επιτυγχάνει. Και σε αυτήν την περίπτωση οι συντακτικές ιδιοµορφίες εµποδίζουν την εύκολη κατανόηση του κειµένου. Συγκεκριµένα ο λόγος είναι µακροπερίοδος. Στην περίοδο υπάρχουν µία κύρια και τρεις δευτερεύουσες προτάσεις, από τις οποίες, στην πραγµατικότητα µόνο µία είναι άµεσα εξαρτηµένη από την κύρια πρόταση. β. Περιπτώσεις αναγκαστικής χρήσης του κόµµατος είναι οι περισσότερες µέσα στο κείµενο. Όσες δεν ανήκουν στην κατηγορία που θα ακολουθήσει, εντάσσονται σε αυτήν την περίπτωση: Περιπτώσεις χρήσης κόµµατος λόγω ύφους του συγγραφέα: α παράγραφος στη ζωή, στην ίδια αυτή πολιτεία... την πρωτοπορία, αλλά και την έλξη... β παράγραφος δεν χάνουν, ούτε αυτού,... γ παράγραφος Πρόκειται, άλλωστε,... ο αναγνώστης, παρακολουθώντας... και στην έκφραση, που το διαφοροποιούν... δ παράγραφος αντιµετωπίζονται, µε την ίδια συµπάθεια... η παιδική ηλικία και η εφηβεία, παραµένουν...

25 218 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική ; Προσπαθήστε να απλοποιήσετε το ύφος του κειµένου στην πρώτη παράγραφο, αλλάζοντας, όπου χρειάζεται, τη σύνταξη και τη στίξη. π.χ. η περίοδος ό,τι αποτελεί... ο συγγραφέας µπορεί να αποδοθεί ως εξής (σχολ. βιβλ. σ.174): Στο νέο του µυθιστόρηµα µε τίτλο Στου Χατζηφράγκου ο Κ. Πολίτης επιχειρεί να καταθέσει τη βιογραφία µιας εποχής και µιας κοινωνίας. Πραγµατικότητα και φαντασία συντίθενται αρµονικά για να δηµιουργηθεί ένας κόσµος, οριστικά χαµένος, ο κόσµος µιας λαϊκής συνοικίας στην Ιωνία. Εκεί εκτυλίσσονται γεγονότα τα οποία αποτελούν παιδικές αγαπηµένες µνήµες για το συγγραφέα, µνήµες που συχνά εξωραΐζονται από την απόσταση του χρόνου. Με το φακό µάλιστα της πικρής εµπειρίας ο συγγραφέας περιγράφει ό,τι έχει αποκοµίσει από την πορεία του στην Ιωνική πολιτεία, αλλά και στην ελεύθερη Ελλάδα. Η πρωτοτυπία του έργου αυτού έγκειται κυρίως στην περιγραφή της καθηµερινότητας που επέβαλε η σµυρναίικη ζωή. Η στενή σύνδεση των γεγονότων µε την πραγµατικότητα, και η αναφορά, έµµεση ή άµεση, σε προσωπικά βιώµατα, προσδίδει αυθεντικότητα στο έργο και προσφέρει συγκινήσεις τις οποίες επιτυγχάνει, µόνο, η προσωπική εξοµολόγηση.

