ΤΣΕΡΩΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΤΡΑ

Transcript

1 , ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΙΤΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΒΕΛΤΙΣΤΗ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΜΟΝΑΔΑΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΕΡΕΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΣΕ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ ΜΕ ΤΟ ΧΩΡΟ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΤΑΦΗΣ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΩΝ ΤΣΕΡΩΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 ΠΑΤΡΑ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΟΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΕΡΕΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Συστήματα Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Διαχείριση Επικίνδυνων Αποβλήτων Διαχείριση Αστικών Αποβλήτων Σχεδιασμός Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων: Διαδικασίες και Μηχανισμοί Φορείς Διαχείρισης Απορριμμάτων Πλαίσιο Ολοκληρωμένου Σχεδιασμού για τη Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων (Δ.Σ.Α) σε Νομαρχιακό ή Περιφερειακό επίπεδο Νομοθετικό Πλαίσιο Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων στην Ελλάδα Ιστορικό Κενά Θεσμικού Πλαισίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης Απαιτούμενος Αριθμός Εγκαταστάσεων Σχεδιασμός και Χωρητικότητα των Εγκαταστάσεων Παράμετροι που επηρεάζουν τη Διαχείριση Απορριμμάτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΟΝ ΑΣΤΙΚΑ ΣΤΕΡΕΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ Αστικά Απόβλητα και Πηγές Προέλευσης Διαχείριση Των Αστικών Στερεών Απορριμμάτων Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Αστικών Αποβλήτων Βιώσιμη Διαχείριση ΑΣΑ Μέθοδοι Επεξεργασίας ΑΣΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΟΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ

3 4.1. Γενικές γεωμορφολογικές συνθήκες της Μεσσηνίας Κλιματολογικά Στοιχεία Νομού Μεσσηνίας Ανθρωπογεωγραφία και οικονομική γεωγραφία του Νομού Μεσσηνίας Υδρογραφικά Χαρακτηριστικά Υφιστάμενη Παραγωγή Αστικών Στερεών Απόβλητων (ΑΣΑ) & Μελλοντική Εξέλιξη στο Νομό Μεσσηνίας Ποιοτική Σύσταση των Αστικών Στερεών Απορριμμάτων (ΑΣΑ) στο Νομό Μεσσηνίας και σύγκριση αυτών με Ευρώπη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΟΝ ΜΕΘΟΔΟΔΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟ MILP (MIXED INTEGER LINEAR PROGRAMMING) Εισαγωγή στη Χωροθέτηση Εγκαταστάσεων Μεθοδολογική Προσέγγιση Χαρακτηριστικά του Προβλήματος Χωροθέτηση Ανεπιθύμητων Εγκαταστάσεων Μέθοδοι Βελτιστοποίησης Μαθηματική έννοια της βελτιστοποίησης Γραμμικός Προγραμματισμός Εφαρμογή στο Νομό Μεσσηνίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΟΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗΣ ΧΩΡΟΥ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΤΑΦΗΣ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΩΝ (X.Y.T.Y.) ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (G.I.S.) Εισαγωγή Μεθοδολογία- Κριτήρια Αποκλεισμού Κριτήρια Αποκλεισμού Νομοθετικό Πλαίσιο Προτεινόμενα Κριτήρια Αποκλεισμού ΧΥΤ - ΣΜΑ Μονάδων Επεξεργασίας Σ.Α Εφαρμογή στο Νομό Μεσσηνίας

4 Χάρτες που παράχθηκαν Α. Χάρτης Ψηφιακού Μοντέλου Αναγλύφου Β. Υδρογραφικό Δίκτυο του Νομού Μεσσηνίας Γ. Οδικό Δίκτυο του Νομού Μεσσηνίας Δ. Οικισμοί του Νομού Μεσσηνίας Ε. Χάρτης Κλίσεων του Νομού Μεσσηνίας Ζ. Χάρτης υδροπερατότητας Περατότητας Σχηματισμών του Νομού Μεσσηνίας, που προέκυψε από τον γεωλογικό χάρτη ανάλογα με την περατότητα των σχηματισμών Η. Χάρτης μη επιτρεπόμενων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω ύπαρξης στις θέσεις αυτών πετρωμάτων με μεσαίες και μεγάλες τιμές υδροπερατότητας όπως αυτές αναφέρονται στο σχήμα Ζ Θ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 3000 μέτρων από Αεροδρόμιο Ι. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 μέτρων από Υδρογραφικό Δίκτυο Κ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας σε κατοικημένες περιοχές, εφαρμόζοντας τις ζώνες αποκλεισμού/buffer zones 500μ. από τις οικιστικές περιοχές Λ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας σε αρχαιολογικές περιοχές, εφαρμόζοντας τις ζώνες αποκλεισμού/buffer zones 500μ. 97 Μ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας στην Ακτογραμμή εφαρμόζοντας τις ζώνες αποκλεισμού/buffer zones 500μ Ν. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, σε Περιοχές Natura. 99 Ξ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, σε Συγκεκριμένες Περιοχές CORINE Ο. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 300 μέτρων από Οδικό Δίκτυο & Σιδηροδρομικό Δίκτυο Π. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 μέτρων από Πηγές και Σημεία Υδροληψίας

5 Ρ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 μέτρων από Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης και Λατομικών Ζωνών Σ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε πρανή κλίσης άνω των 15 ο Τ. Χάρτης Προτεινόμενων Θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΟΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

6 Αφιερώνω την διπλωματική μου διατριβή στην Οικογένειά μου 5

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πριν από µερικές δεκαετίες η διαχείριση των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ) στη χώρα µας ήταν υποτυπώδης. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ακόµη και σε πρωτεύουσες νοµών η συλλογή των απορριµµάτων γίνονταν µε άµαξες που τις έσερναν άλογα. Η οικονοµική ανάπτυξη, ο εκσυγχρονισµός και η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, στο δεύτερο µισό του 20ου αιώνα οδήγησε σε µια κατακόρυφη άνοδο της παραγόµενης ποσότητας των ΑΣΑ. Ακριβώς η αύξηση της ποσότητας οδήγησε και σε αύξηση των προβληµάτων διαχείρισης των ΑΣΑ, η οποία διαχείριση συµπεριλαµβάνει όλα τα στάδια. Από τη συλλογή τους στους χώρους παραγωγής, µέχρι τη τελική τους διάθεση. Παράλληλα αναπτύχθηκαν και οι διάφοροι µέθοδοι επεξεργασίας των ΑΣΑ, οι οποίες εφαρµόζονται από χρόνια στις ανεπτυγµένες χώρες. Έστω και µε καθυστέρηση δεκαετιών, και κάτω από την πίεση της Ευρωπαϊκής Νοµοθεσίας αλλά και των προστίµων είναι πλέον και στη χώρα µας υποχρεωτική η επεξεργασία ΑΣΑ. Σε αυτό έχει συµβάλει το γεγονός ότι τα θέµατα διαχείρισης των ΑΣΑ βρίσκονται στην κορυφή της ατζέντας των περιβαλλοντικών οργανώσεων και οικολογικών κινηµάτων. Οι βασικοί στόχοι που πρέπει να ικανοποιεί µια µέθοδος επεξεργασίας ΑΣΑ είναι: α) Να είναι περιβαλλοντικά αποτελεσµατική β) Να είναι οικονοµικά και κοινωνικά αποδεκτή. Καθώς όµως περνάµε από την εποχή της ανεξέλεγκτης διάθεσης των ΑΣΑ, στην εποχή της επεξεργασία των ΑΣΑ, το κόστος διαχείρισης αυξάνει κατακόρυφα. Χρειάζεται λοιπόν, τόσον οι πολιτικές διαχείρισης, όσον και οι τεχνικές επιλογές που ακολουθούνται να οδηγούν σε ελαχιστοποίηση του κόστους διαχείρισης. Στην παρούσα µελέτη χωροθέτησης, επιδιώκεται η ελαχιστοποίηση του κόστους, µεταφοράς των ΑΣΑ. Τα επόµενα χρόνια µε βάση τη νοµοθεσία και τα ισχύοντα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και διεθνώς, θα επικρατήσει ο σύνθετος τρόπος διαχείρισης των ΑΣΑ. ηλαδή µια µονάδα επεξεργασίας ΑΣΑ και απαραίτητα ένας ΧΥΤΥ για τη διάθεση των υπολειµµάτων της επεξεργασίας. Η χωροθέτηση όµως των µονάδων επεξεργασίας µπορεί να γίνει ακόµη και εντός του αστικού ιστού. Αντιθέτως για τη χωροθέτηση των ΧΥΤΥ ισχύουν πολύ αυστηρότεροι περιβαλλοντικοί και άλλοι περιορισµοί. Στην παρούσα µελέτη η βασική ιδέα είναι η χωροθέτηση της µονάδας επεξεργασίας (Μ) και του ΧΥΤΥ (Χ) να γίνεται µε εφαρµογή µικτού ακέραιου γραµµικού προγραµµατισµού, για να επιτευχθεί ελαχιστοποίηση του συνδυασµένου κόστους µεταφοράς των ΑΣΑ. Όταν φυσικά η θέση που προκύπτει από τη λύση βελτιστοποίησης δεν είναι επιτρεπτή για τη χωροθέτηση ΧΥΤΥ, θα κατασκευάζεται στην πλησιέστερη επιτρεπτή θέση και όχι 6

8 δίπλα στη µονάδα. Έτσι µε τη διαδικασία αυτή θα προκύπτει µια θέση (Μ) για τη µονάδα επεξεργασίας ΑΣΑ και µια θέση (Χ) για την κατασκευή του ΧΥΤΥ, µε το ελάχιστο συνδυασµένο κόστος µεταφοράς Κ(Μ)+Κ(Χ), στη µονάδα και στο ΧΥΤΥ αντίστοιχα. H χωροθέτηση γίνεται µε χρήση GIS και η εφαρµογή έχει ως υπόβαθρο τη Μεσσηνία. Ως κόµβοι του δικτύου επιλέγηκαν οι έδρες των Καποδιστριακών ήµων του Νοµού. Όσον αφορά στο πρόβληµα βελτιστοποίησης είναι πρόβληµα µικτού γραµµικού ακέραιου προγραµµατισµού (Mixed Integer Linear Programming ή MILP ). Για την επίλυση χρησιµοποιήθηκε το λογισµικό πακέτο Gams (General Algebraic Modeling System). Ως µέθοδος επίλυσης χρησιµοποιήθηκε η µέθοδος κλάδων και φραγµάτων (branch and bound). H παρούσα µελέτη αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση του κόστους µεταφοράς. Είναι αυτονόητο ότι στόχος πρέπει να είναι η ελαχιστοποίηση του κόστους σε όλα τα στάδια διαχείρισης των ΑΣΑ. Είναι σκόπιµο λοιπόν στους δήµους και στους φορείς διαχείρισης ΑΣΑ να υπάρχει διαρκής παρακολούθηση από τμημα κοστολόγισης, ώστε να επιτυγχάνεται η ελαχιστοποίηση του κόστους σε όλες της διαδικασίες διαχείρισης ΑΣΑ. ηλαδή οι δηµότες να επιβαρύνονται όσον το δυνατόν λιγότερο. 7

9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Τέλος αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τους καθηγητές Γεράσιµο Λυµπεράτο, Μιχάλη Κορνάρο και Γιάννη Κούκο γιατί είχα την τύχη να πάρω πολλά από αυτούς, από τις εύστοχες υποδείξεις και παρατηρήσεις τους. 8

10 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 3.1: Ομάδες παραγόμενων Αστικών Στερεών αποβλήτων (Α.Σ.Α) Πίνακας 4.1: Εκτίμηση των μελλοντικών ποσοτήτων ΑΣΑ στο Νομό Μεσσηνίας Πίνακας 4.2: Εκτίμησης Ποιοτικής Σύσταση ΑΣΑ στην Περιφέρεια Πελοποννήσου Πίνακας 4.3: Παραγόμενα δενδροκομικά και αμπελουργικά προϊόντα στο Νομό Μεσσηνίας (tn/year) (2007) Πίνακας 5.1. Δεδομένα για την εφαρμογή του Μοντέλου MILP Πίνακας 5.2. Ημερήσια παραγωγή των ΑΣΑ σε κάθε κόμβο Πίνακας 6.1. Κριτήρια αποκλεισµού για τη χωροθέτηση ΧΥΤ/ΟΕ Α 9

11 ΛΙΣΤΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήµα 3.1: Ιεράρχηση επιλογών για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων Σχήµα 4.1: Ποιοτική σύσταση ΑΣΑ στην Ελλάδα (ΚΥΑ 50910) Σχήµα 4.2: Μέση ποιοτική σύσταση των παραγόµενων ΑΣΑ στην Ευρώπη (ACRR, 2005) Σχήµα 4.3: Ποιοτική σύσταση των παραγόµενων ΑΣΑ σε κάποιες Χώρες της Μεσογείου µε διαφορετική οικονοµική ανάπτυξη, (Πηγή: Eurostat, world development indicators 2008) Σχήµα 4.4: Πρόβλεψη της Ποιοτικής σύστασης των παραγόµενων ΑΣΑ για χώρες «µέσου οικονοµικού εισοδήµατος» Σχήµα 3.1: Ιεράρχηση επιλογών για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων (πηγή: Σχήµα 4.1: Ποιοτική σύσταση ΑΣΑ στην Ελλάδα (ΚΥΑ 50910) Σχήµα 4.2: Μέση ποιοτική σύσταση των παραγόµενων ΑΣΑ στην Ευρώπη (ACRR, 2005) Σχήµα 4.3: Ποιοτική σύσταση των παραγόµενων ΑΣΑ σε κάποιες Χώρες της Μεσογείου µε διαφορετική οικονοµική ανάπτυξη, (Πηγή: Eurostat, world development indicators 2008) Σχήµα 4.4: Πρόβλεψη της Ποιοτικής σύστασης των παραγόµενων ΑΣΑ για χώρες «µέσου οικονοµικού εισοδήµατος» (Πηγή: World Bank, 1999) Σχήµα 5.1 Σχήµα 5.2 Σχήµα 5.3 Σχήµα 5.4. Σχήµα 5.5. Περιοχές NATURA 2000, αρχαιολογικοί χώροι και έδρες δήµων (κόµβοι) Σχήµα 5.6. ίκτυο κόµβων παραγωγής αποβλήτων. Σχήµα 5.8. ιάγραµµα που παρουσιάζει την Επίλυση χωροθέτησης του ΧΥΤΥ. Οι 10

12 αριθµοί πάνω στα βέλη δείχνουν τις µεταφερόµενες ποσότητες των ΑΣΑ σε τόνους Σχήµα 5.7 ιάγραµµα που παρουσιάζει την Επίλυση του προβλήµατος εγκατάστασης του εργοστασίου επεξεργασίας ΑΣΑ. Οι αριθµοί πάνω από τα βέλη δείχνουν τις µεταφερόµενες ποσότητες των ΑΣΑ σε τόνους. Σχήµα 6.1. ηµιουργία σύνθετου χάρτη επιλογής θέσεων ΧΥΤΥ, από την αλληλεπίδραση διαφανών χαρτών πάνω στο τοπογραφικό διάγραµµα της περιοχής, ίδιας κλίµακας Σχήµα 6.2. ιαγράµµατα Venn, τα οποία δείχνουν τα αποτελέσµατα µετά την εφαρµογή των λογικών πράξεων του Bool (Boolean logic) στην ένωση και την τοµή δύο ή περισσότερων συνόλων (sets). Σε κάθε περίπτωση οι σκιασµένες ζώνες δείχνουν το «σωστό». ΛΙΣΤΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 3.1: Εγκάρσια τοµή ενός ΧΥΤΑ-ΧΥΤΥ. Εικόνα 4.1: Γεωγραφική Θέση Του Νοµού Μεσσηνίας κλίµακα 1: Εικόνα 4.2: Χάρτης της Μέσης Ετήσιας Θερµοκρασίας στους Μετεωρολογικούς Σταθµούς. Εικόνα 4.3: Χάρτης της Ετήσιας Βροχόπτωσης στον οποίο έχει επισηµανθεί µε κόκκινο πλαίσιο ο Νοµός Μεσσηνίας. Εικόνα 4.4: Υδατικά ιαµερίσµατα της Χώρας και εξαρτήσεις µεταξύ τους. 11

13 ΛΙΣΤΑ ΧΑΡΤΩΝ Α. Χάρτης Ψηφιακού Μοντέλου Αναγλύφου Β. Υδρογραφικό ίκτυο του Νοµού Μεσσηνίας Γ. Οδικό ίκτυο του Νοµού Μεσσηνίας. Οικισµοί του Νοµού Μεσσηνίας Ε. Χάρτης Κλίσεων του Νοµού Μεσσηνίας Ζ. Χάρτης υδροπερατότητας Περατότητας Σχηµατισµών του Νοµού Μεσσηνίας, που προέκυψε από τον γεωλογικό χάρτη ανάλογα µε την περατότητα των σχηµατισµών Η. Χάρτης µη επιτρεπόµενων θέσεων για δηµιουργία ΧΥΤΥ, λόγω ύπαρξης στις θέσεις αυτών πετρωµάτων µε µεσαίες και µεγάλες τιµές υδροπερατότητας όπως αυτές αναφέρονται στο σχήµα Ζ. Θ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισµού για τη δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 3000 µέτρων από Αεροδρόµιο Ι. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισµού για τη δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 µέτρων από Υδρογραφικό ίκτυο Κ. Χάρτης µη επιτρεποµένων θέσεων για δηµιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας σε κατοικηµένες περιοχές, εφαρµόζοντας τις ζώνες αποκλεισµού/buffer zones 500µ. από τις οικιστικές περιοχές. Λ. Χάρτης µη επιτρεποµένων θέσεων για δηµιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας σε αρχαιολογικές περιοχές, εφαρµόζοντας τις ζώνες αποκλεισµού/buffer zones 500µ. Μ. Χάρτης µη επιτρεποµένων θέσεων για δηµιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας στην Ακτογραµµή εφαρµόζοντας τις ζώνες αποκλεισµού/buffer zones 500µ. Ν. Χάρτης µη επιτρεποµένων θέσεων για δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε Περιοχές Natura. Ξ. Χάρτης µη επιτρεποµένων θέσεων για δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε Περιοχές CORINE. Ο. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισµού για τη δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 300 µέτρων από Οδικό ίκτυο & Σιδηροδροµικό ίκτυο Π. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισµού για τη δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση

14 µέτρων από Πηγές και Σηµεία Υδροληψίας Ρ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισµού για τη δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 µέτρων από Περιοχές Ολοκληρωµένης Τουριστικής Ανάπτυξης και Λατοµικών Ζωνών Σ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισµού για τη δηµιουργία ΧΥΤΥ, σε πρανή κλίσης άνω των 15ο Τ. Χάρτης Προτεινόµενων Θέσεων για δηµιουργία ΧΥΤΥ 13

15 ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ GAMS: General Algebraic Modeling System GIS: Geographic Information System MILP: Mixed Integer Linear Programming RDF: Refused Derived Fuel SRF: Solid Recovered Fuel ΑΣΑ: Αστικά Στερεά Απόβλητα ΒΕ.ΠΕ: Βιοµηχανικές και Επιχειρηµατικές Περιοχές ΒΙ.ΠΕ: Βιοµηχανική Περιοχή ΓΠΣ: Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο.Α.: ιαχείριση Αποβλήτων ΣΑ: ιαχείριση Στερεών Αποβλήτων σπ: ιαλογή στην Πηγή Ε.Ο.Ε..Σ.Α.Π. : Εθνικός Οργανισµός Εναλλακτικής ιαχείρισης Συσκευασιών Και Άλλων Προϊόντων Ε.Υ.Ε.Π.: Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος» ΕΚΑ: Ευρωπαϊκός Κατάλογος Αποβλήτων ΕΣ Α: Εθνικό Σχέδιο ιαχείρισης Αποβλήτων ΕΣ ΣΑ: Εθνικός Σχεδιασµός ιαχείρισης Στερεών αποβλήτων ΖΟΕ: Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου ΜΕΑ: Μονάδες Επεξεργασίας Απορριµµάτων ΜΗΠΑ: Μέση Ηµερήσια Παραγωγή Αποβλήτων ΜΠΕ: Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων ΟΕ Α: Ολοκληρωµένη Εγκατάσταση ιαχείρισης Απορριµµάτω 14

16 ΟΣΜ: Όχηµα Συλλογής Μεταφοράς ΟΤΑ: Οργανισµός Τοπικής Αυτοδιοίκησης Π : Προεδρικό ιάταγµα ΠεΣ Α: Περιφερειακός Σχεδιασµός ιαχείρισης Στερεών Αποβλήτων ΠΠΕΑ: προκαταρτικής µελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και αξιολόγησης ΣΑ: Στερεά Απόβλητα ΣΜΑ: Σταθµός Μεταφόρτωσης Απορριµµάτων ΣΧΟΟΑΠ: Σχέδιο Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης της Ανοικτής Πόλης Φο ΣΑ: Φορέας ιαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Χ Α: Χώρος ιάθεσης Απορριµµάτων ΧΥΤΑ: Χώρος Υγειονοµικής Ταφής Απορριµµάτων ΧΥΤΥ: Χώρος Υγειονοµικής Ταφής Υπολειµµάτων 15

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΟΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΕΡΕΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 1.1 Συστήματα Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της μεγάλης αύξησης του όγκου των επικίνδυνων αποθεμάτων και αποβλήτων, αλλά και της ευαισθητοποιημένης συνείδησης των πολιτών για τις συνέπειές τους στο περιβάλλον, η παραγωγή, μεταφορά και αποθήκευση αυτών των υλικών αναδείχθηκε από μια διαχειριστική διαδικασία σε ένα ιδιαίτερα προβληματικό ζήτημα. Η αυξημένη περιβαλλοντική συναίσθηση για τις έντονες και συχνά μακροχρόνιες επιβλαβείς επιδράσεις στη δημόσια υγεία και ασφάλεια, εξώθησε τους πολίτες που θίγονταν και αντιμετώπιζαν άμεσα τις επιπτώσεις, σε σθεναρές διαμαρτυρίες. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν οργανωμένες ομάδες, όπως οι περιβαλλοντικές κινήσεις, που συντάχθηκαν μαχητικά στις αντιπαραθέσεις που σχετίζονταν με τα επικίνδυνα απόβλητα. Η κλιμάκωση των αντιδράσεων αυτών, υποκίνησε διαφοροποιήσεις στην πολιτική που εφαρμόζεται στην σημερινή εποχή για τον προγραμματισμό και την διαχείριση των αποβλήτων, προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Παράλληλα αλλαγές στην εθνική και στην ευρωπαϊκή νομοθεσία συντέλεσαν στον αυστηρό έλεγχο και καθορισμό του τρόπου λειτουργίας του συστήματος διαχείρισης, έτσι ώστε να τηρούνται οι κανονισμοί ασφάλειας 1. Ο στρατηγικός σχεδιασμός, η αναδιάρθρωση των οργανωτικών δομών και η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών είναι αναγκαίο να αποτελέσουν το υπόβαθρο στο οποίο θα βασιστούν τα σύγχρονα συστήματα διαχείρισης στερεών αποβλήτων. Αυτή η διαδικασία αναγκάζει τους υπεύθυνους για την λήψη των αποφάσεων διαχείρισης να αποφασίζουν χρησιμοποιώντας ως βασικούς άξονες επηρεασμού της κρίσης τους, την κοινωνική συναίνεση, την περιβαλλοντική ασφάλεια και την οικονομική βιωσιμότητα. Η ανάγκη για ορθολογική διαχείριση των αποβλήτων οδήγησε ένα σημαντικό κομμάτι της επιστημονικής έρευνας να ασχοληθεί με αυτό το πρόβλημα. Αυτό είναι άλλωστε ένα πεδίο μελέτης που κατεξοχήν εφαρμόζονται οι μεθοδολογίες της επιχειρησιακής έρευνας. Η διαχείριση των στερεών αποβλήτων διαφοροποιείται δραστικά, ανάλογα με τον βαθμό επικινδυνότητας τους. Μια ουσιαστική διάκριση είναι λοιπόν το αν πρόκειται για επικίνδυνα απόβλητα ή τα αστικά απορρίμματα Διαχείριση Επικίνδυνων Αποβλήτων Η διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων (hazardous wastes) είναι ένας τομέας της επιστήμης, ο οποίος τα τελευταία χρόνια έχει συγκεντρώσεις την προσοχή των ερευνητών, ιδιαίτερα όσον αφορά την άμβλυνση των ανεπιθύμητων συνεπειών. Συνήθως πρόκειται για ραδιενεργά ή τοξικά απόβλητα ή ακόμα και για απόβλητα νοσοκομείων. Τα υλικά αυτά περιλαμβάνονται στο γενικότερο πλαίσιο της έρευνας των επικίνδυνων υλικών μαζί με εκρηκτικά, δηλητηριώδη αέρια, χημικά, διαβρωτικές και μολυσματικές ουσίες τα οποία αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία ως Hazmat (hazardous materials). Χαρακτηριστικό γνώρισμα των συστημάτων διαχείρισης επικίνδυνων υλικών είναι ότι πρόκειται για περιφερειακά μεγάλης κλίμακας συστήματα που περιλαμβάνουν 16

18 μεγάλες εκτάσεις επιρροής, καθώς έχουν μεγάλη επιφάνεια διάχυσης και επιπρόσθετα διανύουν μεγάλες αποστάσεις μεταφερόμενα από τη πηγή παραγωγής τους, μέχρι να φτάσουν σε ένα τελικό προορισμό αποθήκευσης. Αναπόφευκτα λοιπόν τις περισσότερες φορές αποτελούν κίνδυνο για κατοικημένες περιοχές και ευπαθή οικοσυστήματα. Ατυχήματα που αφορούν τα επικίνδυνα υλικά μπορούν να συμβούν είτε κατά την μεταφορά τους (κυρίως οδική, όπως έχει διαπιστωθεί διεθνώς) είτε κατά την απόθεσή τους στους δέκτες προορισμού. Σε εξαιρετικά αυξημένο κίνδυνο ατυχημάτων συντελεί, η όχι απόλυτα ελεγχόμενη συμπεριφορά των υλικών αυτών στην κατασκευήχρησιμοποίηση τους αλλά πολύ περισσότερο κατά την μεταφορά και αποθήκευση τους. Η χωροθέτηση των αποδεκτών επηρεάζει την επιλογή δρόμων για την μεταφορά των φορτίων των επικίνδυνων υλικών και συνεπώς επιδρά άμεσα στον κίνδυνο μεταφοράς και απόθεσης. Επιπρόσθετα, τα συγκεκριμένα συστήματα διαχείρισης χαρακτηρίζονται από αυξημένη αβεβαιότητα που σχετίζεται κυρίως με την εκτίμηση του κινδύνου κατά την διάρκεια της μεταφοράς όσο και του κόστους μεταφορά από την πηγή παραγωγής στον αποδέκτη. Συνεπώς, η ρεαλιστική προσέγγιση του προβλήματος της διαχείρισης επικίνδυνων υλικών, απαιτεί την ταυτόχρονη θεώρηση της χωροθέτησης εγκαταστάσεων και της μεταφοράς των επικίνδυνων υλικών. Η χωροθέτηση των εγκαταστάσεων διαχείρισης και η μεταφορά των υλικών από τη πηγή παραγωγής στους τελικούς προορισμούς αποθήκευσης κατέχει κυρίαρχη θέση στις εφαρμογές της πολυκριτήριας μεθοδολογίας (Zografos and Davis 1989, Verter, V., and Erkut, E. 1996). Όπως επισημαίνεται στην εργασία των Zografos and Warkov (1990), λόγω της αλληλεξάρτησης των αποφάσεων χωροθέτησης και δρομολόγησης, υπάρχει ανάγκη συνδυασμού των πολλαπλών κριτηρίων για την ασφαλή οδική μεταφορά (multicriteria routing) και των αντίστοιχων για την χωροθέτηση (multicriteria location). Παράλληλα αρκετοί ερευνητές έχουν ασχοληθεί με το θέμα των επικίνδυνων υλικών, εξετάζοντας συνδυαστικά το πρόβλημα με μαθηματικά υποδείγματα χωροθέτησης και διακίνησης (Location and routing) χρησιμοποιώντας πολυκριτηριακές μεθόδους. Εδώ αναφέρονται τα μαθηματικά πρότυπα από τους List, G. F., P. B. Mirchandani. 1991, Current, J.R., and S. Ratick (1995) και Giannikos (1998), Alumur and Kara (2006), ενώ οι Wyman and Kuby (1995) επιπλέον μελέτησαν, τα συστήματα διαχείρισης αποβλήτων σε σχέση με την επιλογή της χρησιμοποιούμενης τεχνολογίας Διαχείριση Αστικών Αποβλήτων Τα συστήματα διαχείρισης αστικών απορριμμάτων χαρακτηρίζονται ως τοπικά προβλήματα καθώς περιορίζονται στα όρια μιας πόλης ή ενός νομού. Οι αποφάσεις που σχετίζονται με αυτόν τον τομέα δεν λαμβάνονται από τις κεντρικές κυβερνήσεις, οι οποίες όμως καθορίζουν το νομικό πλαίσιο λειτουργίας και το γενικότερο σχεδιασμό του συστήματος. Οι τοπικές κοινότητες αποφασίζουν για τα μέσα και τις εγκαταστάσεις που θα χρησιμοποιηθούν, ενώ είναι υπεύθυνες για τη διαχείριση, έτσι ώστε να γίνεται οικονομικά και με τρόπο ασφαλή για το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία (οργάνωση διαχείρισης). Η διαχείριση των αστικών αποβλήτων περιλαμβάνει το αρχικό στάδιο της συλλογής απορριμμάτων, την ανακύκλωση, την δημιουργία σταθμών μεταφόρτωσης, την ενδεχόμενη επεξεργασία τους (καύση, λιπασματοποίηση) και την τελική εναπόθεση τους σε ένα ή περισσότερους χώρους υγειονομικής ταφής. Ένα συστήματα διαχείρισης 17

