Δρ Κϊςτασ Κατςϊνθσ, φιλόλογοσ-ςυγγραφζασ Λογοτεχνία και Μουςικοχορευτική Παράδοςη τησ Αραδίππου από τισ αρχζσ του 20ου αιώνα μζχρι ςήμερα

Transcript

1 ΕΛΕΤΘΕΡΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΔΗΜΟΤ ΑΡΑΔΙΠΠΟΤ 6 η διάλεξη (6/3/2013) Δρ Κϊςτασ Κατςϊνθσ, φιλόλογοσ-ςυγγραφζασ Λογοτεχνία και Μουςικοχορευτική Παράδοςη τησ Αραδίππου από τισ αρχζσ του 20ου αιώνα μζχρι ςήμερα 1. Ειςαγωγή Σασ καλωςορίηω κι εγϊ με τθ ςειρά μου ςτθν ζκτθ και τελευταία ςυνάντθςθ του Ελεφκερου Ρανεπιςτθμίου του Διμου μασ, ςτθν οποία κα αςχολθκοφμε με ζνα κζμα που αφορά τθν Αραδίππου, τθ λογοτεχνία και τθ μουςικοχορευτικι τθσ παράδοςθ, από τισ αρχζσ του 20ου αιϊνα ίςαμε ςιμερα. Ρρόκειται για ζνα κζμα που κα μασ δϊςει τθν ευκαιρία να κάνουμε μια γνωριμία με τουσ Αραδιππιϊτεσ δθμιουργοφσ και με το ζργο τουσ, όςουσ υπθρετοφν τθν παράδοςθ αλλά και όςουσ γράφουν και δθμιουργοφν δθμοςιεφοντασ και εκδίδοντασ λογοτεχνικά βιβλία, που καλφπτουν όλο το φάςμα τθσ λογοτεχνικισ γραφισ και ζμπνευςθσ. Από τθν αρχικι αυτι διευκρίνιςθ είναι προφανζσ ότι ςτθν επιςκόπθςθ που κα επιχειριςουμε κα αναφερκοφμε τόςο ςτουσ λαϊκοφσ ποιθτζσ τθσ Αραδίππου, παλαιότερουσ και νεότερουσ, όςο και ςτουσ ςυγγραφείσ που ηουν και δθμιουργοφν ςιμερα ςτθν Αραδίππου, κάνοντασ ταυτόχρονα μια αναφορά και ςτθν αραδιππιϊτικθ μουςικοχορευτικι παράδοςθ, που είναι όντωσ ιδιαίτερα αξιόλογθ και ςθμαντικι. 1.1.Ιςτορική τοποθζτηςη Σε μια ςτροφι του δρόμου Λάρνακοσ-Λευκωςίασ ζνα μίλι μακριά από τον αςφαλτόδρομο, ξεπροβάλλει ςαν ηωγραφιά θ ωραία Αραδίππου, γράφει ςτο βιβλίο του Η Αραδίππου άλλοτε και τϊρα ο αείμνθςτοσ Γιάγκοσ Κωνςταντινίδθσ, ο δάςκαλοσ, ο λαογράφοσ και ερευνθτισ, ο οποίοσ ζγραψε το πρϊτο και μοναδικό ίςαμε ςιμερα βιβλίο που ζχει ωσ αντικείμενο τθν ιςτορικι και λαογραφικι επιςκόπθςθ τθσ Αραδίππου, από τα αρχαία χρόνια μζχρι και το 1965, χρονιά ζκδοςισ του, "εν Λευκοςία Κφπρου" (1). Είναι μία κωμόπολισ, ςυνεχίηει ο Κωνςταντινίδθσ, κτιςμζνθ ςε ανοικτιν πεδιάδα, με ελαφράν κλίςιν προν νότον, παρά τθν Λαξιάν, αρκετά κατθφορικιν Βορειοδυτικά, απ' όπου περνά ο ποταμόσ Αρχάγγελοσ, ο οποίοσ ςαν άγγελοσ κατεβαίνει εκ των ουρανϊν για να ξεδιψάςθ τα χωράφια τθσ Αραδίππουσ και των Λιβαδιϊν και να ενωκι με τθν κάλαςςαν. 1

2 Ζνασ που ποκεί να καυμάςει τθν κζαν τθσ Αραδίππουσ, ςυμπλθρϊνει, πολφ καλά κάμνει αν υπάγθ πεηοπορίαν περί το ζν μίλιον προσ τουσ λόφουσ τθσ Παναγίασ των Αμπελιϊν, οπόκεν θ κωμόπολισ Αραδίππου προβάλλει ωςάν μαγεία, διότι θ οπτικι απάτθ, που ςου φζρνει τθν Λάρνακα με τθν ακτιν τθσ πλθςιζςτερα προσ τθν Αραδίππουν, ςε κάμνει να τθν νομίηεισ ωσ παράλιον κωμόπολιν... Θ κζςθ τθσ Αραδίππου- όπωσ πιο πάνω, περίτεχνα και με γλαφυρότθτα περιγράφεται από τον Γιάγκο Κωνςταντινίδθ, ςε πολφ μικρι απόςταςθ ςτα βoρειοδυτικά τθσ πόλθσ του Ηινωνα, τθσ Λάρνακασ- θ οποία αποτελεί τθ ςυνζχεια του αρχαίου Κιτίου και ζχει μια λαμπρι ιςτορία τεςςάρων χιλιάδων χρόνων, δεν είναι ςίγουρα άςχετθ με τθν ιςτορικι τθσ πορεία μζςα ςτον χρόνο και τθν πολιτιςτικι τθσ παράδοςθ και δθμιουργία. Ππωσ και θ Λάρνακα, ζχει αναμφίβολα και θ Αραδίππου τθ δικι τθσ μακρόχρονθ ιςτορία, αφοφ με βάςθ ιςτορικζσ μαρτυρίεσ τισ οποίεσ επιβεβαιϊνουν διάφορα αρχαιολογικά ευριματα-μυκθναϊκά αγγεία και άλλα, κατοικείται ιδθ από τον 8ο π.χ. αιϊνα και ζκτοτε ζχει διαγράψει μια ςθμαντικι παρουςία ςτα πολιτιςμικά δρϊμενα του τόπου μασ. Δεν είναι τυχαίο άλλωςτε το γεγονόσ ότι γίνονται ςυχνζσ αναφορζσ για τθν Αραδίππου ςτο Χρονικό του Λεόντιου Μαχαιρά, αλλά και ςε κείμενα πολλϊν ξζνων περιθγθτϊν και ιςτορικϊν (Λασ Ματρί, Μαρίτι, Τηζφρυ κ.ά.), ενϊ ιδιαίτερο ενδιαφζρον παρουςιάηει θ αναφορά-που τεκμθριϊνεται και από ςχετικά αρχαιολογικά ευριματα για τθ Μεγάλθ Αυλι τθσ Αραδίππου, ςτα χρόνια τθσ Φραγκοκρατίασ ( μ.χ.), όπου διζμενε θ Μαργαρίτα Ντε Λουηινιάν, εγγονι του Αφζντθ τθσ Τφρου και αδελφι του βαςιλιά τθσ Αρμενίασ Λζοντα, που ανικε ςτθν οικογζνεια των Λουηινιανϊν και ιταν ςφηυγοσ του Άρχοντα Εμμανουιλ Κατακουηθνοφ, Αυτοκράτορα του Μωριά (2). Αναμφίβολα, το επίπεδο τθσ πολιτιςτικισ δράςθσ και δθμιουργίασ ενόσ τόπου ςυναρτάται άρρθκτα και με το μορφωτικό επίπεδο του λαοφ, και ςτθ δικι μασ περίπτωςθ δεν μπορεί να παραβλζψουμε το γεγονόσ ότι για πολλοφσ αιϊνεσ θ οργανωμζνθ ςχολικι εκπαίδευςθ ιταν άγνωςτθ ςτο νθςί μασ και κατ' επζκταςθ και ςτθν Αραδίππου. Ππωσ μασ πλθροφορεί ο γνωςτόσ ιςτορικόσ και μελετθτισ Λοϊηοσ Φιλίππου, το πρϊτον ςχολείον τθσ Αραδίππου ιδρφκθ το 1833 ωσ Αρρεναγωγείον (μόνο για αγόρια δθλαδι. 2

3 Mε βάςθ ανάλογεσ μαρτυρίεσ, από ιςτορικά βιβλία αλλά και από εφθμερίδεσ τθσ εποχισ, χρειάςτθκε να φτάςουμε μζχρι το 1887 για να αποκτιςει θ Αραδίππου και Ραρκεναγωγείον (3), ενϊ από το 1879 γίνετια λόγοσ για το πρϊτο Αναγνωςτιριο τθσ επαρχίασ Λάρνακασ που λειτοφργθςε ςτθν Αραδίππου 9 βλ. Ἑφθμερίδα «Νζον Κίτιον», 25/6/2879). Δεν μπορεί φυςικά να παραγνωριςτεί και ο ρόλοσ τθ εκκλθςίασ ςτα χρόνια αυτά ωσ κρθςκευτικοφ αλλά και παιδευτικοφ ταυτόχρονα και κοινωνικοφ παράγοντα. Δεν αποτελεί, όμωσ, πρόκεςθ τθσ παροφςασ ειςιγθςθσ να αναφερκοφμε ςτθν ιςτορία τθσ Αραδίππου, που οπωςδιποτε οι ρίηεσ τθσ χρονολογοφνται ςτο πολφ απομακρυςμζνο παρελκόν και καταδεικνφουν ότι εδϊ που τφχαμε εμείσ ςιμερα να κατοικοφμε είχε ακμάςει από τα πολφ παλιά χρόνια ζνασ ςθμαντικόσ πολιτιςμόσ, τον οποίο ςυνεχίηουμε εμείσ ςιμερα. Θ επικζντρωςι μασ ςτθ ςφγχρονθ περίοδο του 20ου και του 21ου αιϊνα γίνεται απλά και μόνο γιατί ς'αυτιν τθν περίοδο εμφανίηονται ςτθν Αραδίππου ςθμαντικζσ φυςιογνωμίεσ που υπθρετοφν τθν παράδοςθ, λογοτεχνικι και μουςικοχορευτικι, με βάςθ τα ςτοιχεία που διακζτουμε, ενϊ το ζργο τουσ ςυνεχίηουν και ςιμερα αρκετοί ταλαντοφχοι νζοι δθμιουργοί. 2. Λαϊκή ποίηςη Αρχίηοντασ τθν αναφορά μασ ςτθ λογοτεχνία τθσ Αραδίππου, δικαιωματικά, τον πρϊτο λόγο ζχει θ λαϊκι ποίθςθ, που υπιρξε ςτθ διάρκεια του 20ου αιϊνα θ πιο ςθμαντικι πτυχι τθσ πολιτιςτικισ μασ δθμιουργίασ, ενϊ ςυνεχίηει και ςιμερα να ανκεί. Μια πρϊτθ πθγι πλθροφόρθςθσ για τθ λαϊκι ποίθςθ τθσ Αραδίππου αποτελεί το εξαίρετο για τα δεδομζνα τθσ εποχισ που εκδόκθκε βιβλίο του Γιάγκου Κωνςταντινίδθ, ςτο οποίο ζχουμε ιδθ κάνει αναφορά, όπου ςτο τελευταίο του κεφάλαιο παρατίκεται μικρό αφιζρωμα ςτουσ Αραδιππιϊτεσ ποιθτάρθδεσ. Διαβάηουμε μάλιςτα και ζναν οριςμό τθσ ζννοιασ του ποιθτάρθ: Η Εγκυκλοπαίδεια του Ηλίου, μασ πλθροφορεί ο Γιάγκοσ, γράφει διά τουσ ποιθτάρθδεσ τθσ Κφπρου: " Ποιθτάρθσ. Όνομα αποδιδόμενον υπό των Κυπρίων εισ λαϊκοφσ ςτιχουργοφσ εξ επαγγζλματοσ, οι οποίοι ςυνκζτουν ποιιματα επί τοπικισ ςθμαςίασ ςυνικωσ γεγονότων πάςθσ φφςεωσ, ωσ επί το πλείςτον ερωτικϊν. Τα ποιιματα ταφτα άδουν εισ τασ πανθγφρεισ, τασ εορτάσ και άλλασ ςυγκεντρϊςεισ, είτα δε αντί αμοιβισ πωλοφν τα ποιιματα των εισ φυλλάδια. 3

4 Οι μεταξφ των ποιθτάρθδων γενόμενοι διαξιφιςμοί, ςυνεχίηει, ζχουν ποικιλϊτατον περιεχόμενον, εκφράηουν με καυμαςτιν πολλάκισ επιγραμματικιν, ςυντομίαν και χάριν τα πολυποίκιλα τθσ ςτιγμισ ςυναιςκιματα, φζρουν δε ζκδθλον τον χαρακτιρα των αρχαίων κωμαςτικϊν αςμάτων και ραψωδιϊν". (4) Είναι πράγματι ζνασ πολφ πετυχθμζνοσ οριςμόσ, που αποδίδει ςυνοπτικά και εφςτοχα τον χαρακτιρα των ποιθτάρθκων φυλλάδων και των τςιαττιςτϊν. Ο Κωνςταντινίδθσ μάσ πλθροφορεί ακόμα ότι ο παλαιότεροσ γνωςτόσ ποιθτάρθσ τθσ Αραδίππου είναι ο Λογιηισ, όπωσ τον αποκαλεί, Κουρουηιάσ, ο οποίοσ, ςφμφωνα με τον ίδιο, είχεν πολφ μεγάλθν κλίςιν εισ τθν ποίθςιν και θρζςκετο να παρευρίςκεται εισ τασ πολυςυχνάςτουσ πανθγφρεισ και εορτάσ και να λαμβάνθ μζροσ εισ τουσ διαγωνιςμοφσ (5). Μακαίνουμε ακόμα ότι ο Κουρουηιάσ πιρε πολλά βραβεία ςτουσ διαγωνιςμοφσ των τςιαττιςτϊν ςτον Κατακλυςμό τθσ Λάρνακασ ζχοντασ μάλιςτα πολφ ςθμαντικοφσ αντιπάλουσ, όπωσ ιταν ο Ραλαίςιθσ, ο Σιεφταλισ, ο Ρριγκόπουλοσ και άλλοι. Μασ δίνει μάλιςτα και ζνα δείγμα τθσ ποιθτικισ δεινότθτασ του Κουρουηιά, όπωσ διαφαίνεται ς ζνα ερωτικό του ποίθμα, που αξίηει να το παρακζςουμε (6): Άρρωςτοσ ιμουν βαρετά μεσ ςτθν ποδκιάν του Χάρου τηι είπαν τθσ νάρτει να με δει που με φαρμάκωςεν παιδί ςτον τάφον πριν με πάρουν. Τηι ιρτεν εισ το κρεβάτιν μου τηι εκρϊνοιξα το μμάτιν μου τηι είδαν τθν τηι ελαχτάρουν, τηι ζκαμζν μου ςαν τον Χριςτόν που' καμεν του Λαηάρου. Ο Κωνςταντινίδθσ κάνει επίςθσ αναφορά ςτον Αντρζα Μαπποφρα, τον Ραραςκευά Ηαχαροφλα και τον Τάκθ Ηοφρκα (Ηινωνοσ), δίνοντασ μικρά αποςπάςματα από ποιιματά τουσ. Μασ πλθροφορεί επίςθσ ότι το πρϊτο τςιάττιςμά του ο Αντρζασ Μαπποφρασ το ζκανε με τον Λοϊηι Κουρουηιά, ο οποίοσ τον προκάλεςε μια μζρα ενϊ βρίςκονταν ςε μια ταβζρνα, λζγοντάσ του (7) : Αν κζλεισ ποιθτισ καλόσ μζςα ςτον κόςμον να'ςαι/ διϊ τραοφδκια δανεικά τηι αν κζλεισ ζλα πιάςε, για να πάρει αμζςωσ τθ γνωςτι πολφ εφςτοχθ απάντθςθ του Μαπποφρα : Εν ζρκουμαι πουλλόου ςου δάνειον να ηθτιςω, / γιατϋζςιεσ ζναν φυςικόν,/ αβκόν να δϊςει δανεικόν,/ όρνικαν κζλεισ πίςω. 4

5 Το γεγονόσ αυτό καταγράφει και ο ίδιοσ ο Αντρζασ Μαπποφρασ ςτο μοναδικό ποιθτικό του βιβλίο Οι γεροπλάτανοι (8), απ' όπου αντλοφμε τθν πλθροφορία ότι ο μεγάλοσ λαϊκόσ μασ ποιθτισ ιταν τότε τριάντα χρόνων και είχε ιδθ αρχίςει να γράφει τισ πρϊτεσ του φυλλάδεσ. Οι πλθροφορίεσ του Κωνςταντινίδθ για τουσ ποιθτάρθδεσ τθσ Αραδίππου επιβαιϊνονται και από τον Κωνςταντίνο Γιαγκουλλι, τον κατ' εξοχιν μελετθτι τθσ κυπριακισ λογοτεχνικισ παραγωγισ που είναι γραμμζνθ ςτθν κυπριακι διάλεκτο. Ο Γιαγκουλλισ, αρχικά ςτθν ζκδοςθ Κφπριοι Λαϊκοί ποιθτζσ των εκδόςεων Χρ.Ανδρζου που κυκλοφόρθςε το 1983 (9), αλλά και πιο πρόςφατα ςτο βιβλίο του Οι ποιθτάρθδεσ τθσ Κφπρου, που εκδόκθκε το 2005 (10), καταγράφει ςυνολικά 461 Κφπριουσ ποιθτάρθδεσ, ανάμεςα ςτουσ οποίουσ περιλαμβάνει δζκα Αραδιππιϊτεσ λαϊκοφσ ποιθτζσ, με προεξάρχοντα τον Αντρζα Μαπποφρα, ςτον οποίο υπάρχει εκτενζσ αφιζρωμα 15 ςελίδων. Γίνεται αναφορά, με αλφαβθτικι ςειρά ςτουσ πιο κάτω: Αντωνίου Συμεϊν (ζτοσ κανάτου 1893), Γαβριιλ Νικόλασ (Τςινίκολασ ), Ευαγγελίδθσ Χαράλαμποσ (χωρίσ χρονολογίεσ γζννθςθσ και κανάτου), Ηαχαροφλασ Ραραςκευάσ ( ), Ηινωνοσ Χρίςτοσ Κ., ο γνωςτόσ μασ Ηοφρκασ που γεννικθκε το 1937 και ζφυγε πρόςφατα, το 2012), Κεφάλασ Γεϊργιοσ Χαραλάμπουσ (χωρίσ επίςθσ χρονολογίεσ), Κουρουηιάσ Λοϊηισ ( ), Μαπποφρασ Ανδρζασ ( ), Τηιαμπάηθσ Θλίασ ( ), Τηιαμπάηθσ Δθμθτριάδθσ Χαράλαμποσ ( ), Χατηθμπζθσ Γεϊργιοσ (Μάοσ, χωρίσ επίςθσ χρονολογίεσ) και Χατηιπαπασ Ρ. Νικόλασ ( ). Σ' αυτόν τον κατάλογο των λαϊκϊν ποιθτϊν, που δεν βρίςκονται πια ςτθ ηωι, κα πρζπει να περιλάβουμε επίςθσ τον Αντρζα Σίκκθ ( ), ενϊ κα ιταν παράλειψθ να μθν κάνουμε αναφορά και ςτουσ Ραπα-Ραντελι Τοφαρι, Ρετρι Μιτςιγιωρκθ, Λουκι του Μανόλθ και τον Γιάγκο Κωνςταντινίδθ, που μασ ζδωςαν κάποια δείγματα λαϊκισ ποιθτικισ δθμιουργίασ. Σθμαντικι πθγι πλθροφόρθςθσ για αποβιϊςαντεσ λαϊκοφσ ποιθτζσ τθσ Αραδίππου- από τθν οποία μάλιςτα ζχει αντλιςει πλθροφορίεσ και ο μελετθτισ Κϊςτασ Γιαγκουλλισ, αποτελεί το περιοδικό του Διμου μασ Αραδίππου, αρ.τεφχουσ 3 (1988), που εκδϊςαμε τότε ωσ Ρολιτιςτικι Επιτροπι και το αφιερϊςαμε ςτον αείμνθςτο Θλία Τηιαμπάηθ (που ζφυγε εκείνθ τθ χρονιά), αλλά και ςτουσ αποβιϊςαντεσ και ηϊντεσ Αραδιππιϊτεσ λαϊκοφσ ποιθτζσ. 5

6 Το περιοδικό είναι ςιμερα εξαντλθμζνο και επιβάλλεται μελλοντικά να εκδϊςουμε ζνα καινοφργιο και πιο ολοκλθρωμζνο αφιζρωμα ςτθν αραδιππιϊτικθ λογοτεχνικι δθμιουργία τθσ ντοπιολαλιάσ. Είναι ενδεικτικό τθσ ανοδικισ πορείασ που ζχει θ λαϊκι ποίθςθ ςτθν Αραδίππου το γεγονόσ ότι κάναμε τότε αναφορά ςε 15 Αραδιππιϊτεσ λαϊκοφσ ποιθτζσ, εφτά αποβιϊςαντεσ και οχτϊ που βρίςκονταν ςτθ ηωι, ενϊ, αν κάνουμε ςιμερα ζνα παρόμοιο αφιζρωμα, ο αρικμόσ για τον οποίο κα μιλάμε κα υπερβαίνει τουσ 30, από τουσ οποίουσ οι 13 δεν βρίςκονται πια ανάμεςά μασ, ενϊ άλλοι 17 ηουν ςιμερα και δθμιουργοφν ςτον Διμο μασ. Στο ςθμείο αυτό, για να ολοκλθρϊςουμε τθν ονοματολογία τθσ αναφοράσ μασ ςτθν αραδιππιϊτικθ λαϊκι ποίθςθ κα πρζπει να ςθμειϊςουμε ότι καταγράφουμε ςιμερα εννιά εν ηωι λαϊκοφσ ποιθτζσ που ζχουν εκδϊςει τουλάχιςτον ζνα βιβλίο, και αυτοί είναι και πάλι με αλφαβθτικι ςειρά: Βαςιλείου Μανϊλθσ, Κατςιατισ Μάρκοσ, Κουμανταρισ Αντρζασ, Λουκά Ευκφμιοσ (Αυςτραλία), Συμεοφ Λ. Ηαχαρίασ, Τηιαμπάηθσ Δθμιτριοσ, Τηιαμπάηθσ Κωςτάκθσ (Αγγλία), Χαραλάμπουσ Λοϊηοσ (Κατςαροποφλθσ) Λεμεςόσ και Χαριλάου Κεογνωςία. Αςχολοφνται επίςθσ με τθ λαϊκι ποίθςθ, χωρίσ όμωσ να ζχουν εκδϊςει βιβλίο, οι : Αλαμπρίτθσ Ευάγγελοσ, Ευαγγελίδθσ Αντρζασ, Λάμπρου Σαββάκθσ, Λάτςιθσ Αντρζασ, Ορκοδόξου Μάριοσ, Σακκάσ Λευτζρθσ, Ρίςτθσ οδισ κ.ά. Από αυτοφσ, οι περιςςότεροι ζχουν δθμοςιεφςει ποιιματά τουσ ςτο περιοδικό "Αραδίππου", που αποτελεί βαςικό ςθμείο αναφοράσ για κάκε ερευνθτι και μελετθτι τθσ αραδιππιϊτικθσ λογοτεχνικισ δθμιουργίασ. Κα πρζπει ακόμα να ςθμειωκεί ότι ςτο περιοδικό παρουςιάηονται επίςθσ με ζνα ι δφο μόνο ποιιματά τουσ, ο Ηαννζτοσ Κοκκινόφτασ, ο Μιχάλθσ Κοκκινόφτασ, θ Ελζνθ Ξενοφϊντοσ, ο Ορκόδοξοσ Ορκοδόξου, ο Σολωμισ Ραναγι- Ραγϊνθ, ο Μιχάλθσ Χατηθττοφισ και θ Χρυςτάλλα Χατηθττοφι. Ροίθςθ ςτθ γλϊςςα τθσ ντοπιολαλιάσ γράφει επίςθσ και θ Χριςτοφλα Απόςτρατου- Μαπποφρα, θ οποία ςυμμετζχει εδϊ και χρόνια ςτουσ ποιθτικοφσ διαγωνιςμοφσ του Κατακλυςμοφ Λάρνακασ. Σίγουρα ο χρόνοσ δεν μασ επιτρζπει να αςχολθκοφμε με τον κακζνα από τουσ πιο πάνω λαϊκοφσ ποιθτζσ ξεχωριςτά, αλλά αναπόφευκτα δεν μποροφμε να μθ ςτακοφμε κάπωσ περιςςότερο ςτο ζργο των πρωτοπόρων λαϊκϊν δθμιουργϊν, που άνοιξαν τον δρόμο ςτουσ νεότερουσ και αποτελοφν ίςαμε ςιμερα τουσ μεγάλουσ δαςκάλουσ για όςουσ κζλουν να αςχολθκοφν ςοβαρά με τθν ποίθςθ τθσ ντοπιολαλιάσ. 6

7 Μια πρϊτθ παρατιρθςθ που δεν μπορεί να μασ διαφφγει είναι το γεγονόσ ότι από τουσ 13 αποβιϊςαντεσ λαϊκοφσ μασ ποιθτζσ, μόνον τρεισ ζχουν εκδομζνο ζργο: ο Αντρζασ Μαπποφρασ, ο Θλίασ Τηιαμπάηθσ και ο αδελφόσ του Χαράλαμποσ Δθμθτριάδθσ Τηιαμπάηθσ, ενϊ από τουσ 15 νεότερουσ οι 9 ζχουν ιδθ εκδϊςει ζνα ι περιςςότερα βιβλία. Το γεγονόσ αυτό καταδεικνφει τισ δυςκολίεσ των περαςμζνων χρόνων, από τισ αρχζσ του 20ου αιϊνα ίςαμε τθ δεκαετία του '70, που ιταν κυρίωσ οικονομικζσ, οι οποίεσ δεν επζτρεπαν ςε κάποιουσ ιδιαίτερα προικιςμζνουσ λαϊκοφσ δθμιουργοφσ να διανοθκοφν ι να επιχειριςουν τθν ζκδοςθ των ποιθμάτων τουσ ςε βιβλίο, εκτόσ φυςικά από τισ ποιθτάρικεσ φυλλάδεσ τουσ, που εκδίδονταν ευκαιριακά και είχαν εξαςφαλιςμζνθ εμπορικι επιτυχία, αφοφ τισ τραγουδοφςαν και τισ πωλουςαν ςτα πανθγφρια και ςε άλλεσ εκδθλωςεισ. Αυτι θ ζλλειψθ ςυγκεντρωτικϊν τόμων με το ζργο των ποιθτϊν αυτϊν δθμιουργεί ανυπζρβλθτεσ δυςκολίεσ ςε κάκε μελετθτι που κζλει να ερευνιςει και να αςχολθκεί με το ζργο τουσ. Κι αναφζρομαι, ςυγκεκριμζνα, ςτουσ τζςςερισ πιο ςθμαντικοφσ-μαηί με τον Θλία Τηιαμπάηθ, από τουσ παλαιότερουσ λαϊκοφσ μασ ποιθτζσ : Λοϊηι Κουρουηιά, Ραραςκευά Ηαχαροφλα, Αντρζα Ηινωνοσ-Ηοφρκα και Αντρζα Μαπποφρα, που δεν υπάρχουν ςυγκεντρωμζνα ςϋεναν ξεχωριςτό τόμο για τον κακζνα όλα τα ποιιματα και οι φυλλάδεσ τουσ. Φυςικά, κα ιταν παράλειψθ να μθν αναφζρουμε ότι για τουσ ποιθτζσ αυτοφσ χρωςτάμε χάρθ ςτον Κωνςταντίνο Γιαγκουλλι, ο οποίοσ ςε διάφορα βιβλία του μασ δίνει ςθμαντικζσ πλθροφορίεσ για το ζργο τουσ, ενϊ ζχει περιςϊςει και δθμοςιεφςει ςτο πεντάτομο ζργο του Corpus Κυπριακϊν Διαλεκτικϊν Κειμζνων, που εκδόκθκε από το Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν ( ) αρκετζσ από τισ φυλλάδεσ τουσ (10 του Κουρουηιά, 8 του Ηαχαροφλα και άλλεσ ζξι που ζγραψαν και εξζδωςαν μαηί, 41 φυλλάδεσ του Μαπποφρα και δφο του Ηινωνοσ). Σε μια άλλθ μελζτθ του ο Γιαγκουλλισ καταγράφει τουσ τίτλουσ 40 φυλλάδων που ζγραψε και εξζδωςε ο Λοϊηισ Κουρουηιάσ από το 1915 μζχρι το 1953, ενϊ ςτο λιμμα για τον Ραραςκευά Ηαχαροφλα ςθμειϊνει 17 φυλλάδεσ που εξζδωςε ο ποιθτισ από το και άλλεσ εννιά που ζγραψε και εξζδωςε μαηί με τον Λοϊηι Κουρουηιά (11). Ραρακζτει επίςθσ τουσ τίτλουσ 128 φυλλάδων του Μαπποφρα και των δφο φυλλάδων του Ηινωνοσ. 7

8 Είναι προφανζσ, από τουσ αρικμοφσ που παρατίκενται πιο πάνω αλλά και από τα ςτοιχεία που μια δικι μασ πρϊτθ ερευνθτικι προςπάκεια ζχει καταδείξει, ότι μεγάλοσ αρικμόσ φυλλάδων των πιο πάνω λαϊκϊν μασ δθμιουργϊν δεν ζχει εντοπιςκεί και δεν είναι ςτθ διάκεςι μασ, γεγονόσ που κα πρζπει να αποτελζςει κίνθτρο για περαιτζρω ζρευνα, εντοπιςμό και καταγραφι τουσ. Γιατί, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι μζςα από τισ ποιθτάρικεσ αυτζσ φυλλάδεσ, που ζχουν οπωςδιποτε και μια ςθμαντικι ποιθτικι αξία, ςκιαγραφείται θ δφςκολθ κοινωνικι ηωι τθσ εποχισ, οι αντιλιψεισ, τα ικθ και τα ζκιμα, αλλά και ςθμαντικζσ πτυχζσ τθσ ιςτορικισ πορείασ του νθςιοφ μασ ςτθ διάρκεια του 20ου αιϊνα, όπωσ τθ βίωςαν και τθν κατζγραψαν ποιθτικά οι λαϊκοί μασ ποιθτζσ. Επείγει όμωσ, και κα πρζπει να το επιχειριςουμε ωσ Διμοσ ίςωσ, ςε ςυνεργαςία με τισ οικογζνειεσ, θ ζκδοςθ των φυλλάδων-όςων υπάρχουν τουλάχιςτον αλλά και των ανζκδοτων ποιθμάτων των τεςςάρων αυτϊν λαϊκϊν μασ ποιθτϊν, για να μποροφμε να μελετιςουμε καλφτερα, δίνοντασ τθν ευκαιρία και ςτουσ νεότερουσ να το γνωρίςουν. Στο ςθμείο αυτό κα πρζπει να αναφερκεί ότι όςον αφορά τον Τάκθ Ηινωνοσ, που δεν αξιϊκθκε όςο ηοφςε να δει τα ποιιματά του ςυγκεντρωμζνα ςε ζνα βιβλίο, ζχει ιδθ αναλθφκεί μια προςπάκεια από τθν οικογζνεια, ζχει ςυγκεντρωκεί μεγάλοσ αρικμόσ ποιθμάτων και οι φυλλάδεσ που προαναφζρκθκαν, και πολφ ςφντομα κα ζχουμε ζτοιμο το βιβλίο για ζκδοςθ. Για τθν περίπτωςθ του Ανδρζα Μαπποφρα, ςτον οποίο οφείλουμε να ςτακοφμε κάπωσ περιςςότερο, τα νζα είναι ακόμα πιο ευχάριςτα όςον αφορά τισ φυλλάδεσ του, αφοφ και πάλι ςε ςυνεργαςία με τθν οικογζνεια, ζχει ετοιμαςτεί ζνασ τόμοσ 700 περίπου ςελίδων, με τισ φυλλάδεσ που ζχουμε ςτθ διάκεςι μασ από το Αρχείο του ποιθτι αλλά και από άλλεσ πθγζσ, και αναμζνεται πολφ ςφντομα να εκδοκεί, με τθ ςτιριξθ του Διμου Αραδίππου και άλλων χορθγϊν. Από το 1948 που ο Μαπποφρασ εμφανίηεται ςτον χϊρο τθσ ποιθτάρικθσ λαϊκισ δθμιουργίασ, ίςαμε τον κάνατό του ςτα 1997, για πενιντα ςυναπτά ζτθ, υπθρζτθςε με πάκοσ τθν ποίθςθ τθσ ντοπιολαλιάσ και μασ ζδωςε ςθμαντικά και αξιόλογα δείγματα γραφισ, τόςο ςτον χϊρο τθσ λαϊκισ ποίθςθσ όςο και ςτον χϊρο τθσ κυπριακισ παραδοςιακισ μουςικισ. Ρζρα από το βιβλίο του Οι γεροπλάτανοι, που εκδόκθκε το 1978, ςθμείωςε δφο επανεκδόςεισ και είναι ςιμερα εξαντλθμζνο, ιταν ζνασ επαγγελματίασ ποιθτάρθσ, που αποηοφςε ουςιαςτικά από τισ φυλλάδεσ του, τισ οποίεσ πωλοφςε ςε όλθ τθν Κφπρο, ςε πανθγφρια και άλλεσ 8

9 εκδθλϊςεισ. Γράφει χαρακτθριςτικά ςτο εξαίρετο αυτοβιογραφικό ποίθμά του Η πρϊτθ μου δουλειά (ς. 6) : Μζςα ςτα μάρμαρα μεσ ςτουσ λοφκκουσ/ ετυραννιοφμουν πολλφν τηιαιρόν/ τηιαι το ψουμίν μου πεντζξι βοφκκουσ /δίχα καττίκιν τζλεια ξερόν./ήτουν θ τζγνθ που τουσ γονιοφσ μου /μζςα ςτο βάςανον να μπλεχτϊ./να πω για τοφτον φταίει τηι ο νουσ μου/μπορεί τηιαι να το παραδεκτϊ. /Ζκαμα τζςςερα κοπελλοφδκια /να παραιτιςω τηείν'τθν δουλειάν./ζγραφα τηι ζβκαλλα πκιον τραοφδκια/για να νεγιϊςω τόςθν φουλιά./τθν Τηφπρουν ζχω τθν γυριςμζνθν / τα παραγιάλια τηιαι τα χωρκά./που πριν να μείνει μιςι πιαςμζνθ /πριν να τθν εφρουν τοφνϋτα κακά./τηι ζχω ορπίδαν πωσ εννά ηιςω /τηι όπωσ επιαιννα τακτικά/να ξαναπάω να προςκυνιςω / ςτο μοναςτιριν τ' Αϊ-Ντρικκά. Ο Κωςνταντίνοσ Γιαγκουλλισ, ςτο βιβλίο του Οι ποιθτάρθδεσ τθσ Κφπρου (Λευκωςία, 2005, ςς ), καταχωρεί τουσ τίτλουσ 128 εκδόςεων με φυλλάδεσ του λαϊκοφ ποιθτι, ενϊ παρακζτει 21 εκδόςεισ και επανεκδόςεισ φυλλάδων που ζγραψε ο Αντρζασ Μαπποφρασ ςε ςυνεργαςία με άλλουσ λαϊκοφσ ποιθτζσ (Γρίβασ, Άηινοσ, Κουρουηιάσ κ.ά.). Από τθ διερεφνθςθ του Αρχείου του Αντρζα Μαπποφρα και με βάςθ τα πιο πάνω ςτοιχεία, ζχουμε επιχειριςει τθν ετοιμαςία ενόσ ολοκλθρωμζνου καταλόγου των φυλλάδων του λαϊκοφ ποιθτι, ςτον οποίο ζχουμε περιλάβει ςυνολικά 120 τίτλουσ που γράφτθκαν ςτθν περίοδο από το , κι αυτόσ φαίνεται να είναι ο ακριβισ αρικμόσ των φυλλάδων που ζγραψε ο Μαπποφρασ. Ανάμεςά τουσ περιλαμβάνονται και δζκα φυλλάδεσ χωρίσ χρονολογία ζκδοςθσ, ενϊ ςθμειϊνονται ςτον ίδιο κατάλογο και άλλεσ 12 εντελϊσ άγνωςτεσ φυλλάδεσ. Από τισ 120 φυλλάδεσ που καταγράφονται ςτον κατάλογο με χρονολογικι ςειρά, οι 20 δεν ζχουν εντοπιςκεί οφτε ςτο Αρχείο του Ανδρζα Μαπποφρα οφτε και ςτο Αρχείο του Δρα Κ. Γιαγκουλλι. Με βάςθ τα ςτοιχεία αυτά ςτο υπό ζκδοςθ βιβλίο δθμοςιεφονται γφρω ςτισ 100 φυλλάδεσ, που καλφπτουν μια μεγάλθ κεματικι ποικιλία, μερικζσ από τισ οποίεσ είναι ανζκδοτεσ και εντοπίςτθκαν χειρόγραφεσ ςτο αρχείο του ποιθτι. Το κεματικό περιεχόμενο των φυλλάδων του Μαπποφρα περιςτρζφεται γφρω από κζματα και γεγονότα τθσ κακθμερινισ ηωισ. Με τισ φυλλάδεσ του ο Αντρζασ Μαπποφρασ τραγοφδθςε τον πόνο και τισ ζγνοιεσ των κακθμερινϊν ανκρϊπων του λαοφ, ενϊ ταυτόχρονα κατζγραψε με τον δικό του ποιθτάρικο τρόπο τα πιο ςθμαντικά γεγονότα που ςθμάδεψαν 9

10 τθ ςφγχρονθ κυπριακι ιςτορία. Οι φόνοι, θ ξενιτιά, οι πλιμμυρεσ, τα εργατικά και άλλα ατυχιματα, τα πάκθ του ζρωτα, τα εγκλιματα τιμισ, θ ορφάνια, τα καφματα των αγίων, τα πολφνεκρα οδικά και άλλα δυςτυχιματα, οι πνιγμοί και άλλα γεγονότα που ςυγκλόνιςαν τθν ανκρωπότθτα αποτζλεςαν πθγι ζμπνευςθσ για τθν ευαίςκθτθ ψυχι του λαϊκοφ ποιθτι. Αλλά και τα ςθμαντικότερα ιςτορικά γεγονότα τθσ πεντθκονταετίασ, του δεφτερου μιςοφ του εικοςτοφ αιϊνα, που βίωςε ο λαϊκόσ ποιθτισ, ιςτοροφνται με ζναν πολφ χαρακτθρςτικό ποιθτάρικο τρόπο, που μασ προκαλεί και ςιμερα ακόμα ιδιαίτερθ ςυγκίνθςθ. Ο απελευκερωτικόσ αγϊνασ τθσ ΕΟΚΑ και οι ιρωεσ του Αγϊνα, όπωσ ο Ρετράκθσ Γιάλλουροσ, ο Γρθγόρθσ Αυξεντίου, ο Ρετράκθσ Κυπριανοφ και άλλοι υπιρξαν πθγι ζμπνευςθσ για τον Αντρζα Μαπποφρα, ο οποίοσ τραγοφδθςε επίςθσ με τισ φυλλάδεσ του τθν εξορία και τθν επιςτροφι του Μακαρίου, τθν ανακιρυξθ τθσ ανεξαρτθςίασ του 1960, τα τραγικά γεγονότα του 1963, τθ δολοφονία του Καβάηογλου και του Μιςιαοφλθ, τισ απόπειρεσ δολοφονίασ ενάντια ςτον Εκνάρχθ Μακάριο, όπωσ επίςθσ και τθν τραγωδία του πραξικοπιματοσ και τθσ τουρκικισ ειςβολισ του 1974, που τόςο βακιά πλιγωςε τθν ευαίςκθτθ ψυχι του, και τον κάνατο του Μακαρίου, το Φμνθςε ακόμα τον πρϊτο αςτροναφτθ τον Γιοφρι Γκαγκάριν, τον ιρωα τθσ Αντίςταςθσ για τθ Δθμοκρατία Αλζξαντρο Ραναγοφλθ, τον Κζνεντι και άλλουσ. Ανάλογθ είναι και θ κεματικι των φυλλάδων του Κουρουηιά και του Ηαχαροφλα, που προαναφζρκθκαν. Κα πρζπει ακόμα να ςθμειϊςουμε ότι το Αρχείο του Ανδρζα Μαπποφρα περιλαμβάνει πλοφςιο ανζκδοτο υλικό, κυρίωσ ποιιματα', που κα πρζπει κάποτε να αρχειοκετθκοφν και να εκδοκοφν, ενϊ κα πρζπει να διαςωκεί μζςα από τθν ψθφιοποίθςθ θ μοναδικι και ανεπανάλθπτθ φωνι του, όπωσ τθ γνωρίςαμε οι παλαιότεροι κακϊσ τραγουδοφςε τισ φυλλάδεσ του, τα τςιαττιςτά και τα ερωτικά δίςτιχα, ι όταν ζψαλλε ςτον Αϊ Λουκά και μασ τραγουδοφςε κάκε Αγία Ραραςκευι το Τραοφδιν τθσ Ραναγίασ. Θ δθμιουργία ενόσ Αρχείου - Μουςείου Ανδρζα Μαπποφρα που κα διαςϊςει για τισ επερχόμενεσ γενεζσ και κα αναδείξει τθ ηωι, τισ διακρίςεισ αλλά και το πολυςιμαντο ζργο του, είναι ζνα χρζοσ τθσ Αραδίππου προσ τον Ανδρζα Μαπποφρα, που τίμθςε τθ γενζτειρά του όςο κανζνασ άλλοσ, αφοφ το ζργο του ζτυχε και ςυνεχίηει να τυγχάνει 10

11 και ςιμερα μιασ κακολικισ αναγνϊριςθσ και καταξίωςθσ, θ οποία ξεπζραςε τα ςτενά γεωγραφικά όρια τθσ Αραδίππου και απζκτθςε μια παγκφπρια αλλά και διεκνι εμβζλεια, ιδίωσ ςτον κόςμο των αποδιμων μασ. Στουσ λαϊκοφσ ποιθτζσ που δεν βρίςκονται πια ανάμεςά μασ ςυμπεριλαμβάνεται, όπωσ ζχει αναφερκεί και ο Θλίασ Τηιαμπάηθσ, ο οποίοσ ζχει εκδϊςει τζςςερισ ποιθτικζσ ςυλλογζσ και κεωρείται ζνασ από τουσ πιο αξιόλογουσ Αραδιππιϊτεσ λαϊκοφσ ποιθτζσ του 20ου αιϊνα. Οι δυο πρϊτεσ του ποιθτικζσ ςυλλογζσ Ζτςι ηωιν που κάμνουμεν (1984) και Είντα τηιαιροφσ εφτάςαμεν (1986) εκδόκθκαν με επιμζλεια του Κωνςταντίνου Γιαγκουλλι και εντάχκθκαν ςτθ ςειρά των εκδόςεϊν του "Βιβλιοκικθ Κυπρίων Λαϊκϊν Ροιθτϊν", με αρ. 30 και 42, αντίςτοιχα. Στθ ςυνζχεια εξζδωςε τθν ποιθτικι ςυλλογι Στο βοφττθμαν του ιλιου (1988, ) ενϊ λίγο μετά τον κάνατό του εκδόκθκε και θ τζταρτθ ποιθτικι του ςυλλογι, με τον χαρακτθριςτικό τίτλο Στο διμμαν του ιλιου (1988), που δεν πρόλαβε να χαρεί τθν ζκδοςι τθσ. Κα πρζπει ακόμα να ςθμειωκεί ότι θ δεφτερθ ποιθτικι του ςυλλογι Είντα τηαιροφσ εφτάςαμεν αποτελεί ποιθτικι τριλογία ςτθν οποία ςυμμετζχουν με ποιιματά τουσ και τα παιδιά του Δθμιτρθσ και Κωςτάκθσ Τηιαμπάηθσ. Τρία βιβλία με λαϊκι ποίθςθ εξζδωςε επίςθσ και ο αδελφόσ του Θλία Τηιαμπάηθ, Χαράλαμποσ Δθμθτριάδθσ Τηιαμπάηθσ, για τον οποίο υπάρχει επίςθσ ςχετικό αφιζρωμα ςτο περιοδικό του Διμου μασ (αρ. 16, 2001). Το 1990 εξζδωςε τθν ποιθτικι ςυλλογι Ωσ πότε πια, το 1995 τθ ςυλλογι Του νθςιοφ μου κλάματα και το 1988 Τα μονοπάδκια τθσ ηωισ. Και τα τρία βιβλία εκδόκθκαν με επιμζλεια του Κ. Γιαγκουλλι και ανικουν ςτθ ςειρά "Κφπριοι Λαϊκοί Ροιθτζσ". Αυτοί είναι όςο γίνεται πιο ςυνοπτικά οι Αραδιππιϊτεσ λαϊκοί ποιθτζσ που δεν βρίςκονται πια ανάμεςά μασ, το ζργο των οποίων προςφζρεται για περαιτζρω ζρευνα, ανάδειξθ και αξιοποίθςθ από τουσ μελετθτζσ του μζλλοντοσ. Ιταν οι πλείςτοι απλοί άνκρωποι του λαοφ, χωρίσ ιδιαίτερθ μόρφωςθ, με αδιαμφιςβιτθτο ταλζντο, που λειτουργοφςαν, όπωσ ιδθ προαναφζρκθκε κατά τα πρότυπα των αρχαίων ραψωδϊν. Εκτόσ από τθν ποιθτικι καταγραφι των κεμάτων τθσ κακθμερινισ ηωισ και τθσ ιςτορικισ πραγματικότθτασ που βίωναν, διακρίνονταν αρκετοί από αυτοφσ για τθ δεινότθτά τουσ ςτα τςιατιςτά, μζροσ των οποίων 11

12 διαςϊηεται, αλλά και για τθ ςκωπτικι, ςαρκαςτικι και περιπαιχτικι τουσ διάκεςθ. Είναι γνωςτά ςτουσ παλαιότερουσ τα αλλθλοπειράγματά τουσ ςτα καφενεία όπου ςφγχναηαν, που προκαλοφςαν άφκονο γζλιο με τθν ευςτροφία, τθ ςατιρικι δεξιοτεχνία αλλά και τθν ετοιμότθτα με τθν οποία εκςτομίηονταν. Καταγράφω μια χαρακτθριςτικι περίπτωςθ, με πθγι τον Αντρζα Λάτςιθ, ςτον οποίο αφθγικθε το περιςτατικό ο μ. Μοςτισ Ξιοφρουππασ. Κάκονταν ςτο καφενείο του Ηαχαρία Μφξθ, κοντά ςτθν πλατεία, ο Λοϊηισ ο Κουρουηιάσ (Ψϊρθσ, όπωσ ιταν γνωςτόσ ςτθν Αραδίππου) και ο Ρετρισ ο Μιτςιγιωρκθσ, που ιταν επίςθσ ξακουςτόσ για τθν ετοιμότθτα και τθ δεινοτθτά του ςτα τςιαττιςτά, αλλα ιταν και γνωςτό επίςθσ γνωςτό ότι ιταν μονόρχισ. Ξαφνικά είδαν να κατευκφνεται προσ το καφενείο ανεβαίνοντασ τον ανθφορικο δρόμο μπροςτά από το κτιριο όπου ςτεγαηόταν παλιά θ ΣΡΕ Αραδίππου, ο γζροσ ο Γιωρκισ Σιικκθσ, που ιταν γνωςτόσ πραματευτισ ςτθν κοινότθτα, όπου γφριηε αρχικά με το αμαξοφδι του και αργότερα με το ποδιλατο για να πωλιςει ςτισ γυναίκεσ ςεντόνια και άλλα ρουχικά. Μόλισ πλθςίαςε το καφενείο ο Σιικκθσ, περπατϊντασ λίγο ςκυφτόσ και με τα χζρια πίςω, τον προκάλεςε αμζςωσ ο Λοϊηισ ο Κουρουηιάσ λζγοντάσ του: Κςια ποτηιεί που νζφανεσ, πριχοφ να ς αγρωνίςω/, είπουν ζν κουρουπζττιςςα τηι ζςιει μωρόν ποπίςω, για να ςυμπλθρϊςει τθν πρόκλθςθ ο Ρετρισ ο Μιτςθγιωρκθσ: Που ςαι τςι κοντοηφνιχοσ, καλά τηιαι καταπίννει,σ/ πζ μου ζνϋπου γεννιςιοσ ςου οξά κανζναν δείχνεισ; Ετοιμόλογοσ όπωσ ιταν, ο γερο-σιικκθσ τουσ ζδωςε αμζςωσ τθν πιο κάτω πλθρωμζνθ απάντθςθςθ: Αφιςτε με ςτον πόνον μου τηιαι ςτα μαράηια που χω/ τηι εν μου περνά να τραουδϊ με ψϊρθν τηιαι με ϋβνοφχον. Το ίδιο περιςτατικό το αφθγικθκε ζνασ απόδθμοσ Αραδιππιϊτθσ τθσ Αυςτραλίασ, με μια διαφορετικι όμωσ εκδοχι όςον αφορά τα πιο πάνω ζμμετρα πειράγματα, τα οποία είναι προφανζσ ότι μεταδίδονταν από ςτόμα ςε ςτόμα με διαφορετικζσ παραλλαγζσ, γεγονόσ που μασ παραπζμπει ςτα δθμοτικά τραγοφδια, με ό,τι αυτό εξυπακοφει. Λδοφ λοιπόν μια διαφορετικι παραλλαγι τθσ πιο πάνω ζμμετρθσ ςτιχομυκίασ: Κουρουηιάσ : Άμα νεφάνθσ που ποτηιεί, πριν να καλοπαρατθτιςω,/ χαρκοφμαι ζν κουρουπζττιςςα τηι ζςιει μωρόν ποπίςω. Μιτςιγιωρκθσ: Τηι άρκον πόν' να πεκάνεισ, λαλϊ ςου το τηιαι τοφτον,/ τοφντθν καμποφραν άθς'τθν / να κάμουμεν λαοφτον. 12

13 Σιικκθσ: Αφιςτε με τον δυςτυχι εισ τον καμόν μου που' χω/ τηι αντρζπουμαι να τραουδϊ με ψϊρθν τηιαι με βνοφχον. Πςον αφορά τϊρα τουσ νεότερουσ λαϊκοφσ ποιθτζσ που προαναφζρκθκαν, δεν μασ παρζχεται ςίγουρα ο χρόνοσ για μια λεπτομερι παρουςίαςθ του ζργου τουσ, το οποίο άλλωςτε δεν ζχει ολοκλθρωκεί, αλλά βρίςκεται ςε πορεία εξζλιξθσ και άνκιςθσ, μποροφμε, χωρίσ υπερβολι να αναφζρουμε, αφοφ ςυνεχϊσ ζχουμε καινοφργιεσ εκδόςεισ των λαϊκϊν μασ ποιθτϊν. Από τουσ εννιά ποιθτζσ μασ που ζχουν εκδϊςει ποιιματά τουσ παρουςιάηονται με τρία βιβλία οι Μανϊλθσ Βαςιλείου *(Τα τηυπριϊτικα (2002), Στ'αγνάρκα τθσ παράδοςθσ (2006) και Τηφπροσ μου με τα κάλλθ ςου, (2009)], ο Ηαχαρίασ Λ.Συμεοφ [( Η μοναξιά τηι ο πόνοσ μου (1996), Ανάκκεμαν τον πόλεμον (2004) και Η Κατάντια μασ (2010)], με δφο βιβλία ο Δθμιτρθσ Τηιαμπάηθσ ο για πολλά χρόνια απόδθμοσ ςτθν Αγγλία λαϊκόσ ποιθτισ, που εξζδωςε το 2006 τθν ποιθτικι ςυλλογι Τθσ ποίθςθσ είμαι μιςταρκόσ, ενϊ κεωροφμε ωσ πρϊτθ εκδοτικι παρουςία του τθ ςυμμετοχι του με 30 ποιιματα ςτο βιβλίο του πατζρα του Θλία Τηιαμπάηθ Είνται τηιαιροφσ εφτάςαμεν (1988). Οι άλλοι ζξι λαϊκοί ποιθτζσ ζχουν εκδϊςει από ζνα ποιθτικό βιβλίο ίςαμε ςιμερα, ωσ εξισ: Ο επίςθσ απόδθμοσ Αραδιππιϊτθσ Κωςτάκθσ Τηιαμπάηθσ που ςυμμετείχε ςτον πιο πάνω ςυλλογικό τόμο με τον πατζρα και τον αδελφό του, ο Ευκφμιοσ Λουκά, απόδθμοσ τθσ Αυςτραλίασ, που μασ ζδωςε το 2003 τθν ποιθτικι ςυλλογι Θα γράφω, κα φωνάηω, ο Μάρκοσ Κατςιατισ με τθ ςυλλογι, Στο ςτενόν τθσ γειτονιάσ μου (2011), ο Αντρζασ Κουμανταρισ (επίςθσ απόδθμοσ ςτθ Μεγάλθ Βρετανία και τϊρα ςτθν Κφπρο), με το βιβλίο Η ξενιδκιά τηι ο τόποσ μου (2011), ο Λοϊηισ Χαραλάμπουσ- Κατςαροποφλθσ που διαμζνει ςτθ Λεμεςό, με το βιβλίο Το περβόλιν τθσ ηωισ (2002) και τελευταία αλλά όχι ζςχατθ θ μοναδικι γυναίκα που αςχολείται ςυςτθματικά με τθν κυπριακι λαϊκι ποίθςθ, θ Κεογνωςία Χαριλάου, που μασ ζδωςε το 2010 τθν ποιθτικι ςυλλογι Κατάκεςθ ψυςιισ. Πλοι οι ςφγχρονοι ποιθτζσ μασ διακζτουν το ποιθτικό ταλζντο, εμπνζονται από τθν παράδοςθ του τόπου και από τθν κακθμερινι κοινωνικι ηωι, τθν κυπριακι και τθν παγκόςμια πραγματικότθτα, αγωνιοφν για τθ μαρτυρικι μασ πατρίδα και καταγράφουν τον πόνο και το δράμα τθσ κατοχισ και τθσ προςφυγιάσ, γράφουν ακόμα ποιιματα για τον ζρωτα, για τον πόλεμο και για τθν ειρινθ και για το 13

14 περιβάλλον, φιλοςοφοφν και κυμοςοφοφν, ενϊ διαπνζονται ταυτόχρονα από απζραντθ αγάπθ για τθν Κφπρο και ιδιαίτερα για τθ γενζτειρά τουσ Αραδίππου, τθν οποία υμνοφν ςε αρκετά από τα ποιιματά τουσ. Αυτι θ αγάπθ και θ νοςταλγία, που προκαλεί ξεχωριςτι ςυγκίνθςθ ςτον αναγνϊςτθ, διακρίνεται ςε μεγάλο βακμό ςτα ποιιματα των απόδθμων λαϊκϊν μασ ποιθτϊν, οι οποίοι μασ δίνουν επίςθσ ςθμαντικζσ ποιθτικζσ μαρτυρίεσ για τθν ξενιτιά και τα βάςανά τθσ. Γράφει χαρακτθριςτικά ο Ευκφμιοσ Λουκά ςτο ποίθμά του"ενωμζνοι τηιαι ςτα ξζνα" (13) : Τθν Κφπρον μασ τθν πόνεςα, ςτθν ξενιδκιάν τηι αν ζφταςα, ζν άλλθ ιςτορία/ τηι όπου τηι αν πάω τηιαι ςτακϊ τθν Κφπρον μασ κα κυμθκϊ τηιαι τθν ελευκερίαν, για να προςκζςει ο Δθμιτρθσ Τηιαμπάηθσ με τον δικό του ποιθτικό τρόπο : Όςοι ηιείτει εισ τα ξζνα καλι ϊρα ςαν τηιαι μζναν/, ζν κρουςμζνθ θ καρκιά ςασ τηιαι τ' αμμάδκια ςασ κλαμζνα (14). Ενϊ ο Αντρζασ Κουμανταρισ, με βακιά και ζντονθ τθν πίκρα του ξενιτεμοφ και τθ νοςταλγία τθσ γενζτειράσ του γράφει ς'ζνα ποίθμά του : Στθσ ξζνθσ γθσ τα χϊματα μνιμαν να μεν μου δκιάψουν/ μόνον ςτθσ Τηιφπρου το νθςίν κζλω για να με κάψουν/ γιατί ςε τηείνθν ι-χρωςτϊ χϊμαν για να τθσ βάλω,/τηειαμαί που εγεννικθκα κζλω τηιαι να πεκάνω (15). 3. Η ευρφτερη λογοτεχνική δημιουργία τησ Αραδίππου Από τον τίτλο τθσ παροφςασ ειςιγθςθσ είναι προφανζσ ότι κα πρζπει να γίνει αναφορά και ςτθν ευρφτερθ λογοτεχνικι δθμιουργία τθσ Αραδίππου. Δεν ζχουμε όμωσ τα χρονικά περικϊρια για να αναφερκοφμε αναλυτικά ςε όλεσ τισ πτυχζσ τθσ, όπωσ ζγινε με τθ λαϊκι ποίθςθ, που κρίναμε ότι ζπρεπε να αποτελεί το κεματικό επίκεντρο αυτισ τθσ αναφοράσ, για αυτονόθτουσ λόγουσ. Οι Αραδιππιϊτεσ ςυγγραφείσ που γράφουν ςτθν κακομιλοφμενθ δθμοτικι γλϊςςα και εκδίδουν τα ζργα τουσ είναι κακ'όλα αξιόλογοι, υπθρετοφν όλα τα είδθ του γραπτοφ λογοτεχνιματοσ και το ζργο τουσ μπορεί και πρζπει να αποτελζςει μελλοντικά αντικείμενο ξεχωριςτισ ζρευνασ και μελζτθσ. Ζχουμε ιδθ αναφζρει τον Γιάγκο Κωνςταντινίδθ ( ), που εξζδωςε το 1965 το βιβλίο Η Αραδίππου άλλοτε και τϊρα, όπωσ επίςθσ και το βιβλίο Τθσ Εκκλθςίασ Υπθρζται (1988), ζγραψε και δθμοςίευςε ποιιματα ςτθν κυπριακι διάλεκτο και κεωρείται μια από τισ ςθμαντικότερεσ πνευματικζσ φυςιογνωμίεσ τθσ Αραδίππου ςτθ ςφγχρονθ εποχι. 14

15 Από μια πρϊτθ διερεφνθςθ που ζχουμε κάνει καταγράψαμε 16 ςυγγραφείσ που ηουν ςιμερα και δθμιουργοφν ςτθν Αραδίππου, ζχοντασ εκδϊςει τουλάχιςτον ζνα βιβλίο. Αυτοί είναι, με αλφαβθτικι ςειρά του επικζτου οι εξισ: Αναςταςίου Μαροφλα που αςχολείται με το διιγθμα και ζχει εκδϊςει τθ ςυλλογι Το καφμα τθσ αγάπθσ (Λάρνακα 2010), Γαϊτάνου Αναςταςία που γράφει βιβλία για παιδιά και εξζδωςε το βιβλίο Η ομάδα των 5 εναντίον μαφρου ςίφουνα (Εκδόςεισ Επιφανίου, Λευκωςία 2009), ο Νικόλαοσ Διάκοσ, που γράφει διθγιματα, ποίθςθ και κζατρο, με τζςςερα βιβλία ςτο ενεργθτικό του, με πιο πρόςφατο το πεηογραφικό βιβλίο Παράλλθλοι βίοι για λευτεριά (Λάρνακα 2012), θ ποιιτρια Κζκλα Καρίττεβλθ με το βιβλίο Αλιςάχνθ, ο γιατρόσ Γιϊργοσ Κατςϊνθσ, με το βιβλίο του Τα τςιγαρόχαρτα τθσ αιχμαλωςίασ (μαρτυρία-κφπροσ 1974), ο ομιλϊν Κϊςτασ Κατςϊνθσ, με δζκα εκδόςεισ που περιλαμβάνουν ποίθςθ, διιγθμα, ανκολογία, μελζτεσ για τθν παιδικι λογοτεχνία και τθν ιςτορία και διδακτορικι διατριβι με κζμα Το παιδαγωγικό ςτοιχείο ςτο ςφγχρονο κυπριακό διιγθμα για παιδιά και νζουσ ( Ζκδοςθ Ρολιτιςτικϊν Υπθρεςιϊν ΥΡΡ, Λευκωςία 2008), θ ζα Κουμπαρι, που κατάγεται από τα Λιμνιά τθσ Αμμοχϊςτου και διαμζνει μόνιμα ςτθν Αραδίππου και γράφει ποίθςθ και μυκιςτόρθμα, με πιο πρόςφατθ τθν ποιθτικι ςυλλογι Ημερολόγιο (Εκδόςεισ Αριςτοτζλουσ, Λευκωςία 2010), ο χρονογράφοσ και δθμοςιογράφοσ Αντρζασ Κοφνιοσ, με τρία βιβλία ςτο ενεργθτικό του με πιο πρόςφατθ τθν ζκδοςθ Το βράδυ που κερδίςαμε τθ Στεάουα, (Λάρνακα 2009), θ Αιμιλία Μωυςζωσ Αλεξάνδρου, που εξζδωςε πρόςφατα ζνα βιβλίο με κρθςκευτικι ποίθςθ Βιϊματα από καρδιάσ (Αραδίππου 2012), ο νεαρόσ ςυνδθμότθσ μασ Δθμιτρθσ Νικολάου, που εξζδωςε ςτα αγγλικά το ποιθτικό βιβλίο Museum of thought ( Λάρνακα 2012), θ Μαρία Σιταρζνου που αςχολείται με το κεατρικό βιβλίο τθσ Γιορτινζσ φωνοφλεσ για παιδιά νθπιαγωγείου (Εκδόςεισ Επιφανίου, Λευκωςία 2010), ο γνωςτόσ ηωγράφοσ Νίκοσ Χαροφσ με τθν ποιθτικι ςυλλογι Μουςικόσ Ζρωτασ (Λευκωςία 2006) και ο ανάπθροσ ποιθτισ Μιχάλθσ Χριςτοφίδθσ, που τιμικθκε με Κρατικό Ζπαινο για νζο λογοτζχνθ το 1986 και ζχει εκδϊςει ίςαμε ςιμερα πζντε ποιθτικζσ ςυλλογζσ, με πιο πρόςφατθ τθν Προοπτικι (Λάρνακα 2001), που είναι δίγλωςςθ ζκδοςθ, όπωσ και άλλεσ τρεισ ςυλλογζσ του, ςτα ελλθνικά και ςτα τουρκικά. 15

16 Εκτόσ από τουσ λογοτζχνεσ αυτοφσ ζχουν επίςθσ ςυγγραφικό ζργο ο Αργφρθσ Οικονόμου με δυο βιβλία που εκδόκθκαν από τον Διμο Αραδίππου για τα οδωνφμια και τθν ιςτορία τθσ Αραδίππου [(Οδωνφμια τθσ Αραδίππου ( 2006) και Ιςτορία και παράδοςθ τθσ Αραδίππου (2006)], ο Μάριοσ Ορκοδόξου με τρεισ εκδόςεισ για τθν κυπριακι μουςικοχορευτικι παράδοςθ και τθ λαογραφία, με πιο πρόςφατο το βιβλίο Γλυκό νζκταρ εφοςμων ανκζων (Αραδίππου 2011), ο Χριςτάκθσ Α. Λφτρασ με το ιςτορικό βιβλίο του Ταξίδι ςτο παρελκόν τθσ Αραδίππου (2007) και θ Μαρία Ραπαμαρκίδου με το βιβλίο τθσ Εισ μνθμόςυνον αιϊνιον (Αραδίππου 2011), που αφιερϊνεται ςτουσ πεςόντεσ και τουσ αγνοοφμενουσ τθσ Αραδίππου. Σθμαντικό ςυγγραφικό ζργο ςτον τομζα τθσ ιςτορικισ ζρευνασ ζχει επίςθσ και ο Ανδρζασ Μιτςθγιϊργθσ, ο οποίοσ δθμοςίευςε πλικοσ μελετθμάτων για τθν ιςτορία τθσ γενζτειράσ του Αραδίππου ςτο ομϊνυμο περιοδικό του Διμου μασ, ενϊ ζχει γράψει και ποιιματα για παιδιά, ενϊ και ο Κυριάκοσ Τθλεμάχου αςχολείται με το διιγθμα, χωρίσ όμωσ να ζχει ακόμα εκδϊςει βιβλίο. Ππωσ και οι λαϊκοί ποιθτζσ, ζτςι και οι λογοτζχνεσ που προαναφζρκθκαν εμπνζονται από τθν κυπριακι παράδοςθ και τθν ιςτορία, καταγράφουν με τον δικό τουσ λογοτεχνικο τρόπο τον πόνο και τθν πίκρα τθσ προςφυγιάσ και τθσ ςυνεχιηόμενθσ τουρκικισ κατοχισ, γράφουν για τον ζρωτα, το περιβάλλον, τον πόλεμο και τθν ειρινθ, για τθ ςφγχρονθ κακθμερινι και παγκόςμια πραγματικότθτα και τα μεγάλα προβλιματα που ταλανίηουν τον άνκρωπο του 21ου αιϊνα. 4. Μουςικοχορευτική παράδοςη τησ Αραδίππου Ζνα πολφ ςθμαντικό κεφάλαιο τθσ αραδιππιϊτικθσ πολιτιςτικισ δθμιουργίασ είναι αναμφίβολα θ μουςικοχορευτικι μασ παράδοςθ και κλθρονομιά. Αυτιν υπθρζτθςαν με ςεβαςμό, με ςυνζπεια και με μεγάλθ επιτυχία αρκετοί από τουσ λαϊκοφσ μασ δθμιουργοφσ που δεν βρίςκονται πια ανάμεςά μασ, ενϊ ςυνεχίηουν να τθν υπθρετοφν μια πλειάδα από λαϊκοφσ ποιθτζσ, χορευτζσ, οργανοπαίχτεσ, τραγουδοποιοφσ και τραγουδιςτζσ. Θ Αραδίππου γζννθςε τον γνωςτό και καταξιωμζνο ερμθνευτι των κυπριακϊν παραδοςιακϊν τραγουδιϊν Χρίςτο Σίκκθ, ο οποίοσ, ςυνεχίηοντασ τθν παράδοςθ τθσ οικογζνειάσ του, διαμζνει μόνιμα ςτθν Ελλάδα και ζχει καταφζρει με τθ γνιςια και αυκεντικι κυπριακι φωνι του να αναδείξει και να διαδϊςει το κυπριακό παραδοςιακό τραγοφδι 16

17 ανά το πανελλινιο, με τουσ ψθφιακοφσ δίςκουσ που εξζδωςε, με τθ ςυνεργαςία του με τθν αείμνθςτθ δζςποινα τθσ ελλθνικισ παραδοςιακισ μουςικισ Δόμνα Σαμίου και με τισ ςυναυλίεσ του ςτθν Ελλάδα, τθν Κφπρο και ςε άλλεσ χϊρεσ όπου διαμζνουν οι απόδθμοί μασ, από τθ Μεγάλθ Βρετανία ίςαμε τθν Αυςτραλία και τθν Αμερικι. Θ ςυμβολθ του Χρίςτου Σίκκθ ςτθν ανάδειξθ τθσ κυπριακισ παραδοςιακισ μουςικθσ είναι τεράςτια και οφείλει κάποτε αυτι θ πολιτεία να τον τιμιςει όπωσ του αξίηει, γιατί με το ζργο του τιμά τόςο τθ γενζτειρά του Αραδίππου όςο και τθν Κφπρο γενικότερα. Ανάλογθ πορεία ακολουκεί ςιμερα και ο Κυριάκοσ Μαπποφρασ, γιοσ του αείμνθςτου λαϊκοφ μασ ποιθτι Ανδρζα Μαπποφρα, ο οποίοσ ζχει πετφχει ςε ςφντομο χρονικό διάςτθμα τθν αναγνϊριςθ και τθν παγκφπρια καταξίωςθ ωσ ζνασ αυκεντικόσ ερμθνευτισ των κυπριακϊν παραδοςιακϊν τραγουδιϊν, με ζξι ψθφιακοφσ δίςκουσ ιδθ ςτο ενεργθτικό του. Με το κυπριακό παραδοςιακό τραγοφδι αςχολοφνται και ζχουν εκδϊςει ψθφιακοφσ δίςκουσ επίςθσ θ Ελζνθ Μαπποφρα και θ Γοφλα Δθμθτρίου, ενϊ υπάρχουν αρκετοί άλλοι νεότεροι, ανάμεςα ςτουσ οποίουσ περιλαμβάνεται και θ Μυροφλα Χαριδιμου, που ςυμμετζχει ςτο Μουςικό Σχιμα του Κυριάκου Μαπποφρα και του Σαββάκθ Λάμπρου. Το παραδοςιακό τραγοφδι υπθρζτθςαν και ςυνεχίηουν επίςθσ να υπθρετοφν και διάφορα άλλα μουςικά ςχιματα, όπωσ είναι το Μουςικό Σχιμα "Αραδίππου", του Μάριου Ορκοδόξου, αλλά και οι Χορωδίεσ του Διμου, τθσ Ομόνοιασ, του Ερμι Αραδίππου και άλλεσ. Κα ιταν παράλειψθ όμωσ, μια και αναφερόμαςτε ςτο κυπριακό παραδοςιακό τραγοφδι να μθν περιλάβουμε ςτθν αναφορά μασ και τουσ τςιαττιςτζσ, όπωσ επίςθσ και τουσ τραγουδιςτζσ του μπάλου, ενόσ δφςκολου και περίτεχνου αμανζ, που διακρίνονταν και ςυνεχίηουν να διακρίνονται ςτον Κατακλυςμό τθσ Λάρνακασ και ςε άλλεσ εκδθλϊςεισ. Τθν παράδοςθ των Κουρουηιά, Ηαχαροφλα, Μαπποφρα και Ηινωνοσ ςυνεχίηουν με τα τςιαττιςτά τουσ ο Δθμιτρθσ Τηιαμπάηθσ που πιρε το 2012 το πρϊτο βραβείο ςτουσ διαγωνιςμοφσ τςιαττιςμάτων του Κατακλυςμοφ Λάρνακασ και ζχει επίςθσ ςωρεία άλλων διακρίςεων, ο Αντρζασ Λάτςιθσ που πιρε το βραβείο το 2011, ο Μανϊλθσ Βαςιλείου, ο οδισ Ρίςτθσ, ο Μάρκοσ Κατςιατισ, ο Σαββάκθσ Λάμπρου και άλλοι. Με τον μπάλο αςχολοφνταν και διακρίνονταν, από τουσ παλαιότερουσ, ο Αντρζασ Μαπποφρασ, ο Αντρζασ Σίκκθσ, ο Δθμιτρθσ Ξιοφρουππασ και ο Γεϊργιοσ Ξιοφρουππασ, ενϊ τθν παράδοςθ ςυνεχίηουν ςιμερα ο 17

18 Νίκοσ Ραπαελευκερίου, ο οποίοσ αςχολείται ςυςτθματικά και εμφανίηεται κάκε χρόνο ςτουσ διαγωνιςμοφσ μπάλου του Κατακλυςμοφ Λάρνακασ, με αρκετά μεγάλθ επιτυχία και πολλζσ βραβεφςεισ, ενϊ και ο Κυριάκοσ Μαπποφρασ ςυνεχίηει τθν παράδοςθ του πατζρα του ςθμειϊνοντασ επίςθσ μεγάλεσ επιτυχίεσ και διακρίςεισ ςτον μπάλο και ςτα ερωτικά δίςτιχα, όπωσ επίςθσ θ Ελζνθ Μαπποφρα και ο Γεϊργιοσ Μαπποφρασ. Με τα ερωτικά δίςτιχα αςχολικθκε επίςθσ και ο μακαριςτόσ Μθνάσ Μαπποφρασ, γιοσ επίςθσ του Αντρζα Μαπποφρα, ο οποίοσ, όςο ηοφςε, ςυμμετείχε τακτικά ςτον Κατακλυςμό και διακρινόταν. Θ Αραδίππου όμωσ πάντα περθφανευόταν και διακρινόταν για τουσ ςπουδαίουσ χορευτζσ τθσ, με κορυφαίο τον Αντρζα Λάτςιθ, που θ χορευτικι του δεινότθτα ςτουσ κυπριακοφσ παραδοςιακοφσ χοροφσ ξεπζραςε τα γεωγραφικά όρια τθσ γενζτειράσ του, αφοφ, ιδιαίτερα με τθ ςυμμετοχι του, το 1967, ςτθν κυπριακι μουςικοχορευτικι ταινίαθκογραφία του Γιϊργου Φιλι "Αγάπεσ τηιαι καμοί"-μαηί με τον Ανδρζα Μαπποφρα ωσ ποιθτάρθ, αλλά και με τισ εμφανίςεισ και τισ διακρίςεισ του ςτον Κατακλυςμό τθσ Λάρνακασ και ςε διάφορεσ λαογραφικζσ εκδθλϊςεισ όπου τον προςκαλοφςαν, ζγινε γνωςτόσ ςε ολόκλθρθ τθν Κφπρο. Από τουσ παλαιότερουσ Αραδιππιϊτεσ χορευτζσ των κυπριακϊν παραδοςιακϊν χορϊν, όπωσ ςθμειϊνει ςε μια μελζτθ του για τθ μουςικοχορευτικι παράδοςθ τθσ Αραδίππου ο Ραφλοσ Μιχαθλάσ (16), ιταν επίςθσ γνωςτοί και καταξιωμζνοι ανά το παγκφπριο οι : Βαςίλθσ Τράττοσ, Νικόλασ Κ.Κολόκα (Μαςιαίρα), Κκολισ Γιωρκουδκιοφ, Χριςτισ Κοντοφ,Γιωρκισ Ξιοφρουππασ και Θλίασ Τηιαμπάηθσ, ενϊ ιταν γνωςτοί και επιδζξιοι χορευτζσ τθσ Αραδίππου και οι : Βαςίλθσ Λοϊηι Συμεοφ, Ρροδρομισ Αλαμπρίτθσ, Φουλισ Κουτοφλα, Κωςταρισ Ξιοφρουππασ, Λουκάσ Μ.Ράτςαλου, Λευτζρθσ Ξενι κ.ά. Εξάλλου ςτο βιβλίο του Χριςτάκθ Α. Λφτρα Ταξίδι ςτο παρελκόν τθσ Αραδίπου, όπου γίνεται μια αναδίφθςθ των εφθμερίδων από το , διαβάηουμε και άλλα ονόματα Αραδιππιωτϊν χορευτϊν. Για παράδειγμα, όπωσ γράφει το «Νζον Ζκνοσ» ςτισ 14/1/1919, ςτουσ διαγωνιςμοφσ του Κατακλυςμου, ςτον «χορόν άνευ άςματοσ», πιρε πρϊτο βραβείο, μεταξφ άλλων ο «Αντρζασ Κεφάλασ εξ Αραδίππου», ενϊ ςτισ 24 Λουνίου 1921 θ ίδια εφθμερίδα γράφει ότι «διά τον καρτςιλαμάν ζτυχεν του πρϊτου βραβείου ο Νικόλασ Ραραςκευά εξ Αραδίππου, ο οποίοσ πιρε επίςθσ τθν ίδια χρονιά το βραβείο και ςτον ςυρτό, ενϊ, όπωσ φαίνεται μζςα από τον τφπο τθσ εποχισ, 18

19 μονοπωλοφςε τα βραβεά ςτουσ χοροφσ και ςε επόμενεσ χρονιζσ. Γίνεται επίςθσ, ςε άλλεσ εκδόςεισ τθσ ίδιασ εφθμεριδασ, αναφορά ςτον Σάββα Αττά, τον Νικόλα Χατηθςάββα και τον Νικόλα Κολόκα, που διακρίκθκαν επίςθσ ςτουσ διαγωνιςμουσ κυπριακϊν χορϊν ςτον κατακλυςμό τθσ Λάρνακασ, ςτισ αρχζσ του 20 αιϊνα (17). Αυτιν τθν πλοφςια και ιδιαίτερα ςθμαντικι παράδοςθ τθσ Αραδίππου ςτουσ κυπριακοφσ παραδοςιακοφσ χοροφσ ςυνεχίηουν ςιμερα μια πλειάδα από νζουσ και ταλαντοφχουσ Αραδιππιϊτεσ χορευτζσ, που αναδεικνφονται μζςα από τουσ Ρολιτιςτικοφσ Ομίλουσ τθσ Αραδίππου, που υπθρετοφν ςιμερα με μεγάλθ επιτυχία τθ μουςικοχορευτικι μασ παράδοςθ: τουσ δυο πολιτιςτικοφσ ομίλουσ των Ακλθτικϊν μασ ςωματείων Ομόνοια και Ερμισ, τον Ρολιτιςτικό Πμιλο "Αράδιππο", τον Λαογραφικό - Ρολιτιςτικό Πμιλο "Λυγαριά", αλλά και τισ διάφορεσ ςχολζσ χοροφ, όπωσ είναι θ νεοςφςτατθ "Κφπροσ" με τουσ Βρακοφόρουσ τθσ, θ "Μάμπο" με ιδιαίτερεσ επιδόςεισ ςτουσ μοντζρνουσ χορουσ και αρκετζσ άλλεσ που λειτουργοφν ςιμερα ςτθν Αραδίππου και προςελκφουν εκατοντάδεσ παιδιϊν και νζων μασ ςτθν εναςχόλθςθ με τουσ παραδοςιακοφσ και τουσ μοντζρνουσ χοροφσ, προςφζροντάσ τουσ τθν ευκαιρία για μια υγιι και ψυχωφελι εναςχόλθςθ. Τζλοσ, όςον αφορά τουσ λαϊκοφσ οργανοπαίχτεσ, άφθςαν εποχι οι βιολάρθδεσ Μαςτρε Αντωνισ, Χριςτισ Λίττοσ, Χαμπισ τθσ Λαμπθδόνασ ο Μάςτρε Στεφανισ και άλλοι, των οποίων τθν παράδοςθ ςυνεχίηουν ςιμερα ο Σαββάκθσ Λάμπρου, ο Μάριοσ Ορκοδόξου και άλλοι. Αλλά και οι λαουτάρθδεσ Ραυλισ Κωνςτάντασ, Γεϊργιοσ Ξιοφρουππασ, Νικόλασ Μακρισ (Λεκόσ), Κωςτισ Χατηθχαμπι ζγραψαν τθ δικι τουσ ιςτορία ωσ επιδζξιοι λαϊκοί οργανοπαίχτεσ. Στον αυλό (το γνωςτό μασ πιδκιαφλι) ςίγουρα όλοι κυμόμαςτε τον Ηαχαρία Ρερικλζουσ, που ςυμμετείχε μζχρι πριν από μερικά χρόνια ςτισ εκδθλϊςεισ του Αϊ- Λουκά, ενϊ από τουσ παλαιότερουσ ξεχϊριηαν για τθ δεξιοτεχνία τουσ ο Κυριάκοσ Ρρίγκθσ και ο Ανδρζασ Σίκκθσ. Κεωροφμε επίςθσ ςθμαντικι ςυμβολι ςτθν ανάδειξθ τθσ κυπριακισ μουςικισ παράδοςθσ και τισ παραςτάςεισ κεάτρου ςκιϊν, τον γνωςτό μασ καραγκιόηθ, όπου κιτευςε για πολλά χρόνια ο Νίκοσ Λωάννου ( ), (18). 19

20 Πςον αφορά τθν ζκδοςθ βιβλίων για τθ μουςικοχορευτικι μασ παράδοςθ, κα ιταν παράλειψθ να μθν αναφερκοφμε τισ τρεισ εκδόςεισ του Μάριου Ορκοδόξου: το βιβλίο Φωνζσ και τρόποι τθσ γθσ μου-ταξίδι ςτθ μουςικι παράδοςθ τθσ Κφπρου (2002), ζνα βιβλίο 560 ςελίδων, ςτισ ςελίδεσ του οποίου περιλαμβάνονται γφρω ςτισ 300 καταγραφζσ κυπριακϊν φωνϊν, παραδοςιακϊν τραγουδιϊν και τραγουδιϊν, το βιβλίο Ο παραδοςιακόσ κυπριακόσ γάμοσ ςτθν Αραδίππου (2006) και το πιο πρόςφατο Γλυκό νζκταρ εφοςμων ανκζων (μια περιδιάβαςθ ςτουσ δρόμουσ των ελλθνικϊν παραδοςιακϊν τραγουδιϊν και χορϊν (2011). Ρολφ ςφντομα επίςθσ αναμζνεται και δίγλωςςο (ελλθνικά και αγγλικά) βιβλίο του ςυνδθμότθ μασ και για πολλά χρόνια απόδθμου βιολιςτι, ςτιχουργοφ και ςυνκζτθ Σαββάκθ Λάμπρου Τθσ Κφπρου θ παράδοςθ ςτον τόπον τηιαι ςτα ξζνα, όπου καταγράφονται 126 τραγοφδια με λόγια και νότεσ και 76 παρτιτοφρεσ χωρίσ λόγια. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίςθσ εκτενι ειςαγωγικι αναφορά για τθν κυπριακι παράδοςθ και τα παραδοςιακά μουςικά όργανα τθσ Κφπρου και ςυνοδεφεται με 11 ψθφιακοφσ δίςκουσ με όλεσ τισ κυπριακζσ φωνζσ. Τθ μεγάλθ επιτυχία και καταξίωςθ των Αραδιππιωτϊν λαϊκϊν ποιθτϊν, χορευτϊν, τραγουδιςτϊν και οργανοπαιχτϊν καταδεικνφει θ μελζτθ των αποτελεςμάτων του Κατακλυςμοφ τθσ Λάρνακασ. Ππωσ διαφαίνεται μζςα από τθν ζκδοςθ του Διμου Λάρνακασ Αποτελζςματα Διαγωνιςμϊν Γιορτισ Κατακλυςμοφ Λάρνακασ (19), κυρίαρχθ μορφι με τισ πιο πολλζσ βραβεφςεισ είναι ο Ανδρζασ Μαπποφρασ, ο οποίοσ από το (για ςαράντα ςχεδόν χρόνια) εξαςφάλιςε ςωρεία διακρίςεων (26 πρωτεία ςτα τςιαττιςτά, 17 ςτα κυπριακά ποιιματα, 10 βραβεία ςτα ερωτικά δίςτιχα και οχτϊ βραβεία ςτον μπάλο), ενϊ με ζξι βραβεία καταγράφεται ο Ραραςκευάσ Ηαχαροφλασ, και με τρία ο Κουρουηιάσ και ο Ηινωνοσ. Με ζξι βραβεφςεισ ςτα ερωτικά δίςτιχα και εφτά ςτα κυπριακά ποιιματα ςθμειϊνεται επίςθσ ο Μθνάσ Μαπποφρασ, ενϊ ςτουσ βραβευμζνουσ του Κατακλυςμοφ ξεχωρίηουν επίςθσ ο Θλίασ Τηιαμπάηθσ ςτα ποιιματα (3 βραβεία), θ Ελζνθ Μαπποφρα ςτον μπάλο (5 βραβεία), ο Νίκοσ Ραπαλευτζρθ ςτον μπάλο επίςθσ (4 βραβεία), ο Κυριάκοσ Μαπποφρασ που παίρνει τθν πρϊτθ του διάκριςθ ςτον μπάλο το 2004 και ο Ηαχαρίασ Ρερικλι με πζραν των 12 διακρίςεων ςτον αυλό. 20

21 Κυρίαρχθ μορφι ςτουσ χοροφσ από το είναι ο Αντρζασ Λάτςιθσ με περιςςότερα από 70 βραβεία, ενϊ ςτα νεότερα χρόνια ο πιο πολυβραβευμζνοσ χορευτισ είναι ο Ραφλοσ Μιχαθλάσ με 16 βραβεφςεισ από το Διακρίκθκαν επίςθσ ςτουσ χοροφσ ςτον Κατακλυςμό τθσ Λάρνακασ οι Σαββάκθσ Λάμπρου, Χαράλαμποσ Ρίςτθσ, Νίκοσ Κυριάκου, Ρζτροσ Κάκκουφασ και Λουκάσ Ράρτοσ. Από τουσ παλαιότερουσ χορευτζσ ςθμαντικζσ διακρίςεισ είχαν ςτον Κατακλυςμό οι Βαςίλθσ Τράττοσ, Γεϊργιοσ Ξιοφρουππασ, Χρίςτοσ Κοντονικόλασ, Νικόλασ Ρερικλι και Αντρζασ Λαηάρου. 5. Επίλογοσ Εδϊ ολοκλθρϊνεται θ ςυνοπτικι αυτι αναφορά μασ ςτθν πλοφςια λογοτεχνία και μουςικοχορευτικι παράδοςθ τθσ Αραδίππου, θ οποία διακρίνεται διαχρονικά και κατά γενικι ομολογία για τθν προςιλωςι τθσ ςτθ διατιρθςθ και τθν ανάδειξθ τθσ πολιτιςτικισ μασ παράδοςθσ και κλθρονομιάσ, με ςωρεία αξιόλογων και ταλαντοφχων δθμιουργϊν, με ςυνεχιςτζσ τθσ παράδοςθσ μια πλειάδα από νζουσ λαϊκοφσ ποιθτζσ, τραγουδιςτζσ, ςυνκζτεσ, χορευτζσ και λαϊκοφσ οργανοπαίχτεσ. Αξίηουν ςε όλουσ κερμά ςυγχαρθτιρια γιατί τιμοφν τθ γενζτειρά τουσ με το ζργο και τθν προςφορά τουσ, ςυνεχίηοντασ μια λαμπρι παράδοςθ για τθν οποία θ Αραδίππου ζχει κάκε δικαίωμα να περθφανεφεται και να ςεμνφεται. Ζνα μικρό δείγμα τθσ κυπριακισ παραδοςιακισ μουςικισ, που είναι και τθσ Αραδίπου κτιμα, κα μασ δϊςουν ςτθ ςυνζχεια ο Κυριάκοσ Μαπποφρασ με τον Σαββάκθ Λάμπρου, που βρίςκονται ςιμερα μαηί μασ, με το ςυγκρότθμά τουσ, και του ευχαριςτοφμε γι'αυτό. Και κα ικελε να κλείςω τθν ειςιγθςι μου με ζνα ανζκδοτο ποίθμα του Ανδρζα Μαπποφρα, όπου τονίηεται θ μεγάλθ ςθμαςία τθσ παράδοςθσ, τθν οποία ζχουν υμνιςει με ποιιματά τουσ όλοι οι λαϊκοί μασ ποιθτζσ (20) : Στον Απόςτολον Λουκάν Τον Απόςτολον Λουκάν μασ και τον ευαγγελιςτιν διά να τον προςκυνιςουν ζρχονται πολλοί πιςτοί. Τθν λαμπάδα τουσ για να ψουν τηιαι για να προςευχθκοφν, για να φζρουν τθν γιορτιν του τηιαι για να λουτουρκθκοφν. Με τθν ϊραν τουσ να βκοφςιν για να δϊςουςιν λιτιν τηια νϋακοφουν πόν να ψάλλουν του Χριςτοφ τον μακθτιν. Φςτερα να ςυναχτοφςιν ςτθν πλατζαν του χωρκοφ για τα ζκιμα του τόπου χάριν του παναχρκοφ. Ζν ο εκτοσ χρόνοσ φζτθ ποῤκουμαι τηιαι απαγγζλλω 21

22 για τα ζκιμα του τόπου εισ τουσ νζουσ παραντηιζλλω. Ζν οι ριηεσ μασ που πρζπει ηωντανζσ να κρατθκοφςιν, άποτεσ να μεν μείνουςιν, γιατί εννά ςαπθκοφςιν. Οι κοπζλεσ, τα κοπζλια, πόν τθσ κόρμθσ μασ κλωνιά, θ παράδοςθ να ποφςιν ζν καλι κλθρονομιά. Αποφ μια μερκάν ωσ άλλθν εισ τον τόπον να ςτακοφν γιατί ζνϋπολλφν το κρίμαν φςτερα άμα χακοφν. Τηιαι του χρόνου αν ιηιςω πάλε να ρτω ν απαγγείλω Θζλω να ευκαριςτιςω ξζνον, χωρκανόν τηιαι φίλο. ημειώςεισ 1.Γιάγκοσ Κωνςταντινίδθσ, Η Αραδίππου άλλοτε και τϊρα, εν Λευκωςία Κφπρου 1965, ς. 3.Βλ. επίςθσ τθν ζκδοςθ του Διμου Αραδίππου, με επιμζλεια Αργφρθ Οικονόμου, Ιςτορία και Παράδοςθ τθσ Αραδίππου, Λάρνακα 2006 και Χρ. Λφτρα Ταξίδι ςτο παρελκόν, Λάρνακα Άντροσ Ραυλίδθσ, Μεγάλθ Κυπριακι Εγκυκλοπαίδεια, τ. 2, Λευκωςία 1985, ς Για τθ Μεγάλθ Αυλι τθσ Αραδίππου βλ. επίςθσ και το κείμενο τθσ Νάςασ Ραταπίου "Λςτορικζσ ειδιςεισ για τθν Αραδίππου (13οσ-16οσ αι.)", ςτο περιοδικό Αραδίππου, αρ. 27,Οκτϊβρθσ 2012, ςς Άντροσ Ραυλίδθσ, ό.π., ς Βλ. επίςθσ το κείμενο του Κωςτι Κοκκινόφτα "Σφντομθ ιςτορικι επιςκόπθςθ τθσ Αραδίππου", ςτο περιοδικό Αραδίππου, αρ. 27,Οκτϊβρθσ 2012, ςς ϋ. 4. Γιάγκοσ Κωνςταντινίδθσ, ό.π. ς Π.π., ς Π.π., ς Π.π. ς Ανδρζασ Μαπποφρασ, Οι γεροπλάτανοι, Λευκωςία Κφπριοι Λαϊκοί ποιθτζσ, Εκδόςεισ Χρ.Ανδρζου, Λευκωςία Κωνςταντίνοσ Γιαγκουλλισ, Οι ποιθτάρθδεσ τθσ Κφπρου, Λευκωςία Βλ. επίςθσ: Κ. Γιαγκουλλι Αρχείο Ποιθτάρθδων. Φάκελοσ Ανδρζα Μαπποφρα, Λευκωςία 1997 και Corpus Κυπριακϊν Διαλεκτικϊν Κειμζνων, τόμοι 1-5, Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία , όπωσ επίςθσ και το περιοδικό του Διμου Αραδίππου, "Αραδίππου", αρ. τ. 12, 1997, που είναι αφιερωμζνο ςτον Αντρζα Μαπποφρα. 11. Βλ. Γιαγκουλλισ, ό.π., ςς , , Ρρόκειται για τον Κυριάκο Τςικκοφρθ, θλικιωμζνο απόδθμο τθσ Αυςτραλίασ. 13. Ευκφμιοσ Λουκά, Θα γράφω, κα φωνάηω, Λάρνακα 2003, ς

23 14.ΔθμιτρθσΤηιαμπάηθσ, Τθσ ποίθςθσ είμαι μιςταρκόσ, ς Ανδρζασ Κουμανταρισ, Η ξενιδικιά τηι ο τόποσ μου, Λάρνακα Ραφλοσ Μιχαθλάσ, " Θ μουςικοχορευτικι παράδοςθ τθσ Αραδίππου", περιοδικό Αραδίππου, αρ.τ. 16, 2001, ςς Χριςτάκθσ Α.Λφτρασ, Ταξίδι ςτο παρελκόν τθσ Αραδίππου, Αραδίππου 2007, ςς Βλ. περιοδικό «Αραδίππου», αρ. τ. 4, 1989, ς Λοφθσ Ρερεντόσ, Αποτελζςματα Διαγωνιςμϊν Γιορτισ Κατακλυςμοφ Λάρνακασ ( ), Ζκδοςθ Διμου Λάρνακασ, Λάρνακα Απαγγζλκθκε από τον Αντρζα Μαπποφρα ςτισ εκδθλϊςεισ του Διμου Αραδίππου, ςτο πανθγφρι του Αγίου Λουκά, ςτισ 18 Οκτωβρίου