ΟΙ ΑΝ ΡΕΣ ΠΑΝΕ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ, ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΤΩΝ ΥΟ ΦΥΛΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Transcript

1 1 Σύγχρονη Εκπαίδευση, 126, 2002, ΟΙ ΑΝ ΡΕΣ ΠΑΝΕ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ, ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΤΩΝ ΥΟ ΦΥΛΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κανταρτζή Ευαγγελία 1. ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Η ιστορία που παρουσιάζεται µέσα στα σχολικά βιβλία ιστορίας είναι η ιστορία των ανδρών, η ιστορία της ανδρικής κυρίαρχης τάξης. Είναι µια ατέλειωτη σειρά πολέµων, η αφήγηση της διπλωµατίας, της πολιτικής, του εµπορίου. Η ιστορία των γυναικών αγνοείται. Είναι µια ιστορία γραµµένη από άνδρες, αποκλειστικά για άνδρες. Γιατί όµως απουσιάζει η ιστορία των γυναικών; «Οι ιστορικοί είναι τα προϊόντα του δικού τους πολιτισµού και κοινωνίας: οι περισσότεροι από αυτούς έχουν τις δικές τους προκαταλήψεις και αξίες που διαµορφώθηκαν πολιτιστικά. Αντανακλούν το σύστηµα αξιών της δικής τους κοινωνίας. Η ιστορία µας είναι και θα εξακολουθήσει να είναι η ιστορία της µοναρχίας, της αριστοκρατίας και της κυρίαρχης ελίτ (Beddoe, 1983, 9). Μέσα σε µια κοινωνία που η πλειοψηφία των ιστορικών ήταν άνδρες, που ζούσαν σε πατριαρχικές κοινωνίες, επόµενο ήταν ότι η ανδρική δραστηριότητα θεωρείται περισσότερο σηµαντική ενώ η γυναικεία δραστηριότητα και σκέψη θεωρήθηκε µη σηµαντική. Παραδοσιακά οι πόλεµοι και η πολιτική ήταν πάντα µέρος της ιστορίας ενώ ότι επηρέαζε τα άτοµα όπως οι κοινωνικές σχέσεις, ο γάµος, η οικογένεια παρέµεναν έξω από τους σκοπούς της ιστορίας. Μόνο πρόσφατα οι ιστορικοί άρχισαν να βλέπουν την ιστορία από διαφορετική οπτική γωνία και έτσι διαµορφώθηκε µια άλλη ιστορία «η γυναικεία ιστορία». 2. ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Το περιεχόµενο των µαθηµάτων της ιστορίας είναι η ανθρώπινη ζωή. Το αναλυτικό πρόγραµµα της ιστορίας αναφέρεται σε γεγονότα του παρελθόντος και αν δεν είµαστε προσεχτικοί δεν υπάρχει σχέση του παρελθόντος µε το παρόν στο οποίο ζει το παιδί..

2 2 Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν έρευνες σχετικά µε την αντιµετώπιση των δύο φύλων µέσα στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας.. Τέτοιες έρευνες εντοπίζονται στον Αγγλοσαξωνικό κυρίως χώρο. Η έρευνα της Janice Trecker (1987) στα βιβλία ιστορίας που χρησιµοποιούνται στο γυµνάσιο. Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι οι γυναίκες αγνοούνται συστηµατικά.. «Όταν οι γυναίκες συµπεριλαµβάνονται οι σύντοµες βιογραφίες τους συχνά συµπεριλαµβάνονται σε διαφορετικά κοµµάτια, ξεχωριστά από το κυρίως σώµα του κειµένου. Ενώ αυτό µπορεί να είναι απλώς µια συνέπεια των προσπαθειών να εκσυγχρονίσουν τα κείµενα χωρίς να αλλάξουν τα βιβλία, τείνει να ενισχύει την ιδέα ότι οι γυναίκες είναι κάτι συµπληρωµατικό» (Trecker, 1987, 146). Σε 31 Γερµανικά βιβλία Ιστορίας και Κοινωνικών Επιστηµών, τα οποία χρησιµοποιούνταν σε γενικά, επαγγελµατικά και τεχνικά λύκεια το 1973 υπήρχε µόνο µία πρόταση για το κίνηµα των σουφραζέτων, ανάµεσα σε µια λίστα αλλαγών όπως η καθιέρωση του 8άωρου και του επιδόµατος ανεργίας. Κανένα από αυτά δεν ανέφερε το γεγονός ότι υπήρχαν ορισµένες γυναίκες που πολεµούσαν στη Γερµανία για ένα διαφορετικό µέλλον (Junseen-Jurreit, 1982, 17). Οι Schmidt και Schmidt (1975) µελέτησαν εγχειρίδια ιστορίας κολεγίων για το µάθηµα της Αµερικάνικης ιστορίας. Η µελέτη µέτρησε όλες τις αναφορές σε γυναίκες συγκρίνοντας το συνολικό αριθµό των σελίδων κάθε βιβλίου, τον αριθµό των σελίδων που αναφέρονταν σε γυναίκες, το συνολικό αριθµό των εικόνων κάθε βιβλίου και τον αριθµό των εικόνων που αφορούσαν γυναίκες. Η έρευνα κατέληξε ότι το ποσοστό των γυναικών που υπήρχαν µέσα στα βιβλία ανέρχονταν από 0,5-2%. Στα εικονογραφηµένα βιβλία υπήρχε µεγαλύτερη αντιπροσώπευση των γυναικών στις εικόνες από ότι στο κείµενο που έφθανε µέχρι και το 6% στο συνολικό αριθµό των εικόνων. Η Wesley (1977) ανάλυσε το περιεχόµενο των βιβλίων ιστορίας από το Οι γυναίκες είχαν λιγότερη συµµετοχή, παρουσιάζονταν σε στερεότυπους ρόλους και ήταν λιγότερο συχνά συγγραφείς ή γενικά συµµετέχοντες στη συγγραφή βιβλίων ιστορίας. Το περιεχόµενο δέκα από τα δηµοφιλέστερα βιβλία ιστορίας της Αγγλίας για το δηµοτικό σχολείο αναλύθηκαν από τους Cairns και Inglis, (1989). Βρέθηκε ότι υπήρχε πολύ παραδοσιακή προσέγγιση στα 9 από αυτά µε εξαίρεση µόνο σε ένα.