19 απορριμμάτων σχετίζεται με τον όγκο και την ποιοτική σύνθεση των απορριμμάτων που θα καθορίσουν αντίστοιχα την επιλογή μεθόδου επεξεργασίας συμπεριλαμβανομένης και της τελικής διάθεσης τους. Συνήθως πρόκειται για μεγάλα υψηλού κόστους συστήματα τα οποία είναι ζωτικής σημασίας για τις σύγχρονες κοινότητες, καθώς επηρεάζουν άμεσα το περιβάλλον και το επίπεδο διαβίωσης των πολιτών. Οι υπηρεσίες στον τομέα της διαχείρισης των απορριμμάτων συμπεριλαμβάνονται πλέον στα δημόσια αγαθά που παρέχει η σύγχρονη κοινωνία. Η αποδοτική διαχείριση των απορριμμάτων σχετίζεται άμεσα με την ποιότητα των παρερχόμενων υπηρεσιών στους πολίτες, όπως την συχνότητα συλλογής, τους τύπους των απορριμμάτων που συλλέγονται, τις θέσεις των κάδων ή των χώρων συλλογής. Το κόστος διαχείρισης των απορριμμάτων ήδη από τις αρχές του 1970 είχε αρχίσει να θεωρείται μεταξύ των υψηλότερων δημόσιων δαπανών (Marks and Liebman, 1971). Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια υπάρχουν αλλαγές και στην γενικότερη δομή του συστήματος, αυξάνοντας υπερβολικά το συνολικό κόστος διαχείρισης. Σύμφωνα με τους Loudwing and Black (1965) για ένα τοπικό σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων το 85% των δαπανών αφορούσαν την συλλογή και μόλις το 15% την τελική διάθεση. Πρόσφατες μελέτες όμως αναφέρουν ότι στα σύγχρονα συστήματα οι δαπάνες συλλογής περιορίστηκαν στο 65% με ταυτόχρονη αύξηση του κόστους τελικής διάθεσης (Sahoo et al., 2005). Αυτή η διαφοροποίηση οφείλεται κυρίως στις νέες τεχνολογίες επεξεργασίας που εφαρμόζονται πλέον, οι οποίες είναι κατά κανόνα ακριβότερες επιλογές σε σχέση με τις υφιστάμενες. Ως εκ τούτου, η λεπτομερής ανάλυση και σωστή διαχείριση των απορριμμάτων είναι αναγκαία, ώστε να εξασφαλιστεί η οικονομική βιωσιμότητα του συστήματος αλλά και να διασφαλίζονται ικανοποιητικά επίπεδα παροχής υπηρεσιών στους πολίτες. Στόχος κάθε προσπάθειας σε μια σύγχρονη πόλη είναι η χρησιμοποίηση βέλτιστων τεχνολογιών διαχείρισης λαμβάνοντας βεβαίως υπόψη την από τεχνικής άποψης καλή εφαρμογή τους καθώς επίσης και την οικονομική τους βιωσιμότητα. Η πολυπλοκότητα της διαχείρισης, που σχετίζεται με την συνεχή αύξηση του όγκου των απορριμμάτων και ιδιαίτερα η δυσκολία εξεύρεσης καινούργιων χώρων, που θα αντικαταστήσουν τις κορεσμένες εγκαταστάσεις, είναι διαρκή προβλήματα. Ως εκ τούτου, ο στρατηγικός σχεδιασμός του συστήματος διαχείρισης είναι μια διαδικασία δύσκολη για όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα. Μεγάλες δυσκολίες στη διαχείριση απορριμμάτων όμως, αντιμετωπίζουν και οι μικρότερες κοινότητες. Αυτές χρησιμοποιούσαν μέχρι πρόσφατα, μη οργανωμένους (και στην ουσία παράνομους) χώρους διάθεσης, ενώ τώρα βρίσκονται σε ένα μεταβατικό στάδιο προσαρμογής στη νέα νομοθεσία. ΟΙ αυστηρότεροι κανονισμοί λειτουργία επιβάλουν την υποχρεωτική διάθεση των αστικών απορριμμάτων σε σύγχρονους και ασφαλείς για την δημόσια υγεία ΧΥΤΑ. Το κόστος κατασκευής και λειτουργίας τέτοιων εγκαταστάσεων όμως καθίσταται δυσβάστακτο και αντιοικονομικό όταν εξυπηρετούν μικρούς πληθυσμούς. Το πρόβλημα της διαχείρισης απορριμμάτων δεν βελτιώνεται βεβαίως με την κατασκευή μίας μονάδας τελικής διάθεσης επεξεργασίας (ενδεχομένως τεραστίων διαστάσεων), η οποία εκμεταλλευόμενη την οικονομία κλίμακας, θα δέχεται όλη την ποσότητα των απορριμμάτων από τα διαφορετικά πληθυσμιακά κέντρα που θα εξυπηρετεί. Το πρόβλημα είναι πιο πολύπλοκο καθώς τα μεταφορικά κόστη των απορριμμάτων από τα σημεία συλλογής στις εγκαταστάσεις διαχείρισης επηρεάζουν σημαντικά τις συνολικές δαπάνες του 18

20 συστήματος διαχείρισης και κατά συνέπεια, όταν η μεταφορά των απορριμμάτων υπερβαίνει μια καθορισμένη απόσταση, είναι οικονομικότερη η δημιουργία επιπλέον εγκαταστάσεων. Παράλληλα με την απαραίτητη οικονομική θεώρηση του προβλήματος διαχείρισης των στερεών αποβλήτων, είναι αναγκαίο να εξετασθούν οι ενδεχόμενες αρνητικές επιδράσεις σε τοπικό επίπεδο όπως η κυκλοφοριακή επιβάρυνση, ο θόρυβος, οι οσμές και η μόλυνση του αέρα αλλά και η ευρύτερη επιβάρυνση της περιοχής που μπορεί να προκύψει από την μόλυνση των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων από τις διαφορετικές εγκαταστάσεις του συστήματος. Επιπρόσθετα, χρειάζεται επισταμένη μελέτη στο σχεδιασμό του συστήματος και την επιλογή της τεχνολογίας που θα χρησιμοποιηθεί έτσι ώστε να ελαττωθούν οι ανωτέρω οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Παρατηρείται λοιπόν το φαινόμενο, η ιδιαίτερα επίφοβη και ανεπιθύμητη φύση των αποβλήτων, ως συνέπεια των οχλήσεων που προκαλούν στους πολίτες, σε συνδυασμό με παράγοντες όπως οι διακυμάνσεις της αγοράς, η εφαρμογή νέων τεχνολογιών και η αυστηρότερη νομοθεσία, να δημιουργούν ένα ποικιλόμορφο και ταχέως μεταβαλλόμενο περιβάλλον, καθιστώντας προβληματική την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου σχεδιασμού στη διαχείριση των απορριμμάτων. Το αποτέλεσμα σε κάθε περίπτωση είναι να προωθούνται λύσεις για ενιαία αντιμετώπιση του προβλήματος στα πλαίσια της οργάνωσης και διοίκησης του συστήματος Σχεδιασμός Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων: Διαδικασίες και Μηχανισμοί Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως η διαχείριση των στερεών αποβλήτων αποτελεί ένα σημαντικό και οξύ περιβαλλοντικό πρόβλημα για την Ελλάδα. Οι κυριότεροι λόγοι που οδήγησαν στη δημιουργία της κατάστασης αυτής είναι (α) η ανεπάρκεια ολοκληρωμένου σχεδιασμού από το αρμόδιο υπουργείο και του περιφερειακού και τοπικού σχεδιασμού από τις Περιφέρειες, τις Νομαρχίες και τους συνδέσμους ΟΤΑ της χώρας, (β) το πρόβλημα αξιοποίησης των οικονομικών πόρων για την εκτέλεση των απαιτούμενων έργων και την προμήθεια του απαραίτητου εξοπλισμού και (γ) η δυσκολία της κοινωνικής αποδοχής για τις εγκαταστάσεις διάθεσης ή αξιοποίησης. (Sucrow and Aravossis, 1998) Από την ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ε. και ειδικότερα από την εναρμόνιση της εθνικής νομοθεσίας για τα απόβλητα, η κατάσταση παρουσιάζει βελτίωση, αλλά με αργό ρυθμό. Τα χρηματοδοτούμενα προγράμματα της Ε.Ε. και σε συνδυασμό με τις θεσμοθετημένες διαδικασίες σχεδιασμού διαχείρισης των αποβλήτων σε τοπικό επίπεδο, αξιολόγησης των ΜΠΕ και έγκρισης των περιβαλλοντικών όρων, αποτελούν τις βασικές προϋποθέσεις για τη δραστηριοποίηση των ενδιαφερόμενων συνδέσμων ΟΤΑ ή Δήμων κλπ στον τομέα της διαχείρισης των αποβλήτων. Ο σχεδιασμός της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων αποσκοπεί ιδιαίτερα (α) στη μελέτη και στον καθορισμό των μεθόδων διαχείρισης που πρέπει να εφαρμόζονται σε μια συγκεκριμένη περιοχή (Karagiannidis and Moussiopoulos, 1998), (β) στη χωροθέτηση των εγκαταστάσεων διάθεσης ή και αξιοποίησης των στερεών αποβλήτων, (γ) στη χωροταξική κατανομή των στερεών αποβλήτων στις ως άνω εγκαταστάσεις, (δ) στον καθορισμό των οικείων φορέων διαχείρισης και (ε) στην εξειδίκευση συγκεκριμένων μέτρων και προοπτικών για την επίτευξη των διαχρονικών στόχων που προσδιορίζονται παραπάνω. 19

21 Φορείς Διαχείρισης Απορριμμάτων Στο άρθρο 6 της ΚΥΑ 69728/824/1996, καθορίζονται οι φορείς που είναι υπόχρεοι για τις διάφορες φάσεις διαχείρισης των αποβλήτων. Με εξαίρεση την προσωρινή αποθήκευση που γίνεται με ευθύνη του κυρίου, νομέα ή κατόχου του χώρου από τον οποίο προέρχονται τα απόβλητα, όλες οι άλλες εργασίες διαχείρισης των αποβλήτων ανήκουν στις αποκλειστικές αρμοδιότητες των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΟΤΑ (αρ. 24 του ΠΔ 323/1989). Οι φορείς που διαχειρίζονται τα αστικά απορρίμματα ταξινομούνται στις εξής κατηγορίες, (1) Υπηρεσίες καθαριότητας, που έχουν συσταθεί κυρίως από ΟΤΑ μεσαίου ή μεγάλου πληθυσμιακά μεγέθους, (2) Σύνδεσμοι Διαχείρισης Απορριμμάτων, που έχουν συσταθεί από ομάδες ΟΤΑ, (3) Αναπτυξιακοί Σύνδεσμοι, που έχουν συσταθεί κυρίως σε επίπεδο συμβουλίων περιοχής, (4) Επιχειρήσεις των ΟΤΑ, όπου παράδειγμα τέτοιων επιχειρήσεων είναι οι Διαδημοτικές Επιχειρήσεις που λειτουργούν με καθεστώς ανάλογο των ιδιωτικών επιχειρήσεων και που μπορούν να συσταθούν βάσει του Νόμου 1416/84 και (5) Ιδιώτες μικροεργολάβοι, στους οποίους έχει ανατεθεί η διαδικασία κυρίως από ΟΤΑ μικρού μεγέθους που δεν έχουν τη δυνατότητα να καταφύγουν σε λύσεις των προηγούμενων κατηγοριών. Σε κάθε περίπτωση η ανάθεση της διαχείρισης των αποβλήτων σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα γίνεται σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις της κείμενης νομοθεσίας και με τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στις διατάξεις του άρθρου 10 της ΚΥΑ 69728/824. Διαδικασία σύστασης συνδέσμου ΟΤΑ: ο σύνδεσμος ΟΤΑ συγκροτείται με βάση τα άρθρα 190 έως 195 του Π.Δ. 323/89 (Δημοτικός και Κοινοτικός Κώδικας) Λαμβάνονται αποφάσεις από τα Δημοτικά και Κοινοτικά συμβούλια που θα συμμετέχουν στο Σύνδεσμο. Οι αποφάσεις αυτές περιέχουν το σκοπό σύστασης του Συνδέσμου, τη χρονική διάρκειά του, την έδρα του και τις ετήσιες εισφορές κάθε ΟΤΑ Μέλους Ο οικείος Νομάρχης εκδίδει απόφαση σύστασης της Επιχείρησης που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης Διαδικασία σύστασης Διαδημοτικής Επιχείρησης: Η Διαδημοτική Επιχείρηση συστήνεται σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο Ν. 1416/84. Συντάσσεται σχετική οικονομοτεχνική μελέτη (που απαιτείται από το άρθρο 35 του Ν. 1416/84). Με βάση τη μελέτη αποφασίζουν τα Δημοτικά ή Κοινοτικά συμβούλια που θα συμμετέχουν. Οι αποφάσεις περιέχουν εκτός των άλλων και τα περιουσιακά στοιχεία που θα συνεισφέρει ο κάθε ΟΤΑ και το ποσοστό συμμετοχής του στο κεφάλαιο της Επιχείρησης. Απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης Πλαίσιο Ολοκληρωμένου Σχεδιασμού για τη Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων (Δ.Σ.Α) σε Νομαρχιακό ή Περιφερειακό επίπεδο. Η διαδικασία σύνταξης, έγκρισης και εφαρμογής Ολοκληρωμένου Σχεδιασμού Δ.Σ.Α, προβλέπεται από την Οδηγία 91/156/ΕΟΚ με την οποία τροποποιήθηκε η Οδηγία 75/442/ΕΟΚ «Περί στερεών αποβλήτων» και τη σχετική Εθνική Νομοθεσία. Στο πλαίσιο 20

22 της παραπάνω νομοθεσίας (Koύγκολος, 2002), η χώρα μας έχει εκπονήσει ήδη αναλυτικό «Εθνικό σχεδιασμό ολοκληρωμένης και εναλλακτικής διαχείρισης απορριμμάτων και αποβλήτων» (Εγκύκλιος αρ. 72, αρ. πρ. οικ / ). Η διαχειριστική πρακτική που ακολουθείται μέχρι σήμερα από αρκετούς Δήμους ή και Νομαρχίες και που περιορίζεται συνήθως στη κατασκευή και λειτουργία Χώρων Υγειονομικής Ταφής Αποβλήτων (ΧΥΤΑ) δεν θεωρείται ολοκληρωμένη διαχείριση, η οποία θα πρέπει να περιλαμβάνει προσωρινή αποθήκευση, συλλογή, μεταφορά, μεταφόρτωση, επαναχρησιμοποίηση-αξιοποίηση, τελική διάθεση των υπολειμμάτων και αποκατάσταση. Το παρόν πλαίσιο προδιαγραφών, που εξειδικεύει το περιεχόμενο της ΚΥΑ 69728/824/1996 άρ.9, απευθύνεται σε όλους τους αρμόδιους φορείς Διαχείρισης Αποβλήτων (Δ.Α.), οι οποίοι υποχρεούνται να συντάξουν, το συντομότερο δυνατό, ολοκληρωμένο σχεδιασμό διαχείρισης αποβλήτων (επικίνδυνων και μη) και αποσκοπεί: 1. Στην εφαρμογή σε επίπεδο Περιφέρειας ή Νομαρχίας ενός ενιαίου και μακροπρόθεσμου τρόπου Δ.Α. σε όλα τα στάδια διαχείρισης ώστε (α) να διασφαλιστεί ένα υψηλό επίπεδο προστασίας της Δημόσιας Υγείας και του Περιβάλλοντος, (β) να υπάρξει αξιόπιστη απεικόνιση των αναγκαιοτητών διαχείρισης, (γ) να εφαρμοστεί συστηματική παρακολούθηση και καταγραφή των διαχρονικών τάσεων σχετικά με την ποσότητα και την ποιοτική σύσταση των αποβλήτων, (δ) να επιτευχθεί η αναγκαία κοινωνική συναίνεση αποδοχής των απαιτούμενων έργων και (ε) να μειωθεί το κόστος διαχείρισης, 2. Στην πλήρη εφαρμογή της Κοινοτικής και Εθνικής Νομοθεσίας με τους εξής, κατά σειρά προτεραιότητας, στόχους, (α) πρόληψη / μείωση των αποβλήτων και της επικινδυνότητας τους, (β) αξιοποίηση των υλικών των αποβλήτων (επαναχρησιμοποίηση-ανακύκλωση και ανάκτηση υλικών και ενέργειας), (γ) προσωρινή αποθήκευση, συλλογή, μεταφορά, μεταφόρτωση και διάθεση των αποβλήτων στη βάση της βέλτιστης διαθέσιμης τεχνικής και (δ) αποκατάσταση/εξυγίανση όλων των ανεξέλεγκτων χώρων διάθεσης, 3. Στην καθιέρωση μιας αποτελεσματικής πολιτικής που θα περιλαμβάνει όλα τα στάδια κύκλου ζωής ενός προϊόντος, από την παραγωγή και τη χρήση του έως την επαναχρησιμοποίηση-αξιοποίηση του στερεού απόβλητου και την τελική διάθεση των υπολειμμάτων σε ΧΥΤΑ, 4. Στο καθορισμό βέλτιστων γεωγραφικών και διοικητικών ενοτήτων Δ.Α. που πρέπει να βρίσκονται σε συσχέτιση μεταξύ τους ώστε να αποφεύγονται δυσλειτουργίες που οφείλονται στην οργάνωση του χώρου και οι οποίες δημιουργούν συγκρούσεις μεταξύ τοπικών κοινωνιών. 5. Στη σταδιακή εξάλειψη των ανεξέλεγκτων χώρων διάθεσης των αποβλήτων και στη αποκατάσταση τους για λόγους δημόσιας υγείας πρωτίστως- αλλά και αισθητικής και γενικότερα περιβαλλοντικής αναβάθμισης. 6. Στις ταχύρυθμες διαδικασίες υλοποίησης των έργων Δ.Α, αφού κάθε καθυστέρηση έχει συνέπειες στην επιβάρυνση του προϋπολογισμού. 7. Στην έγκαιρη υλοποίηση προγραμμάτων συνεχούς ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και συμμετοχής των πολιτών σχετικά με τη Δ.Α., 21

23 8. Στη δημιουργία διαδικασιών ελέγχου από την Πολιτεία της εφαρμογής της απόφασης Περιβαλλοντικών Όρων και της ορθής λειτουργίας των εγκαταστάσεων Δ.Α. και 9. Στην συνέχιση της ενίσχυσης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης για ν' αντεπεξέλθει με επιτυχία στις αυξημένες απαιτήσεις της Δ.Α Νομοθετικό Πλαίσιο Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων στην Ελλάδα Στην ενότητα αυτή καταγράφεται ένα σύντομο ιστορικό του θεσμικού πλαισίου που διέπει τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων στην Ελλάδα και επισημαίνονται τα κενά του σε σχέση και με όσα προβλέπει η Ευρωπαϊκή πολιτική για τη βιώσιμη διαχείριση των απορριμμάτων. Επισημαίνεται πως το ισχύον θεσμικό πλαίσιο αναλύεται εκτενώς στις σχετικές ενότητες της ιστοσελίδας όπου εξετάζονται ξεχωριστά οι διαφορετικές κατηγορίες αποβλήτων Ιστορικό Η πρώτη διάταξη για τη διαχείριση των αποβλήτων στην Ελλάδα, ήταν η ΚΥΑ ΕΙβ/301/64 «περί συλλογής, αποκομιδής και διάθεσης απορριμμάτων», η οποία και καθόριζε τις τεχνικές προδιαγραφές για τη διαχείριση των απορριμμάτων και πιο συγκεκριμένα για τη συλλογή αλλά και τη διάθεση αυτών, Σύμφωνα με το άρθρο 7 «Επιτρέπονται κατόπιν αποφάσεως του Νομάρχου εκδιδομένης μετά σύμφωνον γνώμην του Υγειονομικού Κέντρου τη αιτήσει του Δήμου ή της Κοινότητος, αι κάτωθι παρεκκλίσεις των δια της παρούσης καθοριζομένων όρων», δινόταν ουσιαστικά ή δυνατότητα για παρέκκλιση από τα άρθρα της ρύθμισης με απλή απόφαση νομάρχη. Λίγα χρόνια αργότερα ψηφίζονται οι Νομοθετικές ρυθμίσεις Ν.Δ. 703/1970, Ν. 25/1975, Ν. 429/1976, Ν. 1080/1980 οι οποίες καθορίζουν τον υπολογισμό των δημοτικών τελών καθαριότητας (αποκομιδή απορριμμάτων) με βάση τα τ.μ. του νοικοκυριού. ΜΕ βάση τις προαναφερθείσες ρυθμίσεις καθορίζονται σε ετήσια βάση τα δημοτικά τέλη που καλούνται να πληρώσουν οι πολίτες. Η σύνδεση των τελών διαχείρισης απορριμμάτων με το μέγεθος του οικοπέδου και όχι με την παραγωγή αυτών, έχει ως αποτέλεσμα ο πολίτης είτε να μη γνωρίζει είτε να μην έχει κίνητρο να μειώσει τα παραγόμενα απορρίμματα. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η εφαρμογή ενός συστήματος κοστολόγησης με βάση τη συμπεριφορά του πολίτη ή της επιχείρησης και όχι την αντικειμενική αξία του ακινήτου και το συνολικό εμβαδόν του. Το 1985 ψηφίζεται ο Νόμος 1650 «για την προστασία του Περιβάλλοντος», ο οποίος και θέτει το γενικό πλαίσιο αλλά και τους στόχους και τα μέσα για την προστασία του Περιβάλλοντος. Σύμφωνα με το άρθρο 12 ορίζονταν αρμόδιοι φορείς για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων, οι ΟΤΑ η οποίοι όμως είχαν τη δυνατότητα να μην διαχειρίζονται απόβλητα που λόγω της σύστασής τους δεν μπορούν να διατεθούν μαζί με τα οικιακά απορρίμματα. Σε αυτή την περίπτωση αρμόδιος για τη διαχείριση με βάση το Νόμο, είναι τα φυσικά ή νομικά πρόσωπα από τις δραστηριότητες των οποίων παράγονται τα συγκεκριμένα απόβλητα. 22

24 Η πρώτη προσπάθεια προσαρμογής της Ελληνικής Νομοθεσίας για τη διαχείριση των απορριμμάτων με την αντίστοιχη Κοινοτική έγινε με την ΚΥΑ 49541/1424/86 «Στερεά απόβλητα σε συμμόρφωση με την Οδηγία 75/442/ΕΟΚ». Με την ΚΥΑ αυτή, διατυπώνονται οι βασικές αρχές που πρέπει να διέπουν τη διαχείριση των απορριμμάτων, ώστε να μην τίθεται σε κίνδυνο, άμεσα ή έμμεσα η Δημόσια Υγεία και να μην δημιουργούνται βλάβες στο περιβάλλον, ενώ περιγράφεται για πρώτη φορά η αναγκαιότητα σύνταξης Σχεδίων Διαχείρισης, καθώς και οι διαδικασίες που πρέπει να τηρούνται. Επιπροσθέτως: (α) δίνεται ο ορισμός των βασικών εννοιών και ορίζονται οι φορείς διαχείρισης των απορριμμάτων, (β) καθορίζονται οι φάσεις του σχεδιασμού διαχείρισης, (γ) ρυθμίζεται το θέμα των αδειών για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων, που χορηγούνται σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα, πέρα των ΟΤΑ. Προβλέπεται επίσης, η άσκηση ελέγχου στις εγκαταστάσεις, βιομηχανίες και επιχειρήσεις που διαχειρίζονται στερεά απόβλητα, (δ) καθορίζονται οι υπόχρεοι καταβολής δαπάνης διαχείρισης και αναφέρονται οι κατά περίπτωση κυρώσεις για τη μη συμμόρφωση των υπόχρεων προς τις οδηγίες των αρμόδιων υπηρεσιών, που μπορεί να είναι ποινικές, διοικητικές ή και χρηματικά πρόστιμα. Το 1994 συγκροτείται με το Ν. 2242/1994 (άρθρο 4) «Ειδικό Σώμα Ελεγκτών για την Προστασία του Περιβάλλοντος», που τελούσε υπό την «εποπτεία» του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, καθώς και του οικείου Νομάρχη και του Περιφερειάρχη. Ανάμεσα στις αρμοδιότητές του ήταν «η προστασία του περιβάλλοντος από τις καταστροφές του δασικού πλούτου, τις καταπατήσεις των δημόσιων εκτάσεων, τις παράνομες κατατμήσεις γης, τις αυθαίρετες κατασκευές, τις παράνομες επεμβάσεις στα ρέματα, στον αιγιαλό και στη ζώνη παραλίας και σε κάθε άλλη παράνομη δραστηριότητα, που μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον». Επίσης, ασκούσε τον έλεγχο για την τήρηση των περιβαλλοντικών όρων σε περιπτώσεις κατασκευής έργων ή εκτέλεσης δραστηριοτήτων που θέτουν σε κίνδυνο το περιβάλλον. Επρόκειτο, όπως αποδείχθηκε, για μια ελάχιστα ευέλικτη υπηρεσιακή μονάδα, που την έφερναν συχνά σε αντιπαράθεση με τις υπηρεσίες της Τοπικής Αυτοδιοίκηση. Με το άρθρο 9 του N. 2947/2001, καταργήθηκε το Ειδικό Σώμα Ελεγκτών για την Προστασία του Περιβάλλοντος και προβλέφθηκε η αντικατάστασή του από μια νέα οργανωτική μονάδα. Η «Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος» (Ε.Υ.Ε.Π.) υπάγεται απευθείας στον Υπουργό ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. και διαθέτει αρμοδιότητες με περιεχόμενο κυρίως ελεγκτικό και γνωμοδοτικό. Το 1996 εκδίδεται η ΚΥΑ 69728/824 (καταργήθηκε) στην οποία εκτός από τις γενικές κατευθύνσεις και την κατάρτιση πλαισίου τεχνικών προδιαγραφών, δίδεται ιδιαίτερη σημασία στη σύνταξη Σχεδίων Διαχείρισης των αποβλήτων και ορίζονται οι αρμόδιοι φορείς τόσο για τον σχεδιασμό, όσο και για την εφαρμογή τους. Σε επίπεδο Νομού, η αρμοδιότητα ανήκει στη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση και σε Περίπτωση αδυναμίας της, στην οικεία Περιφέρεια. Δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην εξυγίανση των χώρων διάθεσης, μετά το τέλος της λειτουργίας τους και στην αποκατάσταση ανεξέλεγκτων χώρων διάθεσης. Τέλος, προσαρτώνται σ αυτήν ως παραρτήματα οι Ευρωπαϊκοί κατάλογοι αποβλήτων (ΕΚΑ), όπως καταγράφονται στην Απόφαση 94/3/ΕΚ. Το ίδιο έτος εκδίδεται η εγκύκλιος 9/96/ του ΥΠΕΧΩΔΕ, με την οποία καθορίζεται πιο αναλυτικά 23

25 το περιεχόμενο του φακέλου προέγκρισης χωροθέτησης των εγκαταστάσεων διάθεσης απορριμμάτων. Ένα χρόνο αργότερα με την έκδοση της ΚΥΑ /97 (καταργήθηκε) για τον Εθνικό Σχεδιασμό Διαχείρισης των Στερεών Αποβλήτων και της ΚΥΑ /97 για την Κατάρτιση πλαισίου προδιαγραφών και γενικών προγραμμάτων ολοκληρώνεται και εξειδικεύεται το νομοθετικό πλαίσιο για την διαχείριση των στερεών αποβλήτων. Λίγα χρόνια αργότερα ο Νόμος 2939/2001 διαμορφώνει το θεσμικό πλαίσιο για την εναλλακτική διαχείριση συσκευασιών και άλλων προϊόντων. Με τον νόμο αυτόν, ενσωματώνεται η Οδηγία 94/62/ΕΟΚ στο Εθνικό Δίκαιο, και καθορίζεται το πλαίσιο για την υλοποίηση προγραμμάτων ανακύκλωσης /επαναχρησιμοποίησης /αξιοποίησης συσκευασιών και άλλων προϊόντων (μπαταρίες, ηλεκτρονικά, ελαστικά κ.α.), με τη θέσπιση συγκεκριμένων ποσοτικούς στόχους και χρονικών ορίων για την προσέγγισή τους. Ειδικά, τα σχετικά προεδρικά διατάγματα καθορίζουν τους επιμέρους όρους για το κάθε ρεύμα αποβλήτου. Ως σήμερα έχουν εκδοθεί τα Π.Δ. 82/2004, 109/2004, 115/2004, 116/2004, 117/2004 και 15/2006 για τα ορυκτέλαια, τα ελαστικά, τις ηλεκτρικές στήλες και τους συσσωρευτές, τα οχήματα στο τέλος κύκλου ζωής τους και τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού αντίστοιχα. Μέχρι την έναρξη λειτουργίας του Ε.Ο.Ε.Δ.Σ.Α.Π. οι αρμοδιότητες που ανατίθενται σε αυτόν με το Νόμο 2939, ασκούνται από τη Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Για το σκοπό αυτό έχει συσταθεί το Γραφείο εναλλακτικής διαχείρισης Συσκευασιών/ άλλων προϊόντων, το οποίο υπάγεται στη Διεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού και στο οποίο έχει ανατεθεί η εποπτεία και ο έλεγχος εφαρμογής του Νόμου. Το 2003 δημοσιεύεται η ΚΥΑ 37591/2031/2003 για τη διαχείριση των αποβλήτων από υγειονομικές μονάδες. Με βάση την παραπάνω ΚΥΑ, υποχρεούνται οι Υγειονομικές Μονάδες να εκπονήσουν Εσωτερικό Κανονισμό Διαχείρισης Επικινδύνων Ιατρικών Αποβλήτων ενώ απαιτείται και η παράλληλη ενεργοποίηση και συμμετοχή των Επιτροπών Υγιεινής και Ασφάλειας των ΥΜ, οι οποίες θα πρέπει να παίξουν καθοριστικό ρόλο τόσο στην ενημέρωση των εργαζομένων όσο και στην εποπτεία της ορθής λειτουργίας του συστήματος διαχείρισης των ΕΙΑ. Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται η ΚΥΑ 50910/2727/2003 «Μέτρα και Όροι για τη Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων. Εθνικός και Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης» για την πλήρη συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 91/156/ΕΟΚ. Στην προαναφερθείσα ΚΥΑ καθορίζονται οι στόχοι και οι αρχές της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων, καθώς και οι προδιαγραφές του εθνικού (ΕΣΔΑ) αλλά και των περιφερειακών σχεδίων (ΠΕΣΔΑ) για την ολοκληρωμένη διαχείριση των αποβλήτων. Επιπλέον καθορίζονται οι υπόχρεοι φορείς για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων (ΦοΣΔΑ) καθώς και μέτρα για την αποκατάσταση και αξιοποίηση των χώρων διάθεσης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι με την προαναφερθείσα ΚΥΑ. Οι πιο πρόσφατες νομοθετικές ρυθμίσεις αφορούν στη δημοσίευση της ΚΥΑ 13588/725/2006 «Μέτρα όροι και περιορισμοί για την διαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων», την έγκριση του Εθνικού Σχεδιασμού Διαχείρισης Επικίνδυνων Αποβλήτων (Υ.Α. 8668/2007) και τη δημοσίευση του Ν. 3536/2007 ο οποίος καθορίζει τη νομική μορφή των Φορέων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦοΔΣΑ) και προβλέπει 24