26 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Απλή και διαδοχική υπόταξη Ο τρόπος σύνδεσης των προτάσεων (κύριες και δευτερεύουσες- εξαρτηµένες), σηµατοδοτεί, σε κάθε περίπτωση, και τον τρόπο έκφρασης. Συγκεκριµένα, όταν θέλουµε να εκφράσουµε ένα απλό νόηµα, αυτό µπορεί να αποδοθεί µε µία µόνο κύρια πρόταση. Αντίθετα, όταν πρόκειται να εκφράσουµε ένα σύνθετο νόηµα, γιατί πρέπει στην ίδια περίοδο να παραθέσουµε πολλά στοιχεία, τότε έχουµε ανάγκη όχι µόνο από µία, αλλά από δύο ή και περισσότερες προτάσεις. Έτσι, ο τρόπος που αυτές µπορούν να συνδυαστούν, ανάλογα πάντοτε µε το νόηµα που θέλουµε να εκφράσουµε, είναι: α. κύριες + κύριες (σύνδεση κατά παράταξη) β. κύριες + δευτερεύουσες (απλή υπόταξη = εκείνη που στηρίζει τη σύνδεση είναι η κύρια πρόταση) γ. κύριες + δευτερεύουσες + δευτερεύουσες (διαδοχική υπόταξη) Σηµείωση: Με τη διαδοχική υπόταξη η σύνδεση των προτάσεων είναι πολυπλοκότερη, γιατί δεν είναι µόνο η κύρια πρόταση που στηρίζει την σύνδεση, αλλά και µία δευτερεύουσα πρόταση µπορεί µε τη σειρά της να στηρίζει άλλες δευτερεύουσες προτάσεις. Σύνδεση κατά παράταξη Η παρατακτική σύνδεση προτάσεων επιτυγχάνεται:... µε συµπλεκτικούς συνδέσµους (και, ούτε, µήτε )... µε αντιθετικούς συνδέσµους (αλλά, όχι µόνο, )... µε διαχωριστικούς συνδέσµους (είτε-είτε )... µε συµπερασµατικούς συνδέσµους (έπειτα, λοιπόν )... µε ασύνδετο σχήµα Παράδειγµα: Τα πυροτεχνήµατα έσβησαν, οι γιορτινές εξέδρες διαλύθηκαν, οι τηλεοπτικοί µαραθώνιοι εξέπνευσαν, τα µουσικά συγκροτήµατα αποτραβήχτηκαν στα νυχτερινά τους ορµητήρια. Ο ισοπεδωτικός ρυθµός της καθηµερινότητας κατάπιε την τεχνητή πανηγυριώτικη έξαρση για την αλλαγή του αιώνα της χιλιετίας. Εφηµερίδα Καθηµερινή,

27 220 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Παρατηρούµε ότι οι τέσσερις προτάσεις της πρώτης περιόδου συνδέονται παρατακτικά, ενώ η δεύτερη περίοδος συνιστά µία πρόταση. Με αυτό το είδος σύνδεσης των προτάσεων ο αρθρογράφος επιτυγχάνει να αποτυπώσει τη γοργή εξέλιξη κατά τον τερµατισµό των εορταστικών εκδηλώσεων. Άσκηση: Να αναγνωριστεί το είδος της σύνδεσης (υπόταξη, δαδοχική υπόταξη, παράταξη) των προτάσεων της περιόδου που ακολουθεί. Παράδειγµα: Όταν κατά τη µάθηση έχει κανείς το συναίσθηµα ότι έχει παραλείψει κάτι, τότε κινητοποιούνται οι τύψεις συνείδησης, και σε µια τέτοια κατάσταση γεννιούνται κάποιες καλές προθέσεις. Βλέπε σ. 168, κατακλείδα 2ης παραγράφου, Κριτήρια Αξιολόγησης Έκφραση Έκθεση, Β Λυκ. εκδ. Εκδοτικές Τοµές Ορόσηµο.

28 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Οι αναφορικές προτάσεις Ένα από τα είδη των δευτερευουσών προτάσεων που απαντάται συχνά στην απλή και διαδοχική υπόταξη είναι οι αναφορικές προτάσεις οι οποίες διακρίνονται σε: Ονοµατικές αναφορικές εισάγονται µε αναφορικές αντωνυµίες (που, όποιος, ο οποίος, όσος, ό,τι) και λειτουργούν στο λόγο ως ονόµατα, δηλαδή, ως υποκείµενα, αντικείµενα, ονοµατικοί προσδιορισµοί (επεξήγηση, παράθεση). Επιρρηµατικές αναφορικές εισάγονται µε τα αναφορικά επιρρήµατα (όπου, που, όπως, πως, όσο, καθώς, σαν, ωσάν) ή µε άλλους αναφορικούς επιρρηµατικούς προσδιορισµούς και προσδιορίζουν ένα επίρρηµα ή άλλο επιρρηµατικό προσδιορισµό µιας πρότασης. Σηµείωση: Συχνά, πολλές από τις ονοµατικές αναφορικές περιέχουν µία επιρρηµατική έννοια και έτσι δηλώνουν, όπως και οι επιρρηµατικοί προσδιορισµοί, αιτία, σκοπό, αποτέλεσµα, προϋπόθεση ή εναντίωση. π.