Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΥΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΚΙΟΥΖΕΠΑΣ ΠΑΝΕΠ. ΕΤΟΣ ΑΡΙΘΜ Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΥΣ ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ Μ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2

3 Η ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΩΚΑΣ Καθηγητής Ψυχιατρικής ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Αναπλ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΖΗΛΙΚΗΣ Αναπλ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής Η ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΩΚΑΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΖΗΛΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΠΡΙΝΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΝΗΜΑΤΟΥΔΗΣ ΙΩΑΝΝΑ ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ - ΜΠΕΝΟΥ 3

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ....7 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Ψυχαναλυτικές απόψεις Ο Freud και οι πρώτοι ψυχαναλυτές - Νεότερες ψυχαναλυτικές απόψεις για την διεργασία - λειτουργία του ονείρου 2. Νευροβιολογικές και γνωστικές απόψεις Εφιάλτες τραυματικά όνειρα Γεγονότα ζωής περιβάλλον Όνειρο ονειροπόληση παιγνίδι σχέδιο Αναπτυξιακή πορεία περιεχόμενο των ονείρων Οι αντιλήψεις των παιδιών για το όνειρο Όνειρο και μορφές ψυχοπαθολογίας Αφήγηση επικοινωνία του ονείρου Το όνειρο στη ψυχοθεραπεία ο ρόλος του θεραπευτή Ειδικά θέματα Μέθοδοι συλλογής και ανάλυσης (κλίμακες ερωτηματολόγια) 84 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Σκοπός πληθυσμός της μελέτης (υλικό) μέθοδος...93 Αποτελέσματα Ι - Γενικός πληθυσμός Παιδιά με ψυχοπαθολογία Σύγκριση γενικού πληθυσμού παιδιών με ψυχοπαθολογία Σύγκριση μεταξύ ομάδων ψυχοπαθολογίας

6 Αποτελέσματα ΙΙ - Μεμονωμένες αναφορές ονείρων παιδιών με ψυχοπαθολογία Αναλυτική παρουσίαση περιπτώσεων με ψυχοθεραπευτική παρακολούθηση Παιδιά με τύφλωση Συζήτηση - Περιεχόμενο Αντιλήψεις για το όνειρο Περιπτώσεις παιδιών με ψυχοπαθολογία Σύνοψη Συμπεράσματα Περίληψη. 191 Βιβλιογραφία Παράρτημα

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Από την αρχαιότητα οι άνθρωποι ασχολούνται με τα όνειρα και υπάρχουν αρκετά σχετικά συγγράμματα. Ωστόσο δεν υπάρχουν αναφορές ειδικά για τα παιδικά όνειρα μέχρι τον Freud, ο οποίος ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε, έστω ελάχιστα. Μέχρι σήμερα έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις με βάση τη ψυχαναλυτική, τη γνωστική και άλλες θεωρίες και έχουν γίνει προσπάθειες κατανόησης και χρήσης του ονείρου στο κλινικό πλαίσιο. Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν αρκετές αναφορές για το όνειρο σε σχέση με τη φυσιολογική γνωστική - συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και τη χρήση του στη θεραπευτική διαδικασία, κυρίως στη ψυχοθεραπεία των παιδιών. Οι μελέτες για συγκεκριμένες επιδράσεις της ψυχοπαθολογίας στο περιεχόμενο των ονείρων και τις αντιλήψεις των παιδιών για το όνειρο είναι λίγες, ενώ στην ελληνική βιβλιογραφία υπάρχει μόνο μία ανασκόπηση. Η παρούσα μελέτη αποτελεί μια πρώτη καταγραφή σε ελληνικό γενικό πληθυσμό και μια προσπάθεια διερεύνησης σε παιδιά και εφήβους με κάποιας μορφής ψυχοπαθολογία. Το ενδιαφέρον μου αναδύθηκε μέσα από την κλινική εργασία και συνδέεται με μια προσπάθεια καλύτερης κατανόησης της λειτουργίας του ονείρου και εμπλουτισμού της καθημερινής κλινικής πράξης. Ευχαριστώ θερμά τον Καθηγητή Κ. Φωκά και τους Αναπληρωτές Καθηγητές Γ. Αμπατζόγλου και Ν. Ζηλίκη για την καθοδήγηση και υποστήριξή τους, ως μελών της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής. Ευχαριστώ επίσης τον στατιστικολόγο κ. Τζάνα για τη βοήθειά του στη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων και τις ψυχολόγους κ. Δαδάτση, κ. Καλλίνη και κ. Παπαδοπούλου για τη συνεργασία τους στην έρευνα σε μαθητές σχολείων του Ν. Θεσσαλονίκης. Τέλος, θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μου στην οικογένεια και τους φίλους μου για την πολύτιμη συμπαράστασή τους στην προσπάθειά μου. 7

8

9 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 9

10

11 1. ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ Ο Freud και οι πρώτοι ψυχαναλυτές Ο Freud, στην «Ερμηνεία των ονείρων» (1900) [1], αναφέρεται πολύ λίγο στα παιδικά όνειρα θεωρώντας γενικά ότι αντανακλούν μια απλή εκπλήρωση επιθυμίας και είναι λιγότερο ενδιαφέροντα από αυτά των ενηλίκων. Τα παιδικά όνειρα είναι απλώς εκπλήρωση επιθυμιών, είναι απλά, σύντομα, δεν περιέχουν παραμορφώσεις και «δεν παρουσιάζουν αινίγματα για λύση». Κατά τη διάρκεια της ημέρας, τα παιδιά βιώνουν ματαιώσεις, επιθυμίες που δεν εκπληρώθηκαν, διάφορα ενοχλητικά ερεθίσματα που θα μπορούσαν να διαταράξουν τον ύπνο. Τα όνειρα είναι η αντίδραση σε αυτά τα ψυχικά ερεθίσματα και ο μηχανισμός που τα μετατρέπει σε ικανοποίηση σε αυτή την περίπτωση είναι ο «φύλακας του ύπνου» (1916). Αναφέρει τα όνειρα των παιδιών του ως παράδειγμα. Η Matilde, 8,5 ετών, διηγείται: «Ονειρεύτηκα ότι ο Emil ήταν ένας από την οικογένεια και σας φώναζε «μπαμπά» και «μαμά» και κοιμόταν μαζί μας στο μεγάλο δωμάτιο όπως τα αγόρια. Μετά ήρθε η μητέρα και πέταξε ένα σωρό σοκολάτες» ο 12χρονος φιλοξενούμενός τους, Emil, είχε κερδίσει τη συμπάθειά της και στο όνειρό της η φιλοξενία μετατράπηκε σε μια διαρκή υιοθεσία. Η Άννα, 19 μηνών, αφού είχε μείνει νηστική όλη μέρα λόγω κάποιας αδιαθεσίας, είπε: «Αννα Φ(ρ)οϊντ, φ(ρ)άουλες, φ(ρ)άουλες του βουνού, ομελέτα, αυτός ο κατάλογος φαγητών περιελάμβανε μάλλον όλα όσα ποθούσε να φάει» [1]. Σταδιακά ο Freud, εισάγοντας σημειώσεις στην αρχική έκδοση της «Ερμηνείας των ονείρων» και σε άλλες εργασίες του, αρχίζει να παραδέχεται ότι τα όνειρα παιδιών 4-5 ετών μπορεί να είναι πιο σύνθετα, υπάρχει αμυντική ποιότητα και παραμόρφωση. Σύμφωνα με τον Wilkerson, από νωρίς είχε αρχίσει να κάνει μικρές τροποποιήσεις στην αρχική του θέση παρατίθενται σχετικά αποσπάσματα: «είναι σύντομα, διαυγή, εύκολο να κατανοηθούν όμως δεν είναι όλα τα παιδικά ό- νειρα αυτού του είδους. Η παραμόρφωση αρχίζει πολύ νωρίς» («Εισαγωγικές διαλέξεις στην ψυχανάλυση» ), «υπάρχει πλούτος απροσδόκητου υλικού στα όνειρα παιδιών 4-5 ετών» («Ανάλυση φοβίας σε ένα αγόρι 5 ετών» ) [2]. Σύμφωνα με την Steiner, αναφέρεται στα όνειρα του μικρού Hans χωρίς όμως να δίνει ιδιαίτερη σημασία, παρότι διακρίνονται παραμόρφωση και συμβολισμός [3]. Αργότερα (1919) αναφέρεται σε χαρακτηριστικά όνειρα συμβολισμού, σε «όνειρα ευνουχισμού σε παιδιά»: Ένα αγόρι 3,5 ετών, που προφανώς το δυσαρέστησε η επιστροφή του πατέρα του από τον πόλεμο, ξυπνάει το πρωί με ταραχή και επαναλαμβάνει διαρκώς το ερώτημα «Γιατί ο μπαμπάς μετέφερε το κεφάλι του σε ένα πιάτο; Τη νύχτα ο μπαμπάς μετέφερε το κεφάλι του σε ένα 11