26 τη δημοσίευση κοινής υπουργικής απόφασης, η οποία θα εξειδικεύει οργανωτικά τους ζητήματα και ζητήματα τιμολογιακής πολιτικής. Θα πρέπει να σημειωθεί τέλος και ο Ν.3688/08, στο άρθρο 15 του οποίου συμπληρώνονται ορισμένες διατάξεις του Ν.33536/07 για τους ΦοΔΣΑ Κενά Θεσμικού Πλαισίου Για την ολοκλήρωση του θεσμικού πλαισίου που διέπει τη διαχείριση των απορριμμάτων στην Ελλάδα απαιτούνται ορισμένες συμπληρωματικές δράσεις όπως ενδεικτικά: Τροποποίηση της ΚΥΑ / ΦΕΚ 1016/Β/ και κατάρτιση σύγχρονων τεχνικών προδιαγραφών για τη διαχείριση των απορριμμάτων Διαμόρφωση πλαισίου προδιαγραφών για τα ανακυκλώσιμα υλικά Θέσπιση τιμολογιακής πολιτικής με ορθολογικά κριτήρια παραγωγής απορριμμάτων Θέσπιση κριτηρίων αποδοχής αποβλήτων για την υγειονομική ταφή των απορριμμάτων Ενσωμάτωση Οδηγιών της Ε.Ε. όπως : 1. Οδηγία 2006/21/ΕΚ Σχετικά με τη διαχείριση των αποβλήτων της εξορυκτικής βιομηχανίας και την τροποποίηση της οδηγίας 2004/35/ΕΚ 2. Οδηγία 2006/66/ΕΚ Σχετικά με τις ηλεκτρικές στήλες και τους συσσωρευτές και τα απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών και με την κατάργηση της οδηγίας 91/157/ΕΟΚ 3. Οδηγία 2005/32/ΕΚ Για θέσπιση πλαισίου για τον καθορισμό απαιτήσεων οικολογικού σχεδιασμού όσον αφορά τα προϊόντα που καταναλώνουν ενέργεια και για τροποποίηση της οδηγίας 92/42/ΕΟΚ και των οδηγιών 96/57/ΕΚ και 2000/55/ΕΚ 25

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ 2.1. Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης Η δημιουργία περιφερειακού σχεδιασμού διαχείρισης είναι δύσκολο να δώσει λύσεις στο πρόβλημα των στερεών αποβλήτων, καθώς επιτυγχάνεται συνολικά η εξυπηρέτηση του πληθυσμού σε ευρύτερες περιοχές. Παράλληλα, με την οικονομία κλίμακας, αποδεσμεύονται κεφάλαια που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την δημιουργία σύγχρονων κεντρικών εγκαταστάσεων με εργοστάσια ανακύκλωσης και σταθμούς μεταφόρτωσης, καθώς και για την εφαρμογή πιο φιλικών για το περιβάλλον τεχνολογιών επεξεργασίας, όπως η κομποστοποίηση και η καύση. Η εφαρμογή όμως περιφερειακών προγραμμάτων είναι δύσκολο να επιτευχθεί, κυρίως γιατί προσκρούει σε τοπικά συμφέροντα, σε πολιτικές μεθοδεύσεις και συγκρούσεις ανάμεσα στα διαφορετικά κέντρα αποφάσεων. Αυτές οι διαμάχες αφορούν κυρίως τον καταμερισμό των φόρων και τη χωροθέτηση των εγκαταστάσεων του συστήματος. Χρειάζεται λοιπόν μία ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος που θα λαμβάνει υπόψη αυτές τις αντικρουόμενες απόψεις και ταυτόχρονα θα μπορεί να διαχειριστεί τις πολλές αλληλοεπιδρώσες παραμέτρους. Η μεθοδολογία υποστήριξης αποφάσεων που εφαρμόζεται για την ανάπτυξη ενός προγράμματος διαχείρισης αστικών απορριμμάτων σε περιφερειακό επίπεδο, προσεγγίζει αυτές που χρησιμοποιούνται στη διαχείρισης επικίνδυνων αποβλήτων. Τα χαρακτηριστικά του προβλήματος αναλύονται με τη μορφή κριτηρίων αξιολόγησης με βάση τη μέθοδο MILP (Mixed Integer Linear Programming). Η επιδίωξη είναι να αντιμετωπισθούν ενιαία, στα πλαίσια ενός μακροχρόνιου προβλήματος, τα καίρια προβλήματα στη λήψη αποφάσεων για την δρομολόγηση, το σχεδιασμό και τη χωροθέτηση των εγκαταστάσεων διαχείρισης. Το κριτήριο βέβαια σε κάθε προσπάθεια θα πρέπει να είναι το δημόσιο συμφέρον και όχι οι πεποιθήσεις (δογματισμοί) των μετόχων του προβλήματος. Τα μαθηματικά υποδείγματα χωροθέτησης οχληρών εγκαταστάσεων σχεδιάζονται (Daskin et. al., 1997,) ώστε να παρέχουν την απαραίτητη πληροφορία για το σχεδιασμό του συστήματος διαχείρισης υποδεικνύοντας λύσεις σε καίρια ερωτήματα όπως: Πόσες εγκαταστάσεις θα πρέπει να δημιουργηθούν; Ποια θα είναι η χωρητικότητά τους; Με ποιο τρόπο θα κατανεμηθεί η ζήτηση σε αυτές; Απαιτούμενος Αριθμός Εγκαταστάσεων Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της κατασκευής μεγάλων εγκαταστάσεων είναι οι οικονομίες κλίμακας που επιτυγχάνονται και περιορίζουν σημαντικά το κόστος του συστήματος διαχείρισης. Με την δημιουργία κεντρικών μεγάλων εγκαταστάσεων οι κοινότητες μειώνουν το κόστος εξοπλισμού, κατασκευής, επεξεργασίας και λειτουργίας των μονάδων του συστήματος διαχείρισης. Η χωροθέτηση μιας εγκατάστασης είναι συχνά ευκολότερη σε σχέση με την χωροθέτηση πολλαπλών μικρών εγκαταστάσεων εξαιτίας της γενικότερης έλλειψης κατάλληλων χώρων και του περιορισμού της όχλησης 26

28 σε μία περιοχή. Σε πολλές περιπτώσεις οι μεγάλες εγκαταστάσεις εξαιτίας του όγκου των απορριμμάτων που δέχονται, δημιουργούν τις οικονομικές προϋποθέσεις σύνδεσης τους με σιδηροδρομικά ή θαλάσσια δίκτυα μεταφοράς, αποσυμφορίζοντας το οδικό δίκτυο από τα απορριμματοφόρα οχήματα. Ωστόσο, η επιλογή κεντρικών μονάδων διαχείρισης των απορριμμάτων, αντιμετωπίζει και προβλήματα, καθώς αυτές οι εγκαταστάσεις απαιτούν μεγάλες εκτάσεις προκειμένου να δημιουργηθούν και συχνά είναι δύσκολο να βρεθούν οι κατάλληλες περιοχές που θα πληρούν τις προδιαγραφές εγκατάστασης. Επίσης, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι οι μεγάλες εγκαταστάσεις συντελούν στη συγκέντρωση των συνεπειών και της όχλησης σε μία περιοχή δημιουργώντας ανισομέρεια στην κατανομή των οχλήσεων, ειδικά σε περιπτώσεις όπου, μικρές κοινότητες, αναγκάζονται να δεχτούν, μεγάλες ποσότητες απορριμμάτων από τα αστικά κέντρα. Η πρακτική της χρησιμοποίησης κεντρικών εγκαταστάσεων, αυξάνει τους χρόνους μεταφοράς με συνέπεια να παρατείνονται οι χρόνοι που το πλήρωμα των απορριμματοφόρων είναι ανενεργό και ταυτόχρονα επιβαρύνεται και το κόστος συντήρησης των απορριμματοφόρων, καθώς χρειάζεται να διανύουν μεγαλύτερες αποστάσεις. Παράλληλα, η επιλογή της μίας εγκατάστασης δεν εξασφαλίζει την ύπαρξη εναλλακτικών μονάδων υποστήριξης του συστήματος σε έκτακτες περιπτώσεις. Σε αυτή την περίπτωση απαιτείται πρόσθετος εξοπλισμός, έτσι ώστε η εγκατάσταση να συνεχίζει να λειτουργεί ακόμα και όταν παρουσιάζονται βλάβες ή σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Η αποκέντρωση των εγκαταστάσεων του συστήματος, με την δημιουργία περισσότερων και τελικά μικρότερων μονάδων, αν και αυξάνει το κόστος κατασκευής και λειτουργίας του συστήματος, ενδέχεται να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις καλύτερης διαχείρισης των απορριμμάτων, καθώς με αυτόν τον τρόπο, επιτυγχάνεται μεγαλύτερη κάλυψη της περιοχής, ελαττώνονται οι χρόνοι μεταφοράς, ενώ παρέχεται πλέον η δυνατότητα να λειτουργούν αυτές οι εγκαταστάσεις συνοδευτικά μεταξύ του σε περιπτώσεις ανεπάρκειας και έκτακτης ανάγκης. Επιπρόσθετα, βαθμιαία μείωση παρατηρείται αντίστοιχα στην συγκέντρωση της όχλησης καθώς δεν θα υπάρχουν περιοχές με κεντρικές, μεγάλου μεγέθους εγκαταστάσεις, και η συνολική όχληση θα διαχέεται πλέον σε μεγαλύτερο αριθμό μονάδων. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση αυτό που είναι αναγκαίο να επισημανθεί είναι ότι, όσο περισσότερες μονάδες επιλέγονται για την λειτουργία ενός συστήματος διαχείρισης απορριμμάτων αντίστοιχα πολλαπλασιάζεται και η δυσκολία χωροθέτησης αυτών των εγκαταστάσεων Σχεδιασμός και Χωρητικότητα των Εγκαταστάσεων Σε πολλές εφαρμογές,, στη χωροθέτηση εγκαταστάσεων, για λόγους απλούστευσης, δεν είναι αναγκαίο να δίνεται ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα χωρητικότητας. Θεωρητικά στον σχεδιασμό αυτών των εγκαταστάσεων προβλέπεται ότι θα μπορούν να καλύψουν οποιαδήποτε ζήτηση χρειαστεί (uncapacitated facility location/network design problems, Daskin et al., 1993). Η προϋπόθεση των ανύπαρκτων ορίων χωρητικότητας έχει σημασία, όταν είναι εκ των προτέρων γνωστό ότι οι εγκαταστάσεις αυτές, θα λειτουργούν ως επί το πλείστον, εξυπηρετώντας ανάγκες πολύ χαμηλότερες από την πραγματική δυναμικότητα τους (όπως για παράδειγμα ένας πυροσβεστικός σταθμός σε 27

29 μία αγροτική περιοχή). Επιπρόσθετα, σε ένα ολοκληρωμένο δίκτυο εξυπηρέτησης / διακίνησης, όταν παρουσιαστεί υπέρβαση της χωρητικότητας σε μια μονάδα εξυπηρέτησης, η αλλαγή του δικτύου διακίνησης και η προώθηση της ζήτησης σε άλλες γειτονικές μονάδες είναι η πλέον συνηθισμένη πρακτική, έτσι ώστε να καλυφθούν αυτές οι εξάρσεις της ζήτησης χωρίς να χρειαστεί να δημιουργηθούν νέες εγκαταστάσεις, οι οποίες ίσως να είναι οικονομικά ασύμφορες. Ο σχεδιασμός ενός περιφερικού δικτύου εγκαταστάσεων/ διακίνησης είναι αναγκαίο να επικεντρωθεί στην αντιστάθμιση των δαπανών ανάμεσα στο κόστος εγκατάστασης και διακίνησης σε συνδυασμό με τα επιμέρους λειτουργικά κόστη του συστήματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι εγκαταστάσεις είναι αναγκαίο για την κάλυψη του λειτουργικού τους κόστους, να σχεδιάζονται ώστε να εξυπηρετούν στο μέγιστο δυνατό επίπεδο με αυστηρά όρια χωρητικότητας (εργοστάσια και αποθήκες). Αυτό όμως συμβαίνει ακόμα και σε δημόσιες εγκαταστάσεις όπως για παράδειγμα σε ένα νοσοκομείο σε πυκνό-κατοικημένη περιοχή, όπου ενδέχεται να δημιουργηθούν φαινόμενα πληρότητας στον αριθμό των διαθέσιμων κλινών νοσηλείας. Τα προβλήματα χωροθέτησης που ενσωματώνουν τους περιορισμούς χωρητικότητας (capacitated facility location/network design problems) αν και είναι πιο σύνθετα υπολογιστικά, παρουσιάζονται σε πολλές εφαρμογές (Melkote and Daskin, 2001). Σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης στερεών αποβλήτων συμπεριλαμβάνονται διαφορετικοί τύποι εγκαταστάσεων (ΧΥΤΑ, σταθμοί μεταφόρτωσης απορριμμάτων, εργοστάσια επεξεργασίας) οι οποίοι έχουν διαφορετικές προδιαγραφές και πρέπει ανάλογα να συνδυάζονται με τις συνθήκες και τις ιδιαιτερότητες της περιοχές που θα εξυπηρετούν. Για να διασφαλιστεί ότι οι εγκαταστάσεις αυτές δεν θα υπολειτουργούν και θα διαχειρίζονται τα απορρίμματα αποδοτικά και ανάλογα με την δυναμικότητα τους, θα πρέπει η ποσότητα των απορριμμάτων που επεξεργάζονται καθημερινά να υπερβαίνει ένα καθορισμένο διαχειριστικό όριο. Αντίστοιχα βάσει του μεγέθους της εγκατάστασης προσδιορίζεται και η ανώτατη χωρητικότητά της κάθε μονάδες επεξεργασίας, δηλαδή η μέγιστη ημερήσια ποσότητα των απορριμμάτων που μπορεί να διαχειριστεί. Επιπρόσθετα, πιθανοί περιορισμοί στην διακίνηση των οχημάτων ενδέχεται να μειώσουν την ποσότητα των απορριμμάτων που καταλήγει σε αυτές τις εγκαταστάσεις. Γι παράδειγμα στην επιλογή θέσεων για την χωροθέτηση ΣΜΑ χρειάζεται να προσεχτούν ιδιαίτερα οι χωρητικότητες των δρόμων που οδηγούν στην εγκατάσταση. Τα οχήματα που προσεγγίζουν τον ΣΜΑ είναι πιθανό να προκαλέσουν κυκλοφοριακή φόρτιση με αποτέλεσμα τον περιορισμό της ημερήσιας ποσότητας απορριμμάτων που θα διαχειρίζεται ο ΣΜΑ. Με βάση λοιπόν τις προηγούμενες αναφορές προκύπτει ότι, σε όλα τα επίπεδα της διαχείρισης των απορριμμάτων οι χωρητικότητες αποτελούν ένα σημαντικό παράγοντα που πρέπει να ληφθεί υπόψη στο σχεδιασμό του συστήματος. Επιπλέον, ακόμα και ο σχεδιασμός των δρομολογίων για την αποκομιδή των απορριμμάτων εξαρτάται από την χωρητικότητα των οχημάτων συλλογής. Ιδιαίτερα προβληματική όμως χαρακτηρίζεται η λειτουργία των ΧΥΤΥ η οποία σχετίζεται κυρίως με τις μεγάλες εκτάσεις γης που απαιτούνται για την δημιουργία αυτών των μονάδων διαχείρισης. Οι διαστάσεις του χώρου για την δημιουργία ΧΥΤΥ σε συνδυασμό με το τοπογραφικό ανάγλυφο και τα χαρακτηριστικά του εδάφους, 28

30 καθορίζουν τον κύκλο ζωής και τη συνολική ποσότητα απορριμμάτων που θα καταλήξουν στο ΧΥΤΥ. Οι δεδομένες χωρητικότητες των ΧΥΤΥ οδηγούν σε μια διαδοχική διαδικασία εύρεσης νέων χώρων οι οποίοι θα αντικαθιστούν τις κορεσμένες εγκαταστάσεις. Την τελευταία εικοσαετία οι οικονομικές αλλαγές, με την αύξηση του κόστους κατασκευής και λειτουργίας των χώρων τελική διάθεσης των απορριμμάτων, αλλά και η ανάγκη για την προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων επηρεάζουν δραστικά τον καθορισμό της χωρητικότητας των νέων ΧΥΤΥ. Η μεταβολή αυτή υποχρέωσε τις διαχειριστικές αρχές να στραφούν στην δημιουργία ΧΥΤΥ μεγάλης χωρητικότητας και την σταδιακή κατάργηση εγκαταστάσεων με μικρή χωρητικότητα. Αντίστοιχα φαινόμενα μείωσης του αριθμού των μικρών εγκαταστάσεων τελικής διάθεσης παρατηρήθηκαν και στις ΗΠΑ καθώς οι ΧΥΤΑ που λειτουργούσαν το 1979, περιορίστηκαν στους περίπου το 1980, ενώ το 1998 λειτουργούσαν μόλις 2000 ΧΥΤΑ (U.S. EPA 1998, Repa 1997) Παράμετροι που επηρεάζουν τη Διαχείριση Απορριμμάτων Η επιστημονική έρευνα στα συστήματα διαχείρισης απορριμμάτων βασίζεται κύρια σε πληθυσμιακά στοιχεία, δηλαδή στοιχεία από απογραφές, μελέτες και αρχεία καταγραφής από τις τοπικές κυβερνήσεις, υπηρεσίες υγείας και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα αυτόν. Αυτά τα δεδομένα αντιπαραβάλλονται με στοιχεία σχετικά με φυσικά αντικείμενα που έχουν καθορισμένες τοποθεσίες όπως δάση, γεωλογικές δομές ή οδικά δίκτυα. Είναι προφανές ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των δύο κατηγοριών, καθώς είναι δεδομένα που αναφέρονται στην ίδια γεωγραφική περιοχή, αλλά το μαθηματικό υπόδειγμα που θα το επεξεργαστεί, είναι αναγκαίο να αναγνωρίζει αυτή τη διάκριση. Όταν μια έρευνα συμπεριλαμβάνει ανθρώπινους πληθυσμούς και κοινωνικοοικονομικά φαινόμενα, όπως η υγεία, η ανεργία, η καταναλωτική συμπεριφορά των πολιτών είναι γεγονός ότι αυτά τα στοιχεία μεταβάλλονται διαχρονικά και υπόκεινται σε πολύπλοκες αβεβαιότητες. Είναι αναγκαίο λοιπόν τα στοιχεία αυτά να επικαιροποιούνται και μέσω μεθοδολογιών πρόβλεψης να γίνεται εκτίμηση για την μελλοντική εξέλιξη τους, όπως χρειάζεται και η εξέταση των πιθανών εναλλακτικών σεναρίων μεταλλαγής της παρούσας κατάστασης. Αντίθετα οι γεωγραφικές πληροφορίες χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη σταθερότητα και ευκολία ενσωμάτωσης και ανάλυσης τους από τους ερευνητές σε μαθηματικά υποδείγματα επίλυσης. Ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης στερεών αποβλήτων χρειάζεται να ενσωματώσει δυναμικά τα δημογραφικά στοιχεία και τις αναμενόμενες πληθυσμιακές μεταβολές, ενώ σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν ο χαρακτήρας και οι προοπτικές ανάπτυξης της υπό μελέτης περιοχής. Η ανάγκη αξιόπιστων στοιχείων επιδρά καταλυτικά στη διαδικασία κατάστρωσης μιας πολιτικής στο σχεδιασμό του συστήματος διαχείρισης. Βάσει αυτών θα εντοπισθούν οι ατέλειες του συστήματος, η οικονομική βιωσιμότητα και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και στους πολίτες. Η βελτιστοποίηση των πολιτικών διαχείρισης απορριμμάτων πρωταρχικά βασίζεται στις εκτιμήσεις της υφιστάμενης πραγματικότητας σχετικά με την ποσοτική και ποιοτική παραγωγή απορριμμάτων, αλλά και την μελλοντική πρόβλεψη των ποσοτικών αυτών δεδομένων, ώστε η διαχείριση να έχει μακροπρόθεσμη και ασφαλή περιβαλλοντικά προοπτική. Η διαδικασία συγκέντρωσης και επικαιροποίησης γενικών πληροφοριών σε επίπεδο πόλης 29

31 και περιφέρειας αναφέρεται ως χαρτογράφηση των απορριμμάτων. Κύριοι άξονες αυτής της πληροφόρησης είναι: Κοινωνικοοικονομικός (μορφωτικό επίπεδο, θέσεις εργασίας). Ο δημογραφικός (πληθυσμός, μέσο μέγεθος νοικοκυριών και τύπος όπως ηλικιωμένοι, αλλοδαποί κ.α.). Ο οικιστικός (είδος κτισμάτων, πυκνότητα κατοικιών) Ο αναπτυξιακός (κατάσταση της περιοχής όπως αστική, βιομηχανική ή τουριστική σε συνδυασμό και με τις μελλοντικές προοπτικές ανάπτυξης). Δεν πρέπει ακόμα να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η παραγωγή απορριμμάτων δεν είναι ούτε ομοιόμορφα κατανεμημένη κατά την διάρκεια του χρόνου. Η σωστή εκτίμηση και η ενσωμάτωση των χωροχρονικών μεταβολών παραγωγής απορριμμάτων έχει άμεσο αντίκτυπο στην επιλογή των κατάλληλων μεθόδων συλλογής, μεταφορά και διάθεσης τους, όσο και για την εκτίμηση της μακροβιότητας των εγκαταστάσεων διαχείρισης. Σε αυτή την κατεύθυνση χρειάζεται να ερευνηθούν οι ενδεχόμενες καταστάσεις του συστήματος σε διαφορετικά σενάρια που θα απεικονίζουν τη συμπεριφορά και την ενδεχόμενη δυσλειτουργία του, στις καλύτερες και στις χειρότερες συνθήκες. Τα μαθηματικά υποδείγματα είναι αναγκαίο να ενσωματώνουν και χρονικά χαρακτηριστικά στα οποία δεν θα υπάρχει η γνώριμη ποσοτική απόδοση τους με πραγματικούς αριθμούς, αλλά θα χρησιμοποιούνται χρονικά εξαρτημένες συναρτήσεις (συνεχείς ή διακριτές). Η βελτίωση και η αξιοπιστία των προγραμμάτων διαχείρισης αποβλήτων διερχεται μέσα από τον σαφή καθορισμό των ποσοτικών στοιχείων. Ενώ όμως συλλέγονται και καταγράφονται πληθώρα στοιχείων της υφιστάμενης κατάστασης που αφορούν την ποιότητα και την ποσότητα των απορριμμάτων, επειδή δεν υπάρχει συστηματικός και ενιαίος τρόπος καταγραφής, τα στοιχεία αυτά παρουσιάζουν μεγάλες αποκλίσεις και δεν είναι ουσιαστικά συγκρίσιμα για την εξαγωγή συμπερασμάτων σε ευρύτερη κλίμακα. Η δυσκολία εξασφάλισης αξιοποιήσιμων στοιχείων που θα βρίσκονται σε αντιστοιχία μεταξύ τους, απασχολεί την διεθνή επιστημονική κοινότητα, καθώς οι περισσότερες έρευνες στη διαχείριση στερεών αποβλήτων, όταν αναφέρονται στα πρωτογενή δεδομένα, τονίζουν την αδυναμία αυτή (Οδηγός Διαχείρισης Απορριμμάτων, 2000). 30

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΟΝ ΑΣΤΙΚΑ ΣΤΕΡΕΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ 3.1. Αστικά Απόβλητα και Πηγές Προέλευσης Η πηγή προέλευσης των αστικών στερεών αποβλήτων είναι οι κατοικίες και ο οδοκαθαρισμός ενώ περιλαμβάνονται και απόβλητα από άλλες δραστηριότητες, που όμως προσομοιάζουν με αυτά. Το μεγαλύτερο μέρος τους προέρχεται από την λειτουργία των νοικοκυριών. Άλλες πηγές προέλευσης των ΑΣΑ αποτελούν οι δημόσιες υπηρεσίες και ιδρύματα (σχολεία, νοσοκομεία, κυβερνητικά κτίρια κλπ.), οι εμπορικές, οι τουριστικές και άλλες συναφείς επιχειρήσεις (κτίρια γραφείων, εμπορικά καταστήματα, χώροι συνεστιάσεως, ξενοδοχεία κλπ.). Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται και τα απόβλητα που προέρχονται από δραστηριότητες διαφορετικού χαρακτήρα, αλλά προσομοιάζουν με τα οικιακά, όπως ένα τμήμα των νοσοκομειακών αποβλήτων και των αποβλήτων της βιομηχανίας. Σημαντικό μέρος των ΑΣΑ αποτελούν τα υλικά συσκευασίας που έχουν ιδιαίτερη σημασία λόγω των επιμέρους στόχων αξιοποίησης που θέτει το θεσμικό πλαίσιο. Στα ΑΣΑ περιλαμβάνονται επίσης τα ογκώδη απόβλητα (στρώματα, έπιπλα κ.α.), απόβλητα κήπων (φύλλα, κλαδιά, κηπευτικά) καθώς και απόβλητα από καθαρισμό των δρόμων (ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010). Η ποιοτική σύσταση των απορριμμάτων είναι παράμετρος δυναμική, τόσο τοπικά όσο και χρονικά. Έτσι, τοπικά, η σύσταση των απορριμμάτων μπορεί να διαφοροποιείται έντονα από χώρα σε χώρα, αλλά και μέσα στην ίδια χώρα από Περιφέρεια σε Περιφέρεια, από νομό σε νομό αλλά ακόμη και μέσα στην ίδια πόλη από περιοχή σε περιοχή. Χρονικά, η σύσταση των απορριμμάτων μπορεί επίσης να μεταβάλλεται διαχρονικά, από έτος σε έτος, από εποχή σε εποχή αλλά ακόμη και από ημέρα σε ημέρα της εβδομάδας. Και τούτο γιατί υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες που ξεκινούν από τις καταναλωτικές και διαιτολογικές συνήθειες των κατοίκων της περιοχής, τις προτιμώμενες συσκευασίες και το σύνολο των δραστηριοτήτων τους. (π.χ Τα ελληνικά απορρίμματα εμφανίζουν αύξηση του ποσοστού του ζυμώσιμου κλάσματός τους κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, λόγω της αυξημένης κατανάλωσης φρούτων και νωπών λαχανικών). Τα βασικά κλάσματα των ΑΣΑ που εκφράζουν και τη ποιοτική σύσταση τους περιλαμβάνουν συγκεκριμένα υλικά τα οποία ακολουθούν την παρακάτω κατηγοριοποίηση: (Πίνακας 3.1) (ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010). Οργανικό κλάσμα (Ζυμώσιμα υλικά): Περιλαμβάνονται τα βιοαποδομήσιμα υλικά φυτικής και ζωικής προέλευσης όπως τα υπολείμματα κουζίνας και κήπου (φρούτα λαχανικά, υπολείμματα τροφών, κλαδέματα). Χαρτί Χαρτόνι: Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται όλα τα προϊόντα από χαρτί (κυρίως από έντυπα και υλικά συσκευασίας κλπ) και χαρτόνι όλων των μεγεθών. (Δεν περιλαμβάνονται τα χρησιμοποιημένα χαρτιά υγιεινής, κουζίνας και χαρτομάντιλα) Μέταλλα: Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται όλα τα μέταλλα, σιδηρούχα (υλικά που παρουσιάζουν μαγνητικές ιδιότητες) και μη σιδηρούχα μεταλλικά αντικείμενα (κυρίως από αλουμίνιο) όπως, κουτάκια αναψυκτικών, δοχεία κλπ Γυαλί: Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται όλα τα είδη γυαλιού σε οποιαδήποτε χρώμα και σχήμα (μπουκάλια, ποτήρια, καθρέπτες κλπ). (Ο διαχωρισμός σε λευκό, καφέ και 31

33 πράσινο γυαλί, γίνεται σε περιπτώσεις διαλογής στην πηγή καθώς η (επανα)παραγωγή καφέ και λευκού γυαλιού απαιτεί υαλότριμμα μόνο του ίδιου χρώματος) Πλαστικά: Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται όλα τα είδη πλαστικών και πολυμερών υλικών που συναντούνται στα απορρίμματα όπως φιάλες, σακούλες, υλικά συσκευασίας, σωλήνες, συσκευασίες tetrapack (χυμοί, τρόφιμα), περιτυλίγματα κλπ Υφάσματα, ξύλο, δέρμα, λάστιχο (Υ.Ξ.Δ.Λ): Στην κατηγορία αυτή ανήκουν υλικά μεγάλης θερμογόνου αξίας (συνήθως είναι κατάλληλα για καύση και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε διαδικασίες και μονάδες βιοαποδόμησης), όπως ρούχα, παπούτσια, έπιπλα κλπ Αδρανή: Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται αδρανή υλικά από οικοδομικές κυρίως εργασίες τα οποία καταλήγουν στα αστικά απορρίμματα όπως κεραμικά, πέτρες, τούβλα, χώμα, τσιμέντο κλπ Υπόλοιπα: Η κατηγορία αυτή αποτελείται από υλικά τα οποία δεν ανήκουν σε καμιά από τις παραπάνω κατηγορίες όπως τα ογκώδη. (πχ. στρώματα, έπιπλα κ.α.) Πίνακας 3.1: Ομάδες παραγόμενων Αστικών Στερεών αποβλήτων (Α.Σ.Α) (Πηγή: ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010). Ομάδες Υλικών Υλικά Ανακυκλώσιμα Υλικά Βιοαποδομήσιμα Υλικά Επικίνδυνα Απόβλητα Άλλα Υλικά Χαρτί και Χαρτόνι Γυαλί Μέταλλα Πλαστικά και Συνθετικά Ξύλο (ένα ποσοστό) Βιολογικά Οργανικά Απόβλητα Απορρίμματα Κήπων Χαρτί και Χαρτόνι (ένα ποσοστό) Επικίνδυνα Οικιακά Απόβλητα Απόβλητα Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού Ανάμεικτα ή λοιπά απόβλητα Ογκώδη Απόβλητα (στρώματα, έπιπλα, κ.α) Δέρμα, ξύλο, ύφασμα κλπ Δεν περιλαμβάνονται στα αστικά απορρίμματα: Αδρανή και κατάλοιπα δημοσίων έργων Βιομηχανικές στάχτες, σκουριές, μολυσματικά νοσοκομείων, υπολείμματα σφαγείων Πολύ ογκώδη αντικείμενα που απαιτούν ειδικό τρόπο μεταφοράς 32