χ. Αγαπούµε τα καλά βιβλία, που µας προσφέρουν τόσες συγκινήσεις (= επειδή µας προσφέρουν τόσες...) Χρειαζόµαστε κάποιον, που να µας µεταφράσει το κείµενο (= για να µας µεταφράσει) Επίσης οι αναφορικές προτάσεις διακρίνονται σε: Προσδιοριστικές αναφορικές ονοµάζονται οι αναφορικές προτάσεις που είναι απαραίτητο συµπλήρωµα του όρου που προσδιορίζουν σε τέτοιο βαθµό, ώστε να αποτελούν ένα αδιαίρετο νόηµα µε αυτόν. π.χ. Η δύση που είδαµε χτες θα µας µείνει αλησµόνητη. Πέταξαν τα ροδάκινα που είχαν σαπίσει (αναγκαίος προσδιορισµός: είχαν σαπίσει όλα τα ροδάκινα και τα πέταξαν) Παραθετικές / Προσθετικές αναφορικές καλούνται οι αναφορικές προτάσεις που δεν αποτελούν απαραίτητο συµπλήρωµα της πρότασης, αλλά προσθέτουν απλώς στον όρο αναφοράς ένα στοιχείο που θα µπορούσε και να παραληφθεί χωρίς να αλλάξει το νόηµα. Η παραθετική ή προσθετική αναφορική πρόταση µπαίνει πάντα ανάµεσα σε κόµµατα. π.χ. Μίλησε για την πατρίδα του, που µας ήταν άγνωστη. Πέταξαν τα ροδάκινα, που είχαν σαπίσει (προσθετική: είχαν σαπίσει µερικά ροδάκινα και αυτά µόνο πέταξαν).

29 222 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική Προσέξτε τις αναφορικές προτάσεις, ονοµατικές και επιρρηµατικές, στο απόσπασµα της κριτικής που ακολουθεί του διακεκριµένου ελληνιστή Μario Βitti, που αναφέρεται στο έργο του επτανήσιου ποιητή. Σολωµού.... κάθε λέξη για να λάβει ευγένεια δεν χρειάζεται άλλο παρά η τέχνη του συγγραφέα. Στην υπέρτατη θυσία του Μεσολογγίου, σαν σε αδιάβλητο σύµβολο, ο Σολωµός θα προβάλει όλα του τα ηθικά ιδεώδη. Γύρω από αυτό το θέµα βλέπει να συγκεντρώνονται ό,τι αποκαλεί Grandi Sostanze ( Μεγάλες ουσίες ), ανατρέχοντας σε έναν όρο του διαφωτισµού που, όµως, στη δική του σκέψη έχει επενδυθεί µε τις νέες αξίες του ροµαντισµού. Απέναντι στις Μεγάλες ουσίες που κρίνονται στο Μεσολόγγι όλα αποκτούν καινούριες διαστάσεις ακόµη και τα ζητήµατα της θεωρίας µετασχηµατίζονται σε ηθικά και πολιτισµικά, ζωής ή θανάτου, όπως στο διάλογο για τη γλώσσα. Το Μεσολόγγι θα αποτελέσει, ακόµη, και το κριτήριο για την αξιολόγηση της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Όπως στιγµάτισε το Σοφολογιώτατο σαν εχθρό του Έθνους, έτσι, σε ένα πεζό του κείµενο, θα στιγµατίσει µια γυναίκα της Ζακύνθου, επίβουλη και απάνθρωπη γιατί αρνείται κάθε βοήθεια στους πολιορκηµένους του Μεσολογγίου. Στο τυπικό αυτό έργο της ροµαντικής τέχνης, που θραύοντας τα αυστηρά όρια των ειδών, δεν πειθαρχεί σε κανένα από αυτά, δεν εµφανίζονται ποτέ µε το όνοµά τους οι µεγάλοι πρωταγωνιστές, οι πολιορκηµένοι. (Mario Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σ.188) Οι αναφορικές προτάσεις στην κριτική του Vitti 1. Ό,τι αποκαλεί Μεγάλες Ουσίες = δευτερεύουσα ονοµατική αναφορική πρόταση, επέχει θέση υποκει- µένου στο ρήµα της κύριας πρότασης συγκεντρώνονται. 2. Που... στη δική του σκέψη έχει επενδυθεί µε τις νέες αξίες του ροµαντισµού = δευτερεύουσα ονοµατική,αναφορική προσθετική, επέχει θέση επιθετικού προσδιορισµού στη λέξη του διαφωτισµού. 3. Που κρίνονται στο Μεσολόγγι = δευτερεύουσα ονοµατική αναφορική προσδιοριστική, επέχει θέση επιθετικού προσδιορισµού στη λέξη ουσίες. 4. Που... δεν πειθαρχεί = δευτερεύουσα ονοµατική προσθετική αναφορική, επέχει θέση επιθετικού προσδιορισµού στη λέξη τέχνης. 5. Όπως στιγµάτησε το Σοφολογιώτατο σαν εχθρό του Έθνους = δευτερεύουσα επιρρηµατική, αναφορική, παραβολική. 6. Όπως στο διάλογο για τη γλώσσα = δευτερεύουσα επιρρηµατική, αναφορική, παραβολική.