3 3 Οι εικόνες των βιβλίων µας δίνουν σηµαντικές ενδείξεις σεξιστικών προκαταλήψεων. Ένα περίφηµο Αµερικάνικο βιβλίο, το «National Experience, περιλαµβάνει µόνο µια εικόνα έγχρωµης γυναίκας και δυο εικόνες λευκών γυναικών και οι δύο σε οµαδικά πορτρέτα: την Eleanor Roosevelt και την Jaqueline Kennedy στην κηδεία του πρώτου της συζύγου (Gordon, et al., 1975, 55). 3. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Το µάθηµα της ιστορίας διδάσκεται στις τέσσερις τελευταίες τάξεις του δηµοτικού σχολείου, δύο φορές την εβδοµάδα. Στο αναλυτικό πρόγραµµα σκοπός της ιστορίας είναι να αποκτήσουν τα παιδιά ιστορική συνείδηση ως άτοµα και ως µέλη της κοινωνίας. Το περιεχόµενο του µαθήµατος της ιστορίας στο δηµοτικό περιλαµβάνει τα εξής θέµατα: Βιβλίο Γ τάξης Προϊστορικοί άνθρωποι Μινωική Κρήτη Μυκήνες Θρησκεία των Ελλήνων Ηρωικά κατορθώµατα Ιλιάδα και Οδύσσεια Μυθικοί Ήρωες Βιβλίο τάξης Γεωµετρικά χρόνια Αρχαϊκά χρόνια Κλασικά χρόνια Ελληνιστικά χρόνια Βιβλίο Ε τάξης Ρωµαϊκή αυτοκρατορία Βυζαντινή αυτοκρατορία Βιβλίο Στ τάξης Ο ελληνισµός µετά την άλωση Η επανάσταση του 1821 Σύγχρονη ιστορία 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

4 4 Τα βιβλία αυτά µελετήθηκαν µε τη µέθοδο της ανάλυσης περιεχοµένου. Η ανάλυση περιεχοµένου είναι µία µέθοδος έρευνας που χρησιµοποιείται κυρίως στις κοινωνικές επιστήµες. Είναι µία τεχνική µέθοδος για τη µελέτης της λεκτικής συµπεριφοράς είτε αυτή εκφράζεται προφορικά είτε γραπτά. Θέτει κάποια ερωτήµατα που στόχο έχουν την ποσοτική ταξινόµηση του περιεχοµένου σύµφωνα µε ένα σύστηµα κατηγοριών. Το περιεχόµενο των βιβλίων αποδελτιώθηκε και κατηγοριοποιήθηκε σε κατηγορίες ανάλυσης ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΝ ΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Όπως φαίνεται και από τον Πίνακα η γυναικεία παρουσία είναι ιδιαίτερα χαµηλή. Ο συνολικός αριθµός γυναικών-κοριτσιών ανέρχεται σε 731 ενώ των ανδρών-αγοριών σε Στους τίτλους εµφανίζονται 28 γυναίκες ενώ υπάρχουν 252 άνδρες (89.9%). Η αναλογία των αγοριών και κοριτσιών όπως φαίνεται από τον πίνακα είναι σαφώς καλύτερη. Έτσι υπάρχουν 53 κορίτσια και 110 αγόρια (67.4%). Αυτό δείχνει ότι τα στερεότυπα των δύο φύλων είναι περισσότερο αυστηρά όταν αναφέρονται σε µοντέλα ενήλικων ρόλων. Ένα άλλο εύρηµα από τον πίνακα είναι ότι όσο µεγαλύτερη είναι η τάξη τόσο περισσότερο φανερή γίνεται η απουσία των γυναικών. Υπάρχουν 309 γυναίκες στην Τρίτη τάξη, 182 στην Τετάρτη τάξη, 129 στην Πέµπτη και 91 στην Έκτη τάξη. Τα κορίτσια φαίνεται ότι στερούνται από µοντέλα ρόλων µε τα οποία θα µπορούσαν να ταυτισθούν, ενώ στα αγόρια παρέχεται µια ποικιλία µοντέλων ρόλων. Αν λάβουµε υπόψη ότι το ανθρώπινο γένος αποτελείται από τόσες περίπου γυναίκες όσο και άνδρες, η χαµηλή αντιπροσώπευση των γυναικών µέσα στα βιβλία δεν αντανακλά την πραγµατικότητα µε ακρίβεια. Πίνακας 1. Σύνολο ανδρών-γυναικών ΤΑΞΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ Γυναίκες στο κείµενο % Άνδρες στο κείµενο % Γυναίκες στους τίτλους Άνδρες στους

5 5 τίτλους % Κορίτσια στο κείµενο % Αγόρια στο κείµενο % ΣΥΝΟΛΟ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝ ΡΩΝ ΩΣ ΕΠΩΝΥΜΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ Σύµφωνα µε τον Πίνακα 2 οι γυναίκες έχουν ονόµατα λιγότερο συχνά από τους άνδρες στο βιβλία ιστορίας. Όπως δείχνει ο πίνακας υπάρχουν 211 επώνυµες γυναίκες και 1900 επώνυµοι άνδρες. Οι γυναίκες συχνά αναφέρονται αόριστα σαν «µια γυναίκα». Σχεδόν πάντοτε γνωρίζουµε τα ονόµατα των ανδρών αλλά τα ονόµατα των γυναικών είναι άγνωστα. Παραδοσιακά οι γυναίκες σπάνια έχουν θεωρηθεί ως σηµαντικό τµήµα της κοινωνίας αλλά τοποθετούνται στη βασική κατηγορία των «γυναικών «. Στην κοινωνία µας µόνο οι άνδρες έχουν πραγµατικά ονόµατα µε την έννοια ότι τα ονόµατά τους είναι µόνιµα και παραµένουν και έχουν αποδεχθεί την µονιµότητα των ονοµάτων τους ως ένα από τα δικαιώµατα του να είσαι άνδρας. Η σηµαντική προσοχή που δίνεται στα ονόµατα είναι αξιοσηµείωτη και υπάρχει µία αναφορά γι αυτό στο βιβλίο της Γ τάξης στη σελίδα 45 για τη Μινωική Κρήτη. Η αναφορά κάνει λόγο για ένα παράξενο έθιµο. «Έχουν µια παράξενη συνήθεια στην Κρήτη που δεν την βρίσκουµε πουθενά αλλού. Το όνοµά τους το παίρνουν από τη µητέρα τους και όχι από τον πατέρα. Κι όταν ρωτήσετε κάποιον ποιος είναι, εκείνος θα αραδιάσει τη γενιά τους ανεβαίνοντας από µητέρα σε γιαγιά» Αυτό το γεγονός βέβαια έρχεται σε αντίθεση µε την πατριαρχική δοµή της κοινωνίας µας. Η αναφορά στο βιβλίο της τάξης στη σελίδα 257 είναι πιο οικεία για την κοινωνία µας. «Τη δέκατη µέρα από τη γέννηση ο πατέρας έδινε στο παιδί ένα όνοµα. Συνήθως στο πρώτο αγόρι έδιναν το όνοµα του παππού από τη σειρά του πατέρα του. Οι γυναικείοι χαρακτήρες οι οποίοι εµφανίζονται έχουν µειωθεί σηµαντικά σε δύναµη και σε ζωντάνια µε το να είναι ανώνυµοι και λιγότερο συγκεκριµένοι από τους άνδρες. Είναι ευκολότερο για τους µαθητές να ταυτισθούν µε έναν επώνυµο