34 3.2. Διαχείριση Των Αστικών Στερεών Απορριμμάτων Η διαχείριση των αστικών στερεών απορριμμάτων αποτελεί σήμερα ένα από τα πλέον σημαντικά περιβαλλοντικά ζητήματα σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο. Η σύγχρονη άποψη δεν εξαντλείται στην εξεύρεση χώρων τελικής διάθεσης αλλά υπαγορεύει τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ολοκληρωμένων συστημάτων με βασικούς στόχους την αποτελεσματική διαχείριση, την αειφορία και την εξοικονόμηση φυσικών πόρων και ενέργειας. Επιπρόσθετα, αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα σε μια πυραμίδα δράσεων που έχει ως βασική αρχή και κατεύθυνση την μείωση ή πρόληψη της παραγωγής αποβλήτων (ποσοτική μείωση), την ποσοτική βελτίωση (μείωση περιεκτικότητας σε επικίνδυνες ουσίες) μέσω της χρήσης νέων τεχνολογιών καθώς και την αλλαγή στις κοινωνικές συμπεριφορές και νοοτροπίες. Τέλος επιδιώκει την αξιοποίηση των υλικών από τα απόβλητα με μεγιστοποίηση της ανακύκλωσης και ανάκτηση ενέργειας, ενώ μεριμνά ώστε όσα εξ αυτών δεν υπόκεινται σε διεργασίες αξιοποίησης, να διατίθενται μαζί με τα υπολείμματα των επεξεργασμένων κατά τρόπο περιβαλλοντικά αποδεκτό. Με τη δυναμική ενσωμάτωση των εννοιών της βιωσιμότητας, της αειφορίας και της πράσινης ανάπτυξης, τόσο στην πολιτική ατζέντα όσο και στην πολιτική λογική των διοικήσεων, τα περιβαλλοντικά ζητήματα λαμβάνουν σημαντικές οικονομικές διαστάσεις που ξεφεύγουν από τα όρια των ορθολογικών επενδύσεων ή την εξοικονόμηση οικονομικών πόρων. Οι οικονομικές διαστάσεις αφορούν κατά κύριο λόγο, σε δύο βασικές κατηγορίες εκ των οποίων η πρώτη στοχεύει στη δραστηριοποίηση των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και των ιδιωτικών επιχειρήσεων, στις διαδικασίες εναλλακτικής διαχείρισης των απορριμμάτων. Η δεύτερη αφορά στη δημιουργία πράσινων επαγγελμάτων και ως εκ τούτο νέων θέσεων εργασίας σε όλες τις βαθμίδες των ΟΤΑ, στις κοινωνικές επιχειρήσεις και στις πολλές εμπορικές και υποστηρικτικές επιχειρήσεις για την εφαρμογή της εναλλακτικής διαχείρισης υλικών και προϊόντων Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Αστικών Αποβλήτων Ως σύστημα ΑΣΑ νοείται το σύνολο των διεργασιών που ακολουθεί ένας ΟΤΑ, υπό την καθοδήγηση της πολιτείας στην προσπάθειά του να διαχειριστεί όλα εκείνα τα υλικά που οι πολίτες θεωρούν άχρηστα. Τα στάδια της διαδρομής που ακολουθεί μια ποσότητα αστικών στερεών αποβλήτων από την παραγωγή της μέχρι τη διάθεσή της σε κάποιο χώρο και τα οποία είναι υπεύθυνα για την πρόκληση δυσμενών επιπτώσεων συνοψίζονται στα παρακάτω: την προσωρινή αποθήκευση, την συλλογή-μεταφορά, την επεξεργασία και την τελική διάθεση (Μουσιόπουλος & Καραγιαννίδης, 2002). Οι βασικοί άξονες της πολιτικής διαχείρισης των ΑΣΑ στη χώρα μας, διαμορφούμενες σε συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία και τη σύγχρονη επιστημονική γνώση, προσδιορίζονται ιεραρχικά στην πρόληψη, την ελαχιστοποίηση, την επαναχρησιμοποίηση, την ανακύκλωση, την ανάκτηση ενέργειας και την τελική διάθεση, σχηματίζοντας την πυραμίδα των επιλογών που παρουσιάζεται στο σχήμα 1. 33

35 Σχήμα 1: Ιεράρχηση επιλογών για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων (πηγή: Συνεπώς, ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης αστικών αποβλήτων περιλαμβάνει την εφαρμογή προγραμμάτων για περιορισμό της παραγωγής τους, τη διαλογή τους στην πηγή, τη βελτιστοποίηση του συστήματος συλλογής, την εφαρμογή συστημάτων μεταφόρτωσης για αύξηση της οικονομικής αποδοτικότητας του συστήματος, την ανακύκλωση των διαχωρισθέντων υλικών, τη χρήση μεθόδων επεξεργασίας με στόχο την ενεργειακή αξιοποίηση ή την επαναχρησιμοποίηση των υλικών και τη διάθεση του τελικού υπολείμματος σε σύγχρονους χώρους υγειονομικής ταφής υπολειμμάτων (ΧΥΤΥ). Αναλυτικότερα και σύμφωνα με όσα ορίζει η ΚΥΑ 29407/3508/2002 (ΦΕΚ 1572 Β ) για την υγειονομική ταφή των αποβλήτων, δεν επιτρέπεται η διάθεση τους σε ΧΥΤΑ εάν δεν έχουν υποστεί επεξεργασία. Στην ίδια ΚΥΑ, με τον όρο «επεξεργασία» περιγράφονται φυσικές, θερμικές, χημικές ή βιολογικές διεργασίες, συμπεριλαμβανομένης και της διαλογής των ΑΣΑ στην πηγή παραγωγής τους (συσκευασιών, οργανικών, πράσινων, επικίνδυνων οικιακών κ.α.), της μηχανικής διαλογής, της μεταφόρτωσης και της δεματοποίησής τους. Στόχος της επεξεργασίας είναι η μεταβολή των χαρακτηριστικών των αποβλήτων, προκειμένου να περιοριστεί ο όγκος ή οι επικίνδυνες ιδιότητές τους, να διευκολυνθεί η διακίνησή τους και να βελτιωθεί η ανάκτηση χρήσιμων υλών. 34

36 Είναι προφανές ότι κάθε ολοκληρωμένη πολιτική διαχείρισης απορριμμάτων, οφείλει να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά και το θέμα της επεξεργασίας και εκτροπής από την ταφή των βιοαποδομήσιμων κλασμάτων, ώστε, αφενός να περιορίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό τα απορρίμματα που οδηγούνται σε τελική διάθεση και αφετέρου τα υπολείμματα που πάντα θα προκύπτουν να είναι πολύ πιο εύκολα, από άποψη φυσικοχημικών χαρακτηριστικών, στη διαχείρισή τους. Στα μεγάλα αστικά συγκροτήματα, δεν μπορεί να υπάρξει βιώσιμη λύση που να μη βασίζεται στην ενεργειακή αξιοποίηση των ΑΣΑ. Σε μικρά νησιά, αλλά και γενικότερα σε περιοχές με σχετικά μικρή παραγωγή αποβλήτων, η αντίστοιχη λύση πρέπει να βασίζεται σε ήπιες τεχνικές βιολογικής επεξεργασίας με παραγωγή κάποιας μορφής βελτιωτικού εδάφους. Γενικότερα, στη χώρα είναι εφικτός ο συνδυασμός όλων των γνωστών και δοκιμασμένων τεχνολογιών. Η ολοκληρωμένη διαχείριση των απορριμμάτων με πρόληψη, ανακύκλωση και αξιοποίηση μπορεί να αποτελέσει παράμετρο οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και εν γένει πολιτισμικής εξέλιξης (Λουκάτος, 2010). Επισημαίνεται, πως δεν υπάρχει βέλτιστη τεχνολογία για το σύνολο των περιπτώσεων διαχείρισης στερεών αποβλήτων, καθώς κάθε μία από αυτές παρουσιάζει μειονεκτήματα και πλεονεκτήματα τα οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από τους αρμόδιους Φορείς Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦοΔΣΑ) που θα κληθούν να κατασκευάσουν και να λειτουργήσουν τα έργα. Κρίσιμες παράμετροι διαμόρφωσης και κυρίως- υλοποίησης ενός αποτελεσματικού σχεδίου δράσης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο είναι, μεταξύ άλλων, η συνεκτίμηση της ποιοτικής και ποσοτικής σύστασης των αποβλήτων, οι περιβαλλοντικοί στόχοι που συνδέονται με απαιτήσεις της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, τα κοινωνικά δεδομένα και ο βαθμός ανάπτυξης της αγοράς για την αξιοποίηση των προϊόντων επεξεργασίας τους (RDF- Refuse Derived Fuel, SRF-Solid Recovered Fuel, Compost, ανακυκλώσιμα). Οι παράμετροι αυτές επηρεάζουν σημαντικά την αποτελεσματικότητα της τεχνολογίας που θα επιλεγεί, τόσο από οικονομική άποψη τεχνική και περιβαλλοντική (βαθμός αξιοποίησης δευτερογενών προϊόντων, τελική εκτροπή από ΧΥΤΥ κ.α.). Στην περίπτωση, για παράδειγμα, που δεν είναι δυνατή η απορρόφηση των παραγόμενων RDF/SRF ή compost από την αγορά, τότε αυτά θα καταλήξουν σε χώρους διάθεσης μειώνοντας σημαντικά την εκτροπή σε σχέση με τον αρχικό όγκο των αποβλήτων. Ως εκ τούτου, η επιλογή της βέλτιστης τεχνολογίας, θα πρέπει να τεκμηριώνεται μέσω της εκπόνησης εξειδικευμένων τεχνικών μελετών (Κωνσταντίνος Μπούρκας κ.α., 2006) Βιώσιμη Διαχείριση ΑΣΑ Είναι κοινα αποδεκτό ότι η διαχείριση των στερεών αποβλήτων (ΔΣΑ) έχει δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον. Το νομοθετικό πλαίσιο, το σχετικό με τη ΔΣΑ, σκοπό έχει να περιορίσει κατά το μέγιστο δυνατό αυτές τις επιπτώσεις. Η αυτή καθαυτή δημιουργία των αποβλήτων έχει κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, άμεσα συνδεδεμένες με την βιομηχανοποίηση της εποχής μας, και οι επιπτώσεις αυτές πρέπει να εξετάζονται σε ένα ευρύ επίπεδο. (Townend, 2000). «Διαχείριση» θεωρείται επίσης και η εποπτεία των παραπάνω εργασιών, καθώς και η μετέπειτα φροντίδα των χώρων διάθεσης των αποβλήτων. Οι εργασίες διάθεσης και 35

37 αξιοποίησης, περιέχονται αναλυτικά στα Παραρτήματα ΠΑ και ΠΒ του Άρθρου 21 της ΚΥΑ 69728/824. Αν και όλα αυτά μπορούν να θεωρήσουν σαν «κομμάτι» της γενικότερης κοινωνικής αποδοχής των απορριμμάτων, εντούτοις πρέπει να καθορίζονται με ακρίβεια, να τίθενται στόχοι και ο συνολικός σχεδιασμός της ΔΣΑ να εξετάζεται με όρους «περιβαλλοντικών πλεονεκτημάτων ή μειονεκτημάτων». Οι παραπάνω εργασίες της διαχείρισης των ΑΣΑ επηρεάζονται από το είδος των απορριμμάτων που πρόκειται να τύχει διαχείρισης. Η διαχείριση στερεών αποβλήτων περιλαμβάνει: 1. Την προσωρινή αποθήκευσή τους. 2. Τη συλλογή τους, 3. Τη μεταφορά τους, 4. Την κατά περίπτωση μεταφόρτωση τους 5. Την επεξεργασία τους με την ανακύκλωση τους ή /και την ανάκτηση ενεργείας από αυτά. 6. Την τελική διάθεσή τους. Ο Εθνικός Σχεδιασμός Διαχείρισης Στερεών αποβλήτων (ΕΣΔΣΑ), ο οποίος προδιαγράφεται στην ΚΥΑ 50910/2727/2003, εκτός από την εφαρμογή διαδικασιών ολοκληρωμένης διαχείρισης και τη δημιουργία εθνικού δικτύου εγκαταστάσεων διάθεσης αποβλήτων, εξειδικεύεται περαιτέρω σε δεκατρία (13) Περιφερειακά Σχέδια Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΠΕΣΔΑ), τα οποία επεξηγούν την πρακτική εφαρμογή των παραπάνω σε κάθε Διαχειριστική Ενότητα που υπάγεται στην αντίστοιχη Περιφέρεια. Διευκρινίζεται ότι σε κάθε Διαχειριστική Ενότητα, την ευθύνη για την μεταφόρτωση, αξιοποίηση και διάθεση των αποβλήτων έχει ο Φορέας Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦοΣΔΑ), ενώ η ευθύνη της αποκομιδής ανήκει στον ΟΤΑ ή σε σχετικά διαδημοτικά σχήματα συνεργασίας. Η διαχείριση των ΑΣΑ ολοκληρώνεται στα τέσσερα εξής στάδια: Παραγωγή Απορριμμάτων Προσωρινή Αποθήκευση Συλλογή και Μεταφορά Επεξεργασία και/ή τελική διάθεση, τα οποία ακολούθως περιγράφονται αναλυτικότερα Μέθοδοι Επεξεργασίας ΑΣΑ Με τον όρο επεξεργασία νοείται η εφαρμογή ή ο συνδυασμός φυσικών, χημικών, θερμικών και βιολογικών διεργασιών που μεταβάλλουν τα χαρακτηριστικά των ΑΣΑ έτσι ώστε να περιορίζεται ο όγκος ή οι επικίνδυνες ιδιότητές τους, να διευκολύνεται ο χειρισμός τους ή να επιτυγχάνεται η ανάκτηση υλικών ή ενέργειας (Pieber, 2004). Υπάρχουν δύο κύριες κατηγορίες-μέθοδοι επεξεργασίας των απορριμμάτων, η ανακύκλωση και η θερμική επεξεργασία. Η επαναχρησιμοποίηση περιλαμβάνει τη μείωση της παραγωγής και χρήσης των «μιας χρήσης» προϊόντων και την αντικατάστασή τους από προϊόντα πολλαπλής χρήσης. Επίσης η επιδιόρθωση και επισκευή των προϊόντων έχει στόχο την επαναχρησιμοποίησή τους. 36

38 Με τον όρο ανακύκλωση εννοείται ο διαχωρισμός των απορριμμάτων σε επιμέρους συστατικά ή ομοιογενείς κατηγορίες συστατικών, τα οποία αποκαλούνται και υλικά στόχοι και η επαναφορά τους στο φυσικό και οικονομικό κύκλο. Η ανακύκλωση είναι δηλαδή ο διαχωρισμός των απορριμμάτων σε επιμέρους (χρήσιμα) υλικά ή κατηγορίες υλικών με ίδια χαρακτηριστικά, έτσι ώστε μέσω επαναεπεξεργασίας σε παραγωγική διαδικασία να επιστρέψουν στο φυσικό και οικονομικό κύκλο. Η ανακύκλωση περιλαμβάνει την διαλογή στην πηγή, τις βιολογικές επεξεργασίες (λιπασματοποίηση, αναερόβια χώνευση) καθώς και την μηχανική διαλογή. Σκοπός της διαδικασίας της ανακύκλωσης ή της ανάκτησης ενέργειας από τα απορρίμματα είναι: Η εκτροπή των ανακυκλώσιμων υλικών από τα απορρίμματα που προορίζονται για ταφή. Η αξιοποίηση όσο το δυνατόν περισσότερων υλικών από τα απορρίμματα. Η μείωση-εξοικονόμηση πρώτων υλών Η διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης στους πολίτες. Α. Θερμική επεξεργασία και τεχνολογίες θερμικής επεξεργασίας των στερεών αποβλήτων. Οι τεχνολογίες θερμικής επεξεργασίας των στερεών αποβλήτων μπορούν να οριστούν οι διαδικασίες μετατροπής των στερεών αποβλήτων σε αέρια, υγρά και στερεά προϊόντα, με ταυτόχρονη ή συνεπακόλουθη αποδέσμευση θερμικής ενέργειας. Τρείς είναι οι βασικές τεχνολογίες θερμικής επεξεργασίας: Η αποτέφρωση Η αεριοποίηση Η πυρόλυση. Οι τεχνολογίες αυτές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν στη βάση των απαιτήσεών τους σε αέρα, με τον ακόλουθο τρόπο (όπως φαίνεται και στο σχήμα που ακολουθεί). Η ανάκτηση ενέργειας σύμφωνα με το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο χαρακτηρίζεται ως μέθοδος διάθεσης, πρακτικά όμως εξαιτίας των διαδικασιών που τη διέπουν (παραγωγή ενέργειας αλλά και παραγωγή υπολείμματος που πρέπει να οδηγείται προς ταφή) είθισται να εξετάζεται ως μέθοδος επεξεργασίας. Αποτέφρωση είναι η οξείδωση, δηλαδή η ένωση των χημικών στοιχείων των στερεών αποβλήτων με το οξυγόνο. Οι πρώτες ύλες που μπορούν να οδηγηθούν σε μια μονάδα αποτέφρωσης είναι σύμμεικτα αστικά απόβλητα, διάφορα καύσιμα καθώς και γεωργικά απόβλητα. Οι βασικές χρησιμότητες της αποτέφρωσης είναι η δραστική μείωση του όγκου των απορριμμάτων, που φτάνει μέχρι και το 80% του αρχικού όγκου και η δυνατότητα ανάκτησης ενέργειας από τα απορρίμματα. Έτσι στενότητα χώρου και σημαντικές ενεργειακές ανάγκες «διευκολύνουν «τη λειτουργία μονάδων αποτέφρωσης (Tchobanoglous et al, 1993). Αεριοποίηση: επιτυγχάνει δραστική μείωση του όγκου των προς ταφή απορριμμάτων και παραγωγή αξιοποιήσιμων παραπροϊόντων. Πρόκειται για μια διαδικασία ατελούς καύσης 37

39 στην οποία τα στερεά απόβλητα καίγονται με λιγότερο από το απαιτούμενο οξυγόνο. Σαν συνέπεια της διαδικασίας αυτής είναι η παραγωγή καυσίμου αερίου και στερεού υπολείμματος με μεγάλη προσροφητική ικανότητα, το οποίο αν είναι καθαρό είναι κατάλληλο ως φίλτρο σε ορισμένες εφαρμογές. Ως πρώτες ύλες για την εφαρμογή της μεθόδου λαμβάνονται το RDF, διάφορα καύσιμα καθώς και τα γεωργικά απόβλητα (Tchobanoglous et al, 1993). Πυρόλυση: πρόκειται για διαδικασία θερμικής διάσπασης των απορριμμάτων (πλην του γυαλιού και των μετάλλων) σε θερμοκρασίες μεταξύ 40 ο C- 80 ο C είτε κάτω από συνθήκες πλήρους απουσίας Ο 2 είτε κάτω από συνθήκες περιορισμένης παροχής του. Οι πρώτες ύλες είναι ίδιες με αυτές της αποτέφρωσης και της αεριοποίησης. Οδηγεί δε στην παραγωγή αερίων, στερεών και υγρών προϊόντων που μπορούν να αξιοποιηθούν ενεργειακά. Έχει περιορισμένη μέχρι σήμερα εφαρμογή, ωστόσο την περίοδο αυτή βρίσκονται σε εξέλιξη συστηματικές προσπάθειες μετατροπής της σε τεχνολογία μεγάλης κλίμακας, ενώ σημειώνονται σημαντικές βελτιώσεις σε ότι αφορά κυρίως στη μείωση των υγρών αποβλήτων και την καλύτερη αξιοποίηση των αέριων προϊόντων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο περιορισμό των υγρών προϊόντων (υδρογονανθράκων) με κατάλληλη ρύθμιση της θερμοκρασίας, ώστε το μεγαλύτερο μέρος τους να παραμένει σε αέρια κατάσταση. Τα πλεονεκτήματα της πυρόλυσης σε σχέση με την αποτέφρωση είναι η αξιοποίηση μεγαλύτερου μέρους απορριμμάτων, οι σημαντικά μειωμένες εκπομπές αερίων ρύπων και η μεγαλύτερη προσαρμοστικότητά της σε αυξομειώσεις της ποσότητας των απορριμμάτων (Tchobanoglous et al, 1993). Β. Τελική διάθεση απορριμμάτων Με τον όρο διάθεση εννοούμε των το τελικό στάδιο διαχείρισης των ΑΣΑ όταν δηλαδή τα απόβλητα δεν μπορούν να υποστούν περαιτέρω επεξεργασία με σκοπό να μεταβληθούν οι ιδιότητές τους ή να προκύψουν χρήσιμα προϊόντα από αυτά. Η υγειονομική ταφή των υπολειμμάτων από την επεξεργασία των απορριμμάτων είναι η πλέον διαδεδομένη και αρκετά απλοποιημένη μέθοδος διαχείρισής τους (Κώνστας, 2004). Η ασφαλής τελική διάθεση αφορά σε εκείνο το μέρος των επεξεργασμένων πλέον στερεών απορριμμάτων που δεν υπόκεινται σε διεργασίες αξιοποίησης και των υπολειμμάτων από την επεξεργασία των αποβλήτων τους. Η διάθεση των στερεών απορριμμάτων πραγματοποιείται σύμφωνα με τους στόχους της πολιτικής διαχείρισης απορριμμάτων και με το πλαίσιο τεχνικών προδιαγραφών. Απαγορεύεται η απόρριψη αποβλήτων στην θάλασσα ή στο έδαφος. Σύμφωνα με την παραδοσιακή προσέγγιση η υγειονομική ταφή είναι η διαδικασία διάθεσης κατά την οποία τα απορρίμματα διαστρώνονται σε στρώσεις ύψους 2-3 μέτρων, 38

40 συμπιέζονται και καλύπτονται με κατάλληλο αδρανές υλικό στο τέλος της καθημερινής λειτουργίας. Στόχος της υγειονομικής ταφής είναι η ασφαλής διάθεση των αποβλήτων με τις ελάχιστες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Το κύριο πρόβλημα της εφαρμογής της μεθόδου της υγειονομικής ταφής είναι η σοβαρή αντίδραση του κοινού για την χρήση μιας έκτασης ως χώρου διάθεσης αποβλήτων. Η έλλειψη κοινωνικής αποδοχής πηγάζει από την παγιωμένη λανθασμένη αντίληψη που έχει δημιουργηθεί στο κοινό καθώς και από την έλλειψη επαρκούς ενημέρωσης των δημοτικών αρχών για τα πλεονεκτήματα και την τεχνική απλότητα της μεθόδου (Κώνστας, 2004). Επιπροσθέτως δεν έχει γίνει κατανοητή η αναγκαιότητα συνεργασίας πολλών ΟΤΑ για τη δημιουργία ενιαίου φορέα διαχείρισης των στερεών αποβλήτων ώστε να επιτευχθεί η ορθή οικονομικά και περιβαλλοντικά λύση του προβλήματος. Παραδοσιακά τα απορρίμματα τοποθετούνταν σε φυσικές ή και τεχνητές τάφρους και καλύπτονταν από χώμα, Επίσης πολλές φορές η διάθεση γινόταν στην επιφάνεια του εδάφους και τα στρώματα καλύπτονταν από χώμα ώστε να δημιουργούνται υπερυψώσεις. Σε άλλες περιπτώσεις η διάθεση των απορριμμάτων γινόταν σε χαράδρες ή σε υποβαθμισμένες περιοχές. Γενικά η υγειονομική ταφή είναι ένα έργο 50 ετών (20 έτη για τη λειτουργία του και 30 έτη για την παρακολούθηση του χώρου ταφής μετά την πλήρωση και κάλυψη των απορριμμάτων). Η υγειονομική ταφή διαφέρει από τα παραδοσιακά δημόσια έργα στο ότι είναι ένα σύστημα συνεχούς κατασκευής στο οποίο ο υπεύθυνος θα αλλάξει πολλές φορές κατά το μεγάλο διάστημα λειτουργίας και παρακολούθησης του έργου. Τέλος θα πρέπει να μεριμνήσουμε για την αποκατάσταση των χώρων διάθεσης που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις και δεν επιλέγονται για την μετεξέλιξή τους σε οργανωμένους ΧΥΤΑ-ΧΥΤΥ (Εικόνα 1), με παρεμβάσεις που θα αποβλέπουν στη δραστική μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και στη δημιουργία προϋποθέσεων για τη φυσική επανένταξη στο φυσικό περιβάλλον με το οποίο γειτνιάζουν. 39

41 Εικόνα 1: Εγκάρσια τομή ενός ΧΥΤΑ-ΧΥΤΥ. Πηγή: 40

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΟΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.1. Γενικές γεωμορφολογικές συνθήκες της Μεσσηνίας. Ο Νομός Μεσσηνίας βρίσκεται στο νότιο-δυτικό άκρο της Πελοποννήσου (Εικόνα 4.1) και συνορεύει με τους νομούς Λακωνίας, Αρκαδίας και Ηλείας. Δυτικά βρέχεται από το Ιόνιο Πέλαγος και τον Κυπαρισσιακό Κόλπο ενώ στα νότια από τον Μεσσηνιακό Κόλπο. Στο νομό επίσης ανήκουν και τα γειτονικά νησιά Πρώτη, Σαπιέντζα, Σφακτηρία, Σχίζα καθώς και ορισμένες ακατοίκητες νησίδες. Εικόνα 4.1: Γεωγραφική Θέση Του Νομού Μεσσηνίας κλίμακα 1: Πρωτεύουσα του νομού είναι η Καλαμάτα, με πληθυσμό περίπου και άλλες σημαντικές πόλεις είναι η Μεσσήνη, η Κυπαρισσία, τα Φιλιατρά, οι Γαργαλιάνοι, η Πύλος, η Μεθώνη και η Κορώνη. Συνολικά ο Νομός Μεσσηνίας έχει πληθυσμό , με πυκνότητα μόνιμου πληθυσμού ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο 54,54 (Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος. Απογραφή 2011). Ο νομός της Μεσσηνίας παρουσιάζει μεγάλες πεδινές εκτάσεις και πολλές εύφορες πεδιάδες όμως στο σύνολό του μάλλον πρέπει να χαρακτηριστεί ως ορεινός. Η κατανομή των εκτάσεών του είναι η εξής: 41

43 Ορεινές περιοχές 1115 km 2 37,3% Ημιορεινές περιοχές 785 km 2 26,3% Πεδινές περιοχές 1088 km 2 36,4% Πηγή πίνακα: Το ανατολικό τμήμα της Μεσσηνίας κυριαρχείται από τον ορεινό όγκο του Ταΰγετου, ο οποίος τη χωρίζει από τη Λακωνία. Οι υψηλότερες κορυφές του (Προφήτης Ηλίας μ., Νεραϊδοβούνα μ., Ξεροβούνα μ.) βρίσκονται ακριβώς στα όρια των δύο νομών. Στα βόρεια η ορεινή αλυσίδα συνεχίζεται με χαμηλότερες κορυφές, όπως το Ξεροβούνι (1.521 μ.) στα σύνορα με την Αρκαδία, τα Βρωμοβρυσαίικα βουνά (1.120 μ.) και ο Προφήτης Ηλίας (1.389 μ.) πάλι στα σύνορα με την Αρκαδία. Στο βορειοανατολικό άκρο του ο νομός Μεσσηνίας περικλείεται από το όρος Λύκαιο (1.421 μ.), ενώ νοτιότερα εκτείνεται, με κατεύθυνση ανατολικά προς δυτικά, το Τετράζιον ή Νόμια (1.389 μ.). Στο δυτικό τμήμα του νομού υψώνονται τα χαμηλά όρη της Κυπαρισσίας (Αγία Βαρβάρα, μ.), οι χαμηλότερες προεκτάσεις των οποίων προσεγγίζουν το νοτιότατο ακρωτήριο Ακρίτας. Στο κέντρο του νομού, μεταξύ του βόρειου τμήματος της οροσειράς του Ταΰγετου, του Τετραζίου και των ορέων της Κυπαρισσίας σχηματίζεται η εύφορη πεδιάδα της Μεσσηνίας, ενώ μικρότερες πεδιάδες σχηματίζονται στις ακτές του Ιονίου, στις περιοχές Κυπαρισσίας, Φιλιατρών, Γαργαλιάνων, Πύλου, Μεθώνης κλπ. Η πεδινή Μεσσηνία διαθέτει άφθονα νερά, επιφανειακά και υπόγεια, γεγονός που ερμηνεύει τη διάσχιση της μεγάλης πεδιάδας από πολλά ποτάμια, μικρά συνήθως, τα οποία ρέουν όλο το έτος. Το μεγαλύτερο όλων είναι ο Πάμισος, ο οποίος πηγάζει από τις δυτικές πλαγιές του Ταΰγετου, συλλέγει τα νερά των ορέων της Κυπαρισσίας, παροχετεύει τη μεσσηνιακή πεδιάδα και εκβάλλει στον Μεσσηνιακό κόλπο, μεταξύ Καλαμάτας και Μεσσήνης η περιοχή των εκβολών του είναι βαλτώδης. Στα βόρεια σύνορα του νομού ρέει το ποτάμι της Νέδας, το οποίο πηγάζει μεταξύ Τετραζίου και Λυκαίου, καθορίζει τα όρια της Μεσσηνίας με τον νομό Ηλείας και εκβάλλει στον κόλπο της Κυπαρισσίας. Στον όρμο του Πεταλιδίου, στον Μεσσηνιακό κόλπο, εκβάλλει ο Βελίκας, που πηγάζει από τα βουνά της Κυπαρισσίας, ενώ στην παραλία της Καλαμάτας εκβάλλει ο ορμητικός και χειμαρρώδης Νέδων ή Ποτάμι της Καλαμάτας, που πηγάζει από την ορεινή Αλαγονία. Χαρακτηριστικό στοιχείο της ακτογραμμής της Μεσσηνίας είναι ο βαθύς μεσσηνιακός κόλπος, που σχηματίζεται μεταξύ της Μεσσηνιακής χερσονήσου στα δυτικά και της χερσονήσου της Μάνης στα ανατολικά. Βραχώδης και ελαφρά διαμελισμένη η ανατολική ακτή του, στο τμήμα που ανήκει στον νομό Μεσσηνίας (νοτιότερα, στο τμήμα που ανήκει στον νομό Λακωνίας, η ακτή είναι χαμηλή, με πολλούς όρμους: Λιμενίου, Δυρού, Σπάθαρι, Λαγκαδάκι, Μεζάπου) σχηματίζει τους όρμους της Καρδαμύλης και των Κιτριών και βορειότερα του Αλμυρού, από τον οποίο αρχίζει ο μυχός, προσχωσιγενής και βαλτώδης, αποτέλεσμα της δράσης του Πάμισου ποταμού. Στον μυχό του κόλπου τοποθετείται και η Καλαμάτα. Στο δυτικό άκρο του μυχού βρίσκεται ο όρμος του Πεταλιδιού, μετά τον οποίο η ακτή συνεχίζεται στα νότια, χαμηλή και αλίμενη, σχηματίζει το ακρωτήριο της Κορώνης και φθάνει στο νοτιότερο σημείο, στο ακρωτήριο Ακρίτας. Μετά τον Ακρίτα η ακτή, στο Ιόνιο πια, παρουσιάζει έντονο διαμελισμό μέχρι 42