30 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Παρουσίαση - Κριτική 223 Άσκηση: Να βρεθούν και να χαρακτηριστούν οι αναφορικές προτάσεις του κειµένου που ακολουθεί. Παράδειγµα 1 ο : Κείµενο: Κριτική και δηµιουργία Για τον Έλληνα η σηµασία της λέξης κριτική είναι πρόδηλη και παραπλανητική: πρόδηλη γιατί εύκολα καταλαβαίνει την παραγωγή της από το ρήµα κρίνω. παραπλανητική γιατί, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, δεν αισθάνεται την ανάγκη να καθορίσει τα εννοιολογικά της όρια και το περιεχόµενό της, επειδή πιστεύει πως η γραµµατική εξήγηση είναι αρκετή για να κατανοήσει και το περιεχόµενο της έννοιας σε όλη του την έκταση. Ότι η έννοια κριτική σηµαίνει την ενέργεια που δηλώνει το ρήµα κρίνω, δεν υπάρχει αµφιβολία. κριτικός λοιπόν είναι ο άνθρωπος που κρίνει το έργο της τέχνης, αυτός δηλαδή που αποτιµά την αξία του ή την απαξία του, τις αρετές και τις αδυναµίες του. Από την αρχική αυτή σηµασία πηγάζει και η στάση του κριτικού που παίρνει συχνά τη θέση του κριτή-δικαστή και η φυσική αντίθεση του δηµιουργού προς τον κριτικό του που τον αισθάνεται ως αντίδικο. και το σώµα του εγκλήµατος, το ίδιο το έργο της τέχνης, στέκεται άφωνο και ανίκανο να πάρει µέρος στη διαµάχη, να βοηθήσει στην τελική κρίση µε τη δική του υπόσταση, που από τη στιγµή της δηµιουργίας και ύστερα έχει αποχτήσει αυτονοµία και αυτοτέλεια. Μια τέτοια στάση του κριτικού είναι και ατελεσφόρητη και αντιπαθητική. συχνά οδηγεί στον αυθαίρετο εγωισµό και στην αθεµελίωτη υπεροψία, ακόµα και στην αυθάδεια, όπως έγραψε κάποτε ένας κριτικός της λογοτεχνίας µας που καταλάβαινε καλά τους δρόµους, όπου οδηγεί ψυχολογικά η άσκηση της κριτικής που ξεκινά από µια τέτοια αφετηρία. Προτού όµως προχωρήσουµε στην αρνητική αυτή εικόνα του κριτικού και της κριτικής, είναι ορθό να κατανοήσουµε το έργο του και τη λειτουργία που ασκεί ή που πρέπει να ασκεί µέσα στο καλλιτεχνικό κύκλωµα µιας σύγχρονης κοινωνίας. προς αυτή την κατεύθυνση άλλωστε µας οδηγούν, όσα προσπαθήσαµε να διατυπώσουµε στην αρχή αυτού του κειµένου. Μ. Ανδρόνικου Κριτική και ηµιουργία. Η λειτουργία της κριτικής, Χρονικό 73, σ.10 : Χαρακτηρισµός: δευτερεύουσες αναφορικές ονοµατικές και προσδιοριστικές. α. που δηλώνει το ρήµα κρίνω β. που κρίνει το έργο τέχνης γ. που αποτιµά... απάξιά του. δ. που τον αισθάνεται ως αντίδικο. ε. που καταλάβαινε... δρόµους.