ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ. ΛΙΑΜΗ ΖΩΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: OΛΓΑ ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2012

2 Ζωή Α. Λιάμη Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στη Γεωπονική Σχολή Τομέας Αγροτικής Οικονομίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης : 9/7/12 Τριμελής Επιτροπή: Όλγα Ιακωβίδου, Καθηγήτρια Λουκάς Ανανίκας, Ομότιμος Καθηγητής Μαρία Παρταλίδου, Λέκτορας 2

3 Στην οικογένεια μου και στον ξάδερφο μου Δημοβίτη Αθανάσιο 3

4 Ευχαριστίες Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Αγροτικής Οικονομίας» του τμήματος Αγροτικής οικονομίας της Γεωπονικής σχολής Θεσσαλονίκης. Για τη δημιουργία και συγγραφή αυτής της μελέτης, επιθυμώ να ευχαριστήσω όλους εκείνους που με βοήθησαν με τη γνώση, την εμπειρία και την προθυμία τους. Αρχικά οφείλω να εκφράσω τις θερμότατες ευχαριστίες μου στην επιβλέπουσα κυρία Όλγα Ιακωβίδου, Καθηγήτρια του Τμήματος Αγροτικής Οικονομίας της Γεωπονικής σχολής Θεσσαλονίκης, η οποία με τις πολύτιμες γνώσεις και συμβουλές της, τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις της και κυρίως με το ενδιαφέρον της με καθοδήγησε αποτελεσματικά τόσο κατά τη διάρκεια της έρευνας όσο και κατά τη συγγραφή της εργασίας, συμβάλλοντας έτσι στην ολοκλήρωση της διατριβής μου. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Λουκά Ανανίκα και την κυρία Μαρία Παρταλίδου, μέλη της εξεταστικής επιτροπής της διατριβής μου, για τον ενδιαφέρον τους, τις παρατηρήσεις τους και της συμβουλές τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες αρμόζουν στην κυρία Ελένη Δημητριάδου, μέλος του ΕΕΔΙΠ του Τομέα Αγροτικής Οικονομίας, για τις πολύτιμες και χρήσιμες υποδείξεις της στην οργάνωση και υλοποίηση της μεταπτυχιακής μου εργασίας και κυρίως για την ψυχολογική υποστήριξη, όπως και την κυρία Αναστασία Ζαρομύτη, μέλος του ΕΤΕΠ του τομέα Αγροτικής Οικονομίας για την πολύτιμη βοήθεια της στην τελική διαμόρφωση του κειμένου μου. Επίσης, οφείλω να ευχαριστήσω την κυρία Μαρία Εμμανουηλίδου, υποψήφια Διδάκτορα, και τον κύριο Αναστάσιο Μιχαηλίδη, Λέκτορα της Γεωπονικής σχολής του Α.Π.Θ., για την πολύτιμη βοήθεια που μου πρόσφερα με μεγάλη προθυμία στη εκπόνηση της μεταπτυχιακής μου διατριβής. Θα ήταν μεγάλη παράληψη να μην ευχαριστήσω όλους τους κατοίκους και τους ιδιοκτήτες αγροτουριστικών επιχειρήσεων της περιοχής, οι οποίοι με προθυμία συνεργάστηκαν για τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων της έρευνας. 4

5 Η παρούσα Μεταπτυχιακή Διατριβή δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς την υποστήριξη της οικογένειας μου και καλών φίλων τους οποίους και ευχαριστώ, για την υπομονή και τις ατέλειωτες ώρες συζήτησης που μου χάρισαν. Για οποιαδήποτε λάθη ή παραλήψεις, την αποκλειστική ευθύνη φέρω προσωπικά εγώ. Ζωή Λιάμη 5

6 Περίληψη Ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί ένα από τα βασικά εργαλεία και πολιτικές με τα οποία η ύπαιθρος μπορεί να αναγεννηθεί και να αναπτυχθεί περιορίζοντας τις αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον. Λειτουργεί ως μία προσπάθεια αναδιάρθρωσης των αγροτικών περιοχών, προωθώντας την πολυτομειακή ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα της τοπικής οικονομίας. H έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της διατριβής αφορούσε στις αντιλήψεις και προσδοκίες των μόνιμων κατοίκων μιας αγροτικής περιοχής (Νεστόριο της Καστοριάς). Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι με την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού βελτιώνεται η καθημερινή ζωή των κατοίκων της περιοχής, δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας σε τοπικό επίπεδο. Τέλος, η περιοχή μπορεί να στηρίξει την ανάπτυξη αγροτικού τουρισμού δυναμικά παρόλο που οι κάτοικοι της περιοχής δεν έχουν ενιαίες αντιλήψεις ως προς τις επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού στην τοπική ανάπτυξη. Λέξεις κλειδιά: Αγροτικός Τουρισμός, Τοπική Ανάπτυξη, Αντιλήψεις 6

7 Abstract Rural tourism is one of the basic tools and policies with which the countryside can be regenerated and developed minimizing the negative effects to the environment. Functions as an effort to restructure the rural areas, promoting multisector development and competitiveness of the local economy. The survey that conducted as part of this study concerned the perceptions and expectations of the residents of a rural area (Nestorio of Kastoria). Data analysis showed that the development of rural tourism improves the daily lives of the residents in local level new jobs are created. Finally, the area can support the development of rural tourism dynamically although the residents do not share common perceptions about the effects of the growth of rural tourism in local development. Keywords: rural tourism, local development, Perceptions 7

8 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προβληματική Υποθέσεις της διατριβής Διάρθρωση της διατριβής ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Ποιοτική έρευνα Ποσοτική έρευνα Αναγνώριση πληθυσμού και προσδιορισμός μεγέθους δείγματος Σχεδιασμός ερωτηματολογίου Πιλοτική έρευνα Στατιστικές μέθοδοι ανάλυσης των στοιχείων της έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Θέση πρόσβαση & χαρακτηριστικά της περιοχής Οικονομική Ανάπτυξη του Νομού Καστοριάς Αγροτουριστικές Περιοχές & Αγροτουριστικοί Πόροι Το χωριό Νεστόριο Αγροτικός Τουρισμός του χωριού Νεστορίου Αγροτουριστικό προϊόν Νεστορίου Ξενώνες Το σπίτι του Γάκου Ο Ξενώνας Βάττυνα

9 4.3.3 Ξενώνας Αλέξανδρος Ξενώνας Σείριος Ξενώνας Αναστασία Ξενώνας Αχίλλειον ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Αποτελέσματα περιγραφικής στατιστικής Κοινωνικο-δημογραφικά στοιχεία του δείγματος Αντιλήψεις των κατοίκων για την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού στην περιοχή έρευνας Αποτελέσματα της διβηματικής ανάλυσης σε συστάδες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΝΕΣΤΟΡΙΟΥ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΤΑ ΤΗΣ ΔΙΒΗΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΕ ΣΥΣΤΑΔΕΣ