44 τη Μεθώνη, ενώ όχι μακριά της βρίσκονται τα νησάκια Βενέτικο, απέναντι από τον Ακρίτα, Σχίζα, Αγία Μαριανή και Σαπιέντζα ανάμεσα στη Σαπιέντζα και στην απέναντι ακτή σχηματίζεται το στενό της Μεθώνης. Βορειότερα σχηματίζεται ο ιστορικός όρμος του Ναβαρίνου, με τη στενόμακρη νησίδα Σφακτηρία, η λιμνοθάλασσα Διβάρι και μετά η ακτή συνεχίζεται στα βόρεια, χαμηλή και αλίμενη, με το νησάκι Πρώτη απέναντι από την ακτή των Γαργαλιάνων, για να καταλήξει στον Κυπαρισσιακό κόλπο Κλιματολογικά Στοιχεία Νομού Μεσσηνίας Η περιοχή της Μεσσηνίας παρουσιάζει ιδιόμορφες καιρικές και κλιματολογικές συνθήκες. Όσον αφορά την ατμοσφαιρική θερμοκρασία, οι ανώτατες μέσες ετήσιες τιμές κυμαίνονται μεταξύ 18 ο C 21 ο C και σημειώνονται στην πεδινή περιοχή που εκτείνεται βόρεια του Μεσσηνιακού κόλπου, ιδιαίτερα στην περιοχή της Μεσσήνης. Η δυτική παράκτια λουρίδα και τα παράκτια τμήματα στα δυτικά του Μεσσηνιακού κόλπου παρουσιάζουν θερμοκρασίες μεγαλύτερες των 18 ο C, ενώ στο εσωτερικό αυτής της περιοχής οι θερμοκρασίες κυμαίνονται μεταξύ 16 ο C και 20 ο C. Στα ορεινά και, όπου δεν ασκείται η επίδραση της θάλασσας, οι μέσες ετήσιες θερμοκρασίες δεν υπερβαίνουν τους 16 ο C. (Εικόνα 4.2) Κατά τον χειμώνα, η γειτνίαση με τη θάλασσα και οι σχετικά θερμοί και υγροί άνεμοι του νοτίου και νοτιοδυτικού τομέα διατηρούν τις θερμοκρασίες σε υψηλά επίπεδα, γι αυτό και ευδοκιμούν στην περιοχή τα όψιμα, υπερόψιμα, πρώιμα και υπερπρώιμα οπωροκηπευτικά και τροπικά ή υποτροπικά φυτά, όπως η μπανανιά κ.ά. Το καλοκαίρι οι μεγαλύτερες θερμοκρασίες σημειώνονται κυρίως στην πεδινή περιοχή που βρίσκεται βόρεια του Μεσσηνιακού κόλπου έως το Διαβολίτσι, ενώ οι θερμοκρασίες στα ανατολικά και δυτικά αυτής της περιοχής παρουσιάζουν μείωση. Στο δυτικό παράκτιο τμήμα το καλοκαίρι είναι δροσερό, εξαιτίας των μελτεμιών και της αύρας που προέρχονται από τη θάλασσα. Το ετήσιο θερμομετρικό εύρος κυμαίνεται περίπου μεταξύ 13 ο C και 19 ο C, δηλαδή η Μεσσηνία παρουσιάζει εύκρατο κλίμα. Ο παγετός στις παράκτιες περιοχές εκδηλώνεται σπανιότατα (παρατηρείται από τον Δεκέμβριο μέχρι τον Μάρτιο), ενώ στο εσωτερικό και στα τμήματα με μεγάλο υψόμετρο παρουσιάζεται συχνότερα. Η σχετική υγρασία του αέρα σημειώνει τις μεγαλύτερες τιμές της στις παράκτιες περιοχές και ελαττώνεται όσο προχωρούμε στο εσωτερικό και στα ορεινά. Οι υγρότεροι μήνες είναι ο Νοέμβριος και ο Δεκέμβριος, με μέση τιμή που υπερβαίνει τους 80 βαθμούς της υγρομετρικής κλίμακας, ενώ ξηρότεροι είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος, με εξαίρεση τις παράκτιες περιοχές, όπου οι μέσες τιμές τους υπερβαίνουν τους 60, συχνά και τους 70 βαθμούς (για παράδειγμα στη Μεθώνη) προκύπτει δηλαδή ότι οι παράκτιες περιοχές έχουν πολύ υγρό κλίμα, όχι μόνο τον χειμώνα αλλά και το καλοκαίρι. Η νέφωση στο μεγαλύτερο τμήμα της Μεσσηνίας είναι σχετικά μικρή, με μέγιστο τον Ιανουάριο ή τον Δεκέμβριο και ελάχιστο τον Αύγουστο ή Ιούλιο. Ο ετήσιος αριθμός αίθριων ημερών υπερβαίνει τις 120 και 140 ημέρες αντίστοιχα, ενώ των νεφοσκεπών είναι κατώτερος και του 50. Αντίθετα παρατηρείται σημαντικός αριθμός βροχοπτώσεων, με μέσο ετήσιο ύψος βροχών μεταξύ 800 και χιλιοστών. 43

45 Εικόνα 4.2: Χάρτης της Μέσης Ετήσιας Θερμοκρασίας στους Μετεωρολογικούς Σταθμούς. Ειδικότερα για το φαινόμενο της βροχή πρέπει να επισημανθεί ότι αυξάνεται από τις παράκτιες περιοχές του Ιονίου προς το ορεινό κεντρικό συγκρότημα (όπου το ετήσιο ύψος υπερβαίνει τα χιλιοστά), ελαττώνεται προς τη μεσσηνιακή πεδιάδα και αυξάνεται απότομα στις δυτικές πλαγιές του Ταΰγετου, στα ψηλότερα τμήματα του οποίου πλησιάζει τα χιλιοστά. Η ετήσια πορεία της βροχής διαγράφεται απλά στους παράκτιους τόπους, με μέγιστο τον Δεκέμβριο και ελάχιστο κατά τον Ιούλιο, ενώ στις εσωτερικές περιοχές γίνεται διπλή, με δευτερεύον μέγιστο τον μήνα Μάιο, γεγονός που οφείλεται στις θερμικές καταιγίδες. Το χιόνι είναι μάλλον σπάνιο στα πεδινά και ημιορεινά και εκδηλώνεται κυρίως από τον Ιανουάριο έως τον Μάρτιο. Το πιο πρώιμο χιόνι σημειώθηκε στην Καλαμάτα στις 18 Νοεμβρίου 1913 και το πιο όψιμο στην Κυπαρισσία στις 28 Μαρτίου Οι άνεμοι στα δυτικά παράκτια τμήματα της Μεσσηνίας παρουσιάζουν, κατά τον Ιανουάριο, σχετικά μικρές εντάσεις, εκτός της περιοχής της Μεθώνης, όπου παρατηρείται αύξηση της συχνότητας των ισχυρών ανέμων. Στα εσωτερικά διαμερίσματα εμφανίζονται συχνότερα οι άνεμοι του βόρειου και βορειοανατολικού τομέα με σχετικά μικρές εντάσεις. Κατά τον Ιούλιο, στην περιοχή της Κυπαρισσίας, είναι συχνότεροι οι νότιοι και οι νοτιοδυτικοί άνεμοι (θαλάσσιες αύρες) μικρής μάλλον έντασης. (Εικόνα 4.3) 44

46 Εικόνα 4.3: Χάρτης της Ετήσιας Βροχόπτωσης στον οποίο έχει επισημανθεί με κόκκινο πλαίσιο ο Νομός Μεσσηνίας Ανθρωπογεωγραφία και οικονομική γεωγραφία του Νομού Μεσσηνίας Ο νομός Μεσσηνίας είναι ο τέταρτος σε έκταση νομός της Πελοποννήσου, μετά τους νομούς Αρκαδίας, Λακωνίας και Αχαΐας. Η περιοχή της Καλαμάτας, η οποία είναι το σημαντικότερο λιμάνι της Πελοποννήσου, μετά την Πάτρα, παρουσίαζε παλαιότερα αξιόλογη βιομηχανική και εμπορική δραστηριότητα, αφού συνιστούσε το κύριο εξαγωγικό και εισαγωγικό λιμάνι της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου. Η ανάπτυξη, όμως, των οδικών συγκοινωνιών εξασθένισε τη σημασία της και παρατηρήθηκε το φαινόμενο της συγκέντρωσης της βιομηχανικής δραστηριότητας σε περιοχές κοντινές προς την περιφέρεια Πρωτευούσης (Ανατολική Στερεά Ελλάδα και Εύβοια και βορειοανατολικό τμήμα της Πελοποννήσου). Η βιομηχανία πάντως παραμένει σημαντικός κλάδος για την οικονομία της Μεσσηνίας, σε σύγκριση με πολλές άλλες περιοχές της χώρας, αλλά πρωτεύουσα θέση στην οικονομία του τόπου καταλαμβάνει ο αγροτικός τομέας. Τα κύρια αγροτικά προϊόντα του νομού Μεσσηνίας είναι το ελαιόλαδο, οι βρώσιμες ελιές, η κορινθιακή σταφίδα, τα σύκα, τα εσπεριδοειδή και τα κηπευτικά. Μετά το 1960 άρχισε να επεκτείνεται στον νομό Μεσσηνίας η καλλιέργεια πρώιμων κηπευτικών σε θερμοκήπια, η οποία με την πάροδο των δεκαετιών έφθασε να καταλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα της παραγωγής. 45

47 Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 παρατηρήθηκε στη Μεσσηνία μια αξιόλογη ανάπτυξη των μεθόδων της βιολογικής καλλιέργειας και κτηνοτροφίας, με εμφανείς τάσεις επέκτασης. Παράλληλα με την αγροτική ανάπτυξη και σε απόλυτη αρμονία με την κλασική εκδοχή του τουρισμού αναπτύσσεται ο αγροτουρισμός, σε παράκτιες και ορεινές περιοχές της Μεσσηνίας, συμβάλλοντας με τη σειρά του στην οικονομική άνθιση της περιοχής και στη συγκράτηση του φαινομένου της εσωτερικής μετανάστευσης Υδρογραφικά Χαρακτηριστικά Ο Νομός Μεσσηνία ανήκει στο Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Πελοποννήσου (01) (Εικόνα 4.4), το οποίο έχει έκταση 7301km 2. Ο υδροκρίτης του ορίζεται βόρεια από τους ορεινούς όγκους Ερύμανθου και Αροανείων και ανατολικά από το Μαίναλο και τον Ταΰγετο. Αποτελείται από τμήματα των Περιφερειών Πελοποννήσου και Δυτικής Ελλάδας. Περιλαμβάνει το σύνολο του Νομού Μεσσηνίας, το ήμισυ περίπου των Νομών Ηλείας και Αρκαδίας καθώς και τμήματα των Νομών Αχαΐας (17,2% της έκτασης του νομού) και Λακωνίας (6,1%). Εικόνα 4.4: Υδατικά Διαμερίσματα της Χώρας και εξαρτήσεις μεταξύ τους. Το Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Πελοποννήσου παρουσιάζει τα πιο κάτω χαρακτηριστικά: 46

48 1. Γεωργία: Στοιχεία της ΕΣΥΕ υποδεικνύουν ότι το 22,4% της γεωργικής γης αρδεύεται (ποτιστικές καλλιέργειες). Οι εκτάσεις που χαρακτηρίζονται ως αρδευόμενες κατέχουν το σύνολο της γεωργικής γης: στρέμματα 2. Κτηνοτροφία: Οι ετήσιες ανάγκες σε νερό ανέρχονται σε 3,9 hm3/έτος για τα ζώα ελεύθερης βοσκής και σε 1,1 hm3/έτος για τα σταβλισμένα. Συνολικά δηλαδή οι ετήσιες ανάγκες σε νερό για την κτηνοτροφία ανέρχονται σε 5 hm3/έτος. 3. Ιχθυοκαλλιέργεια: Οι δεσμεύσεις νερού για ιχθυοκαλλιέργειες στο Διαμέρισμα Δυτικής Πελοποννήσου δε θεωρούνται σημαντικές. Στη λεκάνη του Αλφειού απαιτείται συνεχής ροή νερού περίπου 2,5 m3/s Ύδρευση: Οι ετήσιες ανάγκες ύδρευσης και τουρισμού ανέρχονται σε 23,17 hm3/έτος, ενώ οι ανάγκες της περιόδου αιχμής ανέρχονται σε 9,79 hm3. Η ύδρευση καλύπτεται στα μεγάλα αστικά κέντρα από τις αντίστοιχες ΔΕΥΑ. Στα ημιαστικά κέντρα και σε κοινότητες καλύπτεται από υδροληπτικά έργα υδρευτικών συνδέσμων ή μεμονωμένα. Μελλοντικά οι ετήσιες ανάγκες θα διαμορφωθούν σε 26 hm3/έτος. Η κάλυψη μελλοντικών ζητήσεων λόγω αύξησης του πληθυσμού, καθώς και η ενίσχυση των υφιστάμενων δικτύων ύδρευσης, προγραμματίζεται από έργα των ΔΕΥΑ αλλά και άλλων φορέων. 5. Βιομηχανία: Η ζήτηση καλύπτεται από το δίκτυο υδροδότησης των μεγάλων πόλεων ή από μεμονωμένα υδροληπτικά έργα. Στο διαμέρισμα αυτό ανήκει και η ΒΙΠΕ Καλαμάτας, η οποία υδροδοτείται από τρεις γεωτρήσεις, που εκμεταλλεύονται τον καρστικό υδροφορέα των ασβεστόλιθων της ζώνης Ωλονού Πίνδου (παροχή 280 m 3 /ώρα). Η παροχή αυτή διασφαλίζει την πλήρη ανάπτυξη της ΒΙΠΕ. 6. Ενέργεια: Στη λεκάνη του Λάδωνα λειτουργεί το υδροηλεκτρικό έργο Λάδωνα, εγκατεστημένης ισχύος 70 MW με συνολική ετήσια καθαρή παραγωγή ενέργειας 40 GWh. Ο ταμιευτήρας του Λάδωνα έχει συνολική χωρητικότητα 57 hm3, ωφέλιμη χωρητικότητα 46hm3 και πρόσθετη χωρητικότητα για ανάσχεση πλημμύρας 9 hm3. Από τον ταμιευτήρα του Λάδωνα διατέθηκαν 50 hm3 το 2001 για την άρδευση της πεδιάδας Ηλείας, που είναι εκτός της περιοχής αναφοράς. Παράλληλα, η εξόρυξη λιγνίτη στο ορυχείο της Μεγαλόπολης απαιτεί τη συνεχή άντληση νερού, προκειμένου να υποβιβαστεί η στάθμη των καρστικών υδροφορέων και να διασφαλιστεί η λειτουργία των ορυχείων. Η αντλούμενη ποσότητα κυμαίνεται από hm3/έτος και αφορά στα μόνιμα αποθέματα του υδροφόρου συστήματος. Για τη συνέχιση της λειτουργίας των ορυχείων προβλέπεται να αντλούνται ποσότητες hm3/έτος. Το αντλούμενο νερό χρησιμοποιείται για την ψύξη των ατμοηλεκτρικών μονάδων (18 hm 3 /έτος), για τις ανάγκες των ορυχείων και για την υδροδότηση παρακείμενων κοινοτήτων Υφιστάμενη Παραγωγή Αστικών Στερεών Απόβλητων (ΑΣΑ) & Μελλοντική Εξέλιξη στο Νομό Μεσσηνίας Οι δύο βασικές παράμετροι στις οποίες στηρίχθηκε η εκτίμηση των παραγόμενων ΑΣΑ, είναι ο εξυπηρετούμενος πληθυσμός κάθε Δήμου (μόνιμος και εποχιακός) και η παραγόμενη ποσότητα αποβλήτων ανά κάτοικο. Για τον υπολογισμό ενδεχόμενων διακυμάνσεων των παραγόμενων ΑΣΑ στην διάρκεια του έτους, εκτιμήθηκε η ποσότητα 47

49 των ΑΣΑ που προέρχονται λόγω της τουριστικής δραστηριότητας (εποχικός πληθυσμός) και ενσωματώθηκε στο σύνολο των παραγόμενων απορριμμάτων. Οι ποσότητες που προέρχονται από τον εποχιακό πληθυσμό αντιστοιχούν στο 5 6% περίπου του συνόλου των παραγόμενων ΑΣΑ της περιφέρειας. (ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010). Προκειμένου οι εκτιμήσεις που θα γίνουν να είναι ρεαλιστικές και να μην υπάρχει κίνδυνος υποδιαστασιολόγησης των προτεινόμενων δράσεων και έχοντας υπόψη κυρίως τα ανθρωπογεωγραφικά χαρακτηριστικά, τις μεταβολές του πληθυσμού, έγινε η θεώρηση ότι η αναμενόμενη αύξηση της παραγόμενης ποσότητας απορριμμάτων ανά κάτοικο, θα ακολουθεί μέσο ετήσιο αναμενόμενο ρυθμό αύξησης περίπου στο 1,3%. (Πίνακας 4.1) Πίνακας 4.1: Εκτίμηση των μελλοντικών ποσοτήτων ΑΣΑ στο Νομό Μεσσηνίας (Πηγή: ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010) Έτος Kg/cap.year ΜΗΠΑ 1,27 1,32 1,38 1,45 1,54 1,64 tn/year tn/year tn/year tn/year tn/year tn/year ΝΟΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ Περιοχή Καλαμάτας Περιοχή Άριος Περιοχή Αρφαρών Περιοχή Θουρίας ΔΗΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ Περιοχή Μεσσήνης Περιοχή Αίπειας Περιοχή Ανδρούσας Περιοχή Αριστομένους Περιοχή Βουφράδων Περιοχή Ιθώμης Περιοχή Πεταλιδίου Κοινότητα Τρίκορφου ΔΗΜΟΣ ΠΥΛΟΥ- ΝΕΣΤΟΡΟΣ Περιοχή Κορώνης Περιοχή Μεθώνης Περιοχή Παπαφλέσσα Περιοχή Πύλου Περιοχή Νέστορος Περιοχή Χιλιοχωρίων ΔΗΜΟΣ ΤΡΙΦΥΛΛΙΑΣ

50 Περιοχή Αετού Περιοχή Αυλώνα Περιοχή Γαργαλιάνων Περιοχή Κυπαρισσίας Περιοχή Φιλιατρών Κοινότητα Τριπύλας ΔΗΜΟΣ ΟΙΧΑΛΙΑΣ Περιοχή Οιχαλίας Περιοχή Δωρίου Περιοχή Μελιγαλά Περιοχή Ανδανίας Περιοχή Είρας ΔΗΜΟΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΝΗΣ Περιοχή Λεύκτρου Περιοχή Αβίας Ποιοτική Σύσταση των Αστικών Στερεών Απορριμμάτων (ΑΣΑ) στο Νομό Μεσσηνίας και σύγκριση αυτών με Ευρώπη. Για τη σύσταση των ΑΣΑ του Νομού Μεσσηνίας δεν υφίστανται τα απαραίτητα δεδομένα υπολογισμού της εξέλιξής της. Τα στοιχεία αυτά θα μπορούσαν να παραχθούν εφόσον κατά τα προηγούμενα χρόνια ελάμβαναν χώρα, σε τοπικό επίπεδο δειγματοληψίες και ανάλυση των ΑΣΑ. (Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η έλλειψη αξιόπιστων δεδομένων δεν αποτελεί πρόβλημα μόνο των Ελληνικών στατιστικών για τα στοιχεία των στερεών απόβλητων, αλλά σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό αποτελεί πρόβλημα για όλες τις χώρες μέλη της ΕΕ). (ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010). Υπό αυτές τις συνθήκες, η εκτίμηση της ποιοτικής σύστασης των ΑΣΑ, γίνεται ανά Περιφέρεια και στην προκειμένη φάση για την Περιφέρεια Πελοποννήσου έγινε έχοντας ως βάση τη μέση σύσταση που δίνεται για την Ελλάδα (προηγούμενο σχήμα) και συνεκτιμώντας το βασικό χαρακτήρα της Περιφέρειας (κυρίως αγροτικού χαρακτήρα, μικρότεροι δείκτες ανάπτυξης από το μέσο όρο της επικράτειας). Έτσι προέκυψε η προσέγγιση για τη σύσταση των ΑΣΑ της Περιφέρειας του παρακάτω πίνακα 4.2: (ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010). Πίνακας 4.2: Εκτίμησης Ποιοτικής Σύσταση ΑΣΑ στην Περιφέρεια Πελοποννήσου Κατηγορία Υλικών 2010 (εκτίμηση %) Ζυμώσιμα 41 Χαρτί/ Χαρτόνι 29 Πλαστικά 14 Μέταλλα 3,5 49

51 Γυαλί 3,5 Δ-Υ-Ξ-Λ 4,5 Αδρανή 1,5 Διάφορα 3 ΣΥΝΟΛΟ 100 Η συμμετοχή του Νομού Μεσσηνίας στα εθνικά μεγέθη της γεωργίας είναι σημαντική, αφού οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι πολύ μεγάλες. Τα βασικότερα γεωργικά προϊόντα που παράγονται είναι Εσπεριδοειδή, ελαιόλαδο και πατάτα. Ενώ η κτηνοτροφία διαδραματίζει δευτερεύοντα ρόλο, τα κυριότερα κτηνοτροφικά προϊόντα που παράγονται είναι το μέλι, τα ψάρια εσωτερικών υδάτων, τα αυγά, το μαλακό τυρί και τα μαλλιά προβάτων. Με βάση στοιχεία της ΕΣΥΕ, η παραγωγή του 2007 των αντίστοιχων κλάδων για το Νομό Μεσσηνίας παρατίθεται στον επόμενο πίνακα 4.3. (ΕΠΕΜ Α.Ε., 2010). Πίνακας 4.3: Παραγόμενα δενδροκομικά και αμπελουργικά προϊόντα στο Νομό Μεσσηνίας (tn/year) (2007) ΜΕΣΣΗΝΙΑ Λεμόνια 225 Πορτοκάλια 9671 Μανταρίνια 1210 Βρώσιμες Ελιές 6757 Ελιές Ελαιοποιήσεως Μούστος Επιτραπέζια Σταφύλια 367 Κορινθιακή Σταφίδα 6668 Σχετικά με τα γεωργικά απόβλητα, από τα υπάρχοντα στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων παρατηρείται ότι, σε γενικές γραμμές και στο σύνολο της χώρας, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις των εξεταζόμενων προϊόντων εμφανίζουν μια σταθερότητα, με εξαίρεση τις εκτάσεις καλλιέργειας βρώσιμων σταφυλιών (επιτραπέζιων, σταφίδας και σουλτανίνας) που παρουσιάζουν μείωση. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι ποσότητες των αποσυρόμενων φρούτων αναμένεται να μειωθούν, σύμφωνα με τις επιταγές της κοινοτικής νομοθεσίας. Παρόλα αυτά, ο αγροτικός κλάδος χαρακτηρίζεται από μια αστάθεια από έτος σε έτος στις παραγόμενες ποσότητες των περισσοτέρων γεωργικών και δενδροκομικών προϊόντων, λόγω διαφόρων αστάθμητων παραγόντων όπως οι καιρικές συνθήκες, οι πυρκαγιές και η κατάσταση της αγοράς την εκάστοτε εμπορική περίοδο. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με την διαφαινόμενη τάση για μείωση του ποσοστού συμμετοχής του αγροτικού τομέα στο προϊόν, οδηγούν στο γενικό συμπέρασμα ότι η αγροτική παραγωγή, και κατά προσέγγιση τα παραγόμενα γεωργικά απόβλητα, θα εμφανίσουν μείωση τα επόμενα χρόνια. Δεν επαρκούν όμως, για μια πιο ακριβή εκτίμηση των παραγόμενων ποσοτήτων. Τέτοια εκτίμηση θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί στα πλαίσια άλλης, πιο εξειδικευμένης, μελέτης. 50

52 Σύμφωνα με τον Εθνικό και Περιφερειακό Σχεδιασμό (ΚΥΑ 50910/2727/03 ΦΕΚ 1909/ ), τα επίσημα στοιχεία για τη χώρα, σχετικά με την ποιοτική σύσταση των αστικών στερεών αποβλήτων παρουσιάζονται στο παρακάτω σχήμα 4.1. Σχήμα 4.1: Ποιοτική σύσταση ΑΣΑ στην Ελλάδα (ΚΥΑ 50910) Αντίστοιχα η μέση ποιοτική σύσταση των παραγόμενων ΑΣΑ στην Ευρώπη σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία για το 2005 απεικονίζεται στο επόμενο σχήμα 4.2: Σχήμα 4.2: Μέση ποιοτική σύσταση των παραγόμενων ΑΣΑ στην Ευρώπη (ACRR, 2005) Η παρατήρηση κατά την πάροδο των χρόνων έδειξε ότι, το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης μιας χώρας επηρεάζει την εξέλιξη της σύνθεσης των αποβλήτων, με πιο ορατή να είναι η αλλαγή που αφορά τη μείωση του οργανικού κλάσματος όσο 51

53 σημειώνεται άνοδος στο οικιακό εισόδημα και το βιοτικό επίπεδο. Χαρακτηριστικά είναι τα επόμενα σχήματα 4.3 & 4.4 που ακολουθούν: Σχήμα 4.3: Ποιοτική σύσταση των παραγόμενων ΑΣΑ σε κάποιες Χώρες της Μεσογείου με διαφορετική οικονομική ανάπτυξη, (Πηγή: Eurostat, world development indicators 2008) Σχήμα 4.4: Πρόβλεψη της Ποιοτικής σύστασης των παραγόμενων ΑΣΑ για χώρες «μέσου οικονομικού εισοδήματος» (Πηγή: World Bank, 1999) Με την πάροδο του χρόνου και παράλληλα με τη μείωση του ποσοστού του οργανικού κλάσματος υφίσταται αρκετά σημαντική αύξηση των άλλων ρευμάτων (χαρτί/χαρτόνι, γυαλί, πλαστικό, ύφασμα/άλλο) προσδίδοντας έτσι βαθμιαία μεγαλύτερη θερμαντική α- 52

54 ξία στα απορρίμματα. Το γεγονός αυτό συνδέεται με τα συνεχώς νέα σχέδια κατανάλωσης και τις απαιτήσεις του marketing όπου επιτάσσουν τη δημιουργία περισσότερο συσκευασμένων προϊόντων. Σύμφωνα με τα νεότερα δημοσιευμένα στοιχεία του ΥΠΕΚΑ, Ιούνιος 2010, η σύσταση των ΑΣΑ για το σύνολο της Ελλάδας διαμορφώνεται ως εξής (σχήμα 4.5): ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΟΝ ΜΕΘΟΔΟΔΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟ MILP (MIXED INTEGER LINEAR PROGRAMMING) 5.1. Εισαγωγή στη Χωροθέτηση Εγκαταστάσεων Η χωροθέτηση εγκαταστάσεων (facility location) είναι ένα σύνηθες αλλά ιδιαίτερα σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζεται στη λήψη αποφάσεων. Ο στρατηγικός σχεδιασμός ενός αποτελεσματικού συστήματος διαχείρισης εξαρτάται πρωταρχικά από την επιλογή του χώρου στον οποίο θα δημιουργηθούν μία ή περισσότερες εγκαταστάσεις προκειμένου να εξυπηρετήσουν μια συγκεκριμένη κατανομή πελατών. Η τοποθεσία που θα επιλεγεί για την δημιουργία μιας εγκατάστασης, όπως ένας πυροσβεστικός σταθμός, ένας αποθηκευτικός χώρος ή ένα εμπορικό κατάστημα, καθορίζει ως επί το πλείστον την επιτυχημένη παροχή των υπηρεσιών για τις οποίες σχεδιάστηκε η εγκατάσταση αυτή. Η χωροθέτηση εγκαταστάσεων αντιπροσωπεύει μακροχρόνιες επενδύσεις λόγω του κόστους απόκτησης ιδιοκτησίας και των υψηλών κατασκευαστικών εξόδων. Προκειμένου λοιπόν, να είναι επιτυχημένη η λειτουργία της εγκατάστασης και η επένδυση παραγωγική, θα πρέπει να διαμορφωθεί μια ορθολογική διαδικασία λήψης αποφάσεων που θα επικεντρώνεται στους σημαντικούς παράγοντες και τα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την αποδοτικότητα της εγκατάστασης. 53