12 πιάτο». Θεωρεί επίσης ότι τα εφιαλτικά όνειρα «που μαστίζουν ιδιαίτερα τα παιδιά» δεν επιτρέπουν τη γενίκευση της θέσης για την εκπλήρωση επιθυμίας [1]. Μετά από το 1920 («Πέρα από την Αρχή της Ευχαρίστησης») ο Freud θεωρεί ότι εκτός από τα όνειρα ως εκπλήρωση επιθυμίας υπάρχουν και τραυματικά όνειρα. Εισάγει στη θεωρία του την ενόρμηση του θανάτου και τον καταναγκασμό της επανάληψης που είναι αρκετά δυνατός ώστε να υπερισχύει της αρχής της ευχαρίστησης [2 3]. Στο «Συμπλήρωμα στη θεωρία των ονείρων» (1920) αναφέρει ότι υπάρχουν δύο είδη ονείρων : α) κάποια αντιστοιχούν σε εκπλήρωση επιθυμίας, μερικά με πολύ καθαρή την επιθυμία, άλλα με πολλή παραμόρφωση πάντα όμως είναι παρούσα η επιθυμία, β) εξαίρεση στον κανόνα είναι τα τραυματικά όνειρα, τα επαναληπτικά εφιαλτικά όνειρα των τραυματικών νευρώσεων ή η επαναφορά στη μνήμη ψυχικών τραυμάτων της παιδικής ηλικίας. Η επαναληπτικότητα των ονείρων αναβιώσεως του τραυματισμού θα μπορούσε να υπακούει σε μια λειτουργία του ψυχικού οργάνου που είναι ανεξάρτητη και προγενέστερη της αρχής της ηδονής και της οποίας ο σκοπός είναι να κυριαρχήσει τον τραυματισμό, να βρει μέσα από την επανάληψή του τρόπους κυριαρχίας επί του γεγονότος [3]. Στο «Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης», αναφέρεται σε ένα άρθρο του Pfeifer του 1919 σχετικά με το επαναληπτικό παιγνίδι των παιδιών [3]. Ο Pfeifer ήταν από τους πρώτους που παραλλήλισε τους μηχανισμούς παιγνιδιού και ονείρου, όπως η Klein. Ο Freud περιγράφει ένα επαναληπτικό παιγνίδι του εγγονού του, 18 μηνών, που τραβούσε κοντά του και μετά απομάκρυνε ένα κουβάρι με κλωστή. Το νόημα του παιγνιδιού συνδέθηκε με την προσέλκυση και απομάκρυνση του αντικειμένου αγάπης, της μητέρας του. Μετά το συσχετίζει με ένα όνειρό του παιδιού εκείνο το διάστημα, σχετικά με τον αποχωρισμό από τον πατέρα του: «Τη νύχτα πριν φύγει ο πατέρας του για το μέτωπο, το παιδί έκλαιγε με αναφιλητά στον ύπνο του «Μπαμπά! Μπαμπά-μωρό!». Αυτό δεν μπορούσε να σημαίνει άλλο από το ο μπαμπάς και το μωρό να μείνουν μαζί» [3]. Σύμφωνα με την Steiner το όνειρο αυτό είναι ήδη ένδειξη του καταναγκασμού της επανάληψης η κατάσταση ύπνου αναπαράγει την καταναγκαστική επανάληψη που χαρακτήριζε το παιγνίδι με το κουβάρι - κλωστή στην εγρήγορση [3]. Το τελευταίο του σχόλιο στα παιδικά όνειρα αναφέρεται σε μια σημείωση του 1925 στην «Ερμηνεία των ονείρων»: «Η εμπειρία έχει δείξει ότι τα παραμορφωμένα όνειρα, που χρειάζονται ερμηνεία, υπάρχουν ήδη σε παιδιά 4-5 ετών» [2]. Ο Jung υποστηρίζει ότι τα όνειρα φαίνεται να είναι διαχωρισμένα, ξεκομμένα από τα άλλα περιεχόμενα της συνείδησης, ωστόσο υπάρχει μια συνέχεια με τη συνείδηση και ένα εγγενές νόημα, ακόμα κι αν φαίνονται ακατανόητα. Υπάρχει συνέχεια προς τα πίσω αλλά και προς τα μπρος, προς μια κατεύθυνση, έναν τελικό σκοπό, που περιγράφεται ως τελεολογία ή ψυχικός προσανατολισμός 12

13 (finality), σε αντίθεση με την αιτιότητα (causality) του Freud. Στα όνειρα εκφράζεται μια αντισταθμιστική λειτουργία του ασυνείδητου, έρχονται στην επιφάνεια θέματα απωθημένα ή παραμελημένα σε μια προσπάθεια ψυχολογικής αυτο-ρύθμισης και προσαρμογής [4]. Τα τυπικά μοτίβα ονείρων επιτρέπουν τη σύγκριση με μοτίβα της μυθολογίας και η ονειρική σκέψη μπορεί να θεωρηθεί ως ένας φυλογενετικά παλαιότερος τρόπος σκέψης, μια άποψη παρόμοια με του Freud για την ύπαρξη συμβόλων στα όνειρα και στα παραμύθια ή στους μεγάλους μύθους της ανθρωπότητας. Ο Jung προσεγγίζει φαινομενολογικά την ερμηνεία των ονείρων, δεν υπάρχει λανθάνον περιεχόμενο, το όνειρο είναι το ίδιο το μήνυμα από το ασυνείδητο με συμβολική μορφή. Η ερμηνεία γίνεται μέσω σύνδεσης με διάφορα θέματα αρχέτυπα και με την αναζήτηση κοινών θεμάτων σε σειρές ονείρων. Θεωρεί επίσης ότι ο τρόπος σκέψης του παιδιού είναι στενά συνδεδεμένος με τη φύση των ονείρων, ότι τα «κοσμικά όνειρα» είναι συνήθη στην παιδική ηλικία και χαρακτηριστικά της παιδικής σκέψης: «.. για το παιδί το φεγγάρι είναι ένας άνθρωπος ή ένα πρόσωπο ή ένας βοσκός των αστεριών» [5]. Σύμφωνα με την Αnna Freud, τα παιδιά ονειρεύονται το ίδιο συχνά με τους ε- νήλικες, τα όνειρά τους είναι πιο εύκολο να ερμηνευτούν, αλλά δεν είναι πάντα απλά, αντανακλούν τους αμυντικούς μηχανισμούς λειτουργίας του Εγώ και στην ερμηνεία τους οι μέθοδοι ανάλυσης είναι ίδιες με τους ενήλικες οι Αblon και Μack παραθέτουν διάφορα αποσπάσματα: «η διαύγεια ή ασάφεια του περιεχομένου του ονείρου είναι, όπως στους ενήλικες, αντανάκλαση της δύναμης της αντίστασης. Βρίσκουμε σε αυτά (όνειρα) όλες τις παραμορφώσεις της εκπλήρωσης επιθυμίας που αντιστοιχούν στην σύνθετη νευρωτική οργάνωση του παιδιού» [6]. Το 1927 αναφέρει: «Με την πρώτη αναφορά ονείρου (από το παιδί), λέω «κανένα όνειρο δε φτιάχνεται από το τίποτα, πρέπει να έχει φέρει κάθε κομμάτι του από κάπου» το παιδί διασκεδάζει ψάχνοντας τα ιδιαίτερα στοιχεία του ονείρου σαν παζλ Τα παιδιά είναι πιο κοντά στο όνειρο από τους ενήλικες, δεν εκπλήσσονται στο να βρουν νόημα στο όνειρο νιώθουν υπερήφανα μετά από μια επιτυχή ερμηνεία ονείρου Ακόμα και όταν δεν υπάρχουν συνειρμοί η ερμηνεία είναι συχνά δυνατή είναι πολύ πιο εύκολο να γνωρίζουμε την κατάσταση του παιδιού, τα γεγονότα της ημέρας και τους σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή του» και συνιστά αυτές οι πληροφορίες να χρησιμοποιούνται στην ερμηνεία [6]. Αργότερα (1945) ο ενθουσιασμός της μετριάζεται και υποστηρίζει ότι «τα παιδιά διηγούνται με ευκολία τα όνειρά τους αλλά η ικανότητά τους για ελεύθερο συνειρμό είναι περιορισμένη χωρίς τη χρήση ελεύθερου συνειρμού η ερμηνεία του έκδηλου περιεχομένου είναι λιγότερο καρποφόρα και πειστική». Το 1965 γράφει ότι τα παιγνίδια, οι ζωγραφιές, κλπ. «έχουν εισαχθεί στη θέση του ελεύθερου συνειρμού και οι αναλυτές παιδιών προσπάθησαν να πειστούν ότι είναι αξιόπιστα υποκατάστατα, στην πραγματικότητα δεν είναι. Ένα μειο- 13

