ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΣΑΚΙΡΙΔΟΤ ΜΑΡΙΑ «ΠΑΡΑΣΑΕΙ ΜΟΤΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΜΕ ΚΙΘΑΡΑ ΚΑΣΑ ΣΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ ΣΗΝ ΚΛΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΦΟΛΗ ΥΙΛΟΟΥΙΚΗ ΣΜΗΜΑ ΙΣΟΡΙΑ - ΑΡΦΑΙΟΛΟΓΙΑ ΣΟΜΕΑ ΚΛΑΙΚΗ ΑΡΦΑΙΟΛΟΓΙΑ ΣΑΚΙΡΙΔΟΤ ΜΑΡΙΑ ΚΤΡΙΑ ΜΕΣΑΠΣΤΦΙΑΚΗ ΕΡΓΑΙΑ «ΠΑΡΑΣΑΕΙ ΜΟΤΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΜΕ ΚΙΘΑΡΑ ΚΑΣΑ ΣΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ ΣΗΝ ΚΛΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ» Επιβλέπων Καθηγητής : Εμ. Βουτυράς Θεσσαλονίκη 2011

2 Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 1 Πρόλογος... 2 Γενική εισαγωγή Μουσικοί Αγώνες ημασιολογική ανάλυση του όρου «αγών». Διαχωρισμός των μουσικών αγώνων σε ιστορικούς και μυθικούς Ιστορικοί Μουσικοί Αγώνες Εισαγωγή Αγώνες χωρίς μουσικά όργανα Αγώνες με μουσικά όργανα Αγώνες των αοιδών με συνοδεία μουσικών οργάνων Ιεροί μουσικοί αγώνες Μυθικοί Μουσικοί Αγώνες Εισαγωγή Οι μουσικοί αγώνες του Απόλλωνα Οι μουσικοί αγώνες των Μουσών, των ειρήνων και των Μαινάδων Ο μουσικός αγώνας του Ελικώνα με τον Κιθαιρώνα υμπεράσματα Η απεικόνιση των κιθαριστών και των κιθαρωδών στην ελληνική τέχνη της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής Εισαγωγή Ερμηνευτική προσέγγιση στην εικονογραφία των ιστορικών μουσικών αγωνιστικών παραστάσεων κιθαριστικής και κιθαρωδίας κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή Ερμηνευτική προσέγγιση στην εικονογραφία των μυθικών μουσικών αγωνιστικών παραστάσεων κιθαριστικής και κιθαρωδίας κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή υμπεράσματα Η κιθάρα στην αρχαϊκή και την κλασική εποχή Εισαγωγή Η κιθάρα στην αρχαία ελληνική τέχνη υμπεράσματα Γενικά συμπεράσματα Κατάλογος μνημείων Πίνακες Προέλευση πινάκων υντομογραφίες - Βιβλιογραφία

3 Πρόλογος τόχοι της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των ιστορικών και των μυθικών μουσικών αγωνιστικών παραστάσεων κιθαριστικής και κιθαρωδίας της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής και η εξέταση της μορφολογίας της κιθάρας με βάση τα στοιχεία που προκύπτουν από τις μουσικές αυτές αγωνιστικές παραστάσεις. Για να πραγματοποιηθεί η προσέγγιση των προαναφερθέντων θεμάτων, θεωρήθηκε σημαντικό να γίνει αναλυτική αναφορά στους ιστορικούς και τους μυθικούς μουσικούς αγώνες της αρχαιότητας, οι οποίοι διέφεραν ως προς την αφορμή, την εκτέλεση και το αποτέλεσμα. Η βασικότερη διαφορά τους, όμως, έγκειται στα ίδια τα πρόσωπα που συμμετείχαν σε αυτούς, καθώς στους μυθικούς αγώνες αυτά είναι μυθικά και στους ιστορικούς υπαρκτά 1. Η εργασία αποτελείται από τρεις θεματικές ενότητες. Αυτές περιλαμβάνουν επιμέρους κεφάλαια με εισαγωγή και συμπεράσματα, ώστε το περιεχόμενο της καθεμιάς να γίνεται κατανοητό χωρίς άμεση αναφορά σε στοιχεία των υπόλοιπων θεματικών κύκλων. την πρώτη θεματική ενότητα, που τιτλοφορείται Μουσικοί αγώνες, επιχειρούνται η σημασιολογική ανάλυση του όρου «αγών» και ο διαχωρισμός των μουσικών αγώνων σε ιστορικούς και μυθικούς, ενώ επιτυγχάνεται και η κατάταξη των εν λόγω αγώνων σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει τους αγώνες που διεξάγονταν χωρίς την παρουσία των μουσικών οργάνων, η δεύτερη τους αγώνες στους οποίους η παρουσία των μουσικών οργάνων ήταν απαραίτητη, ενώ στην τελευταία κατηγορία εντάσσονται οι αγώνες των αοιδών, οι οποίοι τραγουδούσαν συνοδευόμενοι με αυλό ή αυτοσυνοδευόμενοι με κιθάρα 2. Σέλος, στην ενότητα αυτή μελετώνται οι μουσικοί αγώνες που διοργανώνονταν από τον 8 ο αι. 3 έως και τη ρωμαϊκή εποχή στα αρχαία ελληνικά ιερά, ενώ διερευνάται και η διεξαγωγή των ιστορικών και των μυθικών αγώνων κιθαριστικής και κιθαρωδίας. Η δεύτερη θεματική ενότητα είναι αφιερωμένη στην ερμηνευτική προσέγγιση των ιστορικών και των μυθικών αγωνιστικών παραστάσεων κιθαριστικής και κιθαρωδίας, που κοσμούν τα μνημεία του καταλόγου της παρούσας εργασίας. Πρόκειται για αττικά, κατωιταλιωτικά και ετρουσκικά αγγεία της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής, καθώς και για τη «Βάση της Μαντίνειας» του Πραξιτέλη, το μοναδικό μνημείο γλυπτικής του καταλόγου. Ο τελευταίος παρατίθεται, όπως και οι εικόνες των εξεταζόμενων μνημείων, στο τέλος της εργασίας. την τρίτη θεματική ενότητα μελετάται η μορφολογία της κιθάρας, όπως προκύπτει από τα μνημεία του καταλόγου μας. Απαραίτητη θεωρήθηκε και μία γενική εισαγωγή περί της σημασίας και του ρόλου της μουσικής στην αρχαία Ελλάδα, καθώς και ένα κεφάλαιο με τα γενικά συμπεράσματα, όπου επιχειρείται ένας συγκερασμός των πορισμάτων των τριών προαναφερθεισών ενοτήτων της συγγραφικής αυτής απόπειρας. Πηγή άντλησης πληροφοριών αποτελούν καταρχήν οι φιλολογικές πηγές και τα μνημεία του καταλόγου της εν λόγω μελέτης. Για κανένα από αυτά τα 1 Zschätzsch 2002, Zschätzsch 2002, Από εδώ και στο εξής σε όλες τις χρονολογίες της εργασίας δεν προστίθεται η ένδειξη π.φ., για να αποφευχθούν οι επαναλήψεις.

4 μνημεία, τα οποία παρουσιάζονται στον κατάλογο με χρονολογική σειρά, δε δίνονται στοιχεία για τις συνθήκες που βρέθηκαν. Καταγράφεται, ωστόσο, η προέλευσή τους, καθώς και διάφορα άλλα στοιχεία που τα προσδιορίζουν, όπως οι διαστάσεις τους. Επίσης, για κάθε μνημείο γίνεται μία σύντομη περιγραφική παρουσίαση, ενώ δεν απουσιάζουν και οι βιβλιογραφικές αναφορές, που αποβλέπουν στην πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη για το κάθε μνημείο του καταλόγου. τη βιβλιογραφία προτάσσονται οι παραπομπές στους καταλόγους του J. Beazley και στο συλλογικό έργο Corpus Vasorum Antiquorum, αν υπάρχουν, καθώς και οι παραπομπές στους καταλόγους του A. Trendall. ημαντικές μελέτες, οι οποίες αποτέλεσαν πηγή άντλησης πληροφοριών και παρέπεμψαν με τις βιβλιογραφικές τους αναφορές σε άλλα πονήματα, πολύτιμα για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας, είναι η Verwendung und Bedeutung griechischer Musikinstrumente in Mythos und Kult της Zschätzsch A. (2002), η Αρχαία ελληνική μουσική του West M. ( ) και η Ιερά και αγώνες στην αρχαία Ελλάδα: Ολυμπία, Δελφοί, Ισθμία, Νεμέα, Αθήνα του Βαλαβάνη Π. (2004). Η μονογραφία του Σιβέριου Μ., Περίκλεια Παναθήναια. Ένας κρατήρας του Ζ. του Μονάχου 2335 (1989), η μελέτη της Kotsidu H., Die musischen Agone der Panathenäen in archaischer und klassischer Zeit: eine historisch - archäologische Untersuchung (1991), το άρθρο του Shapiro H., ʺMousikoi Agones. Music and Poetry at the Panathenaiaʺ, στο Neils J., Goddess and Polis. The Panathenaic Festival in ancient Athens (1992), η διδακτορική διατριβή της Κεφαλίδου Ε., Νικητής. Εικονογραφική μελέτη του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού (Πανεπ. Θεσσαλονίκης 1996), τα δύο άρθρα του Schauenburg K., ʺMarsyasʺ στο RM 65 (1958) και ʺHerakles Musikosʺ στο JdI 94 (1979), και οι μελέτες Greek Vases in the National Gallery of Victoria του Trendall A. (1978) και Herakles - Herkules των Wünsche R. και Brinkmann V. (2003) κρίθηκαν χρήσιμα για την ερμηνευτική εικονογραφική προσέγγιση των ιστορικών και των μυθικών μουσικών αγώνων. Επίσης, ένα γενικό έργο περί της αρχαίας ελληνικής μουσικής, που βοήθησε σημαντικά την πορεία της έρευνας, ήταν η Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής του Μιχαηλίδη. ( ), ενώ το Stringed Instruments of Ancient Greece των Maas M. και Snyder J. M. (1989) αποτέλεσε βασικό εγχειρίδιο για τη μελέτη της μορφολογίας της αρχαίας κιθάρας. Πολύτιμη βοήθεια για τη συλλογή των μνημείων του καταλόγου της παρούσας εργασίας μού παρείχε η έγκριση πρόσβασης στα δεδομένα της ψηφιακής βάσης ΜΙΣΟ του Αρχείου Μουσικής Εικονογραφίας και Υιλολογικών Πηγών του Σμήματος Μουσικών πουδών της χολής Καλών Σεχνών του Α.Π.Θ. από την καθηγήτρια του Σμήματος Μουσικών πουδών κα Αλεξάνδρα Γουλάκη- Βουτυρά, την οποία και ευχαριστώ θερμά. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα Αντωνία Ρουμπή και το προσωπικό του Αρχείου, οι οποίοι με την καθοδήγησή τους διευκόλυναν τη διερεύνηση στα περιεχόμενα της βάσης δεδομένων ΜΙΣΟ. Η υποτροφία του Προγράμματος «Έρασμος» της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2010) μου έδωσε τη δυνατότητα να δω από κοντά όσα από τα εξεταζόμενα μνημεία της παρούσας εργασίας φυλάσσονται στα μουσεία του Βερολίνου, καθώς και να μελετήσω τις απαραίτητες πηγές στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου του Humboldt. Η συγγραφή αυτής της μελέτης θα ήταν αδύνατη δίχως τη συμβολή του καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας κ. Εμμανουήλ Βουτυρά, ο οποίος και ανέλαβε την εποπτεία της. Σον ευχαριστώ τόσο για τη σωστή καθοδήγηση, όσο

5 και για τη βοήθεια που αφειδώς μου προσέφερε σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησής της απαντώντας στις ερωτήσεις μου. Σέλος, θα ήταν παράλειψη να μην εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς τους γονείς μου, που χωρίς την ηθική και την οικονομική τους συμπαράσταση δε θα είχε ολοκληρωθεί η εν λόγω μελέτη.