6 6 χαρακτήρα παρά µε µια «γυναίκα». Τα κορίτσια λοιπόν ξανά στερούνται ιστορικών µοντέλων ρόλων µε τα οποία θα µπορούσαν να ταυτισθούν ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΩΝ ΙΑΣΗΜΩΝ ΑΝ ΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Όπως φαίνεται και στον πίνακα υπάρχουν 1545 (92.1%) διάσηµοι άνδρες και 133 (7.9%) διάσηµες γυναίκες. Η ιστορία είναι ένας κατάλογος από άνδρες ήρωες: ηγεµόνες, πολιτικοί, βασιλιάδες, αυτοκράτορες, στρατιωτικοί. Όλες οι σηµαντικές γυναίκες που βρίσκουµε µέσα στις σελίδες της ιστορίας έφθασαν γιατί κατάφεραν να σπάσουν το κατεστηµένο και να κάνουν ότι κάνει και ένας άνδρας. Η ιστορία των ελάχιστων σηµαντικών γυναικών είναι η ιστορία των γυναικών που αποτελούν εξαίρεση και δεν περιγράφουν τις εµπειρίες του συνόλου των γυναικών. Τα βιβλία είναι γεµάτα από σηµαντικούς άνδρες. Υπάρχουν ήρωες όπως ο Ηρακλής, ο Αχιλλέας, ο Λεωνίδας, ο Κολοκοτρώνης, ο Παπαφλέσσας. Πολιτικοί όπως ο Καποδίστριας, ο Βενιζέλος, ο Τρικούπης, ο Μακάριος, ο Καραµανλής, ο Παπανδρέου. Βασιλιάδες και Αυτοκράτορες όπως ο Κωνσταντίνος, ο Ιουστινιανός, ο Ιουλιανός, ο Όθων, ο Γεώργιος ο Β. Φιλόσοφοι και διανοούµενοι όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Καζαντζάκης. Επίσης αναφέρονται πολλοί σηµαντικοί ξένοι άνδρες όπως ο αρείος, ο Μίδας, ο Αννίβας, ο Σκιπίων, ο Ιούλιος Καίσαρ. Όλοι αυτοί οι σηµαντικοί άνδρες τονίζουν την απουσία των γυναικών από το θέατρο της παγκόσµιας ιστορίας. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν λίγες γυναίκες οι οποίες βγήκαν από την ανωνυµία στην οποία κρατούνται οι περισσότερες γυναίκες. Θεές από την ελληνική µυθολογία όπως η Αθηνά, η ήµητρα και η Ήρα. Βασίλισσες και αυτοκράτειρες όπως η Ευδοκία, η Θεοδώρα, η Θεοφανώ, η Αµαλία. Καλλιτέχνες όπως η Κάλλας, η Κοτοπούλη, η Παξινού. Υπάρχουν ακόµα λίγες ηρωίδες από την Ελληνική επανάσταση του 1821 όπως η Μπουµπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους και δύο συγγραφείς η Ρίτα Μπούµπη Παπά και η Μαυροειδή Παπαδάκη. Η ιστορία είναι γραµµένη αποκλειστικά από την ανδρική σκοπιά. Τα βιβλία δίνουν έµφαση στην απουσία των γυναικών από την ιστορία προσφέροντας µια προκατειληµµένη άποψη που διαστρέφει τα γεγονότα του παρελθόντος βγάζοντας έξω τα κορίτσια από τη δική τους ιστορία και τα αγόρια από τη γυναικεία ιστορία.

7 ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΩΝ ΡΟΛΩΝ Στον Πίνακα από του 428 πρωταγωνιστικούς ρόλους στα βιβλία ιστορίας, οι 405 είναι ανδρικοί (94.6%) και µόνο 23 γυναικείοι (5.4%). Αφού οι γυναίκες αποτελούν το µισό του πληθυσµού της κοινωνίας µας, η χαµηλή αντιπροσώπευσή τους δείχνει τις σεξιστικές προκαταλήψεις που υπάρχουν στα βιβλία ιστορίας. εν είναι ότι οι γυναίκες δεν συµµετείχαν εξίσου στην ιστορία αλλά µάλλον ότι τα βιβλία της ιστορίας έχουν γραφτεί από άνδρες, οι οποίοι επικεντρώνουν στα δικά τους προβλήµατα. Υπάρχουν πολλά κεφάλαια που αναφέρονται αποκλειστικά σε άνδρες, αλλά όταν ο πρωταγωνιστικός ρόλος ενός κεφαλαίου αναφέρεται σε γυναίκα υπάρχουν επίσης πολλές αναφορές σε άνδρες Πίνακας 2. Σύνολο ανδρών και γυναικών (επώνυµοι, σηµαντικοί, πρωταγωνιστές ΤΑΞΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ Επώνυµες γυναίκες % Επώνυµοι άνδρες % Σηµαντικές γυναίκες Σηµαντικοί άνδρες % Πρωταγωνιστές γυναίκες % Πρωταγωνιστές άνδρες % ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΥΖΥΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Οι γυναίκες συχνά ορίζονται σε εξάρτηση από τους άνδρες. Στον Πίνακα υπάρχουν 12 αναφορές στη συζυγική κατάσταση των γυναικών, όπου αναφέρονται ως σύζυγοι ή ως χήρες και µόνο τρεις αναφορές σε άνδρες. Οι χήρες ανήκουν σε µια ιδιαίτερη περίπτωση και συχνά βρίσκουµε τη λέξη χήρα να ακολουθείται από τη λέξη «ορφανό». Με αυτόν τον τρόπο δίνεται έµφαση στην απελπιστική κατάσταση αυτών