14 νέκτημα κάποιων από αυτούς τους τρόπους συμπεριφοράς είναι ότι εισάγουν στην ανάλυση παιδιών το στοιχείο της αμφιβολίας, αβεβαιότητας, αυθαιρεσίας που είναι αδιαχώριστα από την συμβολική ερμηνεία γενικά» [6 7]. Ο Wilkerson αναφέρει ότι έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι η A.Freud δεν έδινε πια σημασία στην ερμηνεία των παιδικών ονείρων. Σύμφωνα όμως με προσωπική του επικοινωνία με τον Ted Becker, η A.Freud, παρότι δεν δημοσίευσε σύγχρονα άρθρα για τη χρήση των ονείρων στη θεραπεία των παιδιών, εξακολουθούσε μέχρι το τέλος να τα χρησιμοποιεί και δεν υπήρχαν ουσιαστικές αλλαγές στις αρχικές της απόψεις [2]. Η Μ. Κlein είναι από τους πρωτοπόρους της εργασίας με τα όνειρα στην ψυχανάλυση των παιδιών. Θεωρεί ότι το έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου όπως και η έκφραση με το παιγνίδι εκφράζουν τις φαντασιώσεις και επιθυμίες του παιδιού, ωστόσο «το παιγνίδι, όπως και το όνειρο, παρουσιάζεται σαν μια πρόσοψη και μόνο μια βαθιά ανάλυση μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε το λανθάνον περιεχόμενό του» [8]. Αναφέρει ότι «η ανάλυση των ονείρων των πολύ μικρών παιδιών έχει δείξει ότι σε αυτά, όχι λιγότερο από το παιγνίδι, υπάρχουν πάντα παρούσες όχι μόνο επιθυμίες αλλά και αντίθετες τάσεις που προέρχονται από το υπερεγώ, και ακόμα και στα πιο απλά όνειρα επιθυμιών λειτουργεί η αίσθηση της ενοχής με έναν λανθάνοντα τρόπο» [5]. Πολλές από τις ιδέες της ήταν σημείο εκκίνησης για μεταγενέστερους ερευνητές όπως π.χ. τον Bléandonu που αναφέρεται στη θεραπευτική εργασία της με παιδιά και σχολιάζει ότι γενικά έκανε ευθείες ερμηνείες με σκοπό την ανακούφιση του άγχους του παιδιού [9]. Η Despert (1949) κάνει μια εκτενή ανασκόπηση της βιβλιογραφίας των πρώτων δεκαετιών του 20 ου αιώνα. Πέρα από τις αναφορές στους A.Freud, Klein, Jung και Piaget, αναφέρει ότι πολλοί ερευνητές (Thom, Jones, Coriat κ.α.) α- κολουθούν την άποψη του Freud ότι τα παιδικά όνειρα είναι απλά, είναι εκπλήρωση επιθυμίας [5]. Ο Gutheil (1939) θεωρεί ότι τα παιδικά όνειρα είναι στις περισσότερες περιπτώσεις κατάλληλα για αναλυτική ερμηνεία, αλλά όχι όπως στους ενήλικες. Το όνειρο χρησιμεύει ως δείκτης των συγκρούσεων του παιδιού και ως βοήθεια στον προσανατολισμό της θεραπείας. Η Griffiths (1935) θεωρεί ότι το όνειρο είναι το κατώτερο επίπεδο λειτουργίας της σκέψης και έχει μια δυναμική γιατί αντανακλά την παρούσα εμπειρία στο περιεχόμενό του και εκφράζει προβλήματα για να λυθούν στο μέλλον. Στο όνειρο η προσοχή είναι διάσπαρτη αλλά η νόηση ενεργή. Η ονειροπόληση και οι φαντασιωτικές δραστηριότητες της ημέρας είναι ενδιάμεσες μεταξύ του ονείρου, με το χαμηλότερο βαθμό προσοχής, και της λογικής σκέψης, όπου η επαφή με την πραγματικότητα και η συγκέντρωση είναι η μέγιστη [5]. Οι Jersild και Markey (1933), Foster και Anderson (1936) και Blanchard (1926) θεωρούν ότι οι εμπειρίες της προηγούμενης μέρας έχουν καθοριστική 14

15 επίδραση στην εμπειρία του ονείρου. Ο Anderson, παραθέτοντας παραδείγματα δύο μικρών κοριτσιών, αναφέρει ότι ειδικά οι εφιάλτες λειτουργούν ως διέξοδος για τις συναισθηματικές αντιδράσεις της προηγούμενης ημέρας που δεν εκφράστηκαν [5]. Η Wickes (1940) αναφέρει ότι τα παιδικά όνειρα συχνά περιέχουν σύμβολα «φόβου» και «σκληρότητας» και «σημαντικά μηνύματα από το συλλογικό α- συνείδητο», παραθέτει παραδείγματα συμβόλων «μοίρας - πεπρωμένου» σε όνειρα παιδιών άνω των 8 ετών. Ωστόσο αυτοί οι συμβολισμοί είναι πέρα από τη δυνατότητα κατανόησης των παιδιών [5]. Υποστηρίζει επίσης, όπως και άλλοι ερευνητές επηρεασμένοι από τις απόψεις του Jung, ότι τα παιδιά ονειρεύονται θέματα γύρω από τις συγκρούσεις των γονέων τους και ότι η ψυχική ζωή γονέων και παιδιών είναι τόσο συνδεδεμένη που έχουν συμπληρωματικά όνειρα [2]. Στη συνέχεια η Despert περιγράφει αναλυτικά τη δική της έρευνα σε παιδιά 2-5 ετών σε παιδικό σταθμό με ατομικές συνεδρίες παιγνιδιού, σημειώσεις για την καθημερινή συμπεριφορά των παιδιών και πληροφορίες από το σπίτι [5]. Τα παιδιά σπάνια διηγούνταν αυθόρμητα τα όνειρά τους, αυτό γινόταν συνήθως με την βοήθεια παιγνιδιών (κούκλες, κλπ). Από την παρατήρηση φαινόταν ότι «όταν ένα παιδί φέρνει ονειρικό υλικό, σχετιζόμενο με τις κούκλες, χρησιμοποιεί υλικό από τα δικά του όνειρα». Επίσης διηγούνταν όνειρα μετά από ιστορίες που διάβαζε η δασκάλα ή αν άκουγαν από ένα άλλο παιδί ένα όνειρο. Όσο μικρότερα ήταν τα παιδιά (2-3 ετών) τόσο δυσκολότερη ήταν η λεκτική αναφορά και η διάκριση μεταξύ ονείρου φαντασίας, ωστόσο μπορούσαν συχνά να εκδραματίσουν το περιεχόμενο του ονείρου και να δείξουν ότι αυτή η δράση συνέβη τη νύχτα ενώ κοιμούνταν. Όλα τα παιδιά που είχαν συχνά όνειρα ήταν αγχώδη, αλλά υπήρχαν και αγχώδη παιδιά που δεν ανέφεραν όνειρα, συνεπώς δεν συσχετιζόταν η παρουσία άγχους με τη συχνότητα αναφοράς ονείρων. Τα αγχώδη παιδιά, για τα οποία δεν υπήρχαν ενδείξεις ονειρικού υλικού, εκδήλωναν επίσης αναστολή στην έκφραση με το παιγνίδι. Τονίζεται η αναστολή των παιδιών να αναφερθούν στα όνειρά τους, ειδικά στα πιο δυσάρεστα. Κάποιες φορές διηγούνται και επεξεργάζονται τα όνειρά τους ενώ αργότερα μπορεί να αρνούνται ή να λένε ότι «δε θυμούνται». Η ανάγκη για συναισθηματική έκφραση ή για απώθηση ποικίλλει ανάλογα με το χρόνο, τα πρόσωπα - αποδέκτες ή τις συνθήκες. Η Despert διαπιστώνει ότι τα δυσάρεστα όνειρα είναι συχνότερα από τα ευχάριστα, ίσως γιατί τα παιδιά ανακαλούν περισσότερο τα δυσάρεστα. Αναφερόμενη σε ευρήματα προηγούμενων μελετών για συχνότερη αναφορά ονείρων από τους γονείς σε περιόδους που τα παιδιά τους ήταν άρρωστα, σύνδεση του περιεχομένου των ονείρων με τραυματικές καταστάσεις και συχνή ύπαρξη επαναλαμβανόμενων ονείρων, δεν τα επιβεβαιώνει στη δική της έρευνα. 15

16 Καταλήγει ότι τα όνειρα των μικρών παιδιών εκφράζουν συγκρούσεις και προβλήματα της συνειδητής ζωής και δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τη γενικότερη συναισθηματική τους προσαρμογή. Έχουν επίσης προστατευτική λειτουργία καθώς δίνουν διέξοδο στο άγχος και σε επιθετικές ενορμήσεις (π.χ. στοματική ενσωμάτωση) που θα ήταν ανυπόφορες στην συνειδητή κατάσταση. Εμφανείς είναι μηχανισμοί άμυνας όπως απώθηση, προβολή, ταύτιση, μετάθεση και άρνηση που χαρακτηρίζουν γενικά την αμυντική οργάνωση του παιδιού [5]. Ο Wilkerson (1981), σε μια ανασκόπηση των παιδικών ονείρων [2], αναφέρει ότι στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα επικρατούσε η άποψη του Freud ότι τα παιδικά όνειρα είναι βασικά εκπλήρωση επιθυμίας ενώ υπήρχαν διαφορετικές απόψεις ως προς τη χρήση και ανάλυση των παιδικών ονείρων, π.χ. αν το παιγνίδι ή άλλες συμπεριφορές μπορούν να είναι ισοδύναμες του ελεύθερου συνειρμού (A.Freud, Μ. Klein). Σταδιακά κάποιοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι τα παιδικά όνειρα προσφέρουν και άλλες λειτουργίες, εκτός από την εκπλήρωση επιθυμίας, λ.χ. μπορεί να είναι ένα μέσο εκτόνωσης άγχους και επιθετικών ενορμήσεων (Despert) ή προστασίας - προειδοποίησης καθώς το παιδί ξυπνάει πριν το εγώ του κατακλυσθεί από άγχος και επιθετικότητα (Sperling). Κάποιοι αρχίζουν επίσης να συζητούν τρόπους προσέγγισης της ερμηνείας και εισάγεται η άποψη ότι η κατανόηση του έκδηλου περιεχομένου μπορεί να είναι χρήσιμη στη θεραπεία των παιδιών [2]. Ο Wilkerson [2], όπως και η Despert [5], αναφέρεται στους Foster, Anderson, Blanchard, Kimmins και άλλους που ερεύνησαν τις αλλαγές περιεχομένου των παιδικών ονείρων στις διάφορες ηλικίες, κατά τη γνώμη του όμως ο Νiederland ήταν ο πρώτος που κατέδειξε την αναπτυσσόμενη δομή του παιδικού ψυχισμού σε σχέση με τα όνειρα. Ο Νiederland (1957) [10] περιγράφει 11 όνειρα ενός παιδιού από 1 έτους και 5 μηνών έως 3 ετών και 11 μηνών, που του διηγήθηκε η μητέρα του στην ανάλυσή της. Οι πληροφορίες για το ιστορικό και το άμεσο περιβάλλον του παιδιού δόθηκαν επίσης από τη μητέρα. Τονίζει ότι τα όνειρα ήταν σε μη θεραπευτική κατάσταση, η αναφορά τους έγινε αυθόρμητα στη μητέρα και δεν δόθηκαν ερμηνείες. Αυτά τα 11 όνειρα στη διάρκεια 30 μηνών αντιπροσωπεύουν ένα είδος μακρόχρονου ιστορικού ονείρων κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων ζωής, χωρίς να είναι αντιπροσωπευτικά της συνολικής ονειρικής ζωής του παιδιού. Τα όνειρα γίνονταν προοδευτικά πιο πολύπλοκα και συνδέονταν με τραυματικές καταστάσεις, προσπάθειες χειρισμού και καταστάσεις σύγκρουσης, δεν ήταν απλά εκπλήρωση επιθυμίας. Αναφέρεται σε διάφορα περιεχόμενα όπως το νερό, τα φορτηγά ή το παράθυρο ως συμβολικές αναπαραστάσεις της εγκυμοσύνης, της γέννησης ή του σώματος της μητέρας, παραθέτοντας α- νάλογες αναφορές στον «Μικρό Hans» και στο όνειρο του «Λυκάνθρωπου» του Freud [10]. 16