6 Γενική εισαγωγή Μέχρι και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα οι γνώσεις των ερευνητών του ελληνικού πολιτισμού σε ό,τι αφορά την αρχαία ελληνική μουσική ήταν περιορισμένες, με αποτέλεσμα να επικρατεί η άποψη ότι τα επιτεύγματα της μουσικής στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν ισότιμα με αυτά της ποίησης, του θεάτρου, της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής. Η μελέτη, όμως, των φιλολογικών και των αρχαιολογικών μαρτυριών έριξε άπλετο φως στη λανθασμένη αυτή αντίληψη και το αποτέλεσμα της έρευνας των διαφορετικών αυτών πηγών και των μεταξύ τους συσχετισμών έδωσε μία πιο ξεκάθαρη εικόνα για τη φύση και τη σημασία της αρχαίας ελληνικής μουσικής 4. Καθοριστικής σημασίας για τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής μουσικής είναι οι μαρτυρίες της αρχαιολογίας και της τέχνης σε συνδυασμό με τις αναρίθμητες μνείες για αυτή στην ελληνική γραμματεία από τον 8 ο αι. και εξής 5. Επίσης, σημαντικές πηγές πληροφοριών αποτελούν η εθνομουσικολογική γνώση άλλων πολιτισμών 6, ιδίως των ανατολικών από το Δούναβη ως την Ινδονησία, και τα απόλυτα αναγνώσιμα κατάλοιπα της αρχαίας μουσικής σημειογραφίας, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά πραγματικές μουσικές παρτιτούρες 7. Οι παρτιτούρες, άμεσα τεκμήρια της αρχαίας ελληνικής μουσικής, αν και σώζονται κυρίως αποσπασματικά, αποδεικνύουν ότι οι Έλληνες ήδη από τις αρχές του 5 ου αι. χρησιμοποιούσαν δύο συστήματα μουσικής γραφής, ένα για τη φωνητική και ένα για την οργανική μουσική 8. Όμως, αυτές οι σημειογραφίες, ενώ διαβάζονται απόλυτα ως προς τους φθόγγους και το ρυθμό τους χάρη στους πίνακες του Αλύπιου, ενός θεωρητικού της μουσικής του 4 ου αι. μ.φ., δε βοηθούν ικανοποιητικά την έρευνα, διότι δε σημειώνονται σε αυτές βασικές λεπτομέρειες, όπως η ενοργάνωση, τα ποικίλματα και το ήθος της εκτέλεσης 9. Ψστόσο, μία άμεση προσέγγιση της αρχαίας ελληνικής μουσικής μπορεί να επιτευχθεί με τη βαθύτερη γνώση της βυζαντινής και της ελληνικής δημοτικής μουσικής, καθώς αυτές παρουσιάζουν μεταξύ τους μερικά πολύ χαρακτηριστικά κοινά στοιχεία, τα οποία επιτρέπουν, έστω και τμηματικά, την κατανόηση του κόσμου των χαμένων ήχων της αρχαίας ελληνικής μουσικής Παπαϊωάννου 1985, Αναλυτικά για τις μουσικές αναφορές στην ελληνική γραμματεία και την εξειδικευμένη συγγραφή με θέμα τη μουσική βλ. West , Η αρχαία ελληνική μουσική είχε περισσότερα κοινά στοιχεία με τη μουσική των ανατολικών πολιτισμών παρά με αυτή του δυτικού κόσμου βλ. Παπαϊωάννου 1985, χετικά με την έρευνα της αρχαίας ελληνικής μουσικής σημειογραφίας βλ. Παπαϊωάννου 1985, 36 West , Bélis 1985, Για έναν κατάλογο των σωζόμενων μουσικών τεκμηρίων της αρχαίας ελληνικής μουσικής από την κλασική έως και τη ρωμαϊκή εποχή βλ. West , Βέβαια, στο συγκεκριμένο κατάλογο περιλαμβάνονται κυρίως μουσικά τεκμήρια της ύστερης ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου, ώστε να μη μπορεί να μελετηθεί σε μεγάλο βαθμό η μουσική της κλασικής εποχής βλ. West , 10. ημαντική αρχαιολογική μαρτυρία για τη μουσική σημειογραφία της κλασικής εποχής αποτελεί το μελανόμορφο επίνητρο του Ζ. της απφούς. το αγγείο αυτό, το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 5 ου αι., οι χωρίς νόημα συλλαβές - νότες «ΣΟΣĒ ΣΟΣΟΣΕ» πιθανότατα αναπαριστούν τα σαλπίσματα της εικονογραφημένης Αμαζόνας βλ. Bélis 1985, 13-5, εικ. 16 West , 168, Παπαϊωάννου 1985, 37 West , Αναλυτικότερα για τους πίνακες του Αλύπιου, οι οποίοι τελειοποιήθηκαν στη διάρκεια του 3 ου αι. και βοήθησαν τις αρχαίες ελληνικές παρτιτούρες να ξαναζωντανέψουν βλ. Bélis 1985, 13-5, εικ. 15, 17, Παπαϊωάννου 1985, 37.

7 Η πληθώρα των μουσικών αναφορών στην ελληνική λογοτεχνία και τέχνη μαρτυρεί ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ήταν διαποτισμένος από τη μουσική 11, η οποία μαζί με το άσμα, την όρχηση, τις τακτικές θυσίες προς τους θεούς και τις αθλητικές επιδόσεις των ανδρών αποτελούσε μία από τις χαρακτηριστικότερες εκφάνσεις μιας πολιτισμένης κοινωνίας σε καιρό ειρήνης 12. Σο γεγονός ότι κανένας άλλος λαός στην παγκόσμια ιστορία δεν έχει αναφερθεί τόσο συχνά μέσα από τη λογοτεχνία και την τέχνη του στις μουσικές δραστηριότητές του όσο ο ελληνικός 13 αλλά και η χρήση των λέξεων ἄλυρος, ἄχορος, ἀκίθαρις και δακρυογόνος για την απόδοση της αθυμίας του θανάτου και της αγριότητας του πολέμου 14 αποδεικνύουν ότι η τέχνη της μουσικής ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το βίο των αρχαίων Ελλήνων. Πολλές γλώσσες παγκοσμίως οφείλουν τη λέξη «μουσική» και άλλους μουσικούς όρους, όπως «αρμονία», «μελωδία», «όργανο», «ορχήστρα» και «ρυθμός» στην αρχαία ελληνική 15, της οποίας η προφορά των λέξεων χαρακτηριζόταν από ρυθμό και μελωδία. Η μουσικότητα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας προκύπτει από τη διάκριση των συλλαβών σε μακρόχρονες και βραχύχρονες, με αποτέλεσμα ένας φυσικός ρυθμός να χαρακτηρίζει την εκφορά του λόγου. Οι αρχαίες ελληνικές λέξεις αποκτούσαν στην προφορική τους αποτύπωση μουσική εκφορά, η οποία οφειλόταν στο γεγονός ότι σε κάθε λέξη μία κατά κανόνα συλλαβή βρισκόταν τονικά πολύ πιο ψηλά από τις υπόλοιπες. την πραγματικότητα, σε κάθε μακρά συλλαβή της αρχαίας ελληνικής που τονιζόταν η φωνή του ομιλητή ανέβαινε αρχικά σε ένα τονικό ύψος αρκετά μεγαλύτερο από τις άλλες συλλαβές και στη συνέχεια χαμήλωνε. Η διαδρομή αυτή χρειαζόταν δύο χρόνους, για να πραγματοποιηθεί, γι αυτό και εμφανιζόταν μόνο σε μακρά συλλαβή της λέξης, αφού οι βραχείες συλλαβές διέθεταν μόνο ένα χρόνο. Από τις διάφορες θέσεις των συλλαβών σε τονικά ύψη προέκυπτε το μελικό σχήμα κάθε λέξης της αρχαίας ελληνικής West , West , Πβ. Ομ. Ὀδ. Θ «Κέκλυτε, Υαιήκων ἡγήτορες ἠδὲ μέδοντες. ἤδη μὲν δαιτòς κεκορήμεθα θυμòν ἐἱσης φόρμιγγός θ, ἣ δαιτὶ συνήορός ἐστι θαλείῃ. νῦν δ ἐξέλθωμεν καὶ ἀέθλων πειρηθέωμεν πάντων, ὥς χ ὁ ξεἶνος ἐνίσπῃ οἰσι φίλοισιν, οἴκαδε νοστήσας, ὅσσον περιγιγνόμεθ ἄλλων πύξ τε παλαιμοσύνῃ τε καὶ ἅλμασιν ἠδὲ πόδεσσιν» Ομ. Ὀδ. Θ «οὐ γὰρ πυγμάχοι εἰμὲν ἀμύμονες οὐδὲ παλαισταί, ἀλλὰ ποσὶ κραιπνὦς θέομεν καὶ νηυσὶν ἄριστοι, αἰεὶ δ ἡμἶν δαίς τε φίλη κίθαρίς τε χοροί τε εἵματά τ ἐξημοιβὰ λοετρά τε θερμὰ καὶ εὐναί. ἀλλ ἄγε, Υαιήκων βητάρμονες ὅσσοι ἄριστοι, παίσατε, ὥς χ ὁ ξεἶνος ἐνίσπῃ οἰσι φίλοισιν, οἴκαδε νοστήσας, ὅσσον περιγιγνόμεθ ἄλλων ναυτιλίῃ καὶ ποσσὶ καὶ ὀρχηστυἶ καὶ ἀοιδῆ» Πινδ. Πυθ «,Γ} ὃ καὶ βαρειν νόσων ἀκέσματ ἄνδρεσσι καὶ γυναιξὶ νέμει, πόρεν τε κίθαριν, δίδωσί τε Μοἶσαν οἰς ἄν ἐθέλῃ, ἀπόλεμον ἀγαγών ἐς πραπίδας εὐνομίαν, μυχόν τ ἀμφέπει μαντήϊον» Αριστ. Βάτραχ «Σὦν πολιτὦν θ οὓς μὲν ἴσμεν εὐγενεἶς καὶ σώφρονας ἄνδρας ὄντας καὶ δικαίους καὶ καλούς τε κἀγαθοὺς καὶ τραφέντας ἐν παλαίστραις καὶ χοροἶς καὶ μουσικῆ, προυσελοῦμεν, τοἶς δὲ χαλκοἶς καὶ ξένοις καὶ πυρρίαις καὶ πονηροἶς κἀκ πονηρὦν εἰς ἅπαντα χρώμεθα ὑστάτοις ἀφιγμένοισιν, οἰσιν ἡ πόλις πρὸ τοῦ οὐδὲ φαρμακοἶσιν εἰκῆ ῥᾳδίως ἐχρήσατ ἄν» Πλατ. Νόμοι 803 E «παίζοντά ἐστιν διαβιωτέον τινὰς δὴ παιδιάς, θύοντα καὶ ᾄδοντα καὶ ὀρχούμενον, ὥστε τοὺς μὲν θεοὺς ἵλεως αὑτ παρασκευάζειν δυνατὸν εἷναι, τοὺς δ ἐχθροὺς ἀμύνεσθαι καὶ νικν μαχόμενον ὁποἶα δὲ ᾄδων ἄν τις καὶ ὀρχούμενος ἀμφότερα ταῦτα πράττοι, τὸ μὲν τὦν τύπων εἴρηται καὶ καθάπερ ὁδοὶ τέτμηνται καθ ἃς ἰτέον, προσδοκὦντα καὶ τὸν ποιητὴν εὖ λέγειν τὸ_». 13 West , Maas - Snyder 1989, 80. Πβ. Αισχ. Ικετ «μηδέ τις ἀνδροκμὴς λοιγὸς ἐπελθέτω τάνδε πόλιν δαἱζων, ἄχορον ἀκίθαριν δακρυογόνον Ἄρη βίαν τ ἔνδημον ἐξοπλίζων» οφ. Οἰδ. ἐπ. Κολ «ὁ δ ἐπίκουρος ἰσοτέλεστος, Ἄϊδος ὅτε μοἶρ ἀνυμέναιος ἄλυρος ἄχορος ἀναπέφηνε, θάνατος ἐς τελευτάν». 15 West , Λάβδας 1985, West , 276. Έτσι, η μουσική σύνθεση, στην περίπτωση που οι αρχαίοι Έλληνες επιθυμούσαν να τραγουδήσουν κείμενα με πολύ αργό τρόπο, δεν περιελάμβανε βραχείες συλλαβές αλλά μακρές, αφού η κάθε μακρά συλλαβή αντιστοιχούσε κατά κανόνα στη διάρκεια δύο βραχειών συλλαβών βλ. West , 213.

8 ε αυτήν τη μουσικότητα της ελληνικής γλώσσας οφείλεται η ανάπτυξη της ποίησης, της ρητορικής, της πεζογραφίας και της ελληνικής μουσικής 17, η οποία, αν και η κύρια λειτουργία της ήταν να συνοδεύει τα ποιητικά κείμενα 18, δεν προήλθε από μία εκ των υστέρων συνένωσή της με την ποίηση. Η έννοια της μουσικής από την εποχή του Πινδάρου ως και αυτήν του Πλάτωνα δεν αναφερόταν, όπως συμβαίνει σήμερα, αποκλειστικά στην τέχνη των ήχων αλλά παράλληλα και στην αδιάλυτη ενότητα της μουσικής και του λόγου στο στίχο 19. Η λέξη ως άρθρωση, ως σημασία και ως μουσικό φαινόμενο πρόβαλλε μέσα στη μουσική ως μία ενότητα, καθώς αντιπροσώπευε μία καθολική δύναμη άρρηκτα δεμένη με το λόγο, τη σκέψη και την αίσθηση. Ψστόσο, στα τέλη του 5 ου αι. ο μουσικός ρυθμός, που ήταν ο ίδιος ως τότε με το ρυθμό του λόγου, άρχισε να αποκτάει αυτοτέλεια, με αποτέλεσμα την απομάκρυνση της μουσικής από το λόγο και την ανάπτυξή της ως αυτόνομης τέχνης 20. την αρχαϊκή και την κλασική εποχή η μουσική ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με όλες τις πτυχές του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου των αρχαίων Ελλήνων 21. Κατείχε σημαντική θέση στις λατρευτικές τελετές 22 και γενικότερα στη δημόσια λατρεία των θεών, καθώς μέσω αυτής οι πιστοί επικοινωνούσαν με τα θεία και εξέφραζαν προς αυτά την ευγνωμοσύνη τους. Ήταν παρούσα στις ιδιωτικού χαρακτήρα κοινωνικές εκδηλώσεις, όπως σε γάμους 23, σε συμπόσια 24 και σε κηδείες 25, και παράλληλα συντρόφευε τους Έλληνες στην εργασία τους 26 και στις 17 Λάβδας 1985, Πολλοί αρχαίοι συνθέτες, όπως η απφώ και ο Πίνδαρος, είναι γνωστοί και ως ποιητές, καθώς οι ίδιοι έγραφαν όχι μόνο τη μουσική αλλά και τους στίχους ενός ποιητικού κειμένου βλ. OxfClDict. ( ) 585 λ. music. 19 Γεωργιάδης 1972, τη διαδοχή των ελληνικών λέξεων, η οποία καθοριζόταν από το σχήμα του στίχου, οφειλόταν ο γλωσσικός ρυθμός της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Επάνω σε αυτόν το ρυθμό, ο οποίος δε συναντάται στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, ήταν θεμελιωμένη η αδιάλυτη ενότητα του λόγου και της μουσικής στο στίχο βλ. Γεωργιάδης 1972, Γεωργιάδης 1972, Παπαϊωάννου 1985, Απαραίτητη ήταν η συμμετοχή ενός μουσικού, συνήθως αυλητή, στις πομπές και στις θυσίες προς τιμή των θεών βλ. Zschätzsch 2002, 197 West , 21, 25. Η μουσική έκφραση στη δημόσια λατρεία των θεών ήταν ιδιαίτερα σημαντική για τους αρχαίους Έλληνες ήδη από τον 8 ο αι. Αγγεία του 8 ου αι. και των αρχών του 7 ου αι. εικονογραφούνται με πομπές και λιτανευτικούς χορούς τελετουργικής πιθανότατα φύσεως, που συνοδεύονται από λύρα, αυλό ή και από τα δύο μουσικά όργανα βλ. West , 21, εικ. 2 Maas - Snyder 1989, 11, εικ. 5b, 7a - b, 10-3, 48 εικ. 13a. Η σπουδαιότητα της μουσικής παρουσίας στη λατρεία των ελληνικών θεών μπορεί να δικαιολογήσει την έκπληξη του Ηροδότου για την απουσία αυλών από τις θυσίες των Περσών βλ. Ηρόδ «Θυσίη δὲ τοἶσι Πέρσῃσι περὶ τοὺς εἰρημένους θεοὺς ἥδε κατέστηκε. Οὔτε βωμοὺς ποιεῦνται οὔτε πῦρ ἀνακαίουσι μέλλοντες θύειν οὐ σπονδῆ χρέωνται, οὐκὶ αὐλ, οὐ στέμμασι, οὐκὶ οὐλῆσι». 23 την αρχαϊκή και την κλασική εποχή η μουσική κατείχε σημαντική θέση στα γαμήλια ελληνικά έθιμα, όπως στην προετοιμασία του γαμήλιου λουτρού, στο νυμφοστόλισμα, στο γαμήλιο δείπνο και στη μεταφορά των νεόνυμφων, τη γαμήλια πομπή, στην οικία του γαμπρού. Αγγεία τεκμηριώνουν την παρουσία της μουσικής σε γαμήλιες τελετές ήδη από τον 8 ο αι. βλ. Κάουφμαν-αμαρά 1985, 16-7, εικ. 1, 2 West , Η συμβολή των συμποσίων στην κατ οίκον δημιουργία της μουσικής αποδεικνύεται από το γεγονός ότι σημαντικό τμήμα της ελεγειακής και της λυρικής ποίησης από τον 7 ο έως τον 5 ο αι. είχε συντεθεί, ώστε να παρουσιαστεί σε αυτά. Για τη μουσική δημιουργία στα συμπόσια βλ. West , Οι Έλληνες μέσω των θρήνων εξέφραζαν τη λύπη τους στις κηδείες βλ. Kurtz - Boardman 1994, 135. Αναλυτικότερα για τους θρήνους βλ. Vermeule E., Aspects of Death in Early Greek Art and Poetry (Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες 1979) Η μουσική στην εργασία και κυρίως σε αυτήν με επαναληπτική ή ρυθμική φύση θεωρούνταν απαραίτητη, διότι διέγειρε τη διάθεση και βοηθούσε στη διατήρηση του ρυθμού και στο συγχρονισμό κοινών προσπαθειών βλ. West , 39, 41. Πβ. Ομ. Ὀδ. Ε 61 «ἡ δ ἔνδον ἀοιδιάουσ ὀπὶ καλῆ ἱστὸν ἐποιχομένη χρυσείῃ κερκίδ ὕφαινεν» Ομ. Ὀδ. Κ «ἔσταν δ ἐν προθύροισι θες καλλιπλοκάμοιο, Κίρκης δ ἔνδον ἄκουον ἀειδούσης ὀπὶ καλῆ ἱστὸν ἐποιχομένης μέγαν ἄμβροτον, οἰα θεάων λεπτά τε καὶ χαρίεντα καὶ ἀγλαὰ ἔργα πέλονται».

9 πολεμικές επιχειρήσεις 27. Δεν απουσίαζε από αθλητικές διοργανώσεις 28, ενώ η διεξαγωγή των μουσικών αγώνων στο πλαίσιο των λατρευτικών εορτών 29 και η ύπαρξη ενός οργανωμένου συστήματος μουσικής παιδείας στην Αθήνα του 5 ου αι. 30 τεκμηριώνουν τη σπουδαιότητα της μουσικής έκφρασης στην αρχαία Ελλάδα. Αξίζει να σημειωθεί, επίσης, η χρήση της μουσικής από την «ιατρική του περιθωρίου» και από τον Πυθαγόρα ως μέσο θεραπείας των σωματικών παθήσεων 31. Η αρχαία ελληνική μουσική δεν ήταν θεμελιακά ριζωμένη αποκλειστικά στον κόσμο των θνητών, αλλά κατείχε σημαντική θέση και στο δωδεκάθεο. Όλοι οι αρχαίοι θεοί των Ελλήνων χόρευαν και τραγουδούσαν, ενώ πολλοί επιδίδονταν στο παίξιμο ενός ή περισσοτέρων μουσικών οργάνων 32, τα οποία μάλιστα αποτελούσαν θεϊκές εφευρέσεις 33. Η μουσική, μέσω της οποίας οι θεοί 27 Η μουσική στις πολεμικές επιχειρήσεις μαρτυρείται ήδη από τον 7 ο αι. στα κορινθιακά αγγεία και θεωρούνταν σημαντική για τη διατήρηση του ακμαίου ηθικού των στρατιωτών και της ενότητας του ρυθμού τους βλ. West , 41, εικ. 9. Πβ. Θουκ «Καὶ μετὰ ταῦτα ἡ ξύνοδος ἦν, Ἀργεἶοι μὲν καὶ οἱ ξύμμαχοι ἐντόνως καὶ ὀργῆ χωροῦντες, Λακεδαιμόνιοι δὲ βραδέως καὶ ὑπὸ αὐλητὦν πολλὦν ὁμοῦ ἐγκαθεστώτων, οὐ τοῦ θείου χάριν, ἀλλ ἵνα ὁμαλὦς μετὰ ῥυθμοῦ βαίνοντες προσέλθοιεν καὶ μὴ διασπασθείη αὐτοἶς ἡ τάξις, ὅπερ φιλεἶ τὰ μεγάλα στρατόπεδα ἐν ταἶς προσόδοις ποιεἶν». 28 Η παρουσία της μουσικής σε αθλητικές διοργανώσεις τεκμηριώνεται σε αγγειογραφίες κυρίως του 6 ου και του 5 ου αι., στις οποίες εικονογραφούνται αυλητές κατά τη διάρκεια της προπόνησης των αθλητών ή κατά την εξέλιξη αγωνισμάτων, όπως της πυγμαχίας και της πάλης βλ. West , 42. Πβ. Παυσ «Οἱ δὲ ἀποτετολμηκότες πυκτεύειν Ἄδμητος καὶ Μόψος ἐστὶν ὁ Ἄμπυκος ἐν μέσῳ δὲ αὐτὦν ἀνὴρ ἑστηκὼς ἐπαυλεἶ, καθότι καὶ ἐφ ἡμὦν ἐπὶ τ ἅλματι αὐλεἶν τὦν πεντάθλων νομίζουσιν» Χευδ. - Πλουτ. Περί Μουσ C «πρὸς οὓς οἱ μὲν αὐλοἶς ἐχρὦντο, καθάπερ Λακεδαιμόνιοι, παρ οἰς τὸ καλούμενον Καστόρειον ηὐλεἶτο μέλος, ὁπότε τοἶς πολεμίοις ἐν κόσμῳ προσῄεσαν μαχεσόμενοι. οἱ δὲ καὶ πρὸς λύραν ἐποίουν τὴν πρόσοδον τὴν πρὸς τοὺς ἐναντίους, καθάπερ ἱστοροῦνται μέχρι πολλοῦ χρήσασθαι τ τρόπῳ τούτῳ τς ἐπὶ τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους ἐξόδου Κρτες. οἱ δ ἔτι καὶ καθ ἡμς σάλπιγξι διατελοῦσι χρώμενοι. Ἀργεἶοι δὲ πρὸς τὴν τὦν θενείων τὦν καλουμένων παρ αὐτοἶς πάλην ἐχρὦντο τ αὐλ». 29 Zschätzsch 2002, West , 50. Σο οργανωμένο σύστημα μουσικής παιδείας στην Αθήνα οφείλεται στον Πυθαγόρα, ο οποίος και κατέστησε τη μουσική δια μέσου των μαθηματικών σε επιστήμη. υγκεκριμένα, ενέταξε τη μουσική στο σύστημα των φυσικών νόμων εξηγώντας τα ακουστικά φαινόμενα βάσει των μαθηματικών σχέσεων. Επίσης, εισηγήθηκε τη μουσική κλίμακα. Αυτή περιλαμβάνει οκτώ φθόγγους, οι οποίοι από το βαρύτερο προς τον οξύτερο είχαν την εξής ονομασία : υπάτη, παρυπάτη, λιχανός, μέση, παραμέση, τρίτη, παρανήτη, νήτη βλ. Μήτσιος 2002, West , 44. Πβ. Θεόφρ. απ. 87 «Ὅτι δὲ καὶ νόσους ἰται μουσικὴ Θ. ἱστόρησεν ἐν τ περὶ ἐνθουσιασμοῦ, ἰσχιακοὺς φάσκων ἀνόσους διατελεἶν εἰ καταυλήσοι τις τοῦ τόπου τῆ φρυγιστὶ ἁρμονίᾳ» Θεόφρ. απ. 88 «Θ. ἐν τ περὶ ἐνθουσιασμὦν..φησὶ..τὴν μουσικὴν πολλὰ τὦν περὶ τὴν ψυχὴν καὶ τὸ σὦμα γιγνομένων παθὦν ἰατρεύειν καθάπερ λιποθυμίαν φόβους καὶ τὰς ἐπὶ μακρὸν γιγνομένας τς διανοίας ἐκστάσεις. Ἰται γὰρ, φησὶν, ἡ καταύλησις καὶ ἰσχιάδα καὶ ἐπιληψίαν..καὶ τὴν τς σάλπιγγος φωνὴν ὑπομένειν» Πορφ. Πυθαγόρου Βίος 30 «κατεκήλει δὲ ῥυθμοἶς καὶ μέλεσι καὶ ἐπῳδαἶς τὰ ψυχικὰ πάθη καὶ τὰ σωματικά. καὶ τοἶς μὲν ἑταίροις..καί τ εἴκοσιν αἰώνεσσιν» Πορφ. Πυθαγόρου Βίος 32-3 «τὴν δὲ καθ ἡμέραν αὐτοῦ διαγωγὴν ἀφηγούμενος ὁ Διογένης..καὶ ἐπῆδε τὦν Ὁμήρου καὶ Ἡσιόδου ὅσα καθημεροῦν τὴν ψυχὴν ἐδόξαζε. καὶ ὀρχήσεις δὲ τινας ὑπωρχεἶτο ὁπόσας εὐκινησίαν καὶ ὑγείαν τ σώματι παρασκευάζειν ᾤετο. τοὺς δὲ περιπάτους..καὶ ὀργὰς ἐπράυνε καὶ ἐπιθυμίας ἀτόπους ἐξῄρει». Αναλυτικότερα για τη χρήση της μουσικής ως μέσο θεραπείας των σωματικών νοσημάτων και ψυχοθεραπείας από τον Πυθαγόρα και τους Πυθαγορείους, οι οποίοι και την τιμούν ως ισότιμη επιστήμη της ιατρικής και της μαντικής βλ. Μήτσιος 2002, ύμφωνα με τις αρχαιολογικές και τις φιλολογικές μαρτυρίες, η Αθηνά, ο Απόλλων, ο Διόνυσος, ο Ερμής, ο Πάνας και ο Ηρακλής έπαιζαν έγχορδα όργανα και αυλούς, ενώ η Άρτεμις και η Αφροδίτη επιδίδονταν αποκλειστικά στα έγχορδα όργανα. Επίσης, η Αθηνά και ο Άρης φυσούσαν τη σάλπιγγα, ενώ ο Ερμής και ο Πάνας τη σύριγγα. Η Άρτεμις, οι Μούσες και οι Μαινάδες χρησιμοποιούσαν τα κρόταλα, η Αφροδίτη, ο Διόνυσος, η Κυβέλη και οι Μαινάδες το τύμπανο, ενώ ο Διόνυσος και ο Πάνας έκρουαν κουδουνάκια. Τπήρχαν, όμως, και θεότητες, όπως η Ήρα, ο Δίας, ο Ποσειδώνας, ο Άδης, ο Ασκληπιός και ο Ήφαιστος, οι οποίες δεν επιδίδονταν σε κανένα μουσικό όργανο βλ. Zschätzsch 2002, Οι αυλοί θεωρούνταν εφεύρεση της Αθηνάς, η σύριγξ του Ερμή, του Πάνα ή της Κυβέλης, το τύμπανο της Κυβέλης, του Διονύσου ή των Κορυβάντων και η χέλυς - λύρα του Ερμή. Όμως, η χέλυς - λύρα δεν αποτελεί ουσιαστικά εφεύρεση του Ερμή ως νέο όργανο, αλλά πρόκειται για καινοτομία ήδη κάποιου γνωστού εγχόρδου οργάνου βλ. Zschätzsch 2002, 197.

10 και οι άνθρωποι εξέφραζαν τα συναισθήματά τους, ήταν αδιανόητο να απουσιάζει από ιερογαμίες, θεϊκούς τοκετούς, θείες πομπές και θεϊκά συμπόσια 34. Επιπρόσθετα, η διεξαγωγή των μυθικών μουσικών αγώνων, οι οποίοι αφορούν αντιπαραθέσεις μεταξύ των θεών και παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές από τους μουσικούς αγώνες των θνητών 35, αλλά και η χρήση της έγχορδης λύρας, της πνευστής σύριγγας και του κρουστού τυμπάνου ως πάγιων σημάτων του Απόλλωνα, του Πάνα και της Κυβέλης αντίστοιχα 36 τεκμηριώνουν την άρρηκτη σύνδεση της μουσικής με το δωδεκάθεο. Η μουσική, βασική συνισταμένη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, κατείχε μία θέση απόλυτα συγκρίσιμη, ίσως και ανώτερη, από αυτή των άλλων ελληνικών τεχνών. Πρωταγωνιστούσε σε κάθε κοινωνική εκδήλωση των αρχαίων Ελλήνων και των θεών τους, μια και είχε την ισχύ να χαροποιεί, να παρηγορεί, να καταπραΰνει τον πόνο και γενικότερα να μεταβάλλει τη διάθεση των ακροατών της. Όφειλε, όμως, ο χαρακτήρας της να ανταποκρίνεται πάντοτε στη φύση της κάθε κοινωνικής περίστασης 37. Βέβαια, σημειώθηκαν ελάχιστες περιστάσεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, στις οποίες η μουσική δημιουργία και η μουσική έκφραση ήταν παρούσες, διότι σκοπός της εργασίας είναι η μελέτη των ιστορικών και των μυθικών μουσικών αγωνιστικών παραστάσεων κιθαριστικής και κιθαρωδίας της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής, καθώς και η εξέταση της μορφολογίας της κιθάρας με βάση τα στοιχεία που προκύπτουν από τις μουσικές αυτές αγωνιστικές παραστάσεις. 34 Zschätzsch 2002, Zschätzsch 2002, 198. Οι διαφορές μεταξύ των μυθικών και των ιστορικών μουσικών αγώνων παρουσιάζονται αναλυτικότερα στην αμέσως επόμενη ενότητα. 36 Σα συγκεκριμένα μουσικά όργανα, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως πάγια σήματα θεοτήτων, εντάσσονται σε διαφορετικά μουσικά γένη. Σο γεγονός αυτό τεκμηριώνει την ισοτιμία των εγχόρδων, των πνευστών και των κρουστών οργάνων βλ. Zschätzsch 2002, Παπαϊωάννου 1985, Η μουσική, αν και συνδέονταν με την έννοια της ευζωίας, όφειλε σε αρκετές περιστάσεις να έχει θρηνητικό χαρακτήρα, όπως όταν συνόδευε νεκρικές τελετές και αφηγήσεις φρικιαστικών μύθων βλ. West ,

11 1. Μουσικοί Αγώνες 1.1. ημασιολογική ανάλυση του όρου «αγών». Διαχωρισμός των μουσικών αγώνων σε ιστορικούς και μυθικούς Η ομηρική προτροπή «αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων» 38 ακολουθεί τον Έλληνα σε όλη τη μακραίωνη πορεία του, ο οποίος ανέκαθεν ένιωθε την ανάγκη να ξεπερνάει τις ικανότητες και τις επιτυχίες των συνανθρώπων του, να διακρίνεται δημόσια, να δοκιμάζεται και να αναγνωρίζεται από ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο 39. Η έννοια του αγώνα, η οποία προσέλαβε στην ελληνική τέχνη συγκεκριμένη μορφή προσωποποιούμενη στο άγαλμα του ομώνυμου θεού στην Άλτη της Ολυμπίας 40, ήταν βαθιά ριζωμένη στις πεποιθήσεις της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, καθώς η επιθυμία για τη βελτίωση και για την κατάκτηση του ύψιστου αρρήτου χαρακτήριζε όχι μόνο τη ζωή των θνητών, αλλά σφράγιζε και τις πράξεις των θεών και των ηρώων 41. Σόσο οι θεοί όσο και οι ήρωες, οι οποίοι αγωνίζονται μεταξύ τους ή αντιμετωπίζουν άλλες δυνάμεις, αποτελούν πρότυπα για τον άνθρωπο ως προς την υπεροχή του καλύτερου και ως προς την επιβολή και τη νίκη του καλλιεργημένου νου και του πολιτισμού επί της βαρβαρότητας 42. Άρρηκτα συνυφασμένο με τον πολιτικό και τον κοινωνικό βίο των αρχαίων Ελλήνων το αγωνιστικό πνεύμα κυριαρχούσε σε κάθε αθλητική δραστηριότητα. τα μεγάλα πανελλήνια και στα τοπικά ιερά, προς τιμή των θεών στους οποίους αυτά ήταν αφιερωμένα, διεξάγονταν στα πλαίσια της ευγενούς άμιλλας αθλητικοί και πνευματικοί αγώνες με στόχο την ανάδειξη του αρίστου. Οι αγώνες του σώματος σε συνδυασμό με τους αγώνες του πνεύματος, οι τελευταίοι από τους οποίους περιελάμβαναν τους ποιητικούς, τους μουσικούς, τους δραματικούς και τους καλλιτεχνικούς αγώνες, αντανακλούσαν το ιδεώδες του «καλοῦ τε κἀγαθοῦ» πολίτη της κλασικής εποχής, στον οποίο και στηριζόταν η έννομη λειτουργία της δημοκρατικής πόλης 43. Παρών σε κάθε έκφανση του αρχαίου ελληνικού βίου, ο όρος «αγών», το νόημα του οποίου μετατρέπεται μέσα από την ευγενή άμιλλα σε συνεχή δοκιμασία και σε εμμονή για την επίτευξη του καλύτερου, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τη σημασιολογική του ανάλυση. Αυτό οφείλεται στο 38 Ομ. Ἰλ. Ζ RE I 1 (1894) 840 λ. Agones (E. Reisch). 40 Σουράτσογλου - Κουρίνου 2004, 22. Κατά τον Παυσανία, το αρχαιότερο άγαλμα του «Αγώνος» ήταν ιδρυμένο στο ιερό της Ολυμπίας περίπου το 460 και αποτελούσε ανάθημα του Μικύθου και δημιουργία του Αργείου χαλκοπλάστη Διονυσίου. Για την περιγραφή του αγάλματος, στο οποίο η αφηρημένη έννοια του «αγώνος» αποδίδεται ως πενταθλητής, ο οποίος κρατάει αλτήρες βλ. Παυσ «Ἀγών τε ἐν τοἶς ἀναθήμασίν ἐστι τοἶς Μικύθου φέρων ἁλτρας..παρὰ δὲ τοῦ Ἀγὦνος τὴν εἰκόνα Διόνυσος καὶ ὁ θρᾶξ ἐστιν Ὀρφεὺς καὶ ἄγαλμα Διός, οὗ δὴ καὶ ὀλίγῳ πρότερον ἐπεμνήσθην. Σαῦτα ἔργα ἐστὶν ἀργείου Διονυσίου τεθναι δὲ ὑπὸ τοῦ Μικύθου». 41 Η νίκη του Δία επί του Κρόνου σε αγώνα πάλης στην Ολυμπία, η διαμάχη μεταξύ του Ποσειδώνα και της Αθηνάς για την κηδεμονία της Αθήνας, οι δώδεκα άθλοι του Ηρακλή, τους οποίους είχε επιβάλλει σε αυτόν ο Ευρυσθέας, και η προσπάθεια του Οδυσσέα για τη διεκδίκηση της Πηνελόπης από τους μνηστήρες αποτελούν ελάχιστα παραδείγματα της σύνδεσης του αγώνα με την ελληνική μυθολογία βλ. Σουράτσογλου - Κουρίνου 2004, Καλτσάς 2004, Πάντου 2004, 15.

12 γεγονός ότι το ουσιαστικό «αγών», το οποίο παράγεται από το ρήμα «ἄγω» 44, εμφανίζεται με διάφορες έννοιες στην αρχαία ελληνική γραμματεία, ενώ χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία ακόμα και από τους ίδιους τους συγγραφείς 45. Φαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Ομήρου, ο οποίος με τη λέξη «ἀγών» δηλώνει τον ίδιο τον αγώνα, το αγώνισμα 46, αλλά και την κονίστρα, τον τόπο διεξαγωγής των αγωνισμάτων 47. Όμως, και η αγκυροβολημένη μοίρα πλοίων χαρακτηρίζεται από τον ποιητή ως «ἀγών» 48, ενώ ο όρος αυτός εμφανίζεται στα ομηρικά έπη και με την έννοια της συνέλευσης, της συνάθροισης 49, και μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις, της συνάθροισης προς θεωρία αγώνων, άθλων 50. Η λέξη «ἀγών» με την έννοια της κονίστρας συναντάται και στο Θουκυδίδη και στον Ησίοδο 51, ενώ στον Ηρόδοτο, στον Πίνδαρο και στον Αριστοφάνη προσδίδει την στα πλαίσια της ευγενούς άμιλλας αναμέτρηση σε αθλητικούς κυρίως αγώνες 52. Πρόκειται για το συναγωνισμό μεταξύ ανθρώπων για έναν κοινό στόχο, ο οποίος δεν ταυτιζόταν με την αντίθεση και την εξουδετέρωση των αντιπάλων, αλλά στόχευε στη δημόσια αναγνώριση των νικητών 53. Επίσης, το ουσιαστικό «ἀγών» χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς 44 χετικά με το ρήμα «ἄγω», όταν αυτό είναι μεταβατικό έχει την έννοια του κατευθύνω, φέρνω και οδηγώ, ενώ όταν είναι αμετάβατο έχει τη σημασία του πορεύομαι βλ. LS (1972) 35-6 λ. ἄγω. 45 LS (1972) 36 λ. ἀγών. 46 LS (1972) 36 λ. ἀγών. Πβ. Ομ. Ἰλ. Χ «βάρδιστοι μὲν γάρ οἱ ἔσαν καλλίτριχες ἵπποι, ἤκιστος δ ἦν αὐτὸς ἐλαυνέμεν ἅρμ ἐν ἀγὦνι» Ομ. Ὀδ. Θ «αἰσυμνται δὲ κριτοὶ ἐννέα πάντες ἀνέσταν, δήμιοι, οἳ κατ ἀγὦνα ἐ πρήσσεσκον ἕκαστα». 47 RE I 1 (1894) 836 λ. Agones (E. Reisch). Πβ. Ομ. Ἰλ. Χ 495 «ἀλλ ὑμεἶς ἐν ἀγὦνι καθήμενοι εἰσοράασθε ἵππους» Ομ. Ἰλ. Χ «στ δὲ μέσῳ ἐν ἀγὦνι, πολὺς δ ἀνεκήκιεν ἱδρὼς ἵππων ἔκ τε λόφων καὶ ἀπὸ στέρνοιο χαμζε» Ομ. Ἰλ. Χ 685 «τὼ δὲ ζωσαμένω βήτην ἐς μέσσον ἀγὦνα» Ομ. Ὀδ. Θ 260 «λείηναν δὲ χορόν, καλὸν δ εὔρυναν ἀγὦνα». 48 LS (1972) 36 λ. ἀγών. Πβ. Ομ. Ἰλ. Π 239 «αὐτὸς μὲν γὰρ ἐγὼ μενέω νηὦν ἐν ἀγὦνι». 49 RE I 1 (1894) 836 λ. Agones (E. Reisch). Πβ. Ομ. Ἰλ. Χ «αὐτὰρ Ἀχιλλεὺς αὐτοῦ λαὸν ἔρυκε καὶ ἵζανεν εὐρὺν ἀγὦνα» Ομ. Ἰλ. Χ «αὐτὰρ Πηλεΐδης κατὰ μὲν δολιχόσκιον ἔγχος θκ ἐς ἀγὦνα φέρων» Ομ. Ιλ. Ψ 1-2 «Λῦτο δ ἀγών, λαοὶ δὲ θοὰς ἐπὶ νας ἕκαστοι ἐσκίδναντ ἰέναι». 50 LS (1972) 36 λ. ἀγών. Πβ. Ομ. Ἰλ. Χ «ἀλλ ὅτε δὴ σόλον εἰλε μενεπτόλεμος Πολυποίτης, ὅσσον τίς τ ἔρριψε καλαύροπα βουκόλος ἀνήρ, ἡ δέ θ ἑλισσομένη πέτεται διὰ βοῦς ἀγελαίας, τόσσον παντὸς ἀγὦνος ὑπέρβαλε». χετικά με τη σημασιολογική ανάλυση του όρου «ἆθλον ή ἄεθλον ή ἀέθλιον» βλ. RE I 2 (1896) λ. Ἆθλον (E. Reisch). Γενικά, ο όρος αυτός εμφανίζεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία με διαφορετικές έννοιες. Δηλώνει για παράδειγμα το βραβείο του αγώνα και την επιβράβευση σε οποιονδήποτε τομέα αναμέτρησης. Πβ. Ομ. Ἰλ. Χ 441 «ἀλλ οὐ μὰν οὐδ Ὠς ἄτερ ὅρκου οἴσῃ ἄεθλον» Ηρόδ «Οἱ μὲν δὴ Ἕλληνες καὶ οἱ βάρβαροι ἔσπευδον ἐς τὴν μάχην, ὥς σφι καὶ αἱ νσοι καὶ ὁ Ἑλλήσποντος ἄεθλα προέκειτο». Επίσης, υποδηλώνει τον τόπο διεξαγωγής των αθλητικών αγώνων. Πβ. Πλάτ. Νόμοι 868 A «ὅστις δ ἅν τὦν ἀποκτεινάντων πάντων μὴ πείθηται τ νόμῳ, ἀλλ ἀκάθαρτος ὥν ἀγοράν τε καὶ ἆθλα καὶ τὰ ἄλλα ἱερὰ μιαίνῃ». Ακόμη, σημαίνει και τους ίδιους τους αγώνες, και μάλιστα τους επιτάφιους, όπως είναι τα «ἆθλα ἐπὶ Πατρόκλῳ». Πβ. Ομ. Ἰλ. Χ 262 «Ἱππεῦσιν μὲν πρὦτα ποδώκεσιν ἀγλά ἄεθλα» Ομ. Ἰλ. Χ 631 «Βουπρασίῳ, παἶδες δὲ θέσαν βασιλος ἄεθλα». 51 LS (1972) 36 λ. ἀγών. Πβ. Θουκ «Λακεδαιμόνιοι μὲν εἴργοντο τοῦ ἱεροῦ *θυσίας καὶ ἀγώνων+ καὶ οἴκοι ἔθυον» Ησίοδ. Ἀσπίς 312 «τοἶσι δὲ καὶ προύκειτο μέγας τρίπος ἐντὸς ἀγὦνος, χρύσειος». 52 RE I 1 (1894) 837 λ. Agones (E. Reisch). Πβ. Ηρόδ «Ἀπὸ δὲ Πελοποννήσου Υείδωνος..ὃς ἐξαναστήσας τοὺς Ἠλείων ἀγωνοθέτας αὐτὸς τὸν ἐν Ὀλυμπίῃ ἀγὦνα ἔθηκε» Πίνδ. Ὀλυμπιόνικοι «εἰ δ ἄεθλα γαρύεν ἔλδεαι, φίλον ἦτορ, μηκέτ ἀελίου σκόπει ἄλλο θαλπνότερον ἐν ἁμέρᾳ φαεννὸν ἄστρον ἐρήμας δι αἰθέρος, μηδ Ὀλυμπίας ἀγὦνα φέρτερον αὐδάσομεν» Αριστοφ. Πλοῦτος «Εἰ γὰρ ἐπλούτει, πὦς ἅν ποιὦν τὸν Ὀλυμπικὸν αὐτὸς ἀγὦνα, ἵνα τοὺς Ἕλληνας ἅπαντας ἀεὶ δι ἔτους πέμπτου ξυναγείρει, ἀνεκήρυττεν τὦν ἀσκητὦν τοὺς νικὦντας στεφανώσας κοτίνου στεφάνῳ;». Από τη συγκεκριμένη έννοια του «αγώνα», αυτή του συναγωνισμού και της άμιλλας για ένα βραβείο στους αγώνες, προέκυψαν οι όροι «ἀγὼν ἱππικός», «ἀγὼν γυμνικός» και «ἀγὼν μουσικός», στους οποίους η σημασία του αγώνα ταυτίζεται με την άμιλλα βλ. RE I 1 (1894) 837 λ. Agones (E. Reisch). Πβ. Αριστοφ. Πλοῦτος «Πλούτῳ γάρ ἐστι τοῦτο συμφορώτατον, ποιεἶν ἀγὦνας μουσικοὺς καὶ γυμνικούς» Πλάτ. Νόμοι 658 Α «τί ἄν, εἴ ποτέ τις οὕτως ἁπλὦς ἀγὦνα θείη ὁντινοῦν, μηδὲν ἀφορίσας μήτε γυμνικὸν μήτε μουσικὸν μήθ ἱππικόν». 53 RE I 1 (1894) 836 λ. Agones (E. Reisch).

13 και για κάθε είδους αντιπαράθεση στο χώρο της πολεμικής σύρραξης 54 και της δικαστικής και πολιτικής αντιπαλότητας 55, όπως και στο επίπεδο των προσωπικών σχέσεων 56, ενώ δήλωνε και τη δυσκολία γενικότερα των καταστάσεων 57. Κατά τον I. Weiler, ο οποίος μελέτησε την έννοια του όρου «ἀγών» στην αρχαία ελληνική γραμματεία, ο όρος αυτός συνδέεται με τον τόπο διεξαγωγής των αγωνισμάτων, με τη συνάθροιση προς θεωρία αγώνων αλλά και με κάθε είδους αντιπαράθεση ανάμεσα σε μεμονωμένα πρόσωπα ή μεταξύ ομάδων. Ακόμη, δηλώνει πράξεις συναγωνισμού, όπως είναι οι αθλητικοί και οι μουσικοί αγώνες, ενώ χρησιμοποιείται και στις περιπτώσεις των πολεμικών συρράξεων και των δολοφονιών 58. Ψστόσο, αυτή η ευρεία έννοια της λέξης «ἀγών» περιορίζεται σημαντικά από τον Ε. Reisch και τον W. Reinmuth, καθώς ο πρώτος προσδιορίζει ως «ἀγών» την ειρηνική διαμάχη και το συναγωνισμό με συγκεκριμένο έπαθλο για τον αθλητή με την καλύτερη επίδοση 59, ενώ ο δεύτερος προσδίδει στο ουσιαστικό αυτό τη σημασία της δημόσιας εορτής, στην οποία οι διαγωνιζόμενοι μάχονται για τη διεκδίκηση ενός επάθλου 60. Βέβαια, ο Ε. Reisch και ο W. Reinmuth χρησιμοποιούν τον όρο «ἀγών» για τις αντιπαραθέσεις μεταξύ των θνητών, ενώ ο I. Weiler αναφέρεται στους αγώνες που διεξάγονται στο μύθο 61. Γενικότερα, ο όρος «αγών» χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς για όλες τις πιθανές αντιπαραθέσεις όχι μόνο μεταξύ των θνητών αλλά και των θεών τους, όπως στην περίπτωση των μουσικών αγώνων 62. Πρόκειται για τους μυθικούς και ιστορικούς μουσικούς αγώνες, οι οποίοι διέφεραν ως προς την αφορμή, την εκτέλεση και το αποτέλεσμα. Η βασικότερη διαφορά τους, όμως, έγκειται στα ίδια τα πρόσωπα που συμμετείχαν σε αυτούς, καθώς στους μυθικούς αγώνες αυτά είναι μυθικά, ενώ στους ιστορικούς υπαρκτά 63. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ιστορικών μουσικών αγώνων, το οποίο δικαιολογεί και τη διοργάνωσή τους αποκλειστικά σε χώρους ιερούς, τόσο στα πανελλήνια όσο και στα τοπικά ιερά, ήταν η άμεση σχέση τους με τη λατρεία 54 RE I 1 (1894) 836 λ. Agones (E. Reisch). Πβ. οφ. Σραχίνιαι 20, «Ὁδὸν γὰρ ἦμος τὴν τελευταίαν ἄναξ ὡρμτ ἀπ οἴκων Ἡρακλς, τότ ἐν δόμοις λείπει παλαιὰν δέλτον ἐγγεγραμμένην ξυνθήμαθ, ἁμοὶ πρόσθεν οὐκ ἔτλη ποτὲ πολλοὺς ἀγὦνας ἐξιών, οὕτω φράσαι, ἀλλ ὥς τι δράσων εἰρπε κοὐ θανούμενος» οφ. Αἴας «Μέγας ἄρ ἦν ἐκεἶνος ἄρχων χρόνος πημάτων, ἦμος ἀριστόχειρ <οὐλομένων> ὅπλων ἔκειτ ἀγὼν πέρι». 55 RE I 1 (1894) 836 λ. Agones (E. Reisch). Πβ. Πλάτ. Ἀπολογία ωκράτους 24 C «Υησὶ γὰρ δὴ τοὺς νέους ἀδικεἶν με διαφθείροντα. ἐγὼ δέ γε, ὧ ἄνδρες Ἀθηναἶοι, ἀδικεἶν φημι Μέλητον, ὅτι σπουδῆ χαριεντίζεται, ῥᾳδίως εἰς ἀγὦνα καθιστὰς ἀνθρώπους, περὶ πραγμάτων προσποιούμενος σπουδάζειν καὶ κήδεσθαι Ὠν οὐδὲν τούτῳ πώποτε ἐμέλησεν» Ισοκρ. Πανηγυρικός «ἔτι δ ἀγὦνας ἰδεἶν μὴ μόνον τάχους καὶ ῥώμης ἀλλὰ καὶ λόγων καὶ γνώμης καὶ τὦν ἄλλων ἔργων ἁπάντων». 56 LS (1972) 36 λ. ἀγών. Πβ. Ευρ. Μήδεια 235 «κἀν τδ ἀγὼν μέγιστος, ἥ κακὸν λαβεἶν ἥ χρηστόν». 57 LS (1972) 36 λ. ἀγών. Πβ. Ηρόδ «ἀλλὰ ποιέειν ἥ παθεἶν πρόκειται ἀγών» οφ. Σραχίνιαι 159 «πολλοὺς ἀγὦνας ἐξιὼν οὕτω φράσαι». 58 Weiler 1974, RE I 1 (1894) 836 λ. Agones (E. Reisch). 60 KP I (1964) 135 λ. Agones (O. Reinmuth). 61 Weiler 1974, Ο όρος «μουσικοί ἀγὦνες» στην αρχαία Ελλάδα είχε ευρύτερη σημασία από αυτήν του μουσικού διαγωνισμού, καθώς περιελάμβανε την ποίηση, την απαγγελία, την όρχηση και συνδεόταν με το δράμα βλ. Γουλάκη-Βουτυρά 2004, 46. Για το λόγο αυτόν προτιμήθηκε η χρήση του όρου «αγών» και όχι του «διαγωνισμού» στην παρούσα εργασία. 63 Zschätzsch 2002, 145.

14 μιας θεότητας, καθώς αποτελούσαν μέρος μιας λατρευτικής τελετουργίας 64. Αυτοί οι αγώνες, στους οποίους οι μουσικοί διαγωνίζονταν στην ίδια ειδικότητα, με το ίδιο μέσο ή μουσικό όργανο, ήταν επίσημα θεσμοθετημένοι και κατά τη διεξαγωγή τους ακολουθούσαν πάγιους κανόνες 65. Νικητές ανακηρύσσονταν οι διαγωνιζόμενοι με τις καλύτερες μουσικές επιδόσεις, οι οποίοι και αποκτούσαν αναγνώριση και υλικά αγαθά. Βέβαια, σε καμία περίπτωση οι ηττημένοι δεν τιμωρούνταν και δε θανατώνονταν, όπως συνέβαινε στους μυθικούς μουσικούς αγώνες, αφού ο σκοπός της διεξαγωγής τους ήταν η αναγνώριση των μουσικών μέσω της δίκαιης νίκης τους και η ψυχαγωγία των θεατών 66. την ελληνική μυθολογία υπάρχουν συνολικώς εννέα μουσικοί αγώνες, η διαδικασία των οποίων είναι περίπου η ίδια. Η αφορμή είναι η πρόκληση μίας θεότητας από μία κατώτερή της, η οποία είχε υπερτιμήσει τις ικανότητές της, ενώ το αποτέλεσμα είναι συχνά αποτρόπαιο, μια και ο νικημένος θανατώνεται ή τιμωρείται σκληρά. Πρόκειται για μοναδικές αντιπαραθέσεις μεταξύ θεών ή θεών και ημίθεων, οι οποίες αποσκοπούσαν στη διδαχή του ανθρώπινου γένους, καθώς μέσω αυτών οι θεοί προειδοποιούσαν τους θνητούς να μην υπερβαίνουν τα όριά τους, γιατί θα προκαλούσαν την οργή τους και θα τιμωρούνταν σκληρά 67. Οι μυθικοί μουσικοί αγώνες, οι οποίοι δε διεξάγονταν σε συγκεκριμένους ιερούς χώρους αλλά οπουδήποτε, δεν ήταν επίσημα θεσμοθετημένοι, με αποτέλεσμα οι νικητές να καθορίζονται από τους κριτές και τους θεατές και μάλιστα πολλές φορές ύστερα από κάποιο τέχνασμα. Επίσης, οι συμμετέχοντες δεν αγωνίζονταν στην ίδια ειδικότητα, αλλά είχαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν διαφορετικά μουσικά όργανα, όπως θα δούμε να συμβαίνει στην αντιπαράθεση μεταξύ του Απόλλωνα και του Μαρσύα Γουλάκη-Βουτυρά 2004, Zschätzsch 2002, 189. Οι συμμετέχοντες στους ιστορικούς μουσικούς αγώνες διαγωνίζονταν στο τραγούδι ή σε κάποιο μουσικό όργανο, ενώ είχαν και τη δυνατότητα του συνδυασμού αυτών των δύο. Βέβαια, στους αγώνες αυτούς δεν επιτρέπονταν όλα τα μουσικά όργανα παρά μόνο ο αυλός, η κιθάρα και η σάλπιγγα, ενώ κάποια άλλα, όπως η βάρβιτος, η σύριγγα, τα κρόταλα και το τύμπανο, χρησιμοποιούνταν ευκαιριακά σε δραματικούς αγώνες. Σο συχνότερα χρησιμοποιούμενο όργανο στους μουσικούς, στους σκηνικούς και στους γυμνικούς αγώνες αλλά και στις χορικές παραστάσεις ήταν οι αυλοί, γεγονός που αποδεικνύει τη σπουδαιότητά τους στην αρχαία Ελλάδα βλ. Zschätzsch 2002, Zschätzsch 2002, Zschätzsch 2002, Zschätzsch 2002, 166.

15 Εισαγωγή 1.2. Ιστορικοί Μουσικοί Αγώνες Οι αθλητικοί και οι μουσικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα ανέρχονταν σε εκατοντάδες και διοργανώνονταν σε όλες τις περιοχές της Μεσογείου, όπου άνθισε ο ελληνικός πολιτισμός, βασικές αρχές του οποίου αποτελούν η άμιλλα και η αντιπαράθεση στο στίβο της δημιουργικής πνευματικής και σωματικής ανέλιξης 69. Σα περισσότερα ιερά, οι πόλεις - κράτη και οι μικρές ελληνικές κοινότητες πλαισίωναν με μουσικές και με αθλητικές αγωνιστικές εκδηλώσεις τις λατρευτικές τους εορτές, για να τιμήσουν τους θεούς τους 70, εξέχοντες αποθανόντες 71 και από τον 4 ο αι. και τους εν ζωή ηγεμόνες 72. Επίσης, αγώνες τελούνταν για τη μνήμη κάποιου θριάμβου, ενώ δεν απουσίαζαν και από γάμους, ενθρονίσεις και από αυτοκρατορικές γεννήσεις 73. Βέβαια, οι ρίζες του αθλητισμού δεν είναι ελληνικές, αφού, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, οι προϊστορικοί λαοί της Εγγύς Ανατολής στη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο ασκούνταν ήδη από την 3 η χιλιετία στην πάλη και την άρση βαρών 74. Οι πρώτες ενδείξεις οργάνωσης αγώνων και ευγενούς άμιλλας συναντώνται στη μινωική Κρήτη της 2 ης χιλιετίας, καθώς εκεί οι αθλητικές δραστηριότητες, οι οποίες και εισήχθησαν από τους Αιγυπτίους, εξελίχτηκαν σε κανονικά αθλήματα, τα οποία διεξάγονταν στις λατρευτικές τελετές των Μινωιτών 75. Σο γνήσιο, όμως, αγωνιστικό πνεύμα, που οδηγεί στα ιδανικά των Ολυμπιακών αγώνων, πρωτοεμφανίζεται στους Μυκηναίους, το οποίο πηγάζει από την πολεμική τους ζωή και αναπτύσσεται σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία τους 76. Η ιστορική αφετηρία των Ολυμπιακών αγώνων, των αρχαιότερων οργανωμένων αγώνων στην ιστορία του αθλητισμού, παραμένει έως σήμερα ένα αναπάντητο ερώτημα 77. Οι διάφορες θεωρίες που έχουν προταθεί σχετικά με την 69 Βαλαβάνης 2004, Zschätzsch 2002, Kurtz - Boardman 1994, 284. Πβ. Πλάτ. Μενέξενος 249 B «αὐτοὺς δὲ τοὺς τελευτήσαντας τιμὦσα..πρὸς δὲ τούτοις ἀγὦνας γυμνικοὺς καὶ ἱππικοὺς τιθεἶσα καὶ μουσικς πάσης». 72 Roller 1981, Zschätzsch 2002, παθάρη 2004, 37. Αρχαιολογικά ευρήματα της Μεσοποταμίας, που τεκμηριώνουν τις αθλητικές δραστηριότητες των λαών της ήδη από την 3 η χιλιετία, αποτελούν ένας σφραγιδοκύλινδρος της Ακκαδικής περιόδου ( ), επάνω στον οποίο εικονίζονται σκηνές πάλης, και ένα μεταλλικό αγγείο προσφορών με βάση ένα ζευγάρι αντιθετικών παλαιστών, το οποίο χρονολογείται το Για το σφραγιδοκύλινδρο βλ. Κοντορλή-Παπαδοπούλου Λ., Πολιτισμοί των λαών της Ανατολής. Αρχαία Μεσοποταμία (Παν.μιο Ιωαννίνων 2000) 132-3, εικ. 77γ. Για το αγγείο προσφορών βλ. Κοντορλή-Παπαδοπούλου Λ., Πολιτισμοί των λαών της Ανατολής. Αρχαία Μεσοποταμία (Παν.μιο Ιωαννίνων 2000) 90-1, εικ. 53β. 75 παθάρη 2004, 38. Πολλές παραστάσεις της μινωικής τέχνης μαρτυρούν την αγάπη των Μινωιτών για τα αγωνίσματα με τον ταύρο, τα ταυροκαθάψια, και την πυγμαχία. Φαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η τοιχογραφία του 15 ου αι. με σκηνή ταυροκαθαψίων από το ανάκτορο της Κνωσού και η γνωστή τοιχογραφία του 16 ου αι. από το Ακρωτήρι της Θήρας, στην οποία εικονίζονται δύο νέοι να πυγμαχούν. Για την τοιχογραφία με τα ταυροκαθάψια βλ. Βαλαβάνης 2004, 17, εικ. 5 και για την τοιχογραφία με τη σκηνή πυγμαχίας βλ. Βαλαβάνης 2004, 16-7, εικ παθάρη 2004, Κατά τις αρχαίες πηγές, η καθιέρωση του θεσμού των Ολυμπιακών αγώνων έγινε το 776. Βέβαια, η χρονολογία αυτή αμφισβητήθηκε ήδη από την αρχαιότητα, καθώς θεωρήθηκε «κατασκευή» του Ηλείου σοφιστή Ιππία, ο οποίος γύρω στο 400 ανέλαβε εκ μέρους της πατρίδας του να συντάξει τον κατάλογο των

16 προέλευσή τους διακρίνονται σε δύο ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει αυτές που ανάγουν τους αγώνες σε λατρευτικές - τελετουργικές πρακτικές και η δεύτερη αυτές που προτείνουν κοσμικές καταβολές 78. Θεωρίες της πρώτης ομάδας συνδέουν τις απαρχές των αγώνων με τα επιτάφια άθλα 79, δηλαδή με τις εορτές και τις αγωνιστικές εκδηλώσεις που τελούνταν προς τιμή των επιφανών βασιλέων ή ηρώων νεκρών 80. Έτσι, δεν είναι παράδοξο που η πρώτη αναφορά μουσικού αγώνα σχετίζεται με επικήδειους αγώνες, αυτούς που διοργάνωσαν τον 8 ο αι. στη Φαλκίδα οι υιοί του Αμφιδάμαντος προς τιμή του πατέρα τους 81. Βέβαια, στους επιτάφιους αγώνες, οι οποίοι πιθανότατα εξυπηρετούσαν την εκδίκηση ή τον κατευνασμό του νεκρού 82, διεξάγονταν κυρίως γυμνικά και ιππικά αγωνίσματα, ενώ σπανιότερα το πρόγραμμά τους περιελάμβανε αποκλειστικά μουσικούς αγώνες 83, όπως στην περίπτωση των επιτάφιων άθλων προς τιμή του Ασσύριου βασιλιά τάφυλου 84. Ορισμένες θεωρίες της ίδιας ομάδας ισχυρίζονται ότι οι αγώνες προέρχονται από τελετές γονιμότητας στο πλαίσιο της αγροτικής λατρείας, οι οποίες μάλιστα κορυφώνονταν με κάποιο συμβολικό ιερό γάμο ανάμεσα στην ιέρεια της θεάς της γονιμότητας και στο νικητή του αγώνα. Η λατρεία πολλών θεών της γονιμότητας στην Ολυμπία, τα έπαθλα - στεφάνια των αγώνων και η σπουδαιότητα της ιέρειας της αγροτικής θεάς Δήμητρας Φαμύνης στην Ολυμπία, της μόνης γυναίκας με το δικαίωμα να παρακολουθεί τους Ολυμπιακούς αγώνες, τεκμηριώνουν σημαντικά την άποψη αυτή 85. Η δεύτερη ομάδα ανάγει τις αρχές των αγώνων είτε σε προϊστορικές πρακτικές του κυνηγιού, που έλαβαν σταδιακά τελετουργικό χαρακτήρα, είτε σε στρατιωτικές ασκήσεις για την προετοιμασία των οπλιτών. ύμφωνα με αυτήν, οι αγώνες εισήχθησαν στα τέλη του 8 ου ή στις αρχές του 7 ου αι. στις λατρευτικές Ολυμπιονικών. Όμως, και τα αρχαιολογικά ευρήματα αποκλείουν κάθε αθλητική δραστηριότητα στο ιερό πριν από το 700 και τοποθετούν την έναρξη των αγώνων περίπου την εποχή αυτή βλ. Βαλαβάνης 2004, Βαλαβάνης 2004, Για τη σημασιολογική ανάλυση του όρου «ἆθλον ή ἄεθλον ή ἀέθλιον» βλ. παραπ Kurtz - Boardman 1994, 191. Πβ. Ομ. Ὀδ. Ψ 87-9 «ἤδη μὲν πολέων τάφῳ ἀνδρὦν ἀντεβόλησας ἡρώων, ὅτε κέν ποτ ἀποφθιμένου βασιλος ζώννυνταί τε νέοι καὶ ἐπεντύνωνται ἄεθλα». Η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία επιτάφιων αγώνων προέρχεται από τον Όμηρο. Πρόκειται για τα «ἆθλα ἐπί Πατρόκλῳ», δηλαδή τους αγώνες που διοργάνωσε ο Αχιλλέας προς τιμή του νεκρού φίλου του, οι οποίοι περιελάμβαναν γυμνικά και ιππικά αγωνίσματα βλ. Ομ. Ἰλ. Χ «αὐτὰρ Ἀχιλλεὺς αὐτοῦ λαὸν ἔρυκε καὶ ἵζανεν εὐρὺν ἀγὦνα..ἱππεῦσιν μὲν πρὦτα ποδώκεσιν ἀγλά ἄεθλα θκε..δὦκε δὲ Μηριόνῃ δόρυ χάλκεον αὐτὰρ ὅ γ ἥρως Σαλθυβίῳ κήρυκι δίδου περικαλλὲς ἄεθλον». Επίσης, παραστάσεις ταυροκαθαψίων και άλλων αγωνισμάτων σε ταφική λάρνακα του 13 ου αι. από την Σανάγρα της Βοιωτίας μαρτυρούν τη διεξαγωγή αθλητικών δραστηριοτήτων την εποχή αυτή στις επιτάφιες εκδηλώσεις των Μυκηναίων βλ. Βαλαβάνης 2004, 17, εικ West , Πρόκειται για εκείνους τους αγώνες, στους οποίους συμμετείχε και ο ίδιος ο Ησίοδος με έναν ύμνο, για τον οποίο και βραβεύτηκε με έναν τρίποδα βλ. Ησίοδος, Ἔργα καὶ Ἡμέραι «ἔνθα δ ἐγὼν ἐπ ἄεθλα δαἱφρονος Ἀμφιδάμαντος Φαλκίδα *τ + εἰσεπέρησα τὰ δὲ προπεφραδμένα πολλὰ ἄεθλ ἔθεσαν παἶδες μεγαλήτορες. ἔνθα μέ φημι ὕμνῳ νικήσαντα φέρειν τρίποδ ὠτώεντα». 82 Kurtz - Boardman 1994, 191. ύμφωνα με μία άλλη θεωρία, οι αγώνες οργανώνονταν για τη διανομή της περιουσίας του θανόντος με τη μορφή επάθλων, που απονέμονταν στους νικητές, ενώ σχετική είναι και η άποψη ότι οι αγώνες δεν ήταν παρά ανταγωνισμός, για να αναδειχθεί ο διάδοχος του θρόνου μετά το θάνατο του βασιλιά βλ. Βαλαβάνης 2004, Zschätzsch 2002, 167. Για τα αθλήματα των ιππικών και των γυμνικών αγώνων βλ. RE I 1 (1894) λ. Agones (E. Reisch). 84 Roller 1981, 107. Σα επιτάφια άθλα προς τιμή του βασιλιά τάφυλου, τα οποία καθιερώθηκαν από το Διόνυσο κατά τη θριαμβευτική του πορεία προς τις Ινδίες, περιελάμβαναν αγώνες τραγουδιού υπό τη συνοδεία λύρας και αγώνες χορού βλ. Νόν. Διονυσιακά «ὣς εἰπὼν ταφύλοιο μεθυσφαλέος παρὰ τύμβῳ νηπενθὴς Διόνυσος ἀπενθέα θκεν ἀγὦνα..ἴδμονας εὐκελάδοιο λύρης μειλίξατο μύθῳ». 85 Βαλαβάνης 2004, 43.

17 εορτές, οι οποίες στις πρώιμες αυτές περιόδους αποτελούσαν μοναδικές περιστάσεις ηρεμίας και ειρήνης, όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να ψυχαγωγηθούν με τη συμμετοχή τους σε διάφορα είδη άμιλλας 86. Ανεξάρτητα, όμως, από αυτές τις θεωρίες για τη γενική προέλευση των αγώνων, ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία του αθλητισμού έχει η ίδια η απόφαση του ιερατείου της Ολυμπίας να εντάξει στη λατρεία αθλητικές δραστηριότητες 87, οι οποίες εξελίχτηκαν στους σημαντικότερους πανελλήνιους αγώνες της αρχαιότητας. Πρόκειται για τους Ολυμπιακούς αγώνες, οι οποίοι δε θεμελίωσαν μόνο το ιδανικό της ευγενούς άμιλλας, το οποίο αποτέλεσε και τη βάση της αγωγής των αρχαίων Ελλήνων, αλλά ενίσχυσαν και την ελληνική συνείδηση 88, ενώ έθεσαν και τις βάσεις της πανελλήνιας ιερής εκεχειρίας, κατά την οποία σταματούσαν οι εχθροπραξίες πολύ πριν την έναρξη των αγώνων για την ασφαλή μεταφορά των αθλητών και των θεατών στο ιερό της Ολυμπίας 89. Οι Ολυμπιακοί αγώνες, όπως και όλοι οι αγώνες με πανελλήνιο και τοπικό χαρακτήρα, κατείχαν εξέχοντα ρόλο στην εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού και επηρέασαν σημαντικά τις κοινωνικές και τις πολιτικές συνθήκες της αρχαίας Ελλάδας. Οι χώροι διεξαγωγής τους, τα ιερά, αποτέλεσαν πεδία πολιτικής αναμέτρησης, βήμα κοινοποίησης πολιτικών πράξεων 90 αλλά και χωνευτήρι νέων απόψεων και ιδεών, αφού εκεί άνθρωποι των γραμμάτων και της τέχνης παρουσίαζαν τις απόψεις τους σε θέματα που τους απασχολούσαν και δημοσιοποιούσαν τα έργα τους 91. τους ιερούς αυτούς χώρους η σωματική άσκηση και η διάκριση του αρίστου στο στίβο της άθλησης συμπορευόταν με την ψυχική τέρψη και την πνευματική ανύψωση, καθώς εκεί διοργανώνονταν όχι μόνο αθλητικοί αγώνες αλλά και μουσικοί 92. Πρόκειται για αγώνες απαγγελίας 86 Κατά τον 8 ο και τον 7 ο αι. όλες οι νέες πόλεις - κράτη βρίσκονταν σε συνεχείς συγκρούσεις με τους γείτονές τους σε μία προσπάθεια να ορίσουν τον ευρύτερο ζωτικό τους χώρο βλ. Βαλαβάνης 2004, ημαντική για την ίδρυση των αγώνων στην Ολυμπία είναι η μαρτυρία του Παυσανία, κατά την οποία αυτή οφείλεται σε ένα χρησμό του μαντείου των Δελφών, στο οποίο είχε καταφύγει ο βασιλιάς της Ήλιδος Ίφιτος, για να μάθει τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες θα απαλλάσσονταν από τον πόλεμο και τις συμφορές βλ. Παυσ «Φρόνῳ δὲ ὕστερον Ἴφιτος,..ἡλικίαν δὲ κατὰ Λυκοῦργον τὸν γράψαντα λακεδαιμονίοις τοὺς νόμους, τὸν ἀγὦνα διέθηκεν ἐν Ὀλυμπίᾳ πανήγυρίν τε ὀλυμπικὴν αὖθις ἐξ ἀρχς καὶ ἐκεχειρίαν κατεστήσατο..σ δὲ Ἰφίτῳ, φθειρομένης τότε δὴ μάλιστα τς Ἑλλάδος ὑπὸ ἐμφυλίων στάσεων καὶ ὑπὸ νόσου λοιμώδους, ἐπλθεν αἰτσαι τὸν ἐν Δελφοἶς θεὸν λύσιν τὦν κακὦν καί οἱ προσταχθναί φασιν ὑπὸ τς πυθίας ὡς αὐτόν τε Ἴφιτον δέοι καὶ ἠλείους τὸν ὀλυμπικὸν ἀγὦνα ἀνανεώσασθαι». 87 Οι αγωνιστικές εκδηλώσεις, όμως, δεν εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Ολυμπία τον 8 ο αι., αλλά αναβίωσαν τότε από ένα παλαιότερο έθιμο της ηρωολατρείας, που επιβίωσε μετά την κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού μέσω της προφορικής παράδοσης. Πρόκειται για τη λατρεία του Πέλοπος, του μυθικού ιδρυτή των Ολυμπιακών αγώνων, η οποία ήδη από το 10 ο αι. διεξάγονταν στο ιερό της Ολυμπίας βλ. Βαλαβάνης 2004, Με τις Ολυμπιακές εορτές, στις οποίες κυριαρχούσε η ιδέα του «συναγωνίζεσθαι», οι αρχαίοι Έλληνες συντηρούσαν την ιδέα της κοινής καταγωγής τους, αναβίωναν κοινές λατρευτικές αντιλήψεις και καλλιεργούσαν τις κοινές τους αξίες βλ. Πάντου 2004, RE I 1 (1894) 844 λ. Agones (E. Reisch). 90 RE I 1 (1894) 844 λ. Agones (E. Reisch). Η Ολυμπία υπήρξε πάντοτε ένας τόπος, στον οποίο ανακοινώνονταν και γνωστοποιούνταν σημαντικές αποφάσεις, όπως ήταν οι διακρατικές συνθήκες. Εκεί, οι Ναυπάκτιοι και οι Μεσσήνιοι ίδρυσαν τη Νίκη του Παιωνίου για τη νίκη τους κατά των Λακεδαιμονίων στη φακτηρία το 424, ενώ οι Μεσσήνιοι κατέγραψαν στο βάθρο της το 135 τη συνθήκη τους με τους Λακεδαιμόνιους για τον καθορισμό των κοινών ορίων των επικρατειών τους βλ. Σουράτσογλου - Κουρίνου 2004, RE I 1 (1894) 845 λ. Agones (E. Reisch). 92 KP I (1964) 137 λ. Agones (O. Reinmuth). Οι αγώνες της Ολυμπίας, οι οποίοι διοργανώνονταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμή του Διός, περιελάμβαναν κυρίως γυμνικά και ιππικά αγωνίσματα, ενώ μόλις το 396 εισήχθησαν στο πρόγραμμά τους οι αγώνες των σαλπιγκτών και των κηρύκων βλ. KP I (1964) 136 λ. Agones (O. Reinmuth). Πβ. Παυσ «σαλπιγκταἶς δὲ ἐφεστηκόσιν αὐτ καὶ τοἶς κήρυξιν ἀγωνίζεσθαι καθέστηκε» Πολυδ. Ὀνομαστικόν «παρλθε μὲν εἰς τοὺς ἀγὦνας ἡ σάλπιγξ ἐκ τς ἐμπολεμίου μελέτης». Επίσης, ο

18 επικής ποίησης, μουσικούς - ποιητικούς αγώνες κιθαρωδίας και αυλωδίας, είτε από άτομα είτε από φωνητικά σύνολα (χορούς), αγώνες οργανικής μουσικής, κιθάρισης ή αύλησης 93, αγώνες ατομικής ή ομαδικής όρχησης (χορού) και δραματικούς αγώνες, στους οποίους η ποίηση, η μουσική, ο χορός και η σκηνογραφία αποτελούσαν μία ενότητα 94. Ένας απλούστερος διαχωρισμός των μουσικών αγώνων από τη σύγχρονη έρευνα, ο οποίος και υιοθετείται από την παρούσα εργασία, τους κατατάσσει σε τρεις βασικές κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει τους αγώνες, που διεξάγονταν χωρίς την παρουσία των μουσικών οργάνων, η δεύτερη τους αγώνες, στους οποίους η παρουσία των μουσικών οργάνων ήταν απαραίτητη, ενώ στην τελευταία κατηγορία εντάσσονται οι αγώνες των αοιδών, οι οποίοι τραγουδούσαν συνοδευόμενοι με αυλό ή αυτοσυνοδευόμενοι με κιθάρα 95. Νέρων, ο οποίος ανέβαλε για δύο χρόνια τη 211 η Ολυμπιάδα του 65 μ.φ., για να συμπέσει η διεξαγωγή της με την επίσκεψή του στην Ελλάδα το 67 μ.φ., εισήγαγε στην Ολύμπια μόνο για το έτος αυτό κιθαρωδικούς και δραματικούς αγώνες, ώστε να διαγωνιστεί ως μουσικός και ηθοποιός βλ. Βαλαβάνης 2004, 138. Πβ. Υιλόστρ. Σὰ ἐς τὸν Συανέα Ἀπολλώνιον 5. 7 «πατρίου μὲν γὰρ τοἶς Ὀλυμπίοις τοῦ πέρυσιν ἐνιαυτοῦ ὄντος ἐκέλευσε τοὺς Ἠλείους Νέρων ἀναβαλέσθαι αὐτὰ ἐς τὴν ἑαυτοῦ ἐπιδημίαν, ὡς ἐκείνῳ μλλον ἥ τ Διὶ θύσοντας. τραγῳδίαν δ ἐπαγγεἶλαι καὶ κιθαρῳδίαν ἀνδράσιν». 93 Αναλυτικά για τις τέχνες της αυλητικής, της αυλωδίας, της κιθαριστικής και της κιθαρωδίας βλ. σσ RE I 1 (1894) λ. Agones (E. Reisch). χετικά με τους δραματικούς αγώνες, αυτοί δεν αναφέρονται στις αρχαίες γραπτές πηγές ως μουσικοί αγώνες βλ. Γουλάκη-Βουτυρά 2004, Zschätzsch 2002, 167.

19 Αγώνες χωρίς μουσικά όργανα Οι αγώνες των ραψωδών, των ποιητών και των κηρύκων είναι μουσικοί μόνο με την ευρύτερη έννοια του όρου. την πραγματικότητα αποτελούν αγώνες απαγγελίας, καθώς οι συμμετέχοντες σε αυτούς ήταν σολίστες, οι οποίοι διαγωνίζονταν αποκλειστικά με τη φωνή τους 96. Οι αγώνες των ραψωδών, οι οποίοι τεκμηριώνονται αρχαιολογικά από τα μέσα του 6 ου αι. 97, διεξάγονταν στην αρχή του προγράμματος των μουσικών αγώνων στις περισσότερες λατρευτικές εορτές 98. Οι ραψωδοί, οι οποίοι ήταν κυρίως άνδρες και σπανιότερα έφηβοι 99, απήγγειλαν επικά ποιήματα δικά τους ή άλλων ποιητών, όπως του Ησιόδου, του Αρχιλόχου, του Ξενοφάνη και κυρίως του Ομήρου, ώστε συχνά να ονομάζονται Ομηριστές 100. Οι αγώνες των ποιητών, στους οποίους περιλαμβάνονταν τα αγωνίσματα των επικών ποιητών, των ποιητών προσοδίου, των επινικίων και των εγκωμιογράφων, εισήχθησαν στο πρόγραμμα των μουσικών αγωνιστικών εκδηλώσεων των εορτών μεταξύ του 3 ου και του 1 ου αι. 101 Σο αγώνισμα των επικών ποιητών, το οποίο διοργανώθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 3 ου αι., τελούνταν, κατά το πρότυπο των Πυθίων και των Παναθηναίων, μετά από τα αγωνίσματα των σαλπιγκτών και των κηρύκων, καθώς και πριν ή μετά από τους αγώνες των ραψωδών 102. Σο περιεχόμενο, όμως, των επικών ποιημάτων, με τα οποία διαγωνίζονταν οι συμμετέχοντες, παραμένει έως σήμερα άγνωστο. Πιθανότατα, αυτό να διέφερε από το περιεχόμενο των επικών ποιημάτων, που απήγγειλαν οι ραψωδοί, καθώς πρόκειται για δύο διαφορετικά αγωνίσματα 103. Σο τραγούδι της λιτανείας, το προσόδιο, ήταν σχεδόν πάντοτε παρόν στις λατρευτικές εορτές, στις οποίες εκτελούνταν από το χορό, με συνοδεία αυλού, κατά τη διάρκεια μιας πανηγυρικής πομπής, κυρίως, όταν αυτή πλησίαζε στο ναό ή στο βωμό 104. Ο αγώνας των ποιητών προσοδίου, ο οποίος διοργανωνόταν πρώτος από όλα τα μουσικά αγωνίσματα, συμπεριλήφθηκε μόλις το 200 στο πρόγραμμα των μουσικών αγωνιστικών εκδηλώσεων των εορτών Zschätzsch 2002, ύμφωνα με τoν H. Shapiro, η αρχαιότερη απεικόνιση του αγωνίσματος της ραψωδίας εικονογραφείται στον αττικό ψευδοπαναθηναϊκό αμφορέα του Ζ. του Princeton, ο οποίος χρονολογείται το 540 (Λίβερπουλ, National Museums and Galleries on Merseyside ) βλ. Shapiro H., ʺHipparchos and the Rhapsodesʺ, στο Dougherty C. - Kurke L., Cultural Poetics in Archaic Greece. Cult, Performance, Politics (Cambridge 1993) Αξιοσημείωτο είναι ότι στην τέχνη της κεραμικής οι σκηνές των ραψωδών και των αγώνων τους περιορίζονται στα αττικά αγγεία βλ. Zschätzsch 2002, RE I 1 (1894) 850 λ. Agones (E. Reisch). 99 Κατά τον Πλάτωνα, αγώνες ραψωδών μεταξύ εφήβων τελούνταν στην εορτή των Απατουρίων βλ. Πλάτ. Σίμαιος 21 Β «ἡ δὲ Κουρεὦτις ἡμἶν οὖσα ἐτύγχανεν Ἀπατουρίων τὸ δὴ τς ἑορτς σύνηθες ἑκάστοτε καὶ τότε συνέβη τοἶς παισίν. ἆθλα γὰρ ἡμἶν οἱ πατέρες ἔθεσαν ῥαψῳδίας». 100 Zschätzsch 2002, 169 Μιχαηλίδης ( ) 274 λ. ραψῳδός. Πβ. Πλάτ. Ἳππαρχος 228 Β «Ἱππάρχῳ, ὃς τὦν Πεισιστράτου παίδων ἦν πρεσβύτατος καὶ σοφώτατος, ὃς ἄλλα τε πολλὰ καὶ καλὰ ἔργα σοφίας ἀπεδείξατο, καὶ τὰ Ὁμήρου ἔπη πρὦτος ἐκόμισεν εἰς τὴν γν ταυτηνί, καὶ ἠνάγκασε τοὺς ῥαψῳδοὺς Παναθηναίοις ἐξ ὑπολήψεως ἐφεξς αὐτὰ διιέναι». 101 Zschätzsch 2002, RE I 1 (1894) 850 λ. Agones (E. Reisch). 103 Zschätzsch 2002, Μιχαηλίδης ( ) 266 λ. προσόδιον. 105 Zschätzsch 2002, 171.

20 τα τέλη του 2 ου αι. τελέστηκαν για πρώτη φορά οι αγώνες των επινικίων, των οποίων το περιεχόμενο και η σημασία παραμένουν έως σήμερα άγνωστα. Ίσως πρόκειται για αγώνες ποιητών ή για εκδηλώσεις, οι οποίες διοργανώνονταν, για να αποδοθούν επιπλέον τιμές στους νικητές των προηγούμενων αγωνίσματων, κάτι που δικαιολογεί και την τελευταία τους θέση στο πρόγραμμα των μουσικών αγώνων 106. Σο αγώνισμα των εγκωμιογράφων εισήχθη στις μουσικές αγωνιστικές εκδηλώσεις των λατρευτικών εορτών τον 1 ο αι. και διεξαγόταν μετά από τα αγωνίσματα των σαλπιγκτών και των κηρύκων και πριν ή και μετά από αυτό των ραψωδών 107. Περιελάμβανε απαγγελίες εγκωμίων, δηλαδή ωδών, οι οποίες είτε εγκωμίαζαν τους νικητές των αθλητικών, κυρίως, αγώνων είτε ήταν αφιερωμένες σε θεότητες αλλά και σε εξέχοντες θνητούς, όπως για παράδειγμα σε αυτοκράτορες 108. χετικά με τους αγώνες των κηρύκων, αυτοί επιβεβαιώνονται αρχαιολογικά από τον 4 ο αι. 109, ενώ οι φιλολογικές τους μαρτυρίες, οι οποίες και σχετίζονται αποκλειστικά με την Ολυμπία, είναι πολύ μεταγενέστερες 110. Σο περιεχόμενό τους είναι άγνωστο, ενώ πολλές φορές στο παρελθόν τέθηκε το ερώτημα εάν επρόκειτο όντως για μουσικούς αγώνες ή απλά για φωνασκία, η οποία και επεδίωκε τη φωνητική εξάσκηση 111. Ψστόσο, οι σωζόμενοι κατάλογοι με τους νικητές των αγωνισμάτων τεκμηριώνουν σημαντικά την ένταξή τους στους μουσικούς αγώνες, καθώς καταγράφονται σε αυτούς, μετά από τους νικητές - σαλπιγκτές, οι νικητές - κήρυκες 112, οι οποίοι είχαν επιπλέον αρμοδιότητες στις λατρευτικές εορτές, όπως να φροντίζουν για την ομαλή διεξαγωγή των αγώνων και να αναγγέλουν τους νικητές τους Zschätzsch 2002, RE I 1 (1894) 850 λ. Agones (E. Reisch). 108 Μιχαηλίδης ( ) 104 λ. ἐγκώμιον. 109 Σην αρχαιότερη μαρτυρία για τη διεξαγωγή των αγώνων των κηρύκων στις λατρευτικές εορτές αποτελεί μία επιγραφή περίπου του 330, στην οποία καταγράφονται τα αναθήματα των κηρύκων - νικητών βλ. SEG 19, Zschätzsch 2002, 173. Πβ. Λουκιανός Περὶ τῆς Περεγρίνου τελευτῆς «ἐπεὶ δὲ ἐς τὴν Ὀλυμπίαν ἀφικόμεθα,..κατόπιν τοῦ τὦν κηρύκων ἀγὦνος» Παυσ «Ἔστι δὲ βωμὸς ἐν τῆ Ἄλτει τς ἐσόδου..ἐπὶ τούτου θεὦν μὲν οὐδενὶ θύουσιν ἠλεἶοι,..καὶ τοἶς κήρυξιν ἀγωνίζεσθαι καθέστηκε». 111 Μιχαηλίδης ( ) 347 λ. φωνασκία. 112 IG VII 1760 IG VII Zschätzsch 2002, 173. Πβ. Πολυδ. Ὀνομαστικόν «Σὸ δὲ κηρύκων γένος ἱερὸν μὲν Ἑρμοῦ, κατεκήρυττε δ ἡσυχίαν ἔν τ ἀγὦσι καὶ ἱερουργίαις, καὶ σπονδὰς περιήγγελλε καὶ ἐκεχειρίαν ἐπήγγελλε καὶ τοὺς ἀγωνιστὰς ἀνεκήρυττεν».