8 8 των γυναικών που έχασαν τον προστάτη τους. Είναι αξιοσηµείωτο ότι δεν υπάρχει ούτε µία αναφορά σε χήρο. Στα βιβλία ιστορίας υπάρχει η Ελένη σαν σύζυγος του Μενελάου Γ, 188), η Πηνελόπη σαν σύζυγος του Οδυσσέα (Γ, 203). Η Θεά Ήρα δεν είναι µόνο µια θεά αλλά ορίζεται και ως σύζυγος του ία αλλά δεν ισχύει το ίδιο για τον ία που εµφανίζεται µόνο µε τη θεϊκή του ιδιότητα. Υπάρχουν ακόµα οι ανώνυµες γυναίκες του αρείου (, 197) και του Φιλίππου, 206), πρόσωπα ασήµαντα για να έχουν τα ονόµατά τους γραµµένα στην ιστορία. Στο βιβλίο της Ε τάξης υπάρχει ένα κεφάλαιο αφιερωµένο στη Βυζαντινή διπλωµατία. Σε αυτό το κεφάλαιο (Ε, 211) αναφέρεται ότι οι Βυζαντινοί έδιναν στους βάρβαρους λαούς τίτλους και δώρα για να τους κάνουν συµµάχους τους. Μερικές φορές όµως πρόσφεραν και τις Βυζαντινές πριγκίπισσες για συζύγους τους για να πετύχουν τις επιδιώξεις τους. Με το να είναι εξαρτηµένες από τους άνδρες οι γυναίκες, συχνά έγιναν αντικείµενο πολιτικών παιχνιδιών, αποκτώντας διάσταση στο χώρο της ιστορίας µόνο µε αυτό τον τρόπο ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Τα στοιχεία του Πίνακα (οικογενειακή κατάσταση) δείχνουν τον παραδοσιακό και στερεότυπο ρόλο που δίνεται στις γυναίκες. Οι µητέρες ξεπερνούν τους πατέρες σε διπλάσιο ποσοστό. Η µητέρα παίζει τον κύριο γονεϊκό ρόλο. Ακόµα και στις προϊστορικές κοινωνίες υπάρχει ο παραδοσιακός καταµερισµός των ρόλων και η γυναίκα απεικονίζεται µε το µωρό στην αγκαλιά. εν µας εκπλήσσει το γεγονός ότι υπάρχουν 67 γυναίκες που αναφέρονται ως µητέρες και όνο 30 άνδρες. Ο µύθος της µητρότητας συνεισφέρει στο να κρατά τις γυναίκες στον κόσµο τους, δηλαδή στο σπίτι και στο µεγάλωµα των παιδιών. εν θεωρείται σωστό για τα παιδιά να µεγαλώνουν µε κανέναν άλλο εκτός από τη µητέρα τους. «Το παιδί σπάνια χωριζόταν από τη µητέρα του. Αυτή το φρόντιζε, το τάιζε, το κοίµιζε στην κούνια τους, του έλεγε τραγούδια και παραµύθια» (, 257). Ο ρόλος της µητέρας εξιδανικεύεται και µαζί µε το ρόλο της συζύγου και της νοικοκυράς αποτελούν τους τρεις κύριους ρόλους της γυναίκας. Η κοινωνία και η οικογένεια αρχίζουν να εκτιµούν τη γυναίκα από τη στιγµή που γίνεται µητέρα. Φαίνεται ότι η µητρότητα είναι ένας ρόλος µε περισσότερη αξία στην κοινωνία από ότι ο ρόλος της συζύγου και της νοικοκυράς.

9 9 «Οι Σπαρτιάτες έδειχναν µεγάλο σεβασµό στις γυναίκες και ιδιαίτερα στις µητέρες» (, 62) ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΙ ΡΟΛΟΙ Όπως φαίνεται και από τον Πίνακα υπάρχουν 1339 αναφορές σε ανδρικά επαγγέλµατα και µόνο 42 αναφορές σε γυναικεία. Ο επαγγελµατικός κόσµος στα βιβλία ιστορίας είναι ένας ανδρικός κόσµος. Το µήνυµα που δίνουν τα βιβλία είναι ότι τα κορίτσια πρέπει να προετοιµάζονται να γίνουν νοικοκυρές και µητέρες µάλλον παρά να ασχοληθούν µε µια καριέρα. Η ποικιλία των ανδρικών επαγγελµάτων στα βιβλία ιστορίας είναι πολύ µεγαλύτερη από αυτή των γυναικείων. Τα στοιχεία µας δείχνουν ότι οι άνδρες παρουσιάζονται σε 123 επαγγέλµατα σε σύγκριση µε 18 για τις γυναίκες. Η αναλογία αυτή αντανακλά µερικώς την πραγµατική κατάσταση του παρελθόντος και κάνει διάκριση σε βάρος των γυναικών σήµερα λέγοντας έµµεσα ότι η κοινωνική συνεισφορά των γυναικών είναι κατώτερη από αυτή των ανδρών. Τα βιβλία όχι µόνο δίνουν έναν ατελείωτο κατάλογο µε ποικιλία ανδρικών επαγγελµάτων αλλά φαίνεται ότι οι άνδρες έχουν το µονοπώλιο σε επαγγέλµατα δύναµης και γοήτρου. Εµφανίζονται ως βασιλιάδες, αυτοκράτορες, άρχοντες, σουλτάνοι, διπλωµάτες και πατριάρχες. Οι άνδρες είναι µορφές εξουσίας. Παρουσιάζονται ως στρατηγοί, αξιωµατούχοι, καπετάνιο, κυβερνήτες. Ακόµα είναι ειδικευµένοι τεχνίτες. Είναι οικοδόµοι, µεταλλουργοί, ξυλουργοί, ψαράδες και οδηγοί. Είναι σε θέσεις που απαιτούν σπουδές και ανώτατη µόρφωση. Είναι αρχιτέκτονες, αρχαιολόγοι, γιατροί, αστρονόµοι, παλαιοντολόγοι και γεωλόγοι. Ανήκουν στον κόσµο του πνεύµατος. Είναι ποιητές, συγγραφείς και φιλόσοφοι. Αντίθετα τα όρια για τις γυναίκες είναι πολύ αυστηρά. Τα κορίτσια παίρνουν το µήνυµα ότι µπορούν να γίνουν παραµάνες, υπηρέτριες, υφάντριες και ξενοδόχες. Οι θέσεις υψηλού γοήτρου για τις γυναίκες είναι βασίλισσα, αυτοκράτειρα, πριγκίπισσα και αρχόντισσα. Όµως όλα αυτά είναι θέσεις οι οποίες χρωστούν το κύρος τους γιατί συνήθως η γυναίκα είναι η σύζυγος ή η κόρη κάποιου βασιλιά. Οι γυναίκες εργάζονται για οικονοµικούς λόγους και ποτέ για δική τους ευχαρίστηση. «Ακόµα και στην αγορά συναντούσε κανείς φτωχές γυναίκες που πουλούσαν διάφορα πράγµατα» (, 259).