17 O Wilkerson, στην ανασκόπησή του [2], αναφέρεται στις διαφορετικές απόψεις των αναλυτών σχετικά με το βαθμό που η αδυναμία των παιδιών για ελεύθερο συνειρμό επηρεάζει την χρησιμότητα των ονείρων στην ανάλυση. Κάποιοι θεωρούν ότι ο ελεύθερος συνειρμός και η επαρκής λειτουργία του εγώ και του υπερεγώ είναι απαραίτητα για την ανάλυση των ονείρων. Ωστόσο οι περισσότεροι συμφωνούν ότι τα παιδιά είναι ικανά για ελεύθερο συνειρμό σε ποικίλο βαθμό. Κάποιοι θεωρούν τo παιγνίδι, τις φαντασιώσεις και άλλες συμπεριφορές ισοδύναμες με τον ελεύθερο συνειρμό, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι οι πληροφορίες από τους γονείς για την κατάσταση του παιδιού, η γνώση των συμβόλων και άλλο υλικό από τη θεραπεία του παιδιού μπορούν να συμπληρώσουν και να βοηθήσουν στην κατανόηση του ονείρου [2]. Το 1964 εκδίδεται ένα βιβλίο (Problems of Sleep and Dream in Children - E. Harms) [11] όπου περιέχονται, εκτός από κάποιες νευροφυσιολογικές μελέτες για τον ύπνο, άρθρα ψυχαναλυτών που σχολιάζουν ή αμφισβητούν τις απόψεις του Freud (ο Serog τις θέσεις του για την ερμηνεία των ονείρων [12], ο Leonhard την εκπλήρωση επιθυμίας καταλήγοντας ότι δεν ισχύει καθώς τα παιδικά όνειρα είναι συχνότερα δυσάρεστα, κλπ). Επίσης υπάρχουν άρθρα συγγραφέων επηρεασμένων από τις απόψεις του Jung. Η Wallace εκφράζει την άποψη ότι τα όνειρα της παιδικής ηλικίας είναι χρήσιμα για διαγνωστικούς και προγνωστικούς σκοπούς και μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση του κεντρικού προβλήματος της νεύρωσης. Τα παιδικά όνειρα που αναφέρονται από ενήλικες φαίνεται να είναι μια πρώιμη ένδειξη της μετέπειτα εξέλιξης και έχει σημασία να διακρίνουμε το μήνυμα νωρίς ώστε να βοηθήσουμε τη μελλοντική ζωή του παιδιού [13]. Ο Wellisch σχολιάζει 6 όνειρα παιδιών 7-19 ετών σχετικά με σημαντικά καθήκοντα του «δρόμου της ζωής», την αναζήτηση ενός δρόμου προς την αυτοπραγμάτωση του εαυτού ή/ και των άλλων. Ένα όνειρο με δρόμο μπορεί να είναι συμβολική έκφραση της προέλευσης και του στόχου ενός ανθρώπου, του «δρόμου της ζωής του». Τα όνειρα με δρόμο, ειδικά σε ένα υπόγειο ταξίδι (κάτω από την επιφάνεια της γης ή της θάλασσας), έχουν ένα νόημα εξερεύνησης του ασυνείδητου, των συγκρούσεων, ειδικά με τους γονείς και τα γονεϊκά αρχέτυπα και ο στόχος είναι η επίτευξη της αυτοπραγμάτωσης. Τα σύμβολα που είναι χαρακτηριστικά αυτού του στόχου, κυρίως «μαντάλα», εμφανίζονται στα όνειρα ως λουλούδια, ήλιος κλπ. [14]. 17

18 Νεότερες ψυχαναλυτικές απόψεις για την διεργασία - λειτουργία του ο- νείρου Ο Freud συνέδεε το όνειρο με την εκπλήρωση επιθυμιών και αμυντικές λειτουργίες όπως απώθηση, μεταθέσεις, παραμορφώσεις κλπ. Νεότεροι ερευνητές, όπως οι French και Fromm, Greenberg και Pearlman και Jones, δίνουν έμφαση στις προσαρμοστικές λειτουργίες του ονείρου [6]. Το έκδηλο περιεχόμενο δεν θεωρείται όχημα σημαντικών λανθανουσών σκέψεων αλλά αντανακλά τις προσπάθειες του ατόμου να αντιμετωπίσει σημαντικό συναισθηματικά υλικό των προηγούμενων ημερών. Με το όνειρο γίνεται επεξεργασία εμπειριών και συναισθημάτων σε μια προσπάθεια να βρεθούν πιθανές λύσεις ή νέες οπτικές [6]. Ο Spiegel θεωρεί ότι το όνειρο μπορεί να είναι ένα μήνυμα με μορφή μεταφοράς που συνήθως αντιστοιχεί σε κάποιο σημαντικό πρόβλημα της ζωής. Τα όνειρα κάποιες φορές αντιπροσωπεύουν επιθυμίες, αλλά συχνά είναι μια προσπάθεια να τοποθετηθεί ένα πρόβλημα με μια οπτική χρήσιμη στον ονειρευόμενο [15]. Σύμφωνα με τον Golse [16], για τον Freud το όνειρο δεν έχει άλλη αξία παρά τη διατήρηση του ύπνου. Παραθέτοντας τους Βion, Meltzer και άλλους, αναφέρει ότι το όνειρο λειτουργεί και πέρα από τη διατήρηση του ύπνου, έχει μια λειτουργία δημιουργικότητας. Το όνειρο είναι στη βάση των διαδικασιών σκέψης, τα συναισθήματα στην αναζήτηση αναπαραστάσεων βρίσκουν στο όνειρο κατάλληλες φόρμες ώστε να σταθεροποιηθούν και να μπορούν να γίνουν σκέψη. Κατά κάποιο τρόπο δεν είναι πάντα οι σκέψεις που εκφράζονται παραμορφωμένες στο λανθάνον περιεχόμενο του ονείρου αλλά το όνειρο που οργανώνει τις πρωτογενείς διαδικασίες οδηγώντας στη σκέψη οι λανθάνουσες σκέψεις του ονείρου στις οποίες αναφέρεται ο Freud μπορεί να είναι δευτερογενείς, το όνειρο μπορεί να είναι πριν από τη σκέψη. Αυτό σχετίζεται και με ευρήματα μελετών για τον παράδοξο ύπνο, ο οποίος παίζει σημαντικό ρόλο στην ωρίμανση του εγκεφάλου και τις διαδικασίες μάθησης. O Meltzer αντιστρέφει τον Freud: δεν είναι το όνειρο φύλακας του ύπνου, είναι ο ύπνος φύλακας του ονείρου [16]. Ο Winnicott θεωρεί ότι το όνειρο βοηθάει τα παιδιά στη σύνδεση των καταστάσεων του ύπνου και της εγρήγορσης και είναι πολύ πιο σημαντικό από την φαντασίωση για τον ψυχισμό του παιδιού στα πλαίσια της αλληλεπίδρασης με τη πραγματική ζωή [17]. Ο Khan διαχωρίζει την διεργασία - διαδικασία του ονείρου που είναι βιολογικά δεδομένη και την εμπειρία ονείρου, την ενσωμάτωση των εμπειριών στον ψυχισμό. Η εμπειρία του ονείρου στηρίζεται στην διαδικασία του ονείρου αλλά δεν είναι πάντα δεδομένη, συμβαδίζει με την ανάπτυξη του Εγώ και εμπλουτίζεται κατά την ανάπτυξη και την αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον του. Επίσης με τη θεωρία του «καλού ονείρου (bon rêve)», αναφέρεται στη δια- 18