10 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 : Φύλο κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 2 : Ηλικία κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 3: Χρόνια εκπαίδευσης κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 4 : Οικογενειακή κατάσταση κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 5 : Χρόνια Διαμονής κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 6 : Αριθμός ενηλίκων νοικοκυριού των κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 7: Αριθμός ανηλίκων νοικοκυριού των κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 8: Επάγγελμα κατοίκων της περιοχής έρευνας Πίνακας 9: Επάγγελμα-Αγροτικός τουρισμός της περιοχής έρευνας Πίνακας 10 : Αντιλήψεις των κατοίκων της περιοχής για τις επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού Πίνακας 11 : Αντιλήψεις των κατοίκων της περιοχής για τις οικονομικές επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού Πίνακας 12: Αντιλήψεις των κατοίκων της περιοχής για τις περιβαλλοντικές επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού Πίνακας 13: Αντιλήψεις των κατοίκων της περιοχής για τις Κοινωνικόπολιτισμικές επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού Πίνακας 14: Αντιλήψεις των κατοίκων για Πιθανές μελλοντικές αναπτυξιακές πολιτικές της περιοχής έρευνας Πίνακας 15 : Αντιλήψεις των κατοίκων για την αγροτουριστική ανάπτυξη της περιοχής έρευνας Πίνακας 16: Η επίδραση της ανάπτυξης αγροτικού τουρισμού στο οικογενειακό εισόδημα Πίνακας 17: Γνώση των κατοίκων για τα προγράμματα ή τους φορείς που ενισχύουν τον αγροτικό τουρισμό Πίνακας 18: Γνώση των κατοίκων για τα προγράμματα ή τους φορείς που ενισχύουν τον αγροτικό τουρισμό Πίνακας 19: Μέσες τακτικές τιμές των προσδιοριστικών χαρακτηριστικών

11 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Γράφημα 1 : Φύλο κατοίκων της περιοχής έρευνας Γράφημα 2: Οικογενειακή κατάσταση κατοίκων της περιοχής έρευνας Γράφημα 3: Επάγγελμα κατοίκων της περιοχής έρευνας Γράφημα 4: Αντιλήψεις των κατοίκων για την αγροτουριστική ανάπτυξη της περιοχής Γράφημα 5: Η επίδραση της ανάπτυξης αγροτικού τουρισμού στο οικογενειακό εισόδημα Γράφημα 6: Γνώση των κατοίκων για τα προγράμματα ή τους φορείς που ενισχύουν τον αγροτικό τουρισμό Γράφημα 7: Γνώση των κατοίκων για τα προγράμματα ή τους φορείς που ενισχύουν τον αγροτικό τουρισμό 11

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Προβληματική Τις τελευταίες δεκαετίες η εικόνα της υπαίθρου έχει αλλάξει σημαντικά, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Έχει αναγνωριστεί η ιδιαιτερότητα των τοπικών κοινωνιών με αποτέλεσμα την πραγματική στροφή και το ενδιαφέρον προς την προώθηση της τοπικής ανάπτυξης. Ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί ένα από τα βασικά μέσα με τα οποία η ύπαιθρος μπορεί να αναγεννηθεί και να αναπτυχθεί χωρίς αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον. Η μελέτη της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού αποτελεί ένα πολυσύνθετο πεδίο αναζητήσεων και έρευνας, καθώς αποπειράται να συνδυάσει τρεις πυλώνες, της οικονομίας, του περιβάλλοντος και της κοινωνίας, καθώς και των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Σύμφωνα με τους Hall et All (2005), υπάρχουν περιπτώσεις όπου η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού βασίστηκε στην εσφαλμένη πεποίθηση ότι είναι εύκολο να δημιουργηθούν πολλαπλές ωφέλειες για την αντιμετώπιση επαγγελματικών προβλημάτων, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αρνητικές επιπτώσεις τόσο στον τόπο που αναπτύχθηκε, όσο και στην ευρύτατη περιοχή (Ιακωβίδου κ.α., 2009). Όσον αφορά τις αντιλήψεις των κατοίκων για την τουριστική ανάπτυξη, σύμφωνα με τον Butler (1980), οι κάτοικοι αρχικά αντιδρούν θετικά, λόγω της αρχικής προσδοκίας από τον τουρισμό. Επιπλέον το ποσοστό της τοπικής κοινωνίας μπορεί να γίνει πιο θετικό απέναντι στην ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού, εάν λάβουν τον τουρισμό σαν ένα παράγοντα που αναδεικνύει δημιουργικές δραστηριότητες. Από την άλλη πλευρά, η αντίδρασή τους μπορεί να γίνει αρνητική, εάν πιστεύουν ότι ο τουρισμός μπορεί να οδηγήσει την τοπική κοινωνία έξω από παραδοσιακές αναζητήσεις (Gursoy et al. 2002). Ειδικότερα, ως προς το εάν η ανάπτυξη του 12

13 τουρισμού βελτιώνει την τοπική οικονομία, παρατηρείται ότι οι κάτοικοι της περιοχής έχουν σημαντικά πιο αρνητική θέση από ό,τι οι υπόλοιποι εμπλεκόμενοι (Byrd et al 2009, Ιακωβίδου κ.α., 2009). Σκοπός της ερευνητικής εργασίας είναι η διερεύνηση των αντιλήψεων των κατοίκων του Νεστορίου Καστοριάς, ως προς τις επιδράσεις του αγροτικού τουρισμού στην τοπική κοινωνία και κατά επέκταση στην τοπική ανάπτυξη. Για τη διερεύνηση του σκοπού της έρευνας επιλέχθηκε το χωρίο Νεστόριο της Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς. Τα κριτήρια για την επιλογή της συγκεκριμένης περιοχής ήταν: (α) το επίπεδο ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού,(β) οι πλούσιοι φυσικοί πόροι που διαθέτει και (γ) το γεγονός ότι αποτελεί ένα χωριό με εξαίρετη κοινωνικό-πολιτιστική κληρονομιά. Σημαντική διαπίστωση της έρευνας είναι ότι α) η θεσμοθέτηση του River Party, το οποίο συγκεντρώνει εδώ και πάνω από 30 χρόνια μεγάλο αριθμό επισκεπτών στην περιοχή, είναι αυτή που, μαζί με τα προγράμματα Ο.Π.Α.Α.Χ και Leader, έδωσε την ώθηση στους κατοίκους του Νεστορίου να δημιουργήσουν τις αγροτουριστικές επιχειρήσεις και β) η υποδομή αυτή επικεντρώνεται κυρίως στη λειτουργία των 6 ξενώνων συνολικής δυναμικότητας 108 κλινών. Πρόκειται για πολύ μικρές ατομικές επιχειρήσεις, οικογενειακής μορφής. 1.2 Υποθέσεις της διατριβής Με βάση τον αντικειμενικό σκοπό της έρευνας και την εμπειρία που αποκτήθηκε μέσω της ποιοτικής έρευνας, διατυπώθηκαν οι παρακάτω ερευνητικές υποθέσεις: 1. Η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού αναμένεται να προκαλέσει ήπιας έκτασης περιβαλλοντικά προβλήματα. 2. Η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού αναμένεται να προκαλέσει ορισμένες αρνητικές κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις. 13