10 10 Μόνο η εργασία των ανδρών στην πραγµατικότητα θεωρείται άξια να περιγραφεί. Οι άνδρες εµφανίζονται στο χώρο εργασίας τους και συχνά υπάρχουν στοιχεία για το επάγγελµά τους. Ακόµα και ολόκληρα κεφάλαια επικεντρώνονται στον ανδρικό επαγγελµατικό κόσµο. Οι γυναίκες αποκλείονται από τα νεότερα επαγγέλµατα, τα οποία βασίζονται στην τεχνολογία του 20 ου αιώνα. Η απουσία θετικών και ενισχυτικών εικόνων σχετικά µε τη ζωή των εργαζόµενων γυναικών είναι επιζήµια για αγόρια και κορίτσια. Υπάρχει ακόµα µία αντίθεση µε τη σηµερινή πραγµατικότητα όπου πολλές γυναίκες κατακτούν «ανδρικά» επαγγέλµατα και υψηλές θέσεις, εργαζόµενες όχι µόνο από οικονοµική ανάγκη αλλά επίσης από προσωπική ικανοποίηση και φιλοδοξία. Πίνακας 3. Κοινωνικές αναφορές. ΤΑΞΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ Συζυγική κατάσταση γυναικών % Συζυγική κατάσταση ανδρών % Οικογενειακή κατάσταση γυναικών Οικογενειακή κατάσταση ανδρών % Επαγγέλµατα γυναικών % Επαγγέλµατα ανδρών %

11 11 Πίνακας 4. Λίστα επαγγελµάτων που αναφέρονται σε άνδρες ΤΑΞΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ 1 Βασιλιάς Ποιητής Αυτοκράτορας Γεωργός Συνταγµατάρχης Στρατιώτης Άρχοντας Σουλτάνος άσκαλος Τεχνίτης Ιερέας Σκλάβος Έµπορος Αξιωµατούχος Ναυτικός Ζωγράφος Στρατηγός Συγγραφέας Πολιτικός Ιστορικός Κλέφτης Πρωθυπουργός Πατριάρχης Μουσικός Νοµοθέτης Φιλόσοφος Βοσκός Πειρατής Καλόγερος

12 12 30 Φύλακας Αρχιτέκτων Ναύαρχος Καλλιτέχνης Τραγουδιστής Κυβερνήτης Υπάλληλος Μάγος Επιστήµων Κυνηγός Εργάτης Ρήτορας Κτηµατίας Γλύπτης Έµπορος Αρχαιολόγος Βουλευτής Εµποροβιοτέχνης εσπότης Τσιφλικάς Πάπας Μαθηµατικός Εκπαιδευτικός Αρχιεπίσκοπος Υπουργός Ξυλουργός Αθλητής Οικοδόµος Γιατρός Υπηρέτης ιπλωµάτης Στρατιωτικός

13 13 62 Προφήτης Οδηγός Πρέσβης Ζητιάνος Αστρονόµος Κήρυκας Μάγειρας Μηχανικός Ιεραπόστολος Καθηγητής Σφουγγαράς Παλαιοντολόγος Μεταλλοτεχνίτης Γεωγράφος Αγγελιοφόρος Επιχειρηµατίας Αστυνοµικός Καµηλιέρης Χρυσοχόος Μίµος Ψάλτης Αγιογράφος Ψαράς Εφοριακός Τσάρος Καγκελλάριος Λόρδος Αντιβασιλιάς Λαογράφος ικτάτωρ Ηθοποιός Χαλίφης

14 14 94 Σερβιτόρος Εξερευνητής Γεωλόγος Βιοµήχανος Εκδότης Σύµβουλος Θυρωρός Φύλακας Αχθοφόρος Επόπτης Σχεδιαστής Εκατόνταρχος Χορευτής Συγκλητικός Τσαγκάρης ουλέµπορος Σωµατοφύλακας Κουρέας Θαλαµηπόλος Οικονοµολόγος Θεολόγος ιάκονος Συµβολαιογράφος Ακροβάτης Γεωπόνος Κοσµήτορας Ιατρικός επισκέπτης Ηγούµενος Αστρολόγος Γλωσσολόγος

15 15 Πίνακας 5. Λίστα επαγγελµάτων που αναφέρονται σε γυναίκες ΤΑΞΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ 1 Βασίλισσα Ιέρεια Αυτοκράτειρα Πριγκίπισσα Αρχόντισσα Υπηρέτρια Παραµάνα Γεωργός Μάγισσα Φουρνάρισσα Ποιήτρια Ιστορικός Υφάντρια Μανάβισσα Ξενοδόχος Σοπράνο Ηθοποιός Σουλτάνα ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Οι ανδρικές δραστηριότητες στην κοινωνία µας θεωρούνται πιο σηµαντικές και επόµενο είναι να έχουν προτεραιότητα. Οι γυναίκες εµφανίζονται στις παραδοσιακές δραστηριότητες της οικιακής σφαίρας. «Οι γυναίκες έµεναν στο σπίτι και ασχολούνταν µε τις δουλειές µέσα σ αυτό» ( 139.) Η θέση της γυναίκας είναι µέσα στο σπίτι όπως ορίζεται από τα βιβλία ιστορίας. Πρέπει να ετοιµάσουν φαγητό (, 189), να ζυµώσουν ψωµί (ΣΤ, 92), να υφάνουν (Ε, 60), να πλέξουν (ΣΤ,58). Η µόνη ανδρική δραστηριότητα όπου ένας άνδρας εµφανίζεται σε οικιακή δραστηριότητα είναι να επισκευάζει το σπίτι του (Γ,54).

16 16 Εκτός από το ρόλο της νοικοκυράς η γυναίκα έχει το ρόλο της µητέρας και χρεώνεται µε τις δραστηριότητες της φροντίδας του παιδιού ενώ ο πατέρας απουσιάζει όλη µέρα από το σπίτι «Το παιδί σπάνια χωριζόταν από τη µητέρα του Ως τα εφτά χρόνια το παιδί µεγάλωνε στο γυναικωνίτη µαζί µε τις γυναίκες» (, 257) Οι άνδρες συµµετέχουν σε πολιτικοκοινωνικές δραστηριότητες Οι δραστηριότητες αυτές είναι συνδεδεµένες µε κύρος και δύναµη. Συχνά συνδέονται και µε οικονοµικό στάτους και υψηλή εκπαίδευση. εν είναι σύµπτωση ότι 77 από τις 78 πολιτικοκοινωνικές δραστηριότητες αναφέρονται σε άνδρες. Οι άνδρες εµφανίζονται σε µια ποικιλία πολιτικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων. Οι άνδρες παρουσιάζονται να εκλέγονται στην εκκλησία του δήµου (, 129), να οργανώνονται σε συνδικάτα (Ε, 155), να συµµετέχουν στην πολιτική διοίκηση (, 127). Ακόµα παρουσιάζονται να κάνουν επαναστάσεις (Ε, 28), να διαµαρτύρονται για τη βαριά φορολογία και την κακή διοίκηση (Ε, 77). Οι άνδρες αναγνωρίζονται ως πλήρη µέλη της κοινωνίας. Οι γυναίκες σε αντίθεση είναι δεµένες στην οικιακή σφαίρα µε το να µην εµφανίζονται και να µη συµµετέχουν στην πολιτική. Υπάρχει µια ανισότητα ανάµεσα στα δύο φύλα ακόµα και στις δραστηριότητες που αφορούν τη ψυχαγωγία. Ο παραδοσιακός διαχωρισµός των επαγγελµάτων, η φροντίδα των παιδιών και οι υπάρχουσες νόρµες για την κατάλληλη συµπεριφορά έχουν άµεσες συνέπειες στη συµµετοχή των γυναικών στη ψυχαγωγία. Λίγες γυναίκες σε σύγκριση µε τους άνδρες συµµετέχουν σε ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Στην πραγµατικότητα δεν υπάρχει κοινωνική ζωή και δραστηριότητα για τις γυναίκες εκτός σπιτιού. Υπάρχει µια ποικιλία ανδρικών ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων όπως σκάκι (Γ, 141), θέατρο (, 218), συµπόσια (Ε, 27), εστιατόρια (Ε, 24), γιορτές (Ε, 193). Σε αντίθεση υπάρχουν λίγες µόνο ψυχαγωγικές δραστηριότητες γυναικείες και οι περισσότερες από αυτές είναι περιορισµένες στο εσωτερικό του σπιτιού. «Λίγες φορές έβγαιναν έξω, κι αυτές, για να παρακολουθήσουν τις γιορτές» (, 133). Ακόµα και τα παιδιά φαίνεται ότι ακολουθούν το στερεότυπο των φύλων «Τα παιδιά στο σχολείο χαίρονταν να ψάλλουν και να παίζουν. Στις αυλές ή στις αλάνες της γειτονιάς κυλούσαν στεφάνια και καροτσάκια, έχτιζαν κάστρα ή

17 17 σπιτάκια και έπαιζαν κρυφτό και κυνηγητό. Στα κορίτσια άρεσε να παίζουν µε κούκλες στο σπίτι» (Ε, 48) Να Το βιβλίο της Τάξης παρουσιάζει τα όρια και τους περιορισµούς για τον τόπο και τις δραστηριότητες κάθε φύλου. «Στην Αθήνα οι άνδρες ασχολούνταν µε τις υποθέσεις του κράτους, ενώ οι γυναίκες έµεναν συνήθως στο σπίτι» (, 197). Αυτό µπορεί να είναι σωστό ιστορικά αλλά απαιτεί σχολιασµό και συζήτηση από τους δασκάλους και τα παιδιά και αναφορά στη σηµερινή κατάσταση. Πίνακας 6. Σύνολο δραστηριοτήτων ΤΑΞΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ Οικιακές δραστηριότητεςγυναίκες Οικιακές δραστηριότητες-άνδρες Φροντίδα παιδιώνγυναίκες Φροντίδα παιδιώνάνδρες Ψυχαγωγικές δραστηριότητεςγυναίκες Ψυχαγωγικές δραστηριότητες-άνδρες Πολιτικές-κοινωνικές δραστηριότητεςγυναίκες Πολιτικές-κοινωνικές δραστηριότητες-άνδρες ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η διδασκαλία της ιστορίας µπορεί να θεωρηθεί σαν ισχυρό µέσο προπαγάνδας.. Τα ιστορικά γεγονότα είναι ανοιχτά σε ποικίλες ερµηνείες και η ποσότητα του υλικού από το παρελθόν σηµαίνει ότι πρέπει να επιλεχθούν

18 18 προσεχτικά. Αυτό ισχύει και στην ύλη του δηµοτικού σχολείου επειδή ακριβώς τα βιβλία ιστορίας του δηµοτικού µπορεί να οδηγήσουν σε γενικεύσεις και ανακρίβειες. Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα βιβλία ιστορίας, τα οποία µελετήθηκαν, δίνουν µια µη ισορροπηµένη εικόνα του παρελθόντος. Τα βιβλία διαστρέφουν τις εµπειρίες των γυναικών και παραλείπουν σχεδόν όλες τις σχετικές πληροφορίες για το µισό του πληθυσµού µας. Βασικά τα βιβλία παρουσιάζουν την ιστορία από µια καθαρά ανδρική άποψη. Στο µυαλό των µαθητών-τριών, η ιστορία είναι µόνο ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Μέγας Κωνσταντίνος. Οι γυναίκες χαρακτηρίζονται από την απουσία τους. Είναι η εξαίρεση µέσα στα βιβλία. Οι κοινωνικές αναφορές, οι επαγγελµατικοί ρόλοι, οι δραστηριότητες µας δείχνουν ότι οι γυναίκες ή είναι απούσες ή καθρεφτίζονται αρνητικά. Οι αναφορές που ακολουθούν από το βιβλίο της Τετάρτης τάξης δείχνουν ξεκάθαρα την αρνητική εικόνα των γυναικών. Όταν µε το καλό γεννήσεις, αν είναι αγόρι κράτησέ το, αν είναι κορίτσι πέτα το» (, 222) «Η γέννηση ενός αγοριού ήταν πάντα χαρά στο σπίτι. ε συνέβαινε όµως το ίδιο µε τη γέννηση του κοριτσιού που συνήθως το θεωρούσα ανεπιθύµητο» (, 257). Τα βιβλία ιστορίας δείχνουν περιθωριοποιηµένες εικόνες των γυναικών σαν σκοτεινές φιγούρες, εκτός του ανδρικού κόσµου των ανδρών, οι οποίοι συµµετέχουν σε µια ποικιλία ενδιαφερόντων δραστηριοτήτων. Τα βιβλία παρουσιάζουν µια άποψη ότι οι άνδρες πρέπει να διοικούν, να ελέγχουν, να έχουν τους ηγετικούς ρόλους στην οικονοµική και πολιτική δοµή καθώς και σε όλα τα επαγγέλµατα. Υπάρχουν µόνο λίγες «εξέχουσες «γυναίκες αλλά η ιστορία αυτών των γυναικών δεν µας λέει πολλά για τη σηµασία των γυναικείων δραστηριοτήτων. Το καθήκον των βιβλίων είναι πολύ περισσότερο από το να παρουσιάσει απλώς λίγες γυναικείες φιγούρες σε θέσεις τιµής. Ο λόγος για την παράλειψη αυτή είναι πολύπλοκος. «Οι περισσότεροι ιστορικοί είναι άνδρες και έχουν εκπαιδευθεί να εξετάζουν το παρελθόν µέσα από µια παραδοσιακά ανδρική άποψη, η οποία βλέπει την ιστορία σαν µια χρονολογία πολέµων, εξερευνήσεων, εκλογών κ.ο.κ. Τέτοια άποψη αυτόµατα αποκλείει τις γυναίκες καθώς ποτέ δεν ήταν στρατηγοί, διπλωµάτες, εξερευνητές, πρόεδροι. Ένας άλλος λόγος για την παράλειψη των γυναικών είναι η συνεχής χρήση της ανδρικής αντωνυµίας για να αντιπροσωπεύσει ολόκληρη την κοινωνία. χρήση αυτή έχει διπλή συνέπεια. Από τη µια πλευρά δραστικά µειώνει τη συµµετοχή των γυναικών σε γεγονότα που περιγράφονται και από την άλλη,

19 19 οδηγεί τον αναγνώστη να συµπεράνει ότι η ιστορική εµπειρία των γυναικών ήταν η ίδια µε των ανδρών» (Council on Interracial Books, 1985, 103). Και τα δύο φύλα εκτίθενται σε αυτή την πατριαρχική ιδεολογία της ανδρικής κυριαρχίας. Τα αγόρια όµως µπορούν µα ταυτισθούν πολύ περισσότερο από τα κορίτσια µε τους πολιτικούς αρχηγούς του παρελθόντος ή µε άλλες ιστορικές φιγούρες. Η αποποµπή των γυναικών από τον κόσµο της ιστορίας στερεί τα κορίτσια της ευκαιρίας να ταυτισθούν µε άλλες γυναίκες πιέζοντάς τες να έχουν ως µοντέλα άνδρες. Επιλέγοντας άνδρες πάντοτε ως το επίκεντρο της ιστορίας, τα βιβλία της ιστορίας περιορίζουν τους ρόλους µοντέλα που είναι διαθέσιµα για τις γυναίκες. Η ιστορία πρέπει να ξαναγραφτεί και η ιστορία των γυναικών να ερευνηθεί και να µελετηθεί παράλληλα µε την ιστορία των ανδρών. Οι γυναίκες είχαν ένα µικρό ρόλο στην ιστορία εξαιτίας της πατριαρχικής δοµής της κοινωνίας µας. εν µπορούµε να αλλάξουµε τα γεγονότα και να κάνουµε τη συνεισφορά των γυναικών στην ιστορία να φανεί ίση µε τα «µεγάλα κατορθώµατα» των ανδρών. εν µπορούµε να παρουσιάσουµε την ιστορία των πολέµων χωρία να αναφέρουµε περισσότερους άνδρες από γυναίκες. Όµως τα βιβλία της ιστορίας µπορούν να παρουσιάσουν την ιστορία από διαφορετική άποψη, αλλάζοντας το µύθο των γυναικείων περιορισµών. Μπορούν να παρουσιάσουν τις εµπειρίες και τη συνεισφορά των γυναικών. Οι συγγραφείς να δώσουν έµφαση σε κοινωνικούς και οικονοµικούς παράγοντες και να κάνουν συνείδηση ότι οι γυναίκες ήταν παρούσες και πρόσφεραν και αυτές, όταν οι άνδρες πήγαιναν στον πόλεµο. Οι συγγραφείς οφείλουν να δώσουν µια θετική εικόνα για τις γυναίκες µε σεβασµό στις δικές τους ιδέες, παρουσιάζοντάς τες ως ενεργά µέλη στην ιστορία. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να είναι προσεκτικοί στις διαφορές των ιστορικών ρόλων ανδρών και γυναικών και να δώσουν προσοχή σε αυτές. Η ιστορία πρέπει να δώσει αξία και νόηµα στις δραστηριότητες των γυναικών. Το περιεχόµενο των βιβλίων ιστορίας δεν πρέπει να είναι µια ατέλειωτη περιγραφή µαχών και πολιτικής. Υπάρχει ακόµα η ιστορία του πολιτισµού, η κοινωνική ιστορία, η ιστορία των καθηµερινών ανθρώπων. Τα βιβλία ιστορίας πρέπει να ενθαρρύνουν τους µαθητέςτριες να εκτιµήσουν το ρόλο που έπαιξαν συνηθισµένοι άνδρες και γυναίκες.. Τα διλήµµατα που προκύπτουν είναι τι µηνύµατα τελικά θέλουµε να δώσουµε στα παιδιά. Πως πρέπει να παρουσιάζονται τα δύο φύλα µέσα στα σχολικά βιβλία. Να αντικατοπτρίζουν την κοινωνία µας ή να προετοιµάζουν τα παιδιά για µια νέα κοινωνία απαλλαγµένη από σεξιστικά πρότυπα. Η απάντηση κατά την άποψή µου

20 20 είναι ότι σκοπός των βιβλίων πρέπει να είναι να ευαισθητοποιήσουµε τα παιδιά και το κριτήριό τους ώστε να είναι σε θέση να επιλέγουν ρόλους ευέλικτους χωρίς να είναι περιορισµός το φύλο τους, να τους προσφέρουµε µια ποικιλία ρόλων και µοντέλων ταύτισης. Πίνακας 7. Σύνολο ανδρών και γυναικών συµµετεχόντων στην έκδοση βιβλίων ιστορίας ΤΑΞΕΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΟΙ ΚΑΘΟ ΗΓΗΣΗ ΣΥΝΟΛΟ Α Γ Α Γ Α Γ Α Γ Γ Ε ΣΤ ΣΥΝΟΛΟ ΠΗΓΕΣ 1. Ακτύπης,., Καίλα, Μ. Κατσουλάκος, Τ., Παπαγρηγορίου, Γ., Χωρεάνθης, Κ. (1990) Στα πολύ παλιά χρόνια, Ιστορία Γ, ηµοτικού, Αθήναι: ΟΕ Β 2. Ακτύπης,., Καίλα, Μ. Κατσουλάκος, Τ., Χωρεάνθης, Κ. (1992) Στα αρχαία χρόνια, Ιστορία, ηµοτικού, Αθήναι :ΟΕ Β 3. Ασηµοµύτης, Β., Καίλα, Μ., Νικολόπουλος, Ν., Παπαγρηγορίου, Γ., Σαλβαράς, Γ. (1992), Στα βυζαντινά χρόνια, Αθήναι :ΟΕ Β 4. Ακτύπης,., Βελαλίδης, Α., Καίλα, Μ., Κατσουλάκος, Θ., Παπαγρηγορίου, Γ., Χωρεάνθης, Κ. (1993) Στα νεότερα χρόνια, Αθήναι: ΟΕ Β ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ 1. Abel, E. & Abel, E. (1983) (eds) The Signs Reader. Women, Gender and Scholarship, Chicago and London: The University of Chicago Press.

21 21 2. Basu, A. (1991) "Women's history in India: an historiographical survey." In Offen, K., Pierson, R. & Rendall J. (eds) Writing Women's History: Iternational Perspectives, London: Macmillan, Bhavnoni, K. & Coulson M. (1986) "Transforming socialist - feminism: The challenge of racism", Feminist Review, 23, Beddoe, D. (1983) Discovering Women's History, London: Pandora Press. 5. Bennet, J. (1993) "Women's history: a study in continuity and change", Women's History Review, 2(2), Bock, G. (1991), "Challenge in dichotomies: perspectives on women's history". In Offen, K. et al. (eds) Writing Women's History: International Perspectives, London: Macmillan, Bridenthall, R. & Koonz, C. (1977) (eds) Becoming Visible, USA: Hougton Mifflin Co. 8. Bridget, H. (1993) "Women's history: a study in change, continuity or standing still?", Women's History Review, 2(1), Caine, B. (1994) "Feminist biography and feminist history", Women's History Review, 3(2), Cairns, J. & Inglis, B. (1989) "A content analysis of ten popular history textbooks for primary schools with particular emphasis on the role of women", Educational Review, 41(3), Collini, S. (1984) "J. S. Mill on the subjection of women", History Today, 34, Council on Interracial Books for Children (1985) Stereotypes,Distortions and Ommissions in U.S. History Textbooks, USA: 13. Dauphin, C. et al (1991) "Women's culture and women's power: issues in French women's history". In Offen, K., Pierson, R. & Rendall J. (1991) (eds) Writing Women's History: Iternational Perspectives, London: Macmillan, Davidoff, L. (1992) "XVII; Gender, class and nation," History Today, 42, Dubois, E. (1980) "Politics and culture in women's history: A symposium," Feminist Studies, 6(1 ),

22 Edson, E. (1988) "Must women's history be social history?", Women's Studies Quarterly, 1&2, Gordon, A. et al. (1975) "The problem of women's history," In Caroll, B. (ed.) Liberating Women's History, Illinois: University of Illinois Press, Gordon, L. et al. (1975) "Historical phallacies: sexism in American historical writing". In Caroll, B. (ed.) Liberating Women's History, Illinois: University of Illinois Press, Hall, C. (1992) White, Male and Middle Class. Exploration in Feminism and History, Oxford: Polity Press. 20. Heilbrun, C. (1979) Reinventing Womanhood. London: Victor Gollancz Ltd 21. Hufton, O. (1985) "What is women's history?", History Today, 35, Jackson, L. (1995) "Witches, wives and mothers: witchcraft persecution and women's confessions in seventeenth - century England", Women's History Review, 4(1), Janssen-Jurreit, M. (1982) Sexism. The Male Monopoly on History and Thought, London: Pluto Press. 24. Johansson, S. (1975) "Herstory as history: a new field or another fad?". In Caroll, B. (ed.) Liberating Women's History, Illinois: University of Illinois Press, Johnson, L. (1988) "Women's history in cross - cultural perspective", Women's Studies Quarterly, 1&2, Jordonova, L. (1989) Sexual Visions. Images of Gender in Science and Medicine between the Eighteenth and Twentieth Centuries, London: Harvester Wheatsheaf. 27. Kelly-Gadoll, J. (1983) "The social relation of the sexes: methodological implications of women's history". In Abel, E. & Abel, K. (eds.) The Signs Reader: Women, Gender and Scholarship, Chicago and London: The University of Chicago Press, Kish Sklar, K. (1975) "American female historians in context, ," Feminist Studies, 3,

23 23 Lerner, G. (1976/7) "Placing women in history: definitions and challenges", Feminist Studies, 3, Maccia, E. (1977) (ed) Women and Education, USA: Charles C. T. 30. Offen, K., Pierson, R. & Rendall J. (1991) (eds) Writing Women's History: Iternational Perspectives, London: Macmillan. 31. Perrot, M. (1992) (ed) Writing Women's History, Oxford: Blackwell. 32. Purvis, J. (1992) "Using primary sources when researching women's history from a feminist perspective," Women's History Review, 1(2), Rowbotham, S. (1977) Hidden from History: 300 Years of Women's Oppression and the Fight against it, London: Pluto Press. 34. Saxonhouse, A. (1985) Women in the History of Political Thought. Ancient Greece to Machiavelli, New York: Praeger Publ. 35. Schmidt, D. (1972) "Sexism in education". In Siporin, L. (ed) Female Studies, Proceedings of the Conference "Women and Education: A Feminist Perspective, Pittsburg: KNOW, Schmidt, D. & Schmidt, E. (1975) "The invisible woman: The historian as professional magician". In Caroll, B. (ed) Liberating Women's History, Illinois: University of Illinois Press, Siporin, L. (1972) (ed) Female Studies, Proceedings of the Conference "Women and Education: A Feminist Perspective, Pittsburg: KNOW. 38. Smith, H. (1975) "Feminism and methodology of women's history". In Caroll, B. (ed.) Liberating Women's History, Illinois: University of Illinois Press, Smith-Rosenberg, C. (1980) "Politics and culture in women's history: a symposium", Feminist Studies, 6(1), Stock-Morton, P. (1991) "Finding our own ways: different paths to women's history in the United States". In Offen K. et al. (eds) Writing Women's History: International Perspectives, London: Macmillan, Sutherland, M. (1981) Sex Bias in Education, Oxford: Basil Blackwell. 42. Talbot, M. (1979) Women and Leisure, London: The Sports Council and Social Science Research Council.

24 Taylor, G. & Pistono, S. (1987) "Teaching women's history in the elementary schools", Feminist Studies, 3(1), Trecher, J. (1977) "Women in U.S. history high school textbooks". In Maccia, E. (ed) Women and Education, USA: Charles C. T., Yulina, N. (1993) "Women and patriarchy", Women's Studies International Forum, 16(1), Wandor, M. (1971) (ed) The Body Politic, London: Women's Liberation Movement in Britain. 47. Wesley, J. (1977) An Appraisal of the Treatment of Females in Selected United States High School Textbooks from 1959 until 1976, Unpublished PhD. Dissertation, University of Indiana. 48. Zenon Davis, N. (1976) "Women's history in transition: the European case", Feminist Studies, 3, Zimet, S. (1976) Print and Pejudice, London: Hodder & Stougton. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ 1. Αβδελά, Ε., (1993) "Η ιστορία των γυναικών, η ιστορία των δύο φύλων, φεµινιστική ιστορία", ίνη, 6, Κανταρτζή, Ε., (1991) Η Εικόνα της Γυναίκας. ιαχρονική Έρευνα των Αναγνωστικών Βιβλίων του ηµοτικού Σχολείου, Θεσ/νίκη: Κυριακίδης. 3. Κανταρτζή, Ε., (2001) «Η εικόνα της γυναίκας στα βιβλία των µαθηµατικών», Σύγχρονη Εκπαίδευση, 118,