55 Η ανάλυση χωροθέτησης (Location analysis) αναφέρεται στην ανάπτυξη μαθηματικών προτύπων και αλγορίθμων τοποθέτησης εγκαταστάσεων κάθε τύπου σε χωρικό ή γεωγραφικό περιβάλλον. Οι εγκαταστάσεις χωροθετούνται έτσι ώστε να ικανοποιούν την ζήτηση, τον ανεφοδιασμό, την κάλυψη περιοχών ή συσχετίζονται με την ύπαρξη άλλων εγκαταστάσεων. Στα προβλήματα αυτά συνήθως, η θέση εγκατάστασης δεν εξετάζεται μεμονωμένα ως προς τα λειτουργικά χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης εγκατάστασης (facility layout), αλλά σχετίζεται με την ανάπτυξη και το σχεδιασμό ευρύτερων συστημάτων με βάση την κατανομή των πόρων του συστήματος που εξυπηρετεί. Πιο συγκεκριμένα, οι πόροι του συστήματος είναι τα σταθερά σημεία του συστήματος όπου, ανάλογα με το πρόβλημα, αντιπροσωπεύουν άλλες εγκαταστάσεις, αγορές ή καταναλωτές, αφετηρίες ή προορισμούς, με τους οποίους αλληλεπιδρά η μία ή περισσότερες εγκαταστάσεις που πρόκειται να χωροθετηθούν (Plastria 1995). Ο γενικευμένος όρος που περιγράφει αυτή την διαδικασία αναζήτησης θέσεων για εγκαταστάσεις μέσα σε δίκτυα εξυπηρέτησης, είναι ως προβλήματα χωροθετήσεωνκατανομών (location-allocation problems). Σε αυτά τα προβλήματα ζητείται η χωροθέτηση κέντρων εξυπηρέτησης σε δοσμένο χώρο, έτσι ώστε να καλύπτεται η ζήτηση στο χώρο αυτό με τον καλύτερο τρόπο. Τα προβλήματα χωροθετήσεων κατανομών στην κλασική τους μορφή διατυπώνονται σαν προβλήματα γραμμικού ακέραιου προγραμματισμού. Αυτά τα μαθηματικά πρότυπα έχουν χρησιμοποιηθεί ευρύτατα σε θέματα πρακτικών εφαρμογών συνδυάζοντας την έρευνα από διαφορετικές ακαδημαϊκές περιοχές, όπως η γεωγραφία, η επιχειρησιακή έρευνα, ο αστικός και περιφερειακός προγραμματισμός Μεθοδολογική Προσέγγιση Η χωροθέτηση εγκαταστάσεων είναι ένα πολυδιάστατο πρόβλημα. Ανάλογα με την πολυπλοκότητα του επιχειρησιακού περιβάλλοντος και την απαραίτητη προσαρμογή στις συγκεκριμένες ανάγκες του προβλήματος, χρειάζεται διαφορετική προσέγγιση για την επίτευξη των επιθυμητών στόχων. Η μεθοδολογία που εφαρμόζεται, προϋποθέτει τον προσδιορισμό ενός συνόλου τοποθεσιών για τις μονάδες εξυπηρέτησης με βάση χωρικά κατανεμημένες προϋποθέσεις, ενώ στη συνέχεια βελτιστοποιούνται κάποια συγκεκριμένα μετρήσιμα κριτήρια. Τα πρότυπα χωροθέτησης χρησιμοποιούνται στη λήψη αποφάσεων σε τομείς που σχετίζονται κυρίως με: Τον εντοπισμό του συνόλου των υποψήφιων θέσεων χωροθέτησης Τη βέλτιστη χωροθέτηση εγκαταστάσεων σε μια νέα περιοχή Τον υπολογισμό της αποδοτικότητας προηγούμενων αποφάσεων χωροθέτησης Την βελτίωση των υπαρχόντων σχεδίων χωροθέτησης. 54

56 Το μεθοδολογικό πλαίσιο που προτείνεται για την προσέγγιση των προβλημάτων χωροθέτησης συνοψίζονται στα ακόλουθα βήματα: (Rahman and Smith 2000). Κατανόηση και καθορισμός του προβλήματος Ανάπτυξη του αντίστοιχου μοντέλου (εννοιολογική και ποσοτική) Ανάλυση του μοντέλου Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων Εκτέλεση των αποτελεσμάτων Το σημαντικότερο στην διαδικασία επίλυσης μοντέλων χωροθέτησης είναι η επιλογή των κατάλληλων κριτηρίων και της συνακόλουθης της αντικειμενικής συνάρτησης που θα βελτιστοποιεί τα κριτήρια αυτά. Ο σχηματισμός της αντικειμενικής συνάρτησης εξαρτάται κυρίως από τη φύση του οργανισμού που θα ασχοληθεί με το πρόβλημα, καθώς και από τη φύση των μονάδων εξυπηρέτησης. Ένας πρώτος διαχωρισμός σε αυτό το πρόβλημα αφορά τη διάκριση ανάμεσα στην εξυπηρέτηση ιδιωτικών ή δημόσιων αναγκών (Cohon 1978). Οι μονάδες εξυπηρέτησης στον ιδιωτικό τομέα, όπως ένα κατάστημα, μια αποθήκη ή ένας σταθμός εξυπηρέτησης πελατών, συνήθως χωροθετούνται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να εκπληρώνουν στόχους όπως η ελαχιστοποίηση του κόστους ή η μεγιστοποίηση του κέρδους, είτε αυτό υπολογίζεται σε χρήματα είτε σε χρόνο ή απόσταση. Αντίθετα η χωροθέτηση εγκαταστάσεων του δημόσιου τομέα είναι πιο πολύπλοκη γιατί σχετίζεται με προβληματικές καταστάσεις κοινωνικοοικονομικού και πολιτικού χαρακτήρα στις οποίες είναι δύσκολο ή αδύνατον να υπολογισθούν μονοσήμαντα οι συνέπειές τους. Είναι συχνό επίσης το φαινόμενο στις αποφάσεις αυτές να υπάρχει αυξημένη αβεβαιότητα είτε επειδή δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία και σαφώς καθορισμένες συνέπειες είτε, εμπίπτουν σε φιλοσοφικές αναζητήσεις συχνά αντικρουόμενες (αποτίμηση κόστους μιας οικολογικής καταστροφής ή ενός θανάτους από ατύχημα). Τυπικά παραδείγματα εγκαταστάσεων του δημόσιου τομέα είναι τα αστυνομικά τμήματα, οι βιβλιοθήκες, οι σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας κ.α. Οι διαφορετικές αντιλήψεις για την επίτευξη των στόχων στα προβλήματα της χωροθέτησης, μεταβάλλουν αντίστοιχα τα πιθανά μαθηματικά πρότυπα χωροθέτησης κατανομής που εφαρμόζονται. Όπως αναφέρεται στο Eiselt and Laporte (1995) η κατηγορία προβλημάτων του ιδιωτικού τομέα, συνήθως χρησιμοποιεί την τυπική συνάρτηση αποδοτικότητας minsum. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι εγκαταστάσεις τοποθετούνται έτσι ώστε να ελαχιστοποιούν το άθροισμα του συνολικού κόστους μεταφοράς. Αντίθετα στις δραστηριότητες του δημόσιου τομέα, εφαρμόζεται ευρέως η τυπική συνάρτηση minmax, όπως για παράδειγμα στη χωροθέτηση μονάδων υγείας, έτσι ώστε να μειώνετε ο χρόνος πρόσβασης των πολιτών στις μονάδες εξυπηρέτησης ακόμα και των πιο απομακρυσμένων περιοχών. 55

57 5.3. Χαρακτηριστικά του Προβλήματος Η μεθοδολογία χωροθέτησης, εξαρτάται από τον τρόπο καθορισμού του αριθμού των πόρων p N που χρειάζεται να τοποθετηθούν. Τα προβλήματα αυτά διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: 1. Όταν το πρόβλημα δεν έχει συγκεκριμένο αριθμό πόρων. Οπότε στη μαθηματική διατύπωση του προβλήματος του p αναφέρεται ως μεταβλητή. 2. Όταν στο πρόβλημα έχει εκ των προτέρων καθοριστεί αριθμός πόρων που θα τοποθετηθούν στο χώρο μελέτης Αν p=1, ένας μόνο πόρος χρειάζεται να τοποθετηθεί. Αυτή είναι και η απλούστερη περίπτωση. Αν όμως p>1, τότε ενδεχομένως να χρειάζεται να υπολογιστούν ο καταμερισμός των πελατών στους πόρους, οι αλληλοεπιδράσεις μεταξύ των πόρων ή ακόμα οι αλληλοεπιδράσεις μεταξύ των πελατών και πόρων. Σε άλλες περιπτώσεις υπάρχει ήδη ένας αριθμός πόρων και χρειάζεται να προσθέσουμε και άλλους πόρους, ίδιους ή ανταγωνιστικούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι μια εταιρεία όταν ανοίγει νέα υποκαταστήματα. Αυτό αναφέρεται ως υπό όρους πρόβλημα χωροθέτησης (conditional location problem), Τα προβλήματα χωροθέτησης έχουν ταξινομηθεί σε δύο βασικές ομάδες, αναφορικά με την εφικτή περιοχή στην οποία μπορούν να τοποθετηθούν οι εγκαταστάσεις: 1. Συνεχή: Η εφικτή αυτή περιοχή είναι διάστημα, υποσύνολο του R n (όταν n=2 τότε το πρόβλημα αναφέρεται στο επίπεδο). Στα προβλήματα αυτά η ζήτηση μπορεί να εμφανίζεται σε οποιοδήποτε σημείο του χώρου. Οι μέθοδοι που συνήθως χρησιμοποιούνται για την επίλυση του προβλήματος είναι η γεωμετρική προσέγγιση, η κυρτή ανάλυση και ο μη γραμμικός προγραμματισμός. 2. Διακριτά: Η εφικτή περιοχή είναι ένας περιορισμένος αριθμός εναλλακτικών θέσεων (σημείων). Τα προβλήματα αυτά αναζητούν διακριτές λύσεις σχετικά με τον προσδιορισμό των θέσεων αλλά και τον καθορισμό της περιοχής ευθύνης την οποία θα εξυπηρετούν οι συγκεκριμένες εγκαταστάσεις. Τότε η λύση υπολογίζεται συνήθως με ακέραιο προγραμματισμό. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και τα περισσότερα πραγματικά προβλήματα καθώς τις περισσότερες φορές η επιλογή είναι μεταξύ συγκεκριμένων θέσεων εξαιτίας οικονομικών, τεχνικών, φυσικών περιορισμών και εμποδίων στο χώρο. Επιπρόσθετα, η εφικτή περιοχή χωροθέτησης ενδέχεται να είναι ένα δίκτυο. Σε αυτά τα προβλήματα οι κόμβοι ή τα σημεία κατά μήκος μιας πλευράς ενός δοσμένου γραφήματος είναι πιθανή θέση. Ωστόσο, αυτό είναι ένα κοινό πρόβλημα στην πρακτική της 56

58 χωροθέτησης εγκαταστάσεων διότι, οι περισσότερες από αυτές εξαρτώνται άμεσα από την ύπαρξη κάποιου δικτύου (μεταφοράς, παροχή ενέργειας) του οποίου η επέκταση ορισμένες φορές είναι αδύνατη ή οικονομικά ασύμφορη. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η μελέτη και η αναζήτηση υποψήφιων θέσεων χωροθέτησης στα εσωτερικά σημεία ενός ή περισσότερων δικτύων παροχής υπηρεσιών. Η μελέτη και επίλυση αυτών των προβλημάτων σχετίζεται με την θεωρία γραφημάτων. Σε άλλες περιπτώσεις, περιορίζοντας τις πιθανές θέσεις εγκατάστασης σε ένα πεπερασμένο αριθμό τοποθεσιών, τα προβλήματα δικτύων εξετάζονται σαν απλά διακριτού τύπου προβλήματα. Αν εξετασθεί το πρόβλημα ως προς τις αλληλεπιδράσεις που προκαλούνται στο περιβάλλον χώρο από μία απόφαση χωροθέτησης και συγκεκριμένα σε σχέση με τους πολίτες που δέχονται τις επιδράσεις της εγκατάστασης, υπάρχουν τέσσερις δυνατές επιλογές ως προς το χαρακτηρισμό τους (Eiselt and Laporte 1995): 1. Επιθυμητές εγκαταστάσεις είναι αυτές, όπου οι ενδιαφερόμενοι καταβάλουν προσπάθεια να «τραβήξουν» αυτήν την εγκατάσταση κοντά τους, όπως ένα πάρκο ή ένας σταθμός του μετρό. 2. Ανεπιθύμητες εγκαταστάσεις είναι αυτές όπου οι πολίτες ασκούν πιέσεις για την όσο το δυνατόν απομάκρυνση τους όπως ένας χώρος υγειονομικής ταφής (ΧΥΤ). 3. Μερικώς επιθυμητές και μερικώς ανεπιθύμητες εγκαταστάσεις είναι αυτές που θεωρούνται χρήσιμες, αλλά επιφέρουν ενόχληση όταν βρίσκονται πολύ κοντά σε κατοικίες. Αυτές οι εγκαταστάσεις μπορεί να είναι ένα νοσοκομείο ή ένα αεροδρόμιο οι οποίες θεωρούνται αναγκαίες και χρήσιμες εγκαταστάσεις, παράλληλα όμως έχουν συνδεθεί με κυκλοφοριακά προβλήματα και αύξηση του θορύβου στους γύρω κατοίκους. Σε αυτή την περίπτωση, το ζητούμενο είναι η μεγιστοποίηση της απόστασης από τον πιο κοντινό σε αυτή πολίτη για λόγους ενόχλησης, αλλά και η όσο το δυνατόν ελαχιστοποίηση της απόστασης από τους πιο απομακρυσμένους πολίτες για λόγους προσβασιμότητας. 4. Αδιάφορες εγκαταστάσεις είναι αυτές οι περιπτώσεις όπου προφανώς δεν ασκείται καμία πίεση από τους πολίτες. Βάσει των χαρακτηριστικών αυτών καθορίζονται οι στόχοι του προβλήματος άρα και ο καθορισμός του μαθηματικού προτύπου επίλυσης. Η εργασία πρόκειται να επικεντρωθεί στο πρόβλημα χωροθέτησης ανεπιθύμητων εγκαταστάσεων και πιο συγκεκριμένα στο πρόβλημα της χωροθέτησης μονάδων διαχείρισης αστικών απορριμμάτων Χωροθέτηση Ανεπιθύμητων Εγκαταστάσεων Η φυσική υπόσταση μεγάλων εγκαταστάσεων, όπως εργοστάσια, νοσοκομεία, αεροδρόμια επιδρά καταλυτικά όχι μόνο στο χώρο που καταλαμβάνουν αλλά και σε 57

59 μεγάλες εκτάσεις γύρω από αυτές. Προβλήματα όπως η μόλυνση του περιβάλλοντος και οι οχλήσεις στους κατοίκους είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την χωροθέτηση τέτοιων εγκαταστάσεων. Στο παρελθόν η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι οποιαδήποτε εγκατάσταση μπορούσε να δημιουργηθεί οπουδήποτε, αρκεί βέβαια να υπήρχαν οι οικονομικές και οι τεχνικές προϋποθέσεις του έργου. Οι παρενέργειες της πρακτικής αυτής δημιούργησαν όμως έντονα προβλήματα στο παρελθόν και διαμάχες στο κοινωνικό σύνολο, με αποτέλεσμα αυτός ο τρόπος ενέργειας και οι αντίστοιχες στρατηγικές χωροθέτησης να τεθούν υπό αμφισβήτηση. Ιδιαίτερα στις πιο ανεπτυγμένες κοινωνίες, αφετηρία για κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα είναι η διαπίστωση ότι δεν μπορεί να υπάρξει οικονομική ανάπτυξη χωρίς τον σεβασμό στις συνθήκες διαβίωσης των πολιτών. Οι σύγχρονες αντιλήψεις επιβάλλουν αναπροσαρμογή των προτεραιοτήτων, ενώ οι εμπειρικές πρακτικές που ακολουθήθηκαν στο παρελθόν είναι πλέον ανεπαρκείς. Σταδιακά σε παγκόσμιο επίπεδο, εντοπίζεται η χρησιμότητα εμπεριστατωμένων αναλύσεων οι οποίες βασίζονται σε σύγχρονες ποσοτικές μεθόδους, όπως η στατιστική, η βελτιστοποίηση, η πρόβλεψη, η προσομοίωση, οι στοχαστικές διαδικασίες, η ασαφής λογική, τα νευρωτικά δίκτυα και η πολυκριτήρια ανάλυση, αξιοποιώντας τις δυνατότητες της τεχνολογίας και της πληροφορικής. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις και η κοινωνική αποδοχή στο ενδεχόμενο δημιουργίας μιας εγκατάστασης σε συνδυασμό με τους αυστηρότερους κανονισμούς λειτουργίας σχετικά με τη προστασία της δημόσιας ασφάλειας και υγείας είναι πλέον βασικοί άξονες στη λήψη ορθολογικών αποφάσεων χωροθέτησης των εγκαταστάσεων. Η πλήρης μελέτη όχι μόνο επιδέχεται αλλά και απαιτεί την εξέταση όλων των παραμέτρων και διαφορετικών παραγόντων που σχετίζονται με το πρόβλημα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την υιοθέτηση των πολυδιάστατων μεθοδολογικών προτύπων ανάλυσης της προβληματικής κατάστασης που προαναφέρθηκαν. Η διαχείριση επικίνδυνων αποθεμάτων αποβλήτων έχει προσελκύσει το έντονο επιστημονικό ενδιαφέρον ιδιαίτερα τις τελευταίες δύο δεκαετίες κάτω από το βάρος των εντεινόμενων απαιτήσεων της σύγχρονης βιομηχανικής εποχής. Αποφάσεις που σχετίζονται με θέματα αποθήκευσης και διακίνησης επικίνδυνων υλικών βρίσκονται στο επίκεντρο του γενικού ενδιαφέροντος αφού πέραν των προφανών επιπτώσεων τους στην οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική υπόσταση μιας περιοχής επιφέρουν και πολιτικές συνέπειες και έχουν δικαίως εξελιχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της σύγχρονης δημόσιας διοίκησης. Οι δύο σημαντικότεροι παράγοντες που δυσχεραίνουν τη λήψη των αποφάσεων σε αυτά τα θέματα είναι η πολυπλοκότητα και η αβεβαιότητα σχετικά με τη συμπεριφορά που τα τελευταία θα έχουν σε κάθε μία από τις εναλλακτικές πολιτικές παρεμβάσεις για την ρύθμισή τους. Από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζονται στο σχεδιασμό για τη χωροθέτηση εγκαταστάσεων, είναι αυτά που σχετίζεται με την αποστροφή και τις 58

60 αντιδράσεις των πολιτών που αντιτίθενται στη δημιουργία ανεπιθύμητων εγκαταστάσεων κοντά στα σπίτια τους, εξαιτίας των οχλήσεων που προκαλούν. Από την άλλη πλευρά, αν εξετασθεί το ενδεχόμενο της μεταφοράς αυτών των εγκαταστάσεων μακριά από κατοικημένες περιοχές ώστε να αποφευχθούν τα προβλήματα όχλησης, τότε δημιουργούνται προβλήματα διαχείρισης προσβασιμότητας και ανεξέλεγκτης αύξησης του κόστους. Για την εύρεση του καλύτερου τρόπου αντιμετώπισης του διαχειριστικού προβλήματος της χωροθέτησης οχληρών εγκαταστάσεων έχουν εφαρμοσθεί μεθοδολογίες επιχειρησιακής έρευνας εξετάζοντας τη βελτιστοποίηση ενός (μονοκριτηριακές μέθοδοι) ή περισσότερων κριτηρίων (πολυκριτηριακές μέθοδοι). Η υιοθέτηση επιστημονικών μεθόδων, όπως οι μέθοδοι της επιχειρησιακής έρευνας, μπορεί να προσφέρει το έγκυρο μεθοδολογικό πλαίσιο που χρειάζεται για τη μελέτη και την ανάλυση της συμπεριφοράς πολύπλοκων συστημάτων, όπως ο σχεδιασμός της δημόσιας πολιτικής σε προβλήματα χωροθέτησης εγκαταστάσεων. Ουσιαστικά η έρευνα στον τομέα της χωροθέτησης οχληρών εγκαταστάσεων αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια. Πρέπει να επισημανθεί ότι πριν την δεκαετία του 90, υπήρχε σχετική ανυπαρξία επιστημονικού ενδιαφέροντος στην έρευνα για τις αρνητικές επιδράσεις και την μελέτη των προβληματικών καταστάσεων, εξαιτίας της χωροθέτησης οχληρών εγκαταστάσεων. Αυτό πιστοποιείται και στην επισκόπηση του Erkut (1989), όπου αναφέρεται ότι μόνο το 2% της βιβλιογραφία σε προβλήματα χωροθέτησης έχει ασχοληθεί με το θέμα των οχληρών εγκαταστάσεων, ενώ από αυτές τις εργασίες ελάχιστες (μόνο 4 εργασίες) είχαν χρησιμοποιήσει πολυκριτηριακές μεθόδους Μέθοδοι Βελτιστοποίησης Μαθηματική έννοια της βελτιστοποίησης Η γενική μορφή ενός προβλήματος βελτιστοποίησης ορίζεται μαθηματικά ως η εύρεση ενός διανύσματος (Κούκος Ι., 2009). Το οποίο ελαχιστοποιεί τις συναρτήσεις Εξίσωση 1 59

61 Εξίσωση 2 Και ταυτόχρονα ικανοποιεί τους περιορισμούς 60 Εξίσωση 3 Οι συναρτήσεις f(x) συχνά καλούνται αντικειμενικές συναρτήσεις. Δεδομένου ότι μεγιστοποίηση μιας συνάρτησης f(x) ισοδυναμεί με ελαχιστοποίηση της συνάρτησης - f(x), ο παραπάνω ορισμός καλύπτει όλα τα δυνατά προβλήματα βελτιστοποίησης. Οι περιορισμοί στους οποίους υπόκειται το πρόβλημα, οι οποίοι περιγράφονται από την εξίσωση 3, είναι δυνατό να αποτελούνται από ανισότητες ή ισότητες οι οποίες αφορούν ορισμένες ή όλες τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Χ 1, Χ 2,, Χ n ) του προβλήματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις το πρόβλημα βελτιστοποίησης δεν υπόκειται σε κανένα περιορισμό και σε αυτή την περίπτωση το πρόβλημα ορίζεται πλήρως από τις εξισώσεις 1 και 2. Τα προβλήματα βελτιστοποίησης είναι δυνατό να κατηγοριοποιηθούν σε διάφορες κλάσεις. Η κατηγοριοποίηση τους μπορεί να γίνει με βάση διάφορα κριτήρια. Μερικές από τις πιθανές κατηγοριοποιήσεις είναι οι ακόλουθες (Κούκος Ι.,2009): 1. Βάσει της ύπαρξης περιορισμών Με περιορισμούς Χωρίς περιορισμούς 2. Βάσει της φύσης των μεταβλητών Στατικά Δυναμικά 3. Βάσει της φύσης του προβλήματος Βέλτιστου ελέγχου (optimal control) Μη Βέλτιστου ελέγχου (non optimal control) 4. Βάσει της φύσης των εξισώσεων του προβλήματος Γραμμικά Μη γραμμικά

62 Γεωμετρικά 5. Βάσει της αιτιοκρατικής φύσης των μεταβλητών Αιτιοκρατικά (ντετερμινιστικά) Στοχαστικά 6. Βάσει της διαχωρισιμότητας των εξισώσεων Διαχωρίσιμα Μη διαχωρίσιμα 7. Βάσει του πλήθους των αντικειμενικών συναρτήσεων Μιας αντικειμενικής συνάρτησης Πολλαπλών αντικειμενικών συναρτήσεων Οι μέθοδοι βελτιστοποίησης αναφέρονται και ως Τεχνικές Μαθηματικού Προγραμματισμού και αποτελούν αντικείμενο μελέτης ξεχωριστού κλάδου των Μαθηματικών. Η ύπαρξη πολλών διαφορετικών κατηγοριών προβλημάτων έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας πλειάδας μεθόδων βελτιστοποίησης. Οι μέθοδοι βελτιστοποίησης είναι δυνατό να κατηγοριοποιηθούν με διάφορους τρόπους ανάλογα με το θεωρούμενο κάθε φορά ως κύριο χαρακτηριστικό τους. Η πλέον τετριμμένη κατηγοριοποίηση των μεθόδων βελτιστοποίησης είναι ανάλογα με τον αριθμό των ανεξάρτητων μεταβλητών του προβλήματος σε μεθόδους που αφορούν σε προβλήματα μιας ανεξάρτητης μεταβλητής και σε αυτές που αφορούν σε προβλήματα περισσότερων ανεξάρτητων μεταβλητών. Ωστόσο η μεγάλη πλειονότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο μηχανικός αφορούν σε προβλήματα πολλών μεταβλητών και για τους λόγους αυτούς η παραπάνω κατηγοριοποίηση σπανίως αναφέρεται. (Κούκος Ι., 2009). Μια από τις πιθανές κατηγοριοποιήσεις των μεθόδων βελτιστοποίησης είναι η ακόλουθη: Γραμμικός Προγραμματισμός (Linear Programming) Μικτός ακέραιος γραμμικός προγραμματισμός (Mixed Integer Linear Programming) Μη γραμμικός προγραμματισμός (Non Linear Programming) Μεικτός ακέραιος μη γραμμικός προγραμματισμός (Mixed Integer Non Linear Programming) Οι μέθοδοι γραμμικού προγραμματισμού επιλύουν προβλήματα που διέπονται από γραμμικές εξισώσεις και οι μεταβλητές των οποίων λαμβάνουν πραγματικές τιμές. Τα προβλήματα που διέπονται από γραμμικές εξισώσεις αλλά ορισμένες από τις μεταβλητές τους λαμβάνουν μόνο ακέραιες τιμές επιλύονται με τις μεθόδους μεικτού ακέραιου γραμμικού προγραμματισμού. Αντίστοιχα οι μέθοδοι μη γραμμικού προγραμματισμού επιλύουν προβλήματα που διέπονται από μη γραμμικές εξισώσεις και οι μεταβλητές των οποίων λαμβάνουν πραγματικές τιμές ενώ τα προβλήματα που διέπονται από μη 61

63 γραμμικές εξισώσεις αλλά ορισμένες από τις μεταβλητές τους λαμβάνουν μόνο ακέραιες τιμές επιλύονται με τις μεθόδους μεικτού ακέραιου μη γραμμικού προγραμματισμού (Κούκος Ι., 2009). Μια άλλη πιθανή κατηγοριοποίηση των μεθόδων βελτιστοποίησης βάση του τρόπου λειτουργίας τους: Μέθοδοι Λογισμού (Calculus Methods) Λογισμός Μεταβολών (Calculus of Variations) Μη γραμμικός Προγραμματισμός (Non Linear Programming) Γεωμετρικός προγραμματισμός (Geometrical Programming) Τετραγωνικός προγραμματισμός (Quadratic Programming) Γραμμικός Προγραμματισμός (Linear Programming) Δυναμικός προγραμματισμός (Dynamic Programming) Ακέραιος προγραμματισμός (Integer Programming) Στοχαστικός προγραμματισμός (Stochastic programming) Διαχωριστικός Προγραμματισμός (Separable Programming) Προγραμματισμός πολλαπλών αντικειμενικών συναρτήσεων (Multi-objective programming) Μέθοδοι δικτύων (Network Methods) Θεωρία παιγνίων (Game theory) Προσομοιούμενη ανόπτηση (Simulated Annealing) Γενετικοί Αλγόριθμοι (Genetic Algorithms) Νευρωτικά Δίκτυα (Neural Networks) Μια τρίτη πιθανή κατηγοριοποίηση των μεθόδων βελτιστοποίησης είναι η ακόλουθη: Μέθοδοι βασιζόμενες σε παραγώγους (Derivative methods) Μέθοδοι μη βασιζόμενες σε παραγώγους (Non Derivative methods) 62

64 Θα ακολουθήσει λεπτομερής περιγραφή του Γραμμικού Προγραμματισμού και πιο συγκεκριμένα του μικτού ακέραιου γραμμικού προγραμματισμού (Mixed Integer Linear Programming), όπου είναι και η μέθοδος που ακολουθήθηκε στο πρόβλημα της βέλτιστης χωροθέτησης εργοστασίου επεξεργασίας απορριμμάτων και του Χώρου Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων στο Νομό Μεσσηνίας Γραμμικός Προγραμματισμός Ο Γραμμικός Προγραμματισμός είναι η μαθηματική εκείνη διαδικασία με την οποία μπορούν να επιλυθούν προβλήματα που εκφράζονται με μία γραμμική συνάρτηση, που μπορεί να βελτιστοποιηθεί δηλαδή να μεγιστοποιηθεί ή να ελαχιστοποιηθεί- στο χώρο που διαγράφουν ορισμένοι περιορισμοί, που επίσης εκφράζονται ως γραμμικές σχέσεις. Είναι ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα στο χώρο των μαθηματικών, με κύριο θεμελιωτή του τον G. Dantzig (1963). Αποτελεί μία σημαντική διαδικασία στην επίλυση του προβλήματος της βέλτιστης κατανομής περιορισμένων πόρων μέσω εναλλακτικών δυνατοτήτων εφόσον αυτές υπάρχουν. Βρίσκει εφαρμογή σε μεγάλες επιχειρήσεις, σε ερευνητικά κέντρα, και σε κέντρα λήψης αποφάσεων, αποτελεί δεν την ειδοποιό διαφορά που εισάγει τη διάσταση της ποσότητας σε θέματα διοίκηση και διαχείρισης δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο το πλαίσιο της επιχειρησιακής έρευνας. Στις θετικές επιστήμες και ειδικότερα στον κλάδο των επιστημών που ασχολούνται με θέματα διαχείρισης στερεών αποβλήτων, είναι επιτακτική η ανάγκη εφαρμογής του ώστε να δώσει λύση στη βέλτιστη χωροθέτηση εργοστασίων επεξεργασίας αστικών στερεών αποβλήτων καθώς και στη χωροθέτηση χώρων υγειονομικής ταφής υπολειμμάτων (ΧΥΤΥ) Μικτός Ακέραιος Γραμμικός Προγραμματισμός Ο Ακέραιος Προγραμματισμός (Integer Programming IP) είναι μια ειδική περίπτωση του Γραμμικού Προγραμματισμού (Linear Programming), σύμφωνα με την οποία ορισμένες ή όλες οι μεταβλητές απόφασης του προβλήματος απαιτείται να έχουν ακέραιες τιμές. Ένα πρόβλημα Ακέραιου Προγραμματισμού μπορεί ν αντιμετωπιστεί ως πρόβλημα Γραμμικού Προγραμματισμού με την προσθήκη κάποιων επιπλέον περιορισμών σε ότι αφορά το πεδίο τιμών των μεταβλητών απόφασης στο σύνολό τους ή για ορισμένες μόνο από αυτές. Υπάρχουν τρεις γενικές κατηγορίες προβλημάτων Ακέραιου Προγραμματισμού, οι οποίες έχουν ως εξής: 63