14 3. Η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού βελτίωσε την καθημερινή ζωή των κατοίκων της περιοχής. 4. Ο αγροτικός τουρισμός συνέβαλε στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, που απευθύνονται στον τοπικό πληθυσμό. 5. Η περιοχή μπορεί να στηρίξει περεταίρω ανάπτυξη αγροτικού τουρισμού. 6. Οι κάτοικοι της περιοχής δεν έχουν ενιαίες αντιλήψεις ως προς τις επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού στην τοπική ανάπτυξη. 1.3 Διάρθρωση της διατριβής Η παρούσα διατριβή αποτελείται από έξη κεφάλαια, το περιεχόμενο των οποίων παρουσιάζεται συνοπτικά παρακάτω. Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας εκτός από την παρουσίαση του σκοπού της εργασίας, της διάρθρωσης της, παρουσιάζονται και οι υποθέσεις όπως αυτές διαμορφώθηκαν και από τη ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ειδική βιβλιογραφία. Πιο αναλυτικά το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει προηγούμενες έρευνες που έχουν γίνει σχετικά με τον αγροτικό τουρισμό, τις αντιλήψεις των κατοίκων για την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού και τις επιδράσεις αυτού. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε και γίνεται μία εισαγωγή στις τεχνικές ανάλυσης που επιλέχθηκαν να χρησιμοποιηθούν, προκειμένου να ελεγχθούν οι ερευνητικές υποθέσεις. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η περιοχή έρευνας, αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, η οικονομική ανάπτυξη της, οι αγροτουριστικοί πόροι, το χωριό Νεστόριο, οι φυσικοί πόροι του Νεστορίου, και το αγροτουριστικό προϊόν, οι ξενώνες του. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιλαμβάνονται τα αποτελέσματα της στατιστικής επεξεργασίας της έρευνας και τα αποτελέσματα της μεθόδου της διβηματικής ανάλυσης σε συστάδες (two step cluster analysis). 14

15 Στο έκτο κεφάλαιο παρατίθενται τα συμπεράσματα της έρευνας, προσδιορίζεται η συμβολή της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής στην ανάπτυξη αγροτικού τουρισμού της περιοχής έρευνας και κατά επέκταση στην τοπική ανάπτυξη και γίνονται προτάσεις για την μελλοντική ανάπτυξη της περιοχής. 15

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση με σκοπό να διερευνηθεί το θεωρητικό υπόβαθρο της έρευνας. Στην βιβλιογραφική ανασκόπηση στηρίχθηκε κυρίως τόσο η εξαγωγή των βασικών υποθέσεων της έρευνας όσο και ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου. Η σύγχρονη αντίληψη και οι εμπειρίες του παρελθόντος έχουν αποδείξει ότι ο τουρισμός κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις αποτελεί μοχλό ανάπτυξης για πολλές περιφέρειες των αναπτυσσόμενων κυρίως χωρών. Αυτό αποδίδεται στην ιδιαίτερη φύση του τουρισμού που έχει ως δραστηριότητα να αναπτύσσεται, κατά κύριο λόγο, σε περιφερειακό επίπεδο και στη δυναμική που διαθέτει να ενεργοποιεί την αναπτυξιακή διαδικασία (Λαγός, 1998). Ο τουρισμός, μια από τις βασικότερες βιομηχανίες του κόσμου σχετίζεται με πολλούς από τους κύριους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Αποτελεί μια οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα που κινείται σε τοπικό και διεθνές επίπεδο και για πολλές εθνικές οικονομίες είναι η πρωταρχική παραγωγική διαδικασία που λειτουργεί σαν βασική πηγή εισοδήματος (Βαρβαρέσος, 1997). Ιδιαίτερα ο τουρισμός αποτελεί παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης και προόδου, διότι συμβάλλει στην αύξηση του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος και στη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης στον τουριστικό τομέα αλλά και σε άλλους κλάδους της οικονομίας. Αυτή η παράλληλη ανάπτυξη και των υπολοίπων κλάδων δημιουργεί μια όλο και πιο σύνθετη υποδομή στην ύπαιθρο χώρα, μετατρέποντας συχνά, σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, χωριά και κωμοπόλεις σε αστικά κέντρα (Τσάρτας, 1991). Επίσης, η ίδια συμβάλλει στη βελτίωση του ισοζυγίου πληρωμών, αναπτύσσει την επιχειρηματικότητα και τέλος ενισχύει οικονομικά την περιφέρεια (Dritsakis 1995, Ηγουμενάκης 1997). Αποτελέσματα της μελέτης του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (WTO) (1980) δείχνουν ότι, οι επιπτώσεις του τουρισμού στο 16

17 σύνολο μιας εθνικής ή περιφερειακής οικονομίας, εκτιμώνται από το βαθμό συμμετοχής της συγκεκριμένης δραστηριότητας στους οικονομικούς της στόχους, δηλαδή τη συμβολή της στην οικονομική ανάπτυξη, τη σταθερότητα των τιμών, την ισορροπία του εμπορικού ισοζυγίου, τη δίκαιη και ισόρροπη κατανομή του εθνικού εισοδήματος και την πλήρη απασχόληση (Βαρβαρέσος, 1997). Σύμφωνα με τον Λαγό (1998), ο τουρισμός ως παράγοντας περιφερειακής ανάπτυξης αξιολογείται θετικά μόνο κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις και αυτό διότι έχει «εν δυνάμει» την οικονομική δυνατότητα που μπορεί να συμβάλλει θετικά στο νέο «αναπτυξιακό γίγνεσθαι». Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται η στρατηγική της περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης να λάβει υπόψη της τις νέες εξελίξεις που συντελούνται στην παγκόσμια τουριστική αγορά, τις τοπικές ιδιαιτερότητες και την αειφορικότητα των τουριστικών πόρων, τα οποία αποτελούν βασικά στοιχεία που συγκροτούν τη νέα ενδογενή μορφή τουριστικής ανάπτυξης. Επομένως, η τουριστική ανάπτυξη θεωρείται και πρέπει να προσεγγίζεται ως μια δυναμική διαδικασία που πραγματοποιείται σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο διαχρονικά περιβάλλον. Πρόκειται για ένα περιβάλλον που συγκροτείται και διαμορφώνεται από ένα μίγμα και ένα συνδυασμό ορισμένων παραμέτρων, όπως πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών-πολιτιστικών και περιβαλλοντικών σε διάφορα γεωγραφικά ή χωρικά επίπεδα (Κομίλης, 2001). Λόγω της δυναμικής εξέλιξης του τουρισμού αναπτύχθηκαν πολλές μορφές τουρισμού, κάθε μια από τις οποίες εξυπηρετούσε συγκεκριμένες ανάγκες και σκοπούς. Σήμερα πλέον, παρατηρείται μια συνειδητή στροφή του ανθρώπου προς εναλλακτικές μορφές τουρισμού, μια εκ των οποίων είναι ο αγροτικός τουρισμός (Perrier-Cornet and Capt, 1995). Σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά του τρόπου ανάπτυξης και λειτουργίας, ο αγροτουρισμός εντάσσεται στη γενική κατηγορία του εναλλακτικού τουρισμού, η οποία συνδέεται με στρατηγικές ήπιας και βιώσιμης ανάπτυξης στον αγροτικό χώρο. Κεντρική ιδέα πάνω στην οποία αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε αυτή η μορφή τουρισμού είναι η αειφορία. Η έννοια της αειφορίας προσδιορίζει μια δραστηριότητα που λειτουργεί με 17

18 τέτοιο τρόπο, ώστε να εξασφαλίζει τη συνέχειά της στο μέλλον (Fennel 1999, Κομίλης 2001). Ο «αγροτουρισμός» και γενικότερα ο κάθε μορφής εναλλακτικός τουρισμός στην ύπαιθρο, όπως και η «αειφόρος» ανάπτυξη είναι έννοιες που συζητήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα τα τελευταία χρόνια, διότι προσπαθούν να δώσουν νέες προσεγγίσεις στο ζήτημα της «τοπικής» ή «εκ των κάτω» ανάπτυξης. Οι διάφορες μορφές εναλλακτικού τουρισμού στην ύπαιθρο, μεταξύ των οποίων ο αγροτουρισμός, προέκυψαν από μια διπλή αναγκαιότητα. Η πρώτη αφορά στην ανάγκη των κατοίκων των αστικών κέντρων να επανασυνδεθούν με τη φύση και τον αγροτικό πολιτισμό γενικότερα. Η δεύτερη αφορά στους αγρότες, οι οποίοι αναζητούν συμπληρωματικό εισόδημα προς το γεωργικό, δεδομένης της κρίσης και της αβεβαιότητας στο γεωργικό τομέα. Με οποιαδήποτε μορφή και αν εμφανίζεται, πρόκειται για τουρισμό «ενός τόπου» με την έννοια ότι αναδεικνύει τα τοπικά στοιχεία, ενώ η πρωτοβουλία και η διαχείρισή του ανήκει στις τοπικές κοινότητες (Ιακωβίδου, 1995). Ως εκ τούτου, ο αγροτουρισμός κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις μπορεί να αποτελέσει μια κατάλληλη στρατηγική για την τοπική ανάπτυξη και να συμβάλλει στην ενδογενή ολοκληρωμένη ανάπτυξη, που δένει αρμονικά με τις άλλες οικονομικές δραστηριότητες κάθε περιοχής και να αποτελέσει ουσιαστική αναπτυξιακή παράμετρο στα προγράμματα τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης (Λαγός, 1998). Έρευνα της Mme Nathale Pizez (1999) που αφορά στη συμβολή του αγροτουρισμού στην αγροτική ανάπτυξη σε έξι περιοχές του Massif Central (Γαλλία), αποδεικνύει ότι η εισαγωγή του αγροτουρισμού λειτούργησε ως μια «σπίθα» για την απόκτηση νέων γνώσεων και καινοτόμων δραστηριοτήτων. Χαρακτηριστικό της έρευνας είναι πως η ανάπτυξη του αγροτουρισμού είναι περιορισμένη σε σχέση με την πλειοψηφία των γεωργών, όμως η συμμετοχή της στην τοπική ανάπτυξη είναι εμφανής. Η έννοια του αγροτουρισμού και του αγροτικού τουρισμού συχνά χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, καθώς ο αγροτουρισμός είναι ένα μέρος του αγροτικού 18

19 τουρισμού, σχετικός με τουριστικές δραστηριότητες, οι οποίες αναπτύσσονται στο πλαίσιο των αγροτικών εκμεταλλεύσεων (Robert and Hall, 2001). Ο αγροτουρισμός και γενικότερα ο αγροτικός τουρισμός στοχεύουν στην επίτευξη αειφόρου ανάπτυξης στην περιοχή υποδοχής και αποτελούν τις πιο διαδεδομένες και συζητημένες στρατηγικές της Ε. Ε. για τη βιώσιμη αγροτική και τοπική ανάπτυξη. Ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί ευρύτερη έννοια και αναπτύσσεται σε αγροτικές περιοχές που δεν έχουν κορεστεί τουριστικά και προσπαθεί να συνδέσει την αγροτική με την τουριστική δραστηριότητα, με στόχο κάθε μία να ωφεληθεί από την άλλη και κυρίως να μην υποβαθμιστεί η γεωργία από τον τουρισμό (Σφακιανάκης, 2000). Η στρατηγική επιλογή ενίσχυσης του αγροτικού τουρισμού συνδέεται άμεσα με τα οφέλη και τις αναπτυξιακές δυνατότητες που προκαλεί και την ικανότητα του να προσφέρει εναλλακτική λύση στα μεγάλα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι αγροτικές και κυρίως οι ορεινές και μειονεκτικές περιοχές μιας χώρας (Ιακωβίδου, 1991). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον ορισμό του αγροτικού τουρισμού ως βασικό αναπτυξιακό εργαλείο, που αποδίδει μεγάλη σημασία στην διατήρηση και ανάδειξη της ιδιαίτερης ταυτότητας ενός τόπου. Ωστόσο αυτή η ταυτότητα αποτελεί κεντρικό χαρακτηριστικό σε αυτή τη μορφή τουριστικής ανάπτυξης και σε πολλές περιπτώσεις το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μιας περιοχής είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που στηρίζονται στη διατήρηση και ανάδειξη των τοπικών ιδιαιτεροτήτων της (Ray, 1998, Ray, 2002) Είναι φανερό ότι ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί για τον επισκέπτη μια κοινωνική διαδικασία, μια μορφή ταξιδιού με σεβασμό προς το φυσικό περιβάλλον και την πολιτισμική παράδοση και κληρονομιά, βασιζόμενη στη γνωριμία του με την τοπική κουλτούρα, ιστορία και καθημερινότητα. Οι Requena και Aviles (1993) αναφέρουν ότι στον αγροτικό τουρισμό το κυρίαρχο στοιχείο, που συνθέτει το προσφερόμενο προϊόν, είναι ο αγροτικός πολιτισμός, τα ήθη και τα έθιμα, οι δραστηριότητες ενός τόπου καθώς και το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον (Παρταλίδου, 2005). 19

20 Σύμφωνα με τον Τσάρτα (1991), οι τουρίστες αναζητούν στον αγροτικό τουρισμό όλα τα χαρακτηριστικά που λείπουν από την πόλη, αλλά και από τον οργανωμένο τουρισμό. Αναζητούν την επαφή με τη φύση, ησυχία, χώρο για να παίζουν τα παιδιά και επαφή με τους ανθρώπους της υπαίθρου, οι οποίοι ζούνε σε μεγαλύτερη αρμονία και ισορροπία με το περιβάλλον τους. Επομένως, ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί μια συνολική εμπειρία, κατά την οποία ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με τον τρόπο ζωής των κατοίκων της περιοχής που επισκέπτεται και συνδυάζει την αναψυχή με την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση για κοινωνικά, ιστορικά, περιβαλλοντικά και άλλα θέματα της εκάστοτε περιοχής. Η Ιακωβίδου (1998) τονίζει, ότι αυτό που πρέπει να χαρακτηρίζει τον αγροτικό τουρισμό είναι η φροντίδα, να δοθεί στον επισκέπτη η ευκαιρία για μια προσωποποιημένη επαφή για την ένταξη στο φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον της κοινωνικής υποδοχής, καθώς και για τη συμμετοχή στις δραστηριότητες, του τρόπου ζωής και τα έθιμα των κατοίκων της περιοχής. Με άλλα λόγια προσδίδει στον αγροτικό τουρισμό διαστάσεις συμμετοχικού και βιωματικού τουρισμού. Συμφωνεί και η Nylsnder (2001), η οποία τονίζει ότι ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί τον τουρισμό που βασίζεται στους φυσικούς πόρους και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υπαίθρου, στη φύση, στα τοπία και πολιτισμό και σε μικρότερου μεγέθους επιχειρήσεις (Παρταλίδου, 2005). Ο αγροτικός τουρισμός, ως μοχλός τοπικής ανάπτυξης, μπορεί να επιφέρει θετικές επιπτώσεις. Μια από αυτές είναι η διαφοροποίηση της παραγωγικής βάσης στις τοπικές αγροτικές οικονομίες. Δημιουργείται απασχόληση, η οποία δεν προέρχεται αποκλειστικά από τον πρωτογενή τομέα της οικονομίας (Gidarakou and kazakopoulos, 2003). Με τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης στον αγροτικό τουρισμό δημιουργείται ένα συμπληρωματικό εισόδημα για τον αγροτικό πληθυσμό. Έτσι, παρουσιάζεται συγκρότηση του αγροτικού πληθυσμού στην περιφέρεια, βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και εργασίας των αγροτών, προώθηση των τοπικών παραδοσιακών 20

21 προϊόντων και γενικότερα βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του τοπικού πληθυσμού και αναβάθμιση του οικονομικού επιπέδου των αγροτικών περιοχών. Η αύξηση αυτή του εισοδήματος και γενικότερα η ευημερία του αγροτικού πληθυσμού, θα μπορούσε κανείς να πει ότι δημιουργούν μια κοινωνική και πολιτιστική αναβάθμιση των τοπικών κοινωνιών. Η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού δημιουργεί και άλλα οφέλη που αφορούν το φυσικό και πολιτιστικό πλούτο ορισμένων περιοχών, αναδεικνύοντας και αξιοποιώντας την αρχιτεκτονική και πολιτιστική κληρονομιά. Επιπλέον, η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού συνδέεται άμεσα και με την αύξηση της ζήτησης των παραγόμενων προϊόντων κάθε τοπικής οικονομίας. Βέβαια, η αύξηση αυτή μπορεί να προέλθει από την άμεση κατανάλωση τοπικά παραγόμενων προϊόντων από τους τουρίστες. Έτσι, ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί το συνδετικό κρίκο του πρωτογενή και δευτερογενή τομέα με τον τριτογενή. Αποτελεί, δηλαδή, το συνδετικό κρίκο μεταξύ της παραγωγής γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων και της μεταποίησης, µε την παροχή υπηρεσιών. Κατ αυτόν τον τρόπο, ο αγροτικός τουρισμός δημιουργεί, στηρίζει και τονώνει την τοπική οικονομία, στηρίζοντας τις υπάρχουσες επιχειρήσεις ή δίνοντας την ευκαιρία για τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων. Συνοπτικά, ο αγροτικός τουρισμός λειτουργεί ως μια προσπάθεια αναδιάρθρωσης των αγροτικών περιοχών, προωθώντας την πολυτομειακή ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα της τοπικής οικονομίας. Σύμφωνα με έρευνα η οποία διεξήχθη στην Αμερική από τους Wilson et al. (2001), οι παράγοντες που συμβάλλουν στην επιτυχία μιας περιοχής ως προς την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού είναι οι εξής: 1. Δημιουργία ολοκληρωμένου τουριστικού πακέτου 2. Καλή τοπική ηγεσία 3. Υποστήριξη και συμμετοχή των τοπικών αρχών διοίκησης 4. Επαρκή χρηματοδότηση για την τουριστική ανάπτυξη 5. Στρατηγικός σχεδιασμός 6. Συνεργασία και συντονισμός μεταξύ επιχειρήσεων και τοπικής ηγεσίας 21

22 7. Συνεργασία και συντονισμός μεταξύ των επιχειρήσεων 8. Καλά γραφεία επισκεπτών και συνεδρίων 9. Πληροφόρηση και τεχνική βοήθεια για την ανάπτυξη και προώθηση του τουρισμού 10. Ευρεία υποστήριξη της τοπικής κοινωνίας Βέβαια, υπάρχουν περιπτώσεις σύμφωνα με τους Hall et All (2005), που η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού βασίστηκε στην εσφαλμένη πεποίθηση ότι είναι εύκολο να δημιουργηθούν πολλαπλές ωφέλειες για την αντιμετώπιση επαγγελματικών προβλημάτων, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αρνητικές επιπτώσεις τόσο στον τόπο που αναπτύχθηκε, όσο και στην ευρύτατη περιοχή (Ιακωβίδου κ.α., 2009). Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς (Ιακωβίδου κ.α., 2009, Sharpley (2002), Gousiou et al., 2001, Kneaffsey, 2001, Barke 2004, Meert et al., 2005), ο αγροτικός τουρισμός δεν αντιπροσωπεύει πάντα την πιο κατάλληλη οδό για αγροτική ανάπτυξη, καθώς το κόστος και οι δυσκολίες που υπάρχουν για τη βιώσιμη ανάπτυξη του περιορίζουν τα πιθανά οφέλη και επηρεάζουν το ίδιο το «αγροτικό όνειρο». Η σημασία του αγροτικού τουρισμού, ως μέσο επίτευξης των στόχων τοπικής ανάπτυξης, έγκειται στη δυνατότητα που παρέχει για την άμεση κινητοποίηση όλων των παραγωγικών, πολιτιστικών και αναπτυξιακών δυνάμεων ενός τόπου ή μίας περιφέρειας, συμβάλλοντας έτσι στη βιώσιμη περιβαλλοντική, πολιτιστική και κοινωνικό-οικονομική ανάπτυξη του αγροτικού χώρου. Η περιβαλλοντική διάσταση του αγροτικού τουρισμού συνδέεται με την προστασία και ανάδειξη των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος. Οι αγροτουριστικές εμπειρίες πρέπει να συνδέονται με το περιβάλλον, το τοπίο, την άγρια πανίδα και χλωρίδα (Eagles et al., 2002). Επιπλέον, ο Κομίλης (2001) προσθέτει ότι υπάρχουν όρια στην εκμετάλλευση του περιβάλλοντος και απαιτείται να ληφθούν υπόψη για την ορθή διαχείριση της περιοχής. Όσον αφορά στην πολιτιστική συνιστώσα, σημαντική είναι η εναρμόνιση των αγροτουριστικών δραστηριοτήτων με τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, τις συνήθειες και τα δρώμενα στους τόπους υποδοχής. Κάθε περιοχή στην οποία αναπτύσσεται ο 22

23 αγροτικός τουρισμός, έχει μια ιδιαίτερη και χαρακτηριστική φυσιογνωμία στην οποία έχουν συμβάλει οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Σ αυτήν την περίπτωση, ο αγροτικός τουρισμός λειτουργεί ως μέσο επαφής, γνώσης και απόλαυσης του πολιτισμού κάθε προορισμού τον οποίο ο επισκέπτης οφείλει να τον σέβεται και να τον αναδεικνύει. Η κοινωνικo-οικονομική συνιστώσα, κυρίως η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την επίτευξη ανάπτυξης αγροτικού τουρισμού. Πολλοί συγγραφείς (Ανθοπούλου κ.α., 2000, Van der ploeg et. al., 2002, Sharpley, 2002, Wearing and Macdonald, 2002, Murphy, 2003, UNWTO, 2004, Blackstock, 2005, Li, 2006, Kizos and Iosifidis, 2007, Ιακωβίδου, 2009) επικεντρώθηκαν σε αυτή την πλευρά του θέματος. Η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας σε όλα τα στάδια μιας πρωτοβουλίας ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού δίνει μια καλύτερη ευκαιρία στους συμμετέχοντες να επηρεάζουν την ανάπτυξη της κοινότητας και να προσδίδουν σε αυτή τα μέγιστα οφέλη, ενώ παράλληλα είναι ένα κρίσιμο σημείο για την αειφόρο ανάπτυξη του τουρισμού. Συμφώνα με κάποιους συγγραφείς (Sharpley and Sharpley, 1997, Butler and Hall, 1998), η αειφόρος ανάπτυξη του τουρισμού δεν παραμένει ένας απλός στόχος, αλλά αντιθέτως αποτελεί μία ξεκάθαρη και ιδιαίτερα πρακτική προσέγγιση. Οι Wilson et al (2001), σε έρευνα τους απέδειξαν ότι για την αγροτική ανάπτυξη των κοινοτήτων και των επιχειρήσεων «ευθύνονται» συνοπτικά, μεταξύ άλλων, ένα πλήρες τουριστικό πακέτο και η ευρεία υποστήριξη της κοινότητας για τον αγροτικό τουρισμό. Βέβαια, η απόδειξη τους αυτή βασίστηκε στις στρατηγικές που εφαρμόστηκαν, όπως είναι η εκπαίδευση των τουριστών, για τη σημασία του αγροτικού τουρισμού. Έρευνα των Andereck et al (2005) ανακάλυψε ότι όσο περισσότεροι ντόπιοι κατέχουν γνώσεις για τον αγροτικό τουρισμό και έχουν μια έντονη επικοινωνία με τους τουρίστες, τόσο πιο θετικές είναι οι επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού. 23

24 Η διαφορά που υπάρχει στις αντιλήψεις της τοπικής κοινωνίας για την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού εξετάστηκε στην έρευνα των Chun-Chu and Liu (2005), στις περιοχές Baire Chen και Danei Shung της Taiwan. Αυτή η διαφορά μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις ανάμεσα στις ομάδες συμμετεχόντων. Διαμάχη, η οποία βασίζεται στα διαφορετικά συμφέροντα που έχει η κάθε ομάδα και στην διαφορετική αντίληψη του κόστους και των ωφελειών αυτής της ανάπτυξης. Ιδιαίτερα, οι περιοχές που έχουν στραφεί στον αγροτικό τουρισμό παρουσιάζουν θετικές συνέπειες, όπως η αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων της απασχόλησης, του βιοτικού επιπέδου, καθώς και ο περιορισμός των εισαγωγών προϊόντων του πρωτογενή τομέα (Chun-Chu and Liu, 2005). Σύμφωνα με τον Butler (1980) αποδεικνύεται ότι, καθώς ο αριθμός των τουριστών σε μια περιοχή αυξάνεται, οι κάτοικοί αρχικά αντιδρούν θετικά όσον αφορά στις αντιλήψεις τους για την τουριστική ανάπτυξη. Αυτό συμβαίνει λόγω της αρχικής προσδοκίας ωφελειών από τον τουρισμό. Παρόμοια είναι και η άποψη του Allen (1993), ο οποίος υποστηρίζει ότι όσο πιο μικρή είναι η ανάπτυξη του τουρισμού, τόσο πιο θετική αντιμετώπιση υπάρχει από τους κατοίκους της περιοχής. Σύμφωνα με έρευνα των Gursoy et al. (2002), το ποσοστό της τοπικής κοινωνίας μπορεί να γίνει πιο θετικό απέναντι στην ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού, εάν λάβουν τον τουρισμό σαν ένα παράγοντα που αναδεικνύει δημιουργικές δραστηριότητες. Από την άλλη πλευρά, η αντίδρασή τους μπορεί να γίνει αρνητική, εάν πιστεύουν ότι ο τουρισμός μπορεί να οδηγήσει την τοπική κοινωνία έξω από παραδοσιακές αναζητήσεις. Το πόρισμα της ανάλυσης του Butler (1980) παρουσιάζει και την αντίθετη άποψη, δηλαδή ότι καθώς ο τουρισμός αυξάνεται, η αλληλεπίδραση ανάμεσα στους τουρίστες και τους κατοίκους αυξάνεται και τόσο πιο αρνητικές είναι οι αντιλήψεις των κατοίκων απέναντι στην ανάπτυξη του τουρισμού. Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει η έρευνα των Byrd et al (2009) σχετικά με την αντίληψη των εμπλεκόμενων φορέων ως προς τις επιδράσεις από την ανάπτυξη του τουρισμού, η οποία φαίνεται να διαφέρει σημαντικά. Ειδικά ως προς το εάν η 24

25 ανάπτυξη του τουρισμού βελτιώνει την τοπική οικονομία, παρατηρείται ότι οι κάτοικοι της περιοχής έχουν σημαντικά πιο αρνητική θέση από ό,τι οι υπόλοιποι εμπλεκόμενοι (Ιακωβίδου κ.α., 2009). Ο Λαζαρίδης (2011) σε έρευνά του, αναφέρει ότι στα πλαίσια υποστήριξης του αγροτικού τουρισμού από την πλευρά της τοπικής κοινότητας οι επιχειρηματίες υποστηρίζουν πως οι κάτοικοι δεν «πιστεύουν» στον αγροτικό τουρισμό και δεν τον υποστηρίζουν όπως πρέπει. Οι κάτοικοι των τοπικών κοινωνιών δεν αντιλαμβάνονται σε σημαντικό βαθμό τον αγροτικό τουρισμό ως παράγοντα αλλαγών, με αποτέλεσμα η αύξηση του κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου να επιφέρει αρνητικές επιδράσεις. Επίσης, η σχέση ανάμεσα στο επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης και στην τοπική κοινωνία και ειδικότερα στις αντιλήψεις των κατοίκων, έχει μελετηθεί από τους Dietrich και Garcia-Buades (2008). Στην έρευνά τους βρέθηκε να υπάρχει μια δυναμική σχέση ανάμεσα στον τρόπο που η τοπική κοινωνία λαμβάνει τις επιδράσεις της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού και το αντίστοιχο στάδιο της τοπικής ανάπτυξης, σύμφωνα βέβαια και με τον τρόπο ζωής της τουριστικής περιοχής (Butler,1980). Από τα παραπάνω διαπιστώνεται πως η στήριξη, η φιλοξενία της τοπικής κοινωνίας και οι συμπεριφορές των ντόπιων είναι σημαντικά στοιχεία για την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού, διότι τη στάση της τοπικής κοινωνίας οι τουρίστες την αναγνωρίζουν και την εκτιμούν. Καθοριστικοί παράγοντες στην ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού είναι η ορθολογική ένταξη και η συμμετοχή τοπικού πληθυσμού στο σχεδιασμό. Οι ντόπιοι οφείλουν να ενημερώνονται για σχετικά ζητήματα και να συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων. Βέβαια απαραίτητο για όλα τα παραπάνω είναι η εκπαίδευση της τοπικής κοινωνίας (Prosser 1994). Συμπερασματικά, βασικό συστατικό της επιτυχίας της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού σε μια περιφερειακή περιοχή είναι η συμβολή όλων των εμπλεκομένων στην εν λόγω δραστηριότητα, κατά τη λήψη αποφάσεων για την αναπτυξιακή διαδικασία αλλά κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής του αγροτουριστικού προϊόντος, με 25

26 στόχο την παράταση του σταδίου της ανάπτυξης. Ωστόσο, ο πολυδιάστατος χαρακτήρας τόσο του αγροτικού χώρου όσο και του αγροτουριστικού προϊόντος επιβάλλουν μια στρατηγική και ένα ευέλικτο θεσμικό πλαίσιο που θα προσαρμόζεται, ως ιδιαιτερότητες στο δυναμικό και στις προσδοκίες για ανάπτυξη της κάθε περιοχής. (Ανθοπούλου κ.α., 2000). 26

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Για τη διερεύνηση των στόχων της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν τόσο ποιοτικές όσο και ποσοτικές τεχνικές, καθώς, σύμφωνα με τον Χρήστου (1999), η χρήση περισσοτέρων της μίας μεθόδου για την συγκέντρωση των στοιχείων διασφαλίζει σε μεγαλύτερο βαθμό την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. 3.1 Ποιοτική έρευνα Σημαντικό κομμάτι, στον ερευνητικό σχεδιασμό, αποτέλεσε η ποιοτική έρευνα, η οποία προηγήθηκε της ποσοτικής. Στην ποιοτική έρευνα πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις, σε βάθος, στην τοπική κοινωνία του Νεστορίου, στους επιχειρηματίες των αγροτουριστικών καταλυμάτων και σε πληροφορητές κλειδιά του χωριού. Στις συνεντεύξεις αυτές συγκεντρώθηκαν πληροφορίες σχετικά με τις αντιλήψεις της τοπικής κοινωνίας για την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού και τη συμβολή του στην τοπική ανάπτυξη. Τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της ποιοτικής έρευνας συνέβαλλαν στην διαμόρφωση του ερωτηματολογίου (Παράρτημα 1). Βέβαια στόχος της ποιοτικής έρευνας αποτέλεσε η σύνταξη του ερωτηματολογίου, καθώς και οι βασικές κατευθύνσεις στις οποίες έπρεπε να στηριχθούν οι υποθέσεις της έρευνας. Επιπλέον η ποσοτική έρευνα φάνηκε χρήσιμη στον προσδιορισμό του τόπου και χρόνου που θα έπρεπε να παρθούν οι συνεντεύξεις με τη βοήθεια των ερωτηματολογίων, καθώς έγινε σχετική ενημέρωση για τα ωράρια που είναι πιο εύκολα να συναντήσω τους ντόπιους σε καφετέριες, εστιατόρια, καφενεία κ.α.. 27

28 3.2. Ποσοτική έρευνα Η ποσοτική έρευνα είναι η συστηματική συλλογή πληροφοριών από ερωτώμενους με σκοπό την κατανόηση ή την πρόβλεψη της συμπεριφοράς τμήματος του πληθυσμού που ενδιαφέρει. Με την ποσοτική έρευνα, μετριέται ο αριθμός των ατόμων που συμπεριφέρονται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, δηλαδή η ποσοτική έρευνα αποτελεί μία μέθοδο ποσοτικοποίησης των δεδομένων (Σταθακόπουλος, 2005). Σε μία κοινωνική έρευνα ο ερευνητής καλείται να αντιμετωπίσει δυο περιστάσεις: α) είτε να ασχοληθεί με ολόκληρο τον πληθυσμό (ολική έρευνα απογραφή) και β) είτε με ένα τμήμα του πληθυσμού (μερική έρευνα), προκειμένου να αντλήσει πληροφορίες, που αναφέρονται στα χαρακτηριστικά των μονάδων ενός πληθυσμού. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις λόγοι οικονομίας, χρόνου, χρήματος και η έλλειψη του κατάλληλου προσωπικού επιβάλλουν στην προσφυγή σε τμήμα του πληθυσμού, δηλαδή δείγμα. Η τεχνική καθορισμού και επιλογής του απαιτούμενου μεγέθους του δείγματος ονομάζεται δειγματοληψία. Τα βασικότερα στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν ένα δείγμα είναι δύο: α) το μέγεθος του και β) ο τρόπος με τον οποίο επιλέγεται από το πληθυσμό που θα προκύψει (Δαουτόπουλος, 2005:84). Ο Δαουτόπουλος (2005) αναφέρει επίσης, ότι η ποσοτική έρευνα πραγματοποιείται μέσω συνεντεύξεων. Οι κυριότερες μορφές αυτών είναι οι ακόλουθες: - Οι προσωπικές συνεντεύξεις (personal interviews) που γίνονται με τη χρησιμοποίηση ειδικά εκπαιδευμένων ατόμων (απογραφέων ή συνεντευκτών), για την πραγματοποίηση της προσωπικής συνέντευξης με τα άτομα-μέλη του δείγματος. - Οι ταχυδρομικές συνεντεύξεις (mail interviews) κατά τις οποίες συμπληρώνεται το ερωτηματολόγιο από τα ίδια τα άτομα-μέλη του δείγματος, στα οποία στέλνεται ταχυδρομικά για συμπλήρωση και επιστροφή. - Οι τηλεφωνικές συνεντεύξεις (phone interviews) που γίνονται με την αντικατάσταση της συνέντευξης από προσωπική σε τηλεφωνική, οπότε ο απογραφέας 28

29 μέσω τηλεφώνου επικοινωνεί με τα άτομα-μέλη του δείγματος, για την υποβολή των ερωτήσεων και λήψη των απαντήσεών τους. Το πρόβλημα της επιλογής μιας από τις τρεις μορφές συνέντευξης είναι ένα σύνθετο πρόβλημα, η αντιμετώπιση του οποίου θα πρέπει να βασιστεί σε μια σειρά κριτηρίων, όπως: κόστος, απαιτούμενος χρόνος ολοκλήρωσης της έρευνας, ποσοστά ανταπόκρισης του πληθυσμού και μεροληπτικές επιδράσεις, πολυπλοκότητα του ερωτηματολογίου και ύπαρξη ευαίσθητων ερωτήσεων σε αυτό, τα οποία θα πρέπει να συνεκτιμηθούν από τον ερευνητή για να φτάσει στην καλύτερη δυνατή απόφαση. Η συγκεκριμένη ποσοτική έρευνα αφορούσε στη συγκέντρωση των δεδομένων από την τοπική κοινωνία του χωριού Νεστορίου, όπως καταγράφηκαν στο στάδιο αυτό, με τη βοήθεια ερωτηματολογίων και προσωπικών συνεντεύξεων. Άλλωστε η χρήση ερωτηματολογίου στις έρευνες τουρισμού είναι η πλέον συνηθισμένη και δημοφιλής για τη συλλογή πρωτογενών στοιχείων από την τουριστική αγορά (Χρήστου, 1999) Αναγνώριση πληθυσμού και προσδιορισμός μεγέθους δείγματος Ως δειγματοληπτικές μονάδες της ποσοτικής έρευνας επιλέχθηκαν οι μόνιμοι κάτοικοι του Νεστορίου. Για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας, το ελάχιστο απαιτούμενο δείγμα ορίστηκε στα 145 άτομα. Συγκεκριμένα για τον υπολογισμό του μεγέθους του δείγματος επιλέχθηκε ο παρακάτω μαθηματικός τύπος και η απλή τυχαία δειγματοληψία (Gonic 1977, Hamburg, 1996): n Nx ( N 1) E = 2 + x 29

30 c 2 Όπου: x= Z( ) r(100 r) 100 E = ( N n) x n( N 1) Ν = Μέγεθος πληθυσμού < (δεν ισχύει για μεγαλύτερους πληθυσμούς) SD r = κλάσμα απαντήσεων (επιλέγουμε ορισμένες βασικές ερωτήσεις) ή r = % Εύρος Όριο εμπιστοσύνης (Confidence level) = Ζ(c/100) Σύμφωνα με τον Hamburg (1996), ο παραπάνω μαθηματικός τύπος υπολογισμού του δείγματος ισχύει μόνο για πληθυσμούς μικρότερους από άτομα. Σε αντίθετες περιπτώσεις απαιτούνται οι σχετικές τροποποιήσεις. Στην εν λόγω διατριβή ο μόνιμος πληθυσμός της περιοχής μελέτης εκτιμάται στα 750 άτομα (Ν=750) ενώ ως αποδεκτό σφάλμα λαμβάνεται το 7% (Ε=7%) και ως όριο εμπιστοσύνης γίνεται αποδεκτό ένα ποσοστό 95% (Ζ(c/100)=95%). Παράλληλα, χρησιμοποιείται ως κλάσμα απαντήσεων r (r=24%) ο λόγος της τυπικής απόκλισης των απαντήσεων προς το εύρος των πιθανών απαντήσεων, στις πλέον σημαντικές ερωτήσεις του ερωτηματολογίου, καθώς παρατηρήθηκε ότι οι απαντήσεις δεν ήταν αρκετά διαφοροποιημένες και επομένως υπήρχε σοβαρός λόγος να εξεταστεί το ενδεχόμενο περιορισμού του δείγματος με βάση το κλάσμα των απαντήσεων. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω δεδομένα εκτιμήθηκε ένα δείγμα της τάξης των 145 κατοίκων του Νεστορίου Σχεδιασμός ερωτηματολογίου Παράλληλα με τον καθορισμό του δείγματος έγινε και ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου για την εκπόνηση της δειγματοληπτικής έρευνας. Η σύνταξη του ερωτηματολογίου βασίστηκε στη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας και ακολούθησε 30

31 τις διεθνώς αποδεκτές διαδικασίες (Δαουτόπουλος 1994:124, Σιάρδος 1997:153, Χρήστου 1999:126) ενώ, έλαβε υπόψη τους σκοπούς και τις υποθέσεις της έρευνας, καθώς και βασικά συμπεράσματα από την ποιοτική έρευνα που προηγήθηκε. Στο εξώφυλλο του ερωτηματολογίου δίνονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες σχετικά με την έρευνα, μέσα από ένα μικρό εισαγωγικό κείμενο καθώς και τηλέφωνα επικοινωνίας του ερευνητή με σκοπό όπως επισημαίνει και ο Δαουτόπουλος (1994:117) την ενημέρωση των ερωτώμενων για τους πραγματικούς σκοπούς της έρευνας, τη δημιουργία πνεύματος συνεργασίας και αμοιβαίας εμπιστοσύνης περιορίζοντας παράλληλα μια πηγή δειγματοληπτικών σφαλμάτων (non- sampling errors) που προέρχονται από αρνήσεις συμμετοχής στη έρευνα ή απαντήσεις λανθασμένες. Το ερωτηματολόγιο (