19 μόρφωση του ονειρικού χώρου, μιας ψυχικής δομής που διευκολύνει τη διαδικασία προσωποποίησης, την πραγμάτωση των εμπειριών του εαυτού [18 19]. Ο χώρος του ονείρου μπορεί επίσης να θεωρηθεί ένα ισοδύναμο του μεταβατικού χώρου του Winnicott, μια ενδιαφέρουσα αναλογία για την κατανόηση των διαδικασιών μετασχηματισμού της νόησης και της δόμησης της προσωπικής ταυτότητας [19]. Κεντρική θέση σε αυτόν τον ονειρικό χώρο έχει η ικανότητα ονειροπόλησης της μητέρας, σύμφωνα με τον Βion. Η ενδοβολή της από το παιδί του επιτρέπει να συγκροτήσει τη λειτουργία α με την οποία τα αλλόκοτα στοιχεία β μετατρέπονται σε α, μια λειτουργία σύνδεσης και διαμόρφωσης - μορφοποίησης των αρχαϊκών μορφών του ασυνείδητου («bonification»). Η ονειρική δραστηριότητα συμμετέχει στην ανάπτυξη της λειτουργίας α και στην οργάνωση της φαντασιωτικής λειτουργίας [ ]. Οι Kahn, Bion και Pontalis θεωρούν τον χώρο του ονείρου ως εσωτερικό περιέχον που προέρχεται από την ενδοβολή της μητέρας. Η ενορμητική λειτουργία περιέχεται μέσα στη σχέση μητέρας παιδιού όπως ο παράδοξος ύπνος με το όνειρο περικλείεται μέσα στον λανθάνοντα ύπνο. Η μητέρα έχει το ρόλο καθρέπτη του ναρκισσισμού του παιδιού, αλεξιερεθιστικό, όπου οι ενορμήσεις ελέγχονται και οι αναπαραστάσεις μπορούν να εκτεθούν [18 22]. Η ενδοβολή του καλού μητρικού αντικειμένου ανοίγει το χώρο του ονείρου του οποίου η εικονογραφική μετάφραση είναι «η οθόνη του ονείρου» του Lewin [23]. Σύμφωνα με τον Rycroft, η οθόνη του ονείρου συνδέεται με την εγκατάλειψη του ναρκισσισμού και την αναζήτηση ικανοποίησης στα αντικείμενα, στον εξωτερικό κόσμο [23]. Η εσωτερίκευση της καλής επικοινωνίας με τη μητέρα, της λειτουργίας σύνδεσης, δίνει στο παιδί την ικανότητα να ονειρεύεται. Με το όνειρο το Εγώ συνδέει τα αισθητηριακά δεδομένα της εσωτερικής εμπειρίας με τη συνείδηση, δημιουργεί μια τάξη χρονική και τοπική, οργανώνει εντυπώσεις μη συνδεδεμένες. Σύμφωνα με τους Meltzer, Garma και Bion, το όνειρο είναι μια πρωτογενής μορφή σκέψης που δίνει μορφή σε συναισθηματικές εμπειρίες, διατηρώντας συνδέσεις μεταξύ της φαντασιωτικής ζωής, της ε- ξωτερικής πραγματικότητας και της αντίληψης - συνείδησης [20]. Η Lechevalier, ξεκινώντας από τον Freud και τις νευροβιολογικές ρίζες του ονείρου, καταλήγει, με βάση και τις απόψεις των Garma και Widlocher, ότι το όνειρο είναι «αναπαράσταση δράσης» και με την εργασία αφήγησης του ονείρου «μια δράση μπορεί να μεταφερθεί στη γλώσσα» [24]. Για τον Golse, η λειτουργία ονείρου στα παιδιά συνίσταται στην οργάνωση, ενσωμάτωση, σύνδεση των πιο αρχαϊκών σημαινόντων σε δραματοποιημένα φαντασιωτικά σενάρια [16]. Και οι δύο παραθέτουν μελέτες των Anzieu, Bick, Haag και Meltzer για τη συγκρότηση του σωματικού εγώ και τη σχέση της με το συμβολισμό που βρίσκεται στη βάση των διαδικασιών σκέψης [16 24]. Η ονειρική δραστηριότητα μαρτυρά την εγκατάσταση ενός συγκεκριμένου ψυχικού χώρου, ενός «φλοιού (pellicule) του ονείρου» σχετικού με την εγκατάσταση ενός «Εγώ- 19

20 δέρματος» (Anzieu «moi peau») ή «περιέχοντος δέρματος» (Bick «contenant peau») και τη δημιουργία ενός τρισδιάστατου «φακέλου», ψυχικού και σωματικού. Από τις δύο διαστάσεις της «οθόνης του ονείρου» του Lewin γίνεται η εξέλιξη στις τρεις διαστάσεις που ορίζουν τη δόμηση του σωματικού εγώ («tridimensionnalité» - Meltzer) [16 24]. H εργασία του ονείρου μεταμορφώνει τις εικόνες του ονείρου από το αισθητικοκινητικό - σωματικό επίπεδο ως τη μεταφορική σκέψη, στα πλαίσια ενός πεδίου δράσης ή στο «θέατρο του ονείρου» [24]. Για την σχέση ονείρου λόγου, οι Αblon και Μack θεωρούν ότι αν και η γλώσσα είναι σημαντική, η πυρηνική αντιληπτική και συναισθηματική εμπειρία του ονείρου μπορεί να προηγείται από την ανάπτυξη του λόγου [6]. Η αρχαιότερη εμπειρία ονείρου ίσως να μη μπορεί να δομηθεί λεκτικά. Παραθέτουν τον Lacan που αναφέρει ότι τα όνειρα ενός παιδιού μπορεί να είναι η πρωτογενής γλωσσολογική έκφραση του ασυνείδητου, το πρώτο του κείμενο: «το όνειρο έχει τη δομή ενός γραπτού, του οποίου το όνειρο του παιδιού αντιπροσωπεύει την πρωτογενή (primordial) ιδεογραφία ενώ στους ενήλικες αναπαράγει τη συγχρόνως φωνημική και συμβολική χρήση των σημαινόντων στοιχείων και τα δύο μπορούν να βρεθούν σε ιερογλυφικά της αρχαίας Αιγύπτου» [6]. Ο Fain συνδέει την εργασία του ονείρου με την απόσυρση από το λόγο, με την αποεπένδυση των σκέψεων του προσυνειδητού (λέξεις) και επένδυση στο ασυνείδητο. Χωρίς την παλινδρόμηση της σκέψης (αναπαράστασης των λέξεων) σε μια μορφή αισθητηριακών εικόνων (regression formelle) δεν γίνεται η εργασία του ονείρου. Προϋπόθεση όμως είναι ότι ο ονειρευόμενος έχει πρόσβαση στο λόγο κατά την εγρήγορση [25]. Ο Szwec συνδέει τα παιδικά όνειρα εκπλήρωσης επιθυμίας του Freud με τα «λειτουργικά (opératoires)» όνειρα των ενηλίκων που για τον Μarty χαρακτηρίζονται από την απλότητα, την απουσία παραμορφώσεων και ενορμητικών τάσεων. Αυτό σχετίζεται με τον βαθμό διοχέτευσης των διεγέρσεων του ασυνείδητου μέσα στην εργασία του ονείρου, μια λειτουργία που συνδέεται με το προσυνειδητό, σύμφωνα με τον Μarty. Στα παιδιά τα μνημονικά ίχνη (προσυνειδητό) που συμπυκνώνονται στις αναπαραστάσεις είναι λιγότερα από ότι στους ενήλικες [25]. Ο Bléandonu συνθέτει τα στάδια του Stern για την ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων με την εξέλιξη της ονειρικής ζωής: 1) σε ηλικία 6 εβδομάδων: η μητρική ονειροπόληση διαμορφώνει αισθητηριακές και συναισθηματικές εμπειρίες σε υλικά για το όνειρο (παιδιά με αυτισμό ή τύφλωση μπορεί να μείνουν σε αυτόν τον αισθητηριακό τρόπο), 2) 4 μηνών: το βρέφος είναι μέσα σε έναν πρωτογενή κοινωνικό κόσμο με τη μητέρα η βιολογική φύση του ονείρου κυριαρχεί ακόμα, 3) 12 μηνών: η ανακάλυψη του πνεύματος, της επιθυ- 20

21 μίας η αρχή του ψυχολογικού ονείρου, 4) 20 μηνών: το παιδί είναι στον κόσμο των λέξεων μοιράζεται την εμπειρία της νύχτας και 5) 4 ετών: μπορεί να δομήσει μια αφήγηση της εμπειρίας του έχει την ικανότητα να ονειρεύεται [9]. Σε ηλικία 12 μηνών γίνεται η ανακάλυψη της επιθυμίας και είναι η αρχή του ψυχολογικού ονείρου [9]. Το πρώτο όνειρο αφορά στην εκπλήρωση επιθυμίας, με καθυστέρηση, ώστε να αντιμετωπισθεί η ματαίωση και να διατηρηθεί η κατάσταση του ύπνου. Αυτή η ψευδαίσθηση περιέχει επίσης την έναρξη των μεθόδων καθυστέρησης, την ανάπτυξη των αμυνών, των εσωτερικών μηχανισμών για την αντιμετώπιση του αφόρητου άγχους [26]. H πραγματοποίηση της επιθυμίας στην ονειρική ζωή υποθέτει μια επιθυμία διακριτή από την ανάγκη το όνειρο επιτρέπει την ανάμνηση της επιθυμίας μέσω των ιχνών μιας εμπειρίας ικανοποίησης. Σύμφωνα με τον Green, η επιθυμία είναι η επανάληψη μιας εμπειρίας ικανοποίησης και το όνειρο είναι η επανάληψη της επιθυμίας [25]. Το όνειρο μπορεί να προωθεί τη ψυχική αναπαράσταση, μια εργασία σύνδεσης και να ευνοεί τη συγκρότηση του ψυχισμού αλλά κάποιες φορές οδηγεί στην εξασθένηση της ψυχικής συγκρότησης, της σύνδεσης εσωτερικών - εξωτερικών αντικειμένων, συνδέεται με μια δραστηριότητα αποσύνδεσης. Σύμφωνα με τον Grinberg κάποια όνειρα είναι εκκενωτικά, εξωθώντας αυτό που είναι αβάσταχτο στα συναισθήματα, ενώ άλλα όνειρα, με το χαρακτήρα επεξεργασίας, τείνουν να ολοκληρώνουν - ενσωματώνουν την εισβολή των καταθλιπτικών στοιχείων. Η εργασία του ονείρου, όταν το όνειρο δεν είναι εκκενωτικό, παλεύει ενάντια στο θάνατο του υποκειμένου, επεξεργαζόμενο μια σκέψη που εμπλουτίζει το νου με συναίσθημα στη εργασία της αφήγησης [24]. Στην αντίθετη περίπτωση, μπορεί να ανοίξει αιφνιδίως τον κόσμο της κατάρρευσης, του τρόμου και της απώλειας αυτό που βλέπουμε σε σύνθετες παθολογίες του ύπνου σε παιδιά π.χ. με αυτισμό, όπως ο ύπνος χωρίς μετάβαση, χωρίς χαλάρωση [27]. Ο Bléandonu εκφράζει την άποψη ότι στα όνειρα των παιδιών έχει μεγάλη σημασία η μορφή και η λειτουργία τους παρά το περιεχόμενο [9]. Παραθέτοντας και τον Houzel, συνδέει τη λειτουργία του ονείρου με τη ψυχοπαθολογία και την οργάνωση του Εγώ. Επεκτείνει την ιδέα του Grinberg για τη λειτουργία του ονείρου ως πέρασμα στην πράξη (στους ενήλικες) και αναφέρεται σε δύο είδη ονείρων στα παιδιά: α) όνειρα με δραστηριότητα σύνδεσης επεξεργασίας, με τα οποία ασχολήθηκε περισσότερο η κλασική ψυχανάλυση στη θεραπεία νευρωτικών παιδιών, και β) όνειρα «εκκενωτικά» με τα οποία γίνεται εξώθηση των ψυχικών περιεχομένων «ενεργητικά» όνειρα που λειτουργούν ως πέρασμα στην πράξη. Αναφέρεται σε «εκκενωτικά» όνειρα παιδιών με ψυχωτικά στοιχεία και στην ακραία περίπτωση των λεγόμενων «προφητικών» ονείρων κατά τα οποία η ελλιπής επεξεργασία προχωρεί σε ένα πέρασμα στην πράξη κατά την εγρήγορση. Κάποια χαρακτηριστικά τους είναι η σκληρότητα 21

22 έκφρασης, η εντύπωση μιας συμπαγούς εμπειρίας, η εξασθένηση των ορίων εσωτερικού - εξωτερικού και μια ποιότητα εξώθησης [9]. Παρόμοιες απόψεις για τη λειτουργία των παιδικών ονείρων ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία αναφέρονται και από άλλους ερευνητές, όπως σε μια περίπτωση κοριτσιού που ονειρεύτηκε μια τραγωδία την οποία μετά έζησε [2]. Τα «προφητικά» όνειρα, σύμφωνα με τον Jung, είναι «αποτέλεσμα συνδυασμού πιθανοτήτων» που κάνουμε και στην εγρήγορση, όχι περισσότερο από μια ιατρική διάγνωση ή την πρόγνωση του καιρού, ενώ πολλές σύγχρονες απόψεις υποστηρίζουν ότι συνδέονται με την ενσωμάτωση και οργάνωση σκέψεων και πληροφοριών που ίσως δε θυμόμαστε ή δεν συνειδητοποιούμε στην εγρήγορση [28]. Κατά τον Bléandonu, τα περισσότερα όνειρα είναι μεταξύ επεξεργασίας και εκκένωσης, μεταξύ ανάμνησης και περάσματος στην πράξη [9]. Η φαινομενολογική - υπαρξιστική προσέγγιση (η οποία έχει ρίζες στην ψυχανάλυση αλλά αποτελεί ξεχωριστό ρεύμα), επικεντρώνει στην υποκειμενική εμπειρία του ατόμου όπως αυτή του παρουσιάζεται. Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, τα όνειρα αποτελούν τη συνέχεια της εγρήγορσης, δεν αποκαλύπτουν την «αλήθεια» ούτε συμπληρώνουν κομμάτια της προσωπικότητάς μας. Εκφράζουν τη συνέχεια της συνειδητής και λιγότερο συνειδητής προσπάθειας για σύνδεση και νοηματοδότηση των εμπειριών μας. Με βάση την αφηγηματική προσέγγιση, υπάρχει η τάση για οργάνωση των εμπειριών μας αφηγηματικά και το όνειρο είναι μια μορφή εικονογραφικής αφήγησης όπου διακρίνονται το σκηνικό, η περιπέτεια, η κορύφωση και η λύση ή καταστροφή. Η εργασία με τα όνειρα μπορεί να μας επιστήσει την προσοχή στον τρόπο ζωής μας και να μας κινητοποιήσει στην πραγματοποίηση αλλαγών παρουσιάζοντας διαφορετικές δυνατότητες [28]. 22

23 2. ΝΕΥΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ Ο Piaget θεωρεί ότι το ασυνείδητο δεν είναι ξεχωριστή περιοχή του νου, κάθε σύμβολο είναι συγχρόνως συνειδητό και ασυνείδητο. Η προσαρμογή της σκέψης είναι γενικά συνειδητή, η αφομοίωση συνήθως ασυνείδητη. Τα σύμβολα δεν μπορούν πάντα να κατηγοριοποιηθούν σε πρωτογενή ή δευτερογενή, μπορεί να είναι συγχρόνως και τα δύο [29]. Σύμφωνα με σχόλιο του Jones, ειδικά για το παιδί, δεν έχει νόημα να διαχωρίζουμε ασυνείδητο και συνειδητό τρόπο σκέψης ο Piaget συμφωνεί με τον Freud ότι υπάρχουν διάφορα επίπεδα νοήματος σε κάθε συμβολικό προϊόν που μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ανάλογα με τη σχέση του με τη συνείδηση του παιδιού σχετικά με τη σημασία του, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι μη συνειδητές πλευρές του συμβολισμού είναι προϊόν ενός ξεχωριστού συστήματος σκέψης [30]. Σύμφωνα με τον Piaget, υπάρχουν όνειρα α) εκπλήρωσης επιθυμιών, χωρίς εμφανή δευτερογενή συμβολισμό, β) όνειρα που, όπως στον πρωτογενή συμβολισμό του παιγνιδιού, κάποια αντικείμενα αντιπροσωπεύονται από άλλα (μαμά - γάτα), υπάρχει εκπλήρωση με μια ευρύτερη έννοια, γ) όνειρα όπου ένα επώδυνο γεγονός ανακαλείται αλλά δίνεται ευχάριστο τέλος, όπως στο παιγνίδι, δηλαδή το όνειρο είναι «φύλακας του ύπνου», δ) αληθινοί εφιάλτες που σύμφωνα με την ψυχανάλυση είναι παραμορφωμένες επιθυμίες - σε αυτήν την περίπτωση, στο όνειρο ο έλεγχος είναι πιο δύσκολος, σε σχέση με το παιγνίδι, γιατί η κατάσταση είναι αφομοιωμένη σε πιο βαθιά σχήματα (απώτερο παρελθόν), ε) όνειρα τιμωρίας ή αυτο-τιμωρίας και ζ) όνειρα που είναι κατευθείαν συμβολική μετάφραση ενός οργανικού ερεθίσματος - δευτερογενής συμβολισμός. Από τη 1 η ως την 6 η κατηγορία, υπάρχει ονειρικός συμβολισμός σε μια σειρά σταδίων μεταξύ απλών, πρωτογενών συμβόλων και δευτερογενών ή ασυνείδητων συμβόλων που γίνονται όλο και πιο πολύπλοκα [29]. Σχολιάζοντας τις απόψεις του Freud και του Jung αναφέρει «Όσο πιο πρωτόγονη μια κοινωνία τόσο πιο διαρκής είναι η επίδραση της παιδικής σκέψης στην ανάπτυξη του ατόμου. Υιοθετούμε την άποψη του Jung, την κεντρική ιδέα της πρωτογενούς συμβολικής σκέψης, ανεξάρτητα από μηχανισμούς απώθησης και λογοκρισίας. Χρωστάμε στον Freud για τον καθορισμό του προβλήματος του ασυνείδητου συμβολισμού στο πεδίο της ατομικής εξέλιξης. Αν αφήσουμε την ιδέα της παραμόρφωσης, το όνειρο συμβολισμού μπορεί, χάριν του αληθινά πρωτογενούς χαρακτήρα της παιδικής σκέψης, να αποκτήσει τον ίδιο βαθμό γενικότητας που ο Jung βρήκε στην υπόθεσή του για το συλλογικό ασυνείδητο» [29]. Ο Jones αναφέρει ότι ο Piaget αποδίδει στο όνειρο και κάποιες προσαρμοστικές λειτουργίες, π.χ. τα ζώα στα παιδικά όνειρα, όπου οι άνθρωποι δεν μπορούν να πάρουν εύκολα ρόλους στην άποψη των παιδιών και να κατανοηθούν σε αυτούς τους ρόλους ξεχωριστά από τις άλλες λειτουργίες τους. Τα ζώα είναι πιο κατάλληλα να αναπαραστήσουν τους προβληματισμούς των παιδιών με τρόπο που προωθεί τη διαφοροποίησή τους και κατανόηση του κόσμου γι αυτό εμφανίζονται τόσο συχνά στις ιστορίες και τα όνειρα «γιατί ο εγωκεντρι- 23

24 σμός κάνει αδύνατη τη συνείδηση του εγώ και ο μόνος τρόπος που οι συναισθηματικές αφομοιώσεις μπορούν να συνειδητοποιηθούν είναι με την ενσωμάτωση εικόνων ως υποστήριξη» [30]. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, οι Kleitman, Aserinsky και Dement, από την αναφερόμενη ως Σχολή του Σικάγο, διαφοροποίησαν το στάδιο ύπνου REM (Rapid Eye Movements) ή D-state, το οποίο συνέδεσαν με την εμφάνιση ονείρων. Ο ύπνος REM σε νευροφυσιολογικό επίπεδο αντιστοιχεί με κύματα ηλεκτρικής διέγερσης από την γέφυρα (δικτυωτό σχηματισμό) προς ανώτερες δομές του φλοιού του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένων των σχετικών με την όραση και τις οφθαλμικές κινήσεις (Pontogeniculo-occipital - PGO δραστηριότητα) και τον συνειρμικό φλοιό, αποθήκη μνημονικών ιχνών - αναμνήσεων [31 32]. Η REM περίοδος αποτελεί το περίπου 55-80% της συνολικής διάρκειας ύπνου στα νεογνά και περίπου το 40% στα βρέφη. Σε ηλικία 3-4 ετών παρατηρείται μια αλλαγή στα πρότυπα ύπνου, ο REM ύπνος μειώνεται, περίπου στο 20%, και αναπτύσσονται διαφοροποιήσεις μεταξύ των πρώτων και τελευταίων περιόδων ύπνου νωρίς τη νύχτα κυριαρχεί ο ύπνος σταδίου 4 και οι REM περίοδοι είναι σύντομες ενώ αργότερα (προς το πρωί) αυξάνεται η διάρκειά τους. Στην εφηβεία η REM φάση είναι περίπου το 18,5% της διάρκειας του ύπνου, στην 3 η δεκαετία αυξάνεται στο 25% ενώ αργότερα σταδιακά μειώνεται [31]. Ο Jouvet αναφέρεται σε διάφορες νευροβιολογικές υποθέσεις για τη λειτουργία του ονείρου: το «όνειρο - φρουρός» που κάνει τον ύπνο περιοδικά ελαφρύ, ώ- στε να επιτρέψει την επιβίωση σε ένα εχθρικό περιβάλλον, το όνειρο που μετατρέπει τη βραχύχρονη μνήμη σε μακρόχρονη, που διευκολύνει ή εμποδίζει τις μεταβιβάσεις μεταξύ δεξιού - αριστερού ημισφαιρίου, το επιφαινόμενο όνειρο χωρίς ενδιαφέρον (όπως «τα φαντάσματα» κατά την εγρήγορση), το όνειρο που διαγράφει τις πληροφορίες χωρίς ενδιαφέρον το όνειρο-λήθη [32]. Από μελέτες σε γάτες, διαπίστωσε την ύπαρξη REM ύπνου και συμπεριφορές που θα μπορούσαν να υποδηλώνουν όνειρα στα θηλαστικά. Θεωρεί ότι υπάρχει μια αντιστρόφως ανάλογη σχέση νευρογένεσης και παράδοξου ύπνου και στη φυλογένεση και στην οντογένεση γιατί α) ο παράδοξος ύπνος δεν υπάρχει, ή έχει πολύ μικρή διάρκεια, στα ποικιλόθερμα, στα οποία η νευρογένεση εξασφαλίζει τον γενετικό προγραμματισμό του εγκεφάλου σε όλη τη διάρκεια της ζωής και β) ο παράδοξος ύπνος παίρνει τα ηνία του σεισμικού ύπνου, ανάλογα με την εξαφάνιση της νευρογένεσης, στη διάρκεια της μεταγεννητικής εξέλιξης των θηλαστικών [32 33]. Με βάση έρευνες σε διδύμους και την ομοιότητα της οργάνωσης των οφθαλμικών κινήσεων στους μονοζυγώτες σε σχέση με τους ετεροζυγώτες διδύμους υποστηρίζει ότι η γενετική μνήμη κάθε ατόμου εκφράζεται στη διάρκεια του ονείρου. Φαίνεται ότι ο παράδοξος ύπνος συνδέεται με ένα είδος γενετικής μνήμης και τα εγγενή χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Το όνειρο, ως φύ- 24

25 λακας και περιοδικός προγραμματιστής του κληρονομικού τμήματος της προσωπικότητας, είναι πιθανό να παίζει έναν ρόλο στις συνδέσεις και την ποικιλία των συνδυασμών δημιουργώντας καινούργιες δομές σκέψης που επιτρέπουν την αφομοίωση νέων γεγονότων. Τα περίπου 100 λεπτά ονείρου παίζουν πρωταρχικό ρόλο στα πρώτα χρόνια της ζωής, ισοδυναμούν με μια ενδογενή γενετική μάθηση που σβήνει ή ενισχύει την επιγενετική μάθηση κατά την εγρήγορση. Καταλήγει στην υπόθεση ότι μια από τις λειτουργίες του παράδοξου ύπνου είναι ο επαναληπτικός γενετικός προγραμματισμός του εγκεφάλου. Η περιοδική ονειρική δραστηριότητα αντιπροσωπεύει τον επαναληπτικό προγραμματισμό των λεπτών ασυνείδητων αντιδράσεων που είναι υπεύθυνες για την προσωπικότητα και τις διαφορές της συμπεριφοράς ανάμεσα στα άτομα που υπόκεινται στις ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες [32 33]. Για αρκετά χρόνια επικρατούσε η άποψη ότι το όνειρο συνδέεται με τον ύπνο REM οι αναφερόμενοι ως θεωρητικοί του στελέχους (Hobson κ.α.) θεωρούσαν κυρίαρχο το ρόλο του ύπνου REM και της διέγερσης του στελέχους στη γένεση του ονείρου. Σύμφωνα με την «υπόθεση ενεργοποίησης σύνθεσης» (activation-synthesis), με κυριότερους εκπροσώπους τους Hobson και McCarley, τυχαία και διάσπαρτα σήματα διέγερσης από τη γέφυρα προς ανώτερες εγκεφαλικές δομές κατά τον ύπνο REM δημιουργούν ονειρικές εικόνες που από μόνες τους δεν έχουν νόημα αλλά κατά την εγρήγορση γίνεται μια σύνθεση σε αφήγηση - ιστορία [34-36]. Με βάση άλλες μελέτες διατυπώθηκαν απόψεις που θεωρούσαν σημαντική την εμπλοκή διαφόρων εγκεφαλικών δομών που σχετίζονται με το συναίσθημα, τη μνήμη και τις χωρο-οπτικές ικανότητες [34 36]. Ο Solms μελέτησε ασθενείς με εγκεφαλικές βλάβες και τις αλλαγές που είχαν στη συχνότητα και φύση του ονείρου για κάποια περίοδο. Διαπίστωσε την παροδική ή μόνιμη απουσία ονείρων σε ασθενείς χωρίς βλάβες του στελέχους και διατήρηση του ύπνου REM, άρα ο ύπνος REM δεν αρκεί για το όνειρο. Παρατήρησε επίσης ότι τα νευρωνικά κυκλώματα του φλοιού, π.χ. αυτά που συνδέονται με την χωρο-οπτική αναπαράσταση (εδράζονται κυρίως στους βρεγματικούς λοβούς) είναι σημαντικά για το όνειρο, καθώς βλάβες στις περιοχές αυτές συνδέονταν με παροδική ή μόνιμη απουσία ονείρων. Σε άλλες μελέτες διαπιστώθηκε ύπαρξη επαναληπτικών εφιαλτών σε ασθενείς με βλάβες των κροταφικών λοβών (και κροταφική επιληψία), η επίδραση αντιεπιληπτικών φαρμάκων στη μείωση των ε- φιαλτών και η διέγερση της ονειρικής δραστηριότητας με χρήση αλκαλοειδών και ντοπαμίνης (Solms). Απεικονιστικές μελέτες (ΡΕΤ) του Panksepp κατά τον ύπνο REM έδειξαν αυξημένη ενεργοποίηση εγκεφαλικών δομών που σχετίζονται με την όρεξη και συμπεριφορές αναζήτησης [34 36]. Πιθανόν η διέγερση περιοχών που συνδέονται με το συναίσθημα, ειδικά το φόβο σε τραυματικές καταστάσεις και εφιάλτες, και των μνημονικών δικτύων - αποθηκών μνήμης (περιοχές του κροταφικού λοβού, αμυγδαλής και μεταιχμιακού συστήματος) παίζει σημαντικό ρόλο στην έναρξη - γένεση του ονείρου. Οι 25

26 δομές του εγκεφαλικού φλοιού που συνδέονται με την χωρο-οπτική αναπαράσταση (π.χ. βρεγματικοί λοβοί) και τις συνειρμικές λειτουργίες ίσως παίζουν ρόλο στην διαμόρφωση του ονειρικού περιεχομένου [34 36]. Οι απόψεις του Foulkes Ο Foulkes διαφοροποιεί το «όνειρο Α» ως ακούσια συνειδητή νοητική εμπειρία στη διάρκεια του ύπνου ή αμέσως μετά την αφύπνιση και το «όνειρο Β» όπου οι καθημερινές αφηγήσεις για τις εμπειρίες στον ύπνο, περισσότερο ή λιγότερο ακριβείς, διαμορφώνονται από την τρέχουσα κατάσταση του ατόμου στην εγρήγορση, σχετίζεται με το προσωπικό και διαπροσωπικό πλαίσιο (στάση του ακροατή) [37]. Το όνειρο Α και Β αντιστοιχούν σε δύο φαινόμενα και δύο προσεγγίσεις στην έρευνα: α) στην παρατήρηση στο εργαστήριο, που είναι σημαντική για τον ψυχολόγο και τον βιολογικό ερευνητή και σχετική με τη μελέτη της λειτουργίας και ωρίμανσης της νόησης του παιδιού κατά τη διάρκεια του ύπνου, και β) στην πλευρά των κοινωνικών - ανθρωπιστικών επιστημών και της ψυχανάλυσης που ερευνούν το όνειρο ως συμβολικό φορέα προσωπικών και κοινωνικών αναγκών και αξιών [37]. Το όνειρο δεν είναι μια αυτοματοποιημένη οπτική - αντιληπτική διαδικασία, είναι σύνθεση όπου εμπλέκονται υψηλού επιπέδου γνωστικές διεργασίες. Δεν είναι «δεδομένο», αναπτύσσεται σε αναμενόμενα στάδια και προϋποθέτει ικανότητες που δεν υπάρχουν στη βρεφική ηλικία και αναπτύσσονται στα προσχολικά και πρώτα σχολικά χρόνια. Συνδέεται με την προσομοίωση - φαντασίωση μιας νέας πραγματικότητας χωρίς την υποστήριξη τρεχόντων αισθητηριακών δεδομένων. Πιθανόν να υπάρχουν κι άλλες συνειδητές μορφές νοητικής δραστηριότητας (αισθήσεις ή αντιλήψεις) στη διάρκεια του ύπνου που δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν όνειρα, π.χ. η non-rem νόηση μοιάζει περισσότερο με σκέψη. Η δημιουργία ονείρου ακολουθεί μια σειρά από την non-rem φάση (μεγαλύτερης διάρκειας στην αρχή της νύχτας) προς το πιο γνήσιο όνειρο της RΕΜ φάσης προς το πρωί [37]. Υποστηρίζει την σύνδεση γνωστικής ανάπτυξης και ονείρου αντίθετα στην ά- ποψη ότι υπάρχει ονειρική φαντασία ακόμη από τη βρεφική ηλικία αλλά τα παιδιά δεν τη συνειδητοποιούν ή υπάρχει ανωριμότητα λόγου και προσοχής στην αφήγηση. Τα παιδιά που ανακαλούν όνειρα συχνά δεν έχουν καλύτερη μνήμη, λεξιλόγιο, περιγραφικές ικανότητες, έχουν μόνο καλύτερες χωροοπτικές ικανότητες. Έφηβοι και ενήλικες που δεν ονειρεύονται (ή ονειρεύονται σπάνια) δεν παρουσιάζουν ελλείμματα στη μνήμη ή τις λεκτικές ικανότητες αλλά μόνο στις χωρο-οπτικές ικανότητες, δεν υπάρχει δηλαδή έλλειμμα στην ανάκληση ή περιγραφή αλλά στην κατασκευή - γένεση του ονείρου. Συμπεραίνει ότι η συνειδητότητα είναι απαραίτητη για τη μετέπειτα ανάκληση των γεγονότων του ονείρου αλλά δεν αρκεί μόνη της [37]. 26

27 Ο Foulkes αναφέρει τρεις απαραίτητες συνθήκες για το όνειρο, την φλοιϊκή (φυσιολογική) και γνωστική (ψυχολογική) ενεργοποίηση, τον αποκλεισμό των εξωτερικών ερεθισμάτων και την εγκατάλειψη του εκούσιου ελέγχου εαυτού - σκέψης - ιδεασμού. Κατά την δημιουργία του ονείρου γίνεται μια ταυτόχρονη ενεργοποίηση μονάδων μνήμης και γνώσης που δεν είναι στενά συνδεδεμένες στην εγρήγορση και των οποίων οι νευρικές αναπαραστάσεις στον εγκέφαλο επίσης δεν συνδέονται. Και τα παιδικά όνειρα έχουν την ιδιότητα να εικονοποιούν μαζί αναπαραστάσεις εμπειρίας και γνώσης που δεν ταιριάζουν στην εγρήγορση και δεν είναι αποθηκευμένες μαζί στη μνήμη τα όνειρα είναι καινούργια αλλά έχουν και οργάνωση, συνοχή. Διαφωνεί με την άποψη (Hobson κ.α.) ότι οι πηγές του ονείρου είναι τυχαίες, «χαοτικά σήματα» που προέρχονται από το στέλεχος. Υποστηρίζει ότι τα ενεργοποιημένα φλοιϊκά αναπαραστατικά δίκτυα παρά η υποφλοιϊκή διέγερση, καθορίζουν το περιεχόμενο του συνειδητού ιδεασμού καθώς η διαταραχή της ονειρικής εμπειρίας συνδέεται με βλάβες του φλοιού και όχι του στελέχους και του ύπνου RΕΜ (παραθέτει και τις προαναφερθείσες μελέτες του Solms) [37]. Οι πηγές των ονείρων είναι διάχυτες και μη προβλέψιμες, λ.χ. δεν μπορούμε να προβλέψουμε, από το τι σκέφτεται κάποιος πριν κοιμηθεί, τι θα ονειρευτεί μετά. Ωστόσο, τα θέματα ονείρου και σκέψης πριν τον ύπνο είναι παρόμοια και μερικές από τις σκέψεις εικονοποιούνται στο όνειρο. Το ότι δεν μπορούμε να προβλέψουμε δεν σημαίνει ότι τα όνειρα είναι τυχαία ή οι πηγές τους χωρίς οργάνωση. Προέρχονται από οργανωμένες και με νόημα περιοχές ενδιαφέροντος, απλώς είναι διαφορετική η ατζέντα επιλογής πηγών μεταξύ νόησης στην εγρήγορση και στο όνειρο [37]. Το όνειρο συνδέεται με παραγωγή νέων οργανώσεων εμπειρίας, με μια «πραγματική» δημιουργικότητα μεταξύ δύο άκρων ενός συνεχούς αλληλεπίδρασης πηγών προέλευσης και ενσωμάτωσης, μεταξύ ενός ονείρου τελείως αποδιοργανωμένου, χωρίς αίσθηση συνοχής των πηγών, και του πολύ οργανωμένου ονείρου που φαίνεται να έχει φύγει από τις πηγές του, να είναι μια αφήγηση - παραμύθι συνήθως υπάρχει μίξη των δύο [37]. Ο Foulkes υποστηρίζει ότι το όνειρο είναι ένας δείκτης της συνείδησης στην εγρήγορση αλλά μπορεί και να μην έχει κάποιον ιδιαίτερο σκοπό, «απλώς συμβαίνει να ονειρευόμαστε», και καταλήγει ότι «δεν επιτυγχάνουμε τη συνείδηση για να μπορούμε να ονειρευτούμε, ονειρευόμαστε επειδή έχουμε πετύχει συνείδηση». Κατά την γνώμη του, ο καλύτερος τρόπος για να εξετάσουμε την ανάπτυξη της συνείδησης είναι οι αναφορές ονείρων των παιδιών στο εργαστήριο. Περιγράφοντας αν έχουν βιώσει ένα όνειρο, τα παιδιά μας λένε αν είναι ικανά να προσομοιάσουν την πραγματικότητα από πληροφορίες μέσα στο γνωστικό σύστημα. Από τις αναφορές των παιδιών σε συνθήκες υψηλής φλοιϊκής και γνωστικής διέγερσης (RΕΜ) μαθαίνουμε ότι η συνείδηση είναι μια αργά αναπτυσσόμενη διαδικασία [37]. 27

28 Ο Domhoff συμφωνεί γενικά με τις θέσεις του Foulkes και, με βάση νευροβιολογικές μελέτες και αναλύσεις αναφορών ονείρων σε μεγάλες ομάδες ανθρώπων, προτείνει μια «Νέα νευρογνωστική θεωρία για το όνειρο» [34]. Πολλοί σύγχρονοι ερευνητές με γνωστική προσέγγιση αναφέρονται στις θεωρητικές του απόψεις και χρησιμοποιούν τις μεθόδους ανάλυσης που προτείνει για τις αναφορές ονείρων. Υποστηρίζει ότι τα όνειρα των μικρών παιδιών δεν επιβεβαιώνουν διάφορες θεωρίες, όπως π.χ. των «θεωρητικών του στελέχους». Η άποψη (των Hunt, Hobson κ.α.) ότι τα μικρά παιδιά ονειρεύονται με τον ίδιο τρόπο με τους ενήλικες και απλώς δεν μπορούν να εκφράσουν λεκτικά την εμπειρία δεν ευσταθεί [34 35]. Τα όνειρα των μικρών παιδιών είναι υποτυπώδη και στατικά, όπως και των ενηλίκων με βλάβες του οπτικού-συνειρμικού φλοιού, παρά την ύπαρξη RΕΜ ύπνου. Η μυελίνωση των βρεγματικών λοβίων γίνεται μετά τα 5-7 χρόνια (Solms), μετά από αυτή την ηλικία ωριμάζουν οι χωρο-οπτικές ικανότητες οι οποίες συσχετίζονται με τη συχνότητα ανάκλησης ονείρων, η πλήρης ανάπτυξη του ονείρου συμβαίνει μετά την ηλικία 7 ετών. Όταν πια υπάρχει η ικανότητα δημιουργίας ονείρων, αρχίζει να υπάρχει συσχέτιση των λεκτικών ικανοτήτων με την έκταση και αφήγηση ονείρων. Μετά τα 11-13, στην εφηβεία, αφού υ- πάρχει αρκετή γνωστική ανάπτυξη, το περιεχόμενο αντανακλά τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και τις διαφορές φύλου (παραθέτει τους Trupin και Foulkes). Η ανάπτυξη του ονείρου συμβαδίζει με την γνωστική ανάπτυξη [34]. Σύμφωνα με τον Domhoff, το όνειρο χαρακτηρίζεται από την «αρχή της συνέχειας» με την εγρήγορση, συνδέεται με τις γνωσίες του ατόμου, την αντίληψη για τον εαυτό του και τους άλλους, και χρησιμοποιεί τις ίδιες «πρωταρχικές» μεταφορές και γνωστικά πλαίσια όπως η σκέψη στην εγρήγορση. Ωστόσο φαίνεται να λειτουργεί και η «αρχή της επανάληψης» αναφέρονται ως παραδείγματα τα σταθερά θέματα ονείρων σε όλη τη ζωή, όπως καταγράφονται σε ημερολόγια, και οι μετατραυματικοί εφιάλτες που πιθανόν αντανακλούν προσκόλληση στο παρελθόν και σε αρνητικές αναμνήσεις αποθηκευμένες σε συστήματα ρύθμισης του συναισθήματος και της μνήμης (παραθέτει τους Hartmann και Solms) [34]. Το όνειρο είναι αναπτυξιακό γνωστικό επίτευγμα που εξαρτάται από την ωρίμανση και διατήρηση συγκεκριμένων νευρωνικών δικτύων του εγκεφάλου, η έξοδος των οποίων καθοδηγείται από την αρχή της συνέχειας, τα τρέχοντα προσωπικά ενδιαφέροντα στην εγρήγορση, και την αρχή της επανάληψης με ρίζες σε συναισθηματικές εμπειρίες και εκκρεμότητες του παρελθόντος [34]. Σύμφωνα με τον Revonsuo και την «θεωρία της προσομοίωσης απειλής» (Threat simulation theory), η βιολογική και εξελικτική λειτουργία του ονείρου είναι η ρεαλιστική προσομοίωση απειλητικών γεγονότων κατά τη διάρκεια του ύπνου και οι επαναλαμβανόμενες δοκιμές των νευρο-γνωστικών μηχανισμών που εμπλέκονται στην αντίληψη και αποφυγή της απειλής. Υπάρχει εκλεκτικότητα, καθώς κάποιες εμπειρίες αντιπροσωπεύονται περισσότερο στο περιεχό- 28