65 1. Μοντέλα Καθαρού Ακέραιου Προγραμματισμού (Pure Integer Programming Models). 2. Μοντέλα Μικτού Ακέραιου Προγραμματισμού (Mixed Integer Programming Models). 3. Μοντέλα «0-1» Ακέραιου Προγραμματισμού («0-1» Integer Programming Models) Μαθηματικό Μοντέλο Μικτού Ακέραιου Γραμμικού Προγραμματισμού To μοντέλο που ακολουθεί αποτελεί υποπερίπτωση των δημοσιευμένων μοντέλων των Nema & Gupta, 1999 και Alumur & Kara, 2007 και καλύπτει την περίπτωση της ταυτόχρονης βέλτιστης μεταφοράς και τοποθέτησης των μονάδων επεξεργασίας και διάθεσης. Τα παραπάνω δημοσιευμένα μοντέλα εξετάζουν επίσης πολλαπλούς τύπους αποβλήτων και εναλλακτικές τεχνολογίες επεξεργασίας/διάθεσης. Μια πιθανή ιδέα για την βελτίωση του μοντέλου είναι η χρησιμοποίηση πολλών περιόδων για τα παραγόμενα απόβλητα/απορρίμματα (π.χ. μεταβολή ανά μήνα ή τρίμηνο) Παραδοχές του μοντέλου Το μαθηματικό μοντέλο πηγάζει από το κλασικό Μοντέλο Κόστους Ελάχιστης Ροής και ακολουθεί μια προηγούμενη έρευνα [Erkut E., Tjandra S.A., Verter V., 2007]. Οι πρόσφατες αξιολογήσεις των διαθέσιμων προσεγγίσεων παρουσιάζονται στις αναφορές [Eiselt H.A., 2007.] και [Alumur S., Kara B.Y., 2007]. Οι περιοχές παραγωγής ΑΣΑ συμβολίζεται ως κόμβοι σε ένα δίκτυο και οι δρόμοι που συνδέουν τις περιοχές, σαν τόξα. Το μοντέλο είναι έγκυρο με βάση τις ακόλουθες παραδοχές: Το κόστος μεταφοράς είναι ευθέως ανάλογο των χιλιομετρικών αποστάσεων Το μοναδιαίο κόστος μεταφοράς (c, km -1 t -1 )είναι σταθερό και ανεξάρτητο της μεταφερόμενης ποσότητας Η εγκατάσταση της μονάδας επεξεργασίας αποβλήτων/απορριμμάτων μπορεί να γίνει μόνο σε κόμβο Η εγκατάσταση της μονάδας διάθεσης υπολειμμάτων μπορεί να γίνει μόνο σε κόμβο μελετάμε την εγκατάσταση m το πλήθος μονάδων επεξεργασίας και l το πλήθος μονάδων διάθεσης Μαθηματική διατύπωση Ορίζουμε το σύνολο Ι={1, 2,, n} 64

66 ως το σύνολο των κομβικών σημείων (βλ. Σχήμα 1 και Σχήμα 2) στα οποία μπορεί να εγκατασταθεί μονάδα επεξεργασίας αποβλήτων/απορριμμάτων. Επίσης ορίζουμε το σύνολο I I PF ως το υποσύνολο των κόμβων στους οποίους μπορεί να εγκατασταθεί μονάδα επεξεργασίας αποβλήτων/απορριμμάτων και το σύνολο I I DF ως το σύνολο των κομβικών σημείων στα οποία μπορεί να εγκατασταθεί μονάδα διάθεσης υπολειμμάτων. Οι συνεχείς μεταβλητές που θα χρησιμοποιηθούν στη μαθηματική διατύπωση είναι οι ακόλουθες w ij r ij ω i ρ i ως την ποσότητα του πρωτογενούς υλικού (waste) η οποία μεταφέρεται από τον κόμβο i στον κόμβο j σε (έστω) τόνους (t) ως την ποσότητα του επεξεργασμένου υλικού (residue) η οποία μεταφέρεται από τον κόμβο i στον κόμβο j σε (έστω) τόνους (t) η συνολική ποσότητα αποβλήτων/απορριμμάτων τα οποία επεξεργάζεται μονάδα επεξεργασίας η οποία είναι εγκατεστημένη στον κόμβο i η συνολική ποσότητα υπολειμμάτων τα οποία επεξεργάζεται μονάδα η οποία είναι εγκατεστημένη στον κόμβο i Επίσης ορίζουμε τις ακόλουθες σταθερές pw i n W t pw i γ cd ij i 1 η παραγόμενη ποσότητα αποβλήτων/απορριμμάτων (produced waste) στον κόμβο i (t) το σύνολο της προς μεταφορά ποσότητας πρωτογενούς υλικού (t) το κλάσμα των αποβλήτων/απορριμμάτων το οποίο θα πρέπει μετά την επεξεργασία να διατεθεί ως το κόστος ( /t) μεταφοράς του υλικού από τον κόμβο i στον κόμβο j Πιό συγκεκριμένα τα cd ij ορίζονται ως cd ij =(μοναδιαίο κόστος μεταφοράς km -1 t -1 ) (απόσταση κόμβων i και j σε km)=c d ij Εάν οι κόμβοι i και j δεν συνδέονται απευθείας τότε θέτουμς cd ij =. Τέλος, ορίζουμε τις δυαδικές (binary) μεταβλητές y i και z i ως y i 1 εάν ο η μονάδα επεξεργασί ας εγκαθίστατ αι στον κκόμβ i 0 σε κκάθ άλλη ππερίπτωσ z i 1 εάν ο η μονάδα διάθεσης εγκαθίστατ αι στον κκόμβ i 0 σε κκάθ άλλη ππερίπτωσ 65

67 Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να εκφράσουμε το πρόβλημα ως: min wij, ω j, y j rij, ρ j, z j J i I j I d ij c w ij c rij fi yi fi zi h j ω j h j ρ j j I j I (1) j I w ji pwi wik ωi, i I (2) k I 1 y, i, k I wik Wt i (3) ωi Wtyi, i I (4) i I PF y i m (5) j I rji γωi rik ρi, i I (6) k I 1 z, i, k I rik γwt i (7) ω y i i ij ωi γwt zi, i I (8) ij i i i I DF w, r, ω, ρ 0, i I ii y, z 0, i I PF i PF z (9) i j, ρ w r 0, i, j I ii i, z i 0, i I 0, 01,, 0, i I PF i I i I PF H αντικειμενική συνάρτηση (εξ. (1)) αποτελείται από τρεις όρους: το κόστος μεταφοράς: d ij c wij c rij i I j I 66

68 το κόστος εγκατάστασης των μονάδων: f y f z το κόστος λειτουργίας/επεξεργασίας: h j ω j h j ρ j όπου f i ( f i ) είναι το ετήσιο κόστος εγκατάστασης των μονάδων επεξεργασίας (διάθεσης) στον κόμβο i και h i ( h ) το κόστος επεξεργασίας ανά t επεξεργαζόμενων j αποβλήτων/απορριμμάτων (υπολειμμάτων). Οι εξισώσεις (2) και (6) αποτελούν τα ισοζύγια υλικών για τον κόμβο i. Οι εξισώσεις (4) και (8) μηδενίζουν τις προς επεξεργασία ή διάθεση ποσότητες στους κόμβους όπου δεν υπάρχει εγκατεστημένη αντίστοιχη μονάδα. Οι εξισώσεις (5) και (9) περιορίζουν τον αριθμό των εγκατεστημένων μονάδων επεξεργασίας και διάθεσης. Οι εξισώσεις (3) και (7), τέλος, μηδενίζουν τις εκροές υλικών από κόμβους στους οποίους εγκαθίστανται μονάδες επεξεργασίας και διάθεσης και είναι αναγκαίες μόνο στη περίπτωση όπου m=1 ή l=1, αντίστοιχα. Οι εξισώσεις (1)-(9) αποτελούν πρόβλημα μικτού ακέραιου γραμμικού προγραμματισμού (mixed integer linear programming, MILP) Εφαρμογή στο Νομό Μεσσηνίας Παράδειγμα Εφαρμογής του Μοντέλου. Με βάση το πιο κάτω παράδειγμα επιλύθηκε το πρόβλημα της βέλτιστης χωροθέτησης στο Νομό Μεσσηνίας. Τα δεδομένα του Σχήματος 3.1 και του Πίνακα 3.1 για γ=0.2 Ι={1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11} I PF =I Ι DF ={2,4,10,11} μοναδιαίο κόστος μεταφοράς (c,c ) = 1 Η λύση για την περίπτωση ελαχιστοποίησης του συνολικού κόστους μεταφοράς και την κατασκευή μιας μόνο μονάδας επεξεργασίας και μίας μόνο μονάδας διάθεσης δίνεται διαγραμματικά στο Σχήμα 3.4. j I j I i i i i Πίνακας

69 Κόμβος Ποσότητα υλικών (t) Σύνολο Σχήμα 3.1 wij rij i di j Σχήμα

70 w 1i w 2i w 3i i wi1 wi2 wi3 w ni win n Σχήμα Σχήμα

71 Εφαρμογή στη Μεσσηνία Η ημερήσια παραγωγή των ΑΣΑ σε κάθε κόμβο (πρωτεύουσες πρώην καποδιστριακών δήμων) στη Μεσσηνία, Ελλάδα (Σχήμα 3.5) παρουσιάζεται στον Πίνακα 3.2. Το συνολικό ποσό των ΑΣΑ που παράγεται είναι 180 τόνοι την ημέρα. Πίνακας 3.2. Ημερήσια παραγωγή των ΑΣΑ σε κάθε κόμβο. Παραγωγή Αριθμ. Παραγωγή Αριθμ. (t) κόμβου. (t) κόμβου Αριθμ. κόμβου. Παραγωγή (t) Σχήμα 3.5. Περιοχές NATURA 2000, αρχαιολογικοί χώροι και έδρες δήμων (κόμβοι) 70

72 Σχήμα 3.6. Δίκτυο κόμβων παραγωγής αποβλήτων. Ένα εργοστάσιο επεξεργασίας ΑΣΑ μπορεί να εγκατασταθεί σε οποιοδήποτε από τους κόμβους του δικτύου, με την προϋπόθεση ότι κανένας από αυτούς δεν βρίσκεται σε περιοχές όπου ισχύουν οι περιορισμοί σύμφωνα με το Ελληνικό Δίκαιο (114218/97- Παράρτημα Ι, κεφάλαιο 3) (π.χ. περιοχές NATURA 2000, προστατευόμενες περιοχές της άγριας φύσης, αρχαιολογικοί χώροι). Η δημιουργία ενός ΧΥΤΥ, ωστόσο, δεν επιτρέπεται σε κατοικημένες περιοχές. Επιλέχθηκαν ως εκ τούτου μόνο οι κόμβοι που βρίσκονται κοντά σε περιοχές που είναι κατάλληλες για τη δημιουργία ενός ΧΥΤΥ.[10]. Για τον εντοπισμό αυτών των κατάλληλων περιοχών, βασιστήκαμε σε κάποια κριτήρια αποκλεισμού, όπως τις περιοχές NATURA 2000 και τις προστατευόμενες περιοχές, καθώς και τους αρχαιολογικούς χώρους. Μια ουδέτερη ζώνη των 500 μέτρων διατηρήθηκε γύρω από σημαντικά συστήματα επιφανειακών υδάτων. Το ίδιο εφαρμόστηκε και για άλλους περιορισμούς, όπως: κατά μήκος των εθνικών δρόμων και σιδηροδρομικών δικτύων (300 m νεκρή ζώνη), ακτές (500 m νεκρή ζώνη) και οικισμούς (500 m νεκρή ζώνη). Επιπλέον, αποκλείστηκαν οι περιοχές όπου το έδαφος και το υπέδαφος χαρακτηρίζεται από μέσης και υψηλής υδραυλική διαπερατότητα (καρστικοί σχηματισμοί) και λήφθηκαν υπόψη σαν κατάλληλές οι εκτάσεις που βρίσκονται σε στεγανούς γεωλογικούς σχηματισμούς υπό την προϋπόθεση ότι βρίσκονταν κοντά σε έναν κόμβο. Αυτό εξασφαλίζει την παρουσία ενός οδικού δικτύου και τη διαθεσιμότητα των υπηρεσιών κοινής ωφελείας (ηλεκτρικό ρεύμα, νερό) σε στενή γειτνίαση με τον ΧΥΤΥ. Η μεθοδολογία του αποκλεισμού έγινε με τη χρήση των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών η οποία αναλύεται εκτεταμένα στο Κεφάλαιο 6. 71

73 Με βάση την προαναφερθείσα διαδικασία αποκλεισμού, οι κόμβοι 7, 9, 11, 23, 24, 25 και 30, οι οποίοι βρίσκονται κοντά σε περιοχές υποψήφιες και να εκπληρώσουν όλες τις νομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές απαιτήσεις, επιλέχθηκαν ως κατάλληλοι για τη δημιουργία ενός χώρου υγειονομικής ταφής για τα υπολείμματα. Λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά της Μεσσηνίας και για γ = 0,3. N N TP 1, 2, 3,, 30 και N LR 7, 9, 11, 23, 24, 25, 30 Το κόστος μεταφοράς ανά μονάδα ισούται με 1 km -1 t -1, ενώ τα πάγια έξοδα που συνδέονται με την εγκατάσταση των εργοστασίων και το μεταβλητό μοναδιαίο κόστος επεξεργασίας παραβλέφθηκαν. Με αυτόν τον τρόπο, η συνολική απόσταση που διανύεται, σταθμισμένη με την αντίστοιχη ποσότητα των απόβλητων ή υπολειμμάτων που μεταφέρονται, ελαχιστοποιείται. Το μαθηματικό μοντέλο που αναπτύχθηκε λύθηκε με τη χρήση της GAMS CPLEX. Το λύση που παρήχθηκε δείχνει ότι το εργοστάσιο επεξεργασίας ΑΣΑ πρέπει να εγκατασταθεί στον κόμβο 4 και ο ΧΥΤΥ στην περιοχή του κόμβου 25, όπως δείχνουν τα σχήματα 3.7και 3.8 αντίστοιχα. Σχήμα 3.7 Διάγραμμα που παρουσιάζει την Επίλυση του προβλήματος εγκατάστασης του εργοστασίου επεξεργασίας ΑΣΑ. Οι αριθμοί πάνω από τα βέλη δείχνουν τις μεταφερόμενες Σχήμα 3.8. Διάγραμμα που παρουσιάζει την Επίλυση χωροθέτησης του ΧΥΤΥ. Οι αριθμοί πάνω στα βέλη δείχνουν τις μεταφερόμενες ποσότητες των ΑΣΑ σε τόνους 72

74 ποσότητες των ΑΣΑ σε τόνους. Το κόστος μεταφοράς του συνόλου των ΑΣΑ στον κόμβο 4 αντιστοιχεί σε 4985 t km d -1. Επιπλέον, το κόστος μεταφοράς από το εργοστάσιο επεξεργασίας των ΑΣΑ στο ΧΥΤΥ αντιστοιχεί σε 810 t km d -1 και το συνολικό ελάχιστο κόστος μεταφοράς σε συνδυασμό αντιστοιχεί σε 5795 t km d -1. Οι τοπικές αρχές έχουν επιλέξει τον κόμβο 30 για την εγκατάσταση του εργοστασίου επεξεργασίας των ΑΣΑ. Η Επιλογή του κόμβου 30, ωστόσο, αντιστοιχεί σε κόστος 7265 t km d -1 (αύξηση κατά 25% περίπου σε σύγκριση με τη βέλτιστη θέση). 73

75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΟΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗΣ ΧΩΡΟΥ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΤΑΦΗΣ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΩΝ (X.Y.T.Y.) ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (G.I.S.) 6.1. Εισαγωγή Η μεθοδολογία που εφαρμόζεται για την χωροθέτηση περιοχών που κρίνονται κατάλληλες για την οριοθέτηση X.Y.T., βασίζεται στην εφαρμογή κριτηρίων τα οποία εξαρτώνται από: 1. Το ισχύον Ελληνικό και Κοινοτικό νομικό καθεστώς που διέπει τη διαχείριση των αστικών στερεών αποβλήτων και συγκεκριμένα την οριοθέτηση Χ.Υ.Τ. 2. Τις περιβαλλοντικές και 3. Τις τεχνικές παραμέτρους όπως αυτές προκύπτουν από την Ελληνική και Διεθνή εμπειρία. Τα κριτήρια που εφαρμόζονται για τη χωροθέτηση των περιοχών αφορούν: Οικιστικές-Στρατιωτικές Περιοχές,Καλλιέργειες. Βλάστηση. Γεωλογικές-Υδρογεωλογικές Παραμέτρους. Υδρολογικές Παραμέτρους. Οικολογικά ευαίσθητες περιοχές. Αρχαιολογικές περιοχές. Μορφολογικά χαρακτηριστικά της μελετώμενης περιοχής. Με την εφαρμογή κάθε κριτηρίου αναδεικνύονται οι πλέον κατάλληλες υποπεριοχές. Στη συνέχεια, η αλληλοεπικάλυψη των παραπάνω υποπεριοχών (διαβαθμισμένοι θεματικοί χάρτες) δίνει τις περιοχές πρώτης επιλογής. Στην περίπτωση που δεν είναι εφικτή η οριοθέτηση Χ.Υ.Τ., μέσα σ αυτές τις περιοχές ακολουθούν περιοχές μεγαλύτερης «επικινδυνότητας» σε σχέση με τα αντίστοιχα κριτήρια. Η παρακάτω ακολουθία υπακούει στην ιεράρχηση των κριτηρίων, όπως αυτή προκύπτει μετά την αξιολόγηση τους. Συγκεκριμένα η ακολουθία αύξουσας «επικινδυνότητας» και άρα εφαρμογής των κριτηρίων είναι η εξής: Κριτήρια Μορφολογίας Κριτήριο Χρήσεων Γής Κριτήριο Βλάστησης Υδρογεωλογικό Κριτήριο Η σημασία της παραπάνω κατάταξης έγκειται στο ότι σε περίπτωση μη εξεύρεσης Χ.Υ.Τ. στις υποπεριοχές που έχουν προσδιοριστεί με την εφαρμογή των αυστηρότερων σε πρώτη φάση- δυνατών περιορισμών, ακολουθεί η εξέταση περιοχών με την εφαρμογή όλων των παραμέτρων των παραπάνω κριτηρίων με τη σειρά που αυτές ιεραρχούνται. 74

76 6.2. Μεθοδολογία- Κριτήρια Αποκλεισμού Στο πλαίσιο εκπόνησης της παρούσας μελέτης κρίνεται σκόπιμο να υιοθετηθούν κριτήρια αποκλεισμού για τα έργα επεξεργασίας και διάθεσης αποβλήτων. Όπως θα φανεί και από το επόμενο στάδιο η εφαρμογή των κριτηρίων υποδεικνύει ποιες περιοχές, κατ αρχήν, πρέπει να αποφευχθούν για την εγκατάσταση ΧΥΤΥ και μονάδων επεξεργασίας. Με τον τρόπο αυτό θα προσδιορισθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο οι κατάλληλες περιοχές, εντός των οποίων ενδέχεται να χωροθετηθεί κάποιο προβλεπόμενο έργο Κριτήρια Αποκλεισμού Νομοθετικό Πλαίσιο Τα τελευταία χρόνια όπως ήδη έχει αναφερθεί η Ελλάδα έχει προωθήσει το σχέδιο για την υιοθέτηση και εφαρμογή όλων των σχετικών νομοθεσιών από την Ε.Ε.. Στην παρούσα μελέτη λαμβάνονται υπόψη οι πρόσφατες θεσμικές ρυθμίσεις στην Ε.Ε. και την Ελλάδα, σχετικά με την διαχείριση των απορριμμάτων. Πιο συγκεκριμένα, λαμβάνονται υπόψη: Η ΚΥΑ (ΦΕΚ 17/11/97, τεύχος Β) για το πλαίσιο προδιαγραφών και τα γενικά προγράμματα διαχείρισης απορριμμάτων. Η ΚΥΑ Η.Π /2727 (ΦΕΚ 1909/2003), μέτρα και όροι για τη διαχείριση στερεών αποβλήτων. Εθνικός και περιφερειακός σχεδιασμός διαχείρισης Νόμος 3010/2002, ΦΕΚ91/Α/2002, σχετικά με την εναρμόνιση του Ν.1650/1986 με τις Οδηγίες 97/11 ΕΕ και 96/61 ΕΕ, διαδικασία οριοθέτησης και ρυθμίσεις θεμάτων για τα υδατορέματα και άλλες διατάξεις. Το με αρ.πρωτ. Οικ / έγγραφο της Δ/νσης Περ/κου Σχεδιασμού «Πλαίσιο προδιαγραφών εκπόνησης μελέτης ολοκληρωμένου σχεδιασμού διαχείρισης αποβλήτων σε Νομαρχιακό ή Περιφερειακό επίπεδο» Η υπ.αρ. 12/ Εγκύκλιος του ΥΠΕΧΩΔΕ με αρ.πρωτ. Οικ.61540/ «Μελέτες και έργα διαχείρισης στερεών αποβλήτων» Η υπ.αρ. 70/ Εγκύκλιος του ΥΠΕΧΩΔΕ με αρ.πρωτ. Οικ.68381/ «Κατάρτιση Νομαρχιακών ή Περιφερειακών σχεδιασμών διαχείρισης στερεών αποβλήτων» Η υπ.αρ. 32/ Εγκύκλιος του ΥΠΕΧΩΔΕ με αρ.πρωτ. Οικ.94093/ «Ολοκλήρωση σχεδιασμών διαχείρισης στερεών αποβλήτων και υλοποίηση έργων» Κριτήρια Αποκλεισμού Χώρων Η διαδικασία χωροθέτησης μονάδων επεξεργασίας και διάθεσης σε Εθνικό επίπεδο έχει καθυστερήσει. Πέραν του προφανούς αποτελέσματος, της διάσπαρτης ανεξέλεγκτης διάθεσης, η καθυστέρηση αυτή έχει σαν αποτέλεσμα τον περιορισμό επιλογής χώρων μιας και έχουν κατοχυρωθεί ή χωροθετηθεί άλλες χρήσεις γης. 75

77 Τα κριτήρια αποκλεισμού για την χωροθέτηση μονάδων επεξεργασίας και διάθεσης που αφορούν στις αποστάσεις από τους οικισμούς, από τους οδικούς άξονες, από πολιτιστικά μνημεία, από ακτές, από περιοχές υψηλής γεωργικής παραγωγικότητας κλπ, παρότι η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι τέτοιου είδους εγκαταστάσεις μπορούν να λειτουργήσουν με αυστηρές προδιαγραφές ακόμα και μέσα στον αστικό ιστό, θεσμοθετήθηκαν, κυρίως για την αποφυγή κοινωνικών αντιδράσεων. Οι συνήθεις υποδεικνυόμενοι υποψήφιοι ΧΥΤΑ βρίσκονται «αθέατοι» σε άγονα εδάφη και γυμνά, ανθρακικά, κατά κύριο λόγο, πετρώματα. Οι ανθρακικοί σχηματισμοί (ασβεστόλιθοι, μάρμαρα) που καλύπτουν μεγάλο τμήμα του Ελλαδικού χώρου είναι, συχνά, τεκτονισμένοι / διερρηγμένοι με φτωχή εδαφοκάλυψη. Κύριο χαρακτηριστικό τους, η υψηλή διαπερατότητα. Παρότι, συχνά, επιφανειακά δεν ευνοούν οικονομικές δραστηριότητες (οικιστική ανάπτυξη), φιλοξενούν και διεκδικούν τον πλέον αναγκαίο πόρο για την ανάπτυξη, το νερό. Για να μπορέσει κάποιος να κατανοήσει την έννοια των κριτηρίων αποκλεισμού πρέπει να γνωρίζει όλο τον κύκλο σύμφωνα με τον οποίο αυτά σχεδιάζονται, εφαρμόζονται και ερμηνεύονται. Σκοπιμότητα σχεδιασμού: Σύμφωνα με την εγκύκλιο 69751/1999 τα κριτήρια αποκλεισμού (ή καταλληλότητας) σχεδιάζονται με στόχο: Τον εντοπισμό των «ευρύτερων» περιοχών, εντός των οποίων ενδέχεται να χωροθετηθεί το προβλεπόμενο έργο. Ουσιαστικά με τον όρο «ευρύτερες περιοχές» νοούνται οι περιοχές εκείνες που θα προκύψουν αφού εφαρμοστούν τα κριτήρια αποκλεισμού και μειωθεί η έκταση των προς εξέταση περιοχών για την χωροθέτηση. Την εναρμόνιση με αναπτυξιακούς σχεδιασμούς (Χωροταξικές μελέτες, οικιστική διάρθωση κλπ) Την προφύλαξη πόρων, υδάτινων, ενεργειακών, ανθρώπινων, φυσικών. Εφαρμογή κριτηρίων: Η εφαρμογή των κριτηρίων αποκλεισμού έτσι όπως αυτά παρουσιάζονται στην ΚΥΑ θα μπορούσε να είναι από πολύ αυστηρή με όρια εξαιρετικά μεγάλα (π.χ αποστάσεις, από οικισμούς, πολιτιστικά μνημεία κλπ), έως μηδενική αφού δεν ορίζονται με σαφήνεια όρια και τιμές. Η εφαρμογή των κριτηρίων αποκλεισμού πρέπει να λαμβάνει υπόψη, τις ιδιαιτερότητες της περιφέρειας, και να συνεκτιμά την υφιστάμενη διαχείριση των στερεών αποβλήτων. Στην περίπτωση της Περιφέρειας Πελοποννήσου σχεδιάστηκαν και εφαρμόστηκαν κριτήρια αποκλεισμού λαμβάνοντας υπόψη της ιδιαιτερότητες της περιφέρειας. Οι κατηγορίες των κριτηρίων αποκλεισμού που εφαρμόστηκαν είναι: Χωροταξικά Γεωλογικά Υδρογεωλογικά Περιβαλλοντικά και Τεχνο-οικονομικά 76

78 Η μελετητική ομάδα εφαρμόζοντας τα πιο πάνω κριτήρια, σχεδίασε ένα χάρτη αποκλειόμενων περιοχών για το σύνολο της Περιφέρειας. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι στους χάρτες αποκλεισμού δεν έχουν εφαρμοστεί όλα τα κριτήρια όπως αυτά παρουσιάζονται στη συνέχεια και αυτό γιατί για ορισμένα από αυτά λόγω έλλειψης πρωτογενούς πληροφορίας, εφαρμόζονται κατά την διαδικασία της προκαταρτικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και αξιολόγησης (ΠΠΕΑ), όπου οι «υποψήφιες» περιοχές είναι συγκεκριμένες (συγκεκριμένα οικόπεδα) και λίγες τον αριθμό. Ουσιαστικά στον χάρτη αποκλεισμού στα πλαίσια του ΠΕΣΔΑ αποτυπώνονται χωροταξικά περιβαλλοντικά και τεχνοικονομικά κριτήρια στο μέτρο του εφικτού. Όπως θα φανεί και από το επόμενο στάδιο η εφαρμογή των κριτηρίων υποδεικνύει ποιες ευρύτερες περιοχές, κατ αρχήν, πρέπει να αποφευχθούν για την εγκατάσταση ΧΥΤΑ ή ΧΥΤΥ και μονάδων επεξεργασίας. Ερμηνεία αποτελεσμάτων: Αυτό είναι το τελευταίο και πιο κρίσιμο στάδιο σε όλο τον κύκλο των κριτηρίων αποκλεισμού. Οι χάρτες που συνοδεύουν την παρούσα μελέτη αποτελούν ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για τις αρμόδιες υπηρεσίες και την Τοπική Αυτοδιοίκηση, δεδομένου ότι μπορεί να χρησιμοποιηθούν και μελλοντικά, σε οποιαδήποτε τροποποίηση του διαχειριστικού σχεδίου και σε κάθε περίπτωση υποδεικνύουν, όπως ήδη προαναφέρθηκε, ποιες περιοχές, κατ αρχήν, πρέπει να αποφευχθούν και να προτιμηθούν για την εγκατάσταση μονάδων επεξεργασίας ή/και διάθεσης. Για τη σωστή ανάγνωση των χαρτών αποκλεισμού, είναι απαραίτητο να διατυπωθεί με σαφήνεια ο ορισμός της «αρχικά κατάλληλης ευρύτερης περιοχής» και ο ορισμός της «αρχικά αποκλειόμενης ευρύτερης περιοχής». Δύο λάθη που πρέπει να αποφευχθούν κατά την ανάγνωση των χαρτών είναι τα ακόλουθα: Όσες περιοχές δεν αποκλείονται δεν σημαίνει ότι είναι και κατάλληλες. Η καταλληλότητα μίας συγκεκριμένης θέσης προκύπτει από την εξέταση πολύ περισσότερων και διαφορετικών κριτηρίων από αυτά του αποκλεισμού και απαιτεί την έρευνα πεδίου προκειμένου να πιστοποιήσει την καταλληλότητά της. Ακόμα και περιοχές εντός των αποκλειόμενων ζωνών δεν πρέπει να αποκλείονται από την περαιτέρω εξέτασή τους, όταν τα αποτελέσματα των «ευρύτερων» περιοχών δεν είναι τέτοια που να οδηγούν σε λύσεις. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι προτάσεις για συγκεκριμένες θέσεις από την Τοπική Αυτοδιοίκηση ή άλλο Φορέα (σχετικό με το αντικείμενο της διαχείρισης Σ.Α) οι οποίες προφανώς εμπεριέχουν ένα πολύ σημαντικό στοιχείο, αυτό της καλής γνώσης της περιοχής μελέτης, πρέπει να εξετάζονται και να αξιολογούνται ανάλογα κάθε φορά. Για την κατανόηση των προαναφερθέντων αξίζει να σημειωθεί ένα παράδειγμα. Έστω ότι αποκλείεται, σύμφωνα με τα προτεινόμενα κριτήρια, η χωροθέτηση ΧΥΤ σε απόσταση 200 μέτρων από το κύριο οδικό δίκτυο. Η κύρια σκοπιμότητα αυτού του κριτηρίου είναι να αποφευχθεί η οπτική όχληση που μπορεί να δημιουργήσει ο ΧΥΤ. Εάν υπάρχει όμως μία θέση, εντός της ζώνης των 200 μέτρων, η οποία δεν έχει ορατότητα από το δρόμο, τότε είναι δυνατή η κατασκευή ΧΥΤ χωρίς να δημιουργηθεί 77

79 οπτική όχληση. Στην περίπτωση αυτή, δεν παραβιάζεται η κύρια σκοπιμότητα αποκλεισμού της ευρύτερης περιοχής (δηλ. η αποφυγή οπτικής όχλησης) και άρα είναι δυνατό να τεκμηριωθεί η ανάγκη εξαίρεσης για τη συγκεκριμένη θέση. Είναι φανερό ότι η πιθανότητα τέτοιων εξαιρέσεων είναι αδύνατο να διαφανεί στο επίπεδο της δημιουργίας του χάρτη αποκλεισμού σε επίπεδο ΠΕΣΔΑ και μπορεί να επιβεβαιωθεί μόνο με συγκεκριμένη αξιολόγηση συγκεκριμένων θέσεων. Αν, αντίθετα, προταθεί μία θέση σε 500 μέτρα απόσταση από το δρόμο, άρα σε αρχικά κατάλληλη περιοχή, η οποία όμως έχει μεγάλη ορατότητα από τον δρόμο, τότε είναι φανερό ότι η συγκεκριμένη θέση πρέπει να απορριφθεί, παρά το γεγονός ότι δεν βρίσκεται σε αποκλειόμενη περιοχή Κριτήρια Αποκλεισμού Σύμφωνα με το ισχύον Νομοθετικό Πλαίσιο Τα κριτήρια αποκλεισμού περιοχών για την χωροθέτηση μονάδων επεξεργασίας και διάθεσης (ΧΥΤ, Μονάδες Επεξεργασίας Απορριμμάτων-ΜΕΑ, Σταθμούς Μεταφόρτωσης Απορριμμάτων-ΣΜΑ) αναφέρονται στις βασικές προδιαγραφές που πρέπει να πληροί ένας χώρος ή μία περιοχή προκειμένου να γίνει κατ αρχήν αποδεκτός για περαιτέρω διερεύνηση, δηλαδή να ενταχθεί ως υποψήφιος χώρος στο στάδιο αξιολόγησης επιλογής. Είναι σημαντικό εδώ να ξεκαθαριστούν οι τυχόν παρεξηγήσεις που μπορούν να δημιουργηθούν με τη χρησιμοποίηση του όρου κριτήριο, αφού μπορεί άλλοτε να χρησιμοποιηθεί σαν περιορισμός και άλλοτε σαν δέσμευση. Για παράδειγμα, όταν λέμε απόσταση από περιοχές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε σαν περιορισμός (κριτήριο αποκλεισμού: Η περιοχή αποκλείεται εάν η απόσταση είναι μικρότερη από Χ Km), ή σαν κριτήριο συγκριτικής αξιολόγησης (μεταξύ θέσεων, όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση τόσο το καλύτερο) ή και τα δύο μαζί (μεταξύ δύο θέσεων με αποδεκτές αποστάσεις < Χ Km, η πιο απομακρυσμένη είναι και η καλύτερη). Για την χωροθέτηση μίας μονάδας επεξεργασίας και διάθεσης στερεών αποβλήτων ως κριτήρια καταλληλότητας και επιλογής (αποκλεισμού) σύμφωνα με την ΚΥΑ (παρ.3 σελ 12935) θέσεων ορίζονται τα παρακάτω: Απαγορεύεται η εγκατάσταση μονάδων επεξεργασίας και διάθεσης στερεών αποβλήτων εντός των παρακάτω περιοχών: 1. Περιοχές αρχαιολογικού-πολιτιστικού ενδιαφέροντος, δηλ. κηρυγμένοι αρχαιολογικοί χώροι (Ζώνη Α) 2. Παραδοσιακοί οικισμοί 3. Θεσμοθετημένες περιοχές προστασίας και μεμονωμένα στοιχεία της φύσης και του τοπίου (όπως αυτά ορίζονται από τις διατάξεις των άρθρων 18,19 και 21 του νόμου 1650/86 ΦΕΚ 160/Α/86) και από τις διατάξεις του Ν.Δ. 996/71 (ΦΕΚ 192/71), εκτός εάν η συγκεκριμένη χρήση έχει προβλεφθεί από άλλο διαχειριστικό σχέδιο ή άλλη νομοθετική ρύθμιση. 78

80 4. Οικιστικές περιοχές Περιοχές εντός ορίων σχεδίου πόλης και εντός ορίων οικισμών με πληθυσμό κάτω των κατοίκων. Περιοχές ιδιωτικής πολεοδόμησης του Ν. 1947/91 για οικιστική χρήση. Περιοχές εντός ορίων Οικοδομικών Συνεταιρισμών Α ή και Β κατοικίας, 5. Σε περιοχές που γειτνιάζουν με αεροδρόμια σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία. 6. Περιοχές για τις οποίες ισχύει ειδική ή γενική απαγορευτική διάταξη που αφορά σε θέματα Εθνικής Άμυνας και Ασφάλειας. 7. Όσον αναφορά στις Μονάδες Επεξεργασίας Αποβλήτων (ΜΕΑ), νοούνται οι παρακάτω εγκαταστάσεις ή ο συνδυασμός αυτών: Εγκατάσταση μηχανικής ανακύκλωσης ή και κομποστοποίησης αποβλήτων ή ανεπεξέργαστου κλάσματος Εγκατάσταση θερμικής επεξεργασίας αποβλήτων ή ανεπεξέργαστου κλάσματος αυτών Κέντρο διαλογής ανακυκλώσιμων υλικών από τα απόβλητα (ΚΔΑΥ) Εγκατάσταση προεπεξεργασίας αποβλήτων προκειμένου αυτά να οδηγηθούν προς περαιτέρω επεξεργασία ή προς υγειονομική ταφή. Για τις προαναφερόμενες εγκαταστάσεις ισχύουν όλες οι παραπάνω δεσμεύσεις πλην της παραγράφου 4 για τις οικιστικές περιοχές, όπως περιγράφεται παραπάνω. Στη συνέχεια προτείνεται η διαμόρφωση ενός συνόλου κριτηρίων αποκλεισμού τα οποία θα αποτελέσουν έναν οδηγό για την διαδικασία χωροθέτησης μονάδων επεξεργασίας και τελικής διάθεσης στην Περιφέρεια Πελοποννήσου. Τα κριτήρια αποκλεισμού προκύπτουν από: Τα ειδικά χαρακτηριστικά της περιφέρειας, Την Περιβαλλοντική νομοθεσία και ειδικότερα από την Υπουργική Απόφαση (Αριθ. Οικ ), και Τις Ειδικές ρυθμίσεις όπου ισχύουν στην περιοχή Προτεινόμενα Κριτήρια Αποκλεισμού ΧΥΤ - ΣΜΑ Μονάδων Επεξεργασίας Σ.Α. Τα κριτήρια που εφαρμόζονται σε αυτή την περίπτωση, αφορούν τη χωροθέτηση Ολοκληρωμένων Εγκαταστάσεων Διαχείρισης Απορριμμάτων, οι οποίες περιλαμβάνουν Μονάδες Επεξεργασίας Αποβλήτων (ΜΕΑ) και Χώρους Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων (ΧΥΤΥ.) Εφαρμοζόμενα Κριτήρια Γεωλογικά Υδρογεωλογικά Υδρολογικά Κριτήρια Τα γεωλογικά-υδρογεωλογικά κριτήρια που εφαρμόζονται είναι τα εξής: 1. Απόσταση από κοίτες κύριων ποταμών ή μεγάλων ρεμάτων (Κριτήριο Γ1) 79

81 2. Απόσταση από λίμνες, λιμνοδεξαμενές και φράγματα (Κριτήριο Γ2) Απόσταση από κοίτες ποταμών ή μεγάλων ρεμάτων (Κριτήριο Γ1) Η παρουσία ΧΥΤ κοντά σε υδάτινους αποδέκτες μπορεί να προκαλέσει την ρύπανση των υδάτινων αποδεκτών από τυχόν διαφυγή στραγγισμάτων. Συνεπώς αποκλείονται οι χωροθετήσεις ΧΥΤ κοντά υδάτινους αποδέκτες, ενώ κατά περίπτωση μπορούν να εξεταστούν χωροθετήσεις σε μη ενεργούς αποδέκτες. Προτείνεται να αποκλεισθούν οι περιοχές σε απόσταση κάτω των 0,5 km από υδάτινους αποδέκτες. Απόσταση από λίμνες, λιμνοδεξαμενές και φράγματα (Κριτήριο Γ2) Η παρουσία ΧΥΤ κοντά σε υδάτινους αποδέκτες (φυσικούς και τεχνητούς) μπορεί να προκαλέσει την ρύπανση των υδάτινων αποδεκτών από τυχόν διαφυγή στραγγισμάτων. Συνεπώς θα πρέπει να αποφεύγονται οι χωροθετήσεις ΧΥΤ εντός των λεκανών απορροής των λιμνών, ενώ κατά περίπτωση μπορούν να εξεταστούν χωροθετήσεις όταν η έκταση της λεκάνης απορροής είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Επίσης θα πρέπει να αποφεύγονται οι χωροθετήσεις ΧΥΤ πλησίον σε λιμνοδεξαμενές και θέσεις φραγμάτων. Σε κάθε περίπτωση η χωροθέτηση θα πρέπει να γίνεται σε απόσταση μεγαλύτερη από 1 km από τα όρια των λιμνών, λιμνοδεξαμενών και τις θέσεις φραγμάτων. Το κριτήριο αυτό πρέπει να λαμβάνει υπόψη και την μορφολογία της περιοχής, π.χ. χωροθέτηση σε κατάντι περιοχή επιτρέπεται και σε μικρότερη απόσταση του 1,0km. Περιβαλλοντικά Κριτήρια Τα περιβαλλοντικά κριτήρια όπως φαίνεται και παρακάτω αποτελούνται από: 1. Απόσταση από την ακτογραμμή (Κριτήριο Π1) 2. Αποκλεισμός των δασικών εκτάσεων (Κριτήριο Π2) 3. Αποκλεισμός γεωργικών εκτάσεων υψηλής παραγωγικότητας ή περιοχών με συγκεκριμένες χρήσεις γης (περιοχές αστικού πρασίνου, ζώνες λιμένων, κ.λ.π.) (Κριτήριο Π3) 4. Αποκλεισμός περιοχών χαρακτηρισμένων ως RAMSAR, SPA, NATURA και Εθνικά Πάρκα (Κριτήριο Π4) 5. Αποκλεισμός ζωνών προστασίας περιοχών φυσικού κάλλους (Κριτήριο Π5) Απόσταση από ακτογραμμές (Κριτήριο Π1) Η χωροθέτηση ΧΥΤ/ΟΕΔΑ δεν μπορεί να γίνει εντός ακτίνας 0,5 Km από την ακτογραμμή. Η εν λόγω απόσταση λαμβάνεται οριζοντιογραφικά. Παρολ αυτά, λόγω της μορφολογίας των ακτών (απότομες -πολυσχιδείς ακτές με έντονες κλίσεις) μπορεί κατά περίπτωση να επιτρέπεται η χωροθέτηση ΧΥΤ/ΟΕΔΑ σε οριζοντιογραφική απόσταση μικρότερη των 0,5 Km. Αποκλεισμός των δασικών εκτάσεων (Κριτήριο Π2) 80

82 Προτείνεται ο αποκλεισμός από την διαδικασία της συγκριτικής αξιολόγησης και επιλογής για την χωροθέτηση ΧΥΤ των χαρακτηρισμένων περιοχών ως «δάση». Για τις υπόλοιπες δασικές περιοχές καθώς και για τις κηρυγμένες ή υπό κήρυξη αναδασωτέες περιοχές η αξιολόγηση των προτεινόμενων χώρων, θα γίνει κατά την διάρκεια της διαδικασίας της Π.Π.Ε.Α. και με την σύμφωνη γνώμη των αρμοδίων Δασαρχείων. Διευκρινίζεται εδώ ότι ο αποκλεισμός ισχύει σε περίπτωση που δεν ορίζεται αλλιώς από τη Δασική Υπηρεσία, άλλα διαχειριστικά σχέδια που έχουν εκπονηθεί ή αποφάσεις Δασαρχείων π.χ για παραχώρηση γης ως έκταση εποικισμού. Στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης το σύνολο των εκτάσεων που χαρακτηρίζονται από το CORINE LAND COVER 2000 ως «Δάση κωνοφόρων», «Δάση πλατυφύλλων» και «Μικτά δάση» αποκλείονται. Επίσης περιλαμβάνονται στις κατ αρχήν αποκλειόμενες περιοχές εκείνες που έχουν χαρακτηρισθεί ως αναδασωτέες, καθώς επίσης και οι πληγείσες εκτάσεις από τις τελευταίες καταστροφικές πυρκαγιές που έπληξαν την περιφέρεια το Εντούτοις, ο τελικός αποκλεισμός μιας θέσης ως προς το κριτήριο αυτό γίνεται με γνώμονα τις ειδικές ρυθμίσεις που έχουν θεσπιστεί βάση Π.Δ. και σχετικών νομοθετημάτων και σε επόμενο στάδιο μελέτης (Στάδιο Π.Π.Ε.Α.). Αποκλεισμός γεωργικών εκτάσεων υψηλής παραγωγικότητας & περιοχών με συγκεκριμένες χρήσεις γης (Κριτήριο Π3) Προτείνεται οι περιοχές οι οποίες θεωρούνται ως γεωργικές εκτάσεις υψηλής παραγωγικότητας να αποκλειστούν ως περιοχές στις οποίες μπορεί να γίνει χωροθέτηση μονάδων επεξεργασίας και διάθεσης αποβλήτων. Επιπλέον, προτείνεται αποκλεισμός εκτάσεων με συγκεκριμένες χρήσεις γης που έρχονται σε αντίθεση με την κατασκευή ΧΥΤΑ/ΟΕΔΑ. Ως τέτοιες, βάσει της ταξινόμησης των χρήσεων γης του CORINE LAND COVER 2000, ελήφθησαν οι εκτάσεις: Εκτάσεις υψηλής παραγωγικότητας Αμπελώνες Ελαιώνες Οπωροφόρα δέντρα & φυτείες Σύνθετα συστήματα καλλιέργειας Μη αρδεύσιμη αρόσιμη γη Μόνιμα αρδευόμενη γη Ορυζώνες Λοιπές χρήσεις Αποτεφρωμένες εκτάσεις Χώροι οικοδόμησης Απογυμνωμένοι βράχοι Διακεκομμένη αστική οικοδόμηση Εγκαταστάσεις αθλητισμού& αναψυχής Οδικά σιδηροδρομικά δίκτυα και γειτνιάζουσα γη Υγροτοπικές εκτάσεις Παράκτιες λιμνοθάλασσες Βάλτοι στην ενδοχώρα Ροές υδάτων Συλλογές υδάτων Παραθαλάσσιοι βάλτοι Παραλίες, αμμόλοφοι αμμουδιές 81

83 Αποκλεισμός περιοχών χαρακτηρισμένων ως RAMSAR, SPA, NATURA και Εθνικά Πάρκα (Κριτήριο Π4) Για την χωροθέτηση μονάδων επεξεργασίας αλλά και διάθεσης στερεών αποβλήτων προτείνεται να αποκλειστούν όλες οι περιοχές που έχουν ενταχθεί ή έχουν προταθεί για ένταξη στο Δίκτυο «Φύση 2000» (NATURA Οδηγία 92/43), αλλά και όλες οι ειδικά προστατευόμενες περιοχές (Οδηγία 79/409, SPA προστασία πανίδας και άγριας ορνιθοπανίδας). Επίσης, αποκλείεται και το σύνολο των περιοχών που είναι χαρακτηρισμένες ως Εθνικά Πάρκα (θεσμοθετημένα όρια). Στην παρούσα φάση στο «Οικολογικού Πάρκου ΠΑΡΝΩΝΑ ΜΟΥΣΤΟΥ» αποκλείονται κατά n περίπτωση ζώνες σύμφωνα με ειδικές ρυθμίσεις που το διέπουν. Αποκλεισμός Ζωνών Προστασίας Περιοχές Φυσικού Κάλλους (Π5) Προτείνεται ο αποκλεισμός περιοχών που χαρακτηρίζονται ως προστατευόμενες και για τις οποίες έχει θεσμοθετηθεί ειδικό καθεστώς χρήσεων γης. Τέτοιες περιοχές μπορεί να είναι: Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης, Αισθητικά Δάση, Καταφύγια Άγριας Ζωής κλπ. Σε περίπτωση σημειακής περιοχής ενδιαφέροντος εφαρμόζεται απόσταση ίση με 0,5km. Χωροταξικά Κριτήρια Τα χωροταξικά κριτήρια όπως φαίνεται και στον παραπάνω πίνακα αποτελούνται από: 1. Απόσταση από οικισμούς -ΖΟΕ (Κριτήριο Χ1) 2. Απόσταση από Αρχαιολογικά και Πολιτιστικά μνημεία (Κριτήριο Χ2) 3. Αποκλεισμός περιοχών αεροδρομίου & απόσταση από αυτά (Κριτήριο Χ3) 4. Ζώνες ΒΙΠΕ (Κριτήριο Χ4) 5. Θεσμοθετημένες Ζώνες Ειδικών Χρήσεων Γης (Κριτήριο Χ5) Απόσταση από οικισμούς (Κριτήριο Χ1) Η χωροθέτηση πρέπει να γίνει σε ελάχιστη απόσταση 1000 m από τα όρια του ΓΠΣ (Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο) και τις Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ). Η χωροθέτηση πρέπει να λάβει υπόψη όχι μόνο την παρούσα οικιστική διάταξη αλλά και τις προβλεπόμενες επεκτάσεις των οικισμών, το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ), και τις Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ). Για την διαδικασία της συγκριτικής αξιολόγησης και επιλογής, οι «οικισμοί» ορίζονται με βάση την ΚΥΑ παράγραφος 3, με μόνη εξαίρεση την εξάλειψη του ορίου των 2000 κατοίκων. Στην παρούσα μελέτη και λόγω μη διαθεσιμότητας των εγκεκριμένων ορίων των οικισμών της περιφέρειας, λαμβάνεται ως γενικό κριτήριο αποκλεισμού, ελάχιστη απόσταση ίση με 0,5km από το κέντρο κάθε οικισμού. Απόσταση από Αρχαιολογικά και Πολιτιστικά μνημεία (Κριτήριο Χ2) Η χωροθέτηση ΧΥΤ/ΟΕΔΑ προτείνεται σε τούτο το στάδιο της μελέτης, σε ελάχιστη απόσταση 0,5 km από τα κυριότερα μνημεία αρχαιολογικού/πολιτιστικού ενδιαφέροντος 82

84 (σημειακά). Επίσης, ευρύτερες περιοχές αρχαιολογικού -πολιτιστικού ενδιαφέροντος, δηλαδή κηρυγμένοι αρχαιολογικοί χώροι (θεσμοθετημένα όρια αρχαιολογικών περιοχών -Ζώνη Α) αποκλείονται από τη χωροθέτηση, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία. Αποκλεισμός περιοχών αεροδρομίου & απόσταση από αυτά (Κριτήριο Χ3) Για τα αεροδρόμια και σε ότι αναφορά την ασφάλεια των πτήσεων ισχύει το άρθρο 13 της Απόφασης της Υπηρεσίας Πολιτικής Προστασίας με αρ. πρωτ Δ3/Β/26901/6554/ «Κανονισμός για την μείωση της απειλής προσκρούσεων πτηνών και ζώων σε αεροσκάφη πολιτικής αεροπορίας». Ζώνες ΒΙΠΕ (Κριτήριο Χ4) Αποκλείεται η χωροθέτηση ΧΥΤ ή ΟΕΔΑ σε περιοχή που έχει χαρακτηριστεί ως βιομηχανική περιοχή ή βιομηχανικό πάρκο. Όριο απόστασης από την περιοχή δεν ορίζεται. Θεσμοθετημένες Ζώνες Ειδικών Χρήσεων Γης (Κριτήριο Χ5) Θεσμοθετημένες ζώνες χρήσεων γης, όπως Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης (ΠΟΤΑ) αποκλείονται από τη χωροθέτηση μονάδων ΧΥΤ/ΟΕΔΑ. Ειδικότερα, στην παρούσα μελέτη προτείνεται η χωροθέτηση σε ελάχιστη απόσταση 0,5 km από τα όρια αυτών. Για λοιπές ειδικές χρήσεις, όπως Χώροι Εξορύξεως Ορυκτών και λατομικές ζώνες προτείνεται η εξέτασή τους να γίνεται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια στο στάδιο της Π.Π.Ε.Α., λαμβάνοντας υπόψη κατά περίπτωση τις ειδικές ρυθμίσεις, όπως αυτές ορίζονται βάση των αντίστοιχων ΦΕΚ. Πίνακας 6.1. Κριτήρια αποκλεισμού για τη χωροθέτηση ΧΥΤ/ΟΕΔΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ Απόσταση Αποκλεισμού ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΧΥΤ/ ΟΕΔΑ* Γενικότερων Περιοχών (Ολοκληρωμένη Εγκατάσταση Διαχείρισης Απορριμμάτων - περιλαμβάνει έναν Χώρο Υγειονομικής Ταφής (ΧΥΤ) και ένα εργοστάσιο επεξεργασίας απορριμμάτων) 1. Χωροταξικά Κριτήρια α) Απόσταση από οικιστική χρήση >0,5km από τα όρια οικισμών >1,0km από όρια σχεδίου πόλης και από όρια ΓΠΣ εγκεκριμένου με τις διατάξεις του Ν 1337/83 β) Απόσταση από Αρχαιολογικά και Πολιτιστικά μνημεία >0,5km (σημειακή πληροφορία) γ) Αποκλεισμός Ζώνης Α θεσμοθετημένων αρχαιολογικών - περιοχών δ) Αποκλεισμός Αεροδρομίων Ισχύουν τα οριζόμενα 83

85 ε) Αποκλεισμός ΒΙΠΕ/ΒΕΠΕ στ) Αποκλεισμός Θεσμοθετημένων Ζωνών Ειδικών Χρήσεων Γης 2. Γεωλογικά Υδρογεωλογικά Κριτήρια α) Απόσταση από κοίτες ποταμών ή μεγάλων ρεμάτων >0,5 km β) Απόσταση από λίμνες, λιμνοδεξαμενές & φράγματα >1 km 3. Περιβαλλοντικά Κριτήρια α) Απόσταση από Ακτογραμμή >0,5 km β) Αποκλεισμός Δασικών Εκτάσεων - γ) Αποκλεισμός Γεωργικών Εκτάσεων υψηλής Παραγωγικότητας ή περιοχών με συγκεκριμένες χρήσεις γης δ) Αποκλεισμός περιοχών χαρακτηρισμένων ως RAMSAR, SPA, NATURA και Εθνικά Πάρκα. ε) Αποκλεισμός ζωνών προστασίας & περιοχών φυσικού κάλλους. 84 στην απόφαση με αριθ. Δ3/Β/26901/6554/ της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας. >0,5 km (από τα όρια αυτών) Σημειώνεται ότι σε περιοχές όπου θεσπίζονται Ζώνες Προστασίας ή Χρήσεων Γης (όπως Ζ.Ο.Ε, ΣΧΟΟΑΠ, Εθνικά Πάρκα, Γ.Π.Σ., Λατομικές Ζώνες, Χώροι εξορύξεως ορυκτών, Ζώνες Αρχαιολογικών Χώρων, κ.λ.π.), δεν αποκλείεται το σύνολο της περιοχής, αλλά οι Ζώνες εκείνες, όπου με βάση τις ειδικές ρυθμίσεις που έχουν θεσπιστεί, απαγορεύεται η εν λόγω δραστηριότητα. Επίσης στην παρούσα μελέτη περιλαμβάνονται στις κατ αρχήν αποκλειόμενες περιοχές εκείνες που έχουν χαρακτηρισθεί ως αναδασωτέες, καθώς επίσης και οι πληγείσες εκτάσεις από τις τελευταίες καταστροφικές πυρκαγιές που έπληξαν την περιφέρεια το Εντούτοις, ο τελικός αποκλεισμός μιας θέσης ως προς το κριτήριο αυτό γίνεται με γνώμονα τις ειδικές ρυθμίσεις που έχουν θεσπιστεί βάση Π.Δ. και σχετικών νομοθετημάτων και σε επόμενο στάδιο μελέτης (Στάδιο Π.Π.Ε.Α.) Εφαρμογή στο Νομό Μεσσηνίας Έγινε εφαρμογή σε GIS των ζωνών απαγόρευσης χωροθέτησης ΧΥΤΥ που ισχύουν για τα κριτήρια που έχουν συζητηθεί και αναλυθεί πιο πάνω (γεωλογικά, περιβαλλοντικά κ.λπ.) σύμφωνα με την υφιστάμενη νομοθεσία με στόχο, μετά τον αποκλεισμό περιοχών και ζωνών προστασίας, να προκύψουν περιοχές που επιτρέπεται (με βάση τα δεδομένα κριτήρια) χωροθέτηση. Στη συνέχεια, γίνεται σχολιασμός και σύγκριση των περιοχών που προκύπτουν Για την επιλογή του βέλτιστου σεναρίου διαχείρισης των απορριμμάτων σε επίπεδο Νομού και τη χωροθέτηση ΧΥΤΥ εφαρμόζονται επιπλέον μέθοδοι πολυκριτηριακής ανάλυσης επί των κριτηρίων αξιολόγησης (Karagiannidis et al., 2003, Κοντός κ.ά., 2004). Η επιλογή της κατάλληλης θέσης χωροθέτησης ΧΥΤΥ μπορεί να γίνει με την - - -

86 αλληλεπίθεση χαρτών, που απεικονίζουν περιοχές αποκλεισμού ή περιοχές επιλογής πάνω στον τοπογραφικό χάρτη της περιοχής (Σχ. 6.1). Σχήμα 6.1. Δημιουργία σύνθετου χάρτη επιλογής θέσεων ΧΥΤΥ, από την αλληλεπίδραση διαφανών χαρτών πάνω στο τοπογραφικό διάγραμμα της περιοχής, ίδιας κλίμακας (Καλλέργης, 2001). Σε ψηφιακή μορφή έχουμε τοπογραφικά στοιχεία σε διανυσματική μορφή (ισοϋψείς καμπύλες, δρόμοι, ακτογραμμή κ.λπ.) και γεωλογικούς χάρτες της περιοχής εφαρμογής σε μορφή ψηφιδωτού αρχείου. Θα γίνει γεωαναφορά και ψηφιοποίηση του γεωλογικού υποβάθρου (γεωλογικοί σχηματισμοί, ρήγματα κ.λπ.), ώστε να παραχθούν γεωλογικός και υδρολιθολογικός χάρτης, με σκοπό την εφαρμογή των γεωλογικών κριτηρίων αποκλεισμού. Επίσης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη περιοχές προστασίας περιβάλλοντος (δασικές εκτάσεις, NATURA κ.λπ.) με βάση επίσημες πηγές. Από τη μεθοδολογία GIS θα παραχθούν οι παρακάτω Χάρτες: 1. Αναγλύφου 2. Μορφολογικών κλίσεων 3. Υδρογραφικού Δικτύου 4. Γεωλογικών σχηματισμών και τεκτονικών στοιχείων 5. Υδρολιθολογικός 6. Χάρτες για κάθε κριτήριο αποκλεισμού ξεχωριστά, χάρτης της συνολικής περιοχής αποκλεισμού και των υπολοίπων περιοχών. 85

87 Όλα τα επίπεδα πληροφοριών καθώς και οι τοπογραφικοί και γεωλογικοί χάρτες, είναι αυστηρά προσανατολισμένα σε ένα κοινό γεωγραφικό σύστημα, ώστε να καθίσταται δυνατός ο συνδυασμός ορισμένων από αυτά, σύμφωνα με τις επιθυμίες του χρήστη. Στην περίπτωσή μας, όλα τα παραπάνω επίπεδα πληροφοριών γεωαναφέρθηκαν στο προβολικό σύστημα ΕΓΣΑ 87. Οι διαδικασίες ανάλυσης των δεδομένων, είτε αφορούν χωρικά είτε περιγραφικά δεδομένα, ακολουθούν τους βασικούς λογικούς κανόνες της άλγεβρας του Βool (AND, NOT, OR, XOR). (Σχήμα 6.2). Η γνώση και η ορθολογική χρήση αυτών των λογικών πράξεων (κανόνων),είναι απαραίτητη στους χρήστες της τεχνολογίας των ΓΣΠ, για να παραχθούν νέα θεματικά επίπεδα πληροφοριών, με νέες χωρικές σχέσεις που θα οδηγήσουν στην κατασκευή (ανάπτυξη) μοντέλων, με τελικό σκοπό τη λήψη αποφάσεων για την ορθολογική διαχείριση του περιβάλλοντος. (Αστάρας 2007). Στην περίπτωσή μας είναι η εύρεση του καταλληλότερου ΧΥΤΥ στο Νομού Μεσσηνίας. Σχήμα 6.2. Διαγράμματα Venn, τα οποία δείχνουν τα αποτελέσματα μετά την εφαρμογή των λογικών πράξεων του Bool (Boolean logic) στην ένωση και την τομή δύο ή περισσότερων συνόλων (sets). Σε κάθε περίπτωση οι σκιασμένες ζώνες δείχνουν το «σωστό». (Burrogh and Mc Donnell, 2000, από Αστάρα, 2007) Μετά την ανάλυση και την επεξεργασία των δεδομένων δημιουργήθηκαν οι εξής χάρτες που αναπαρίστανται πιο κάτω Α- Σ και ο τελικός χάρτης Τ που δείχνει τις προτεινόμενες/επιτρεπτές θέσεις για ΧΥΤΥ. 86

88 Χάρτες που παράχθηκαν Α. Χάρτης Ψηφιακού Μοντέλου Αναγλύφου 87

89 Β. Υδρογραφικό Δίκτυο του Νομού Μεσσηνίας 88

90 Γ. Οδικό Δίκτυο του Νομού Μεσσηνίας 89

91 Δ. Οικισμοί του Νομού Μεσσηνίας 90

92 Ε. Χάρτης Κλίσεων του Νομού Μεσσηνίας 91

93 Ζ. Χάρτης υδροπερατότητας Περατότητας Σχηματισμών του Νομού Μεσσηνίας, που προέκυψε από τον γεωλογικό χάρτη ανάλογα με την περατότητα των σχηματισμών 92

94 Η. Χάρτης μη επιτρεπόμενων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω ύπαρξης στις θέσεις αυτών πετρωμάτων με μεσαίες και μεγάλες τιμές υδροπερατότητας όπως αυτές αναφέρονται στο σχήμα Ζ. 93

95 Θ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 3000 μέτρων από Αεροδρόμιο 94

96 Ι. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 μέτρων από Υδρογραφικό Δίκτυο 95

97 Κ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας σε κατοικημένες περιοχές, εφαρμόζοντας τις ζώνες αποκλεισμού/buffer zones 500μ. από τις οικιστικές περιοχές. 96

98 Λ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας σε αρχαιολογικές περιοχές, εφαρμόζοντας τις ζώνες αποκλεισμού/buffer zones 500μ. 97

99 Μ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, λόγω εγγύτητας στην Ακτογραμμή εφαρμόζοντας τις ζώνες αποκλεισμού/buffer zones 500μ. 98

100 Ν. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, σε Περιοχές Natura. 99

101 Ξ. Χάρτης μη επιτρεπομένων θέσεων για δημιουργία ΧΥΤΥ, σε Συγκεκριμένες Περιοχές CORINE. 100

102 Ο. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 300 μέτρων από Οδικό Δίκτυο & Σιδηροδρομικό Δίκτυο 101

103 Π. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 μέτρων από Πηγές και Σημεία Υδροληψίας 102

104 Ρ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε απόσταση 500 μέτρων από Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης και Λατομικών Ζωνών 103

105 Σ. Χάρτης Ζώνης Αποκλεισμού για τη δημιουργία ΧΥΤΥ, σε πρανή κλίσης άνω των 15 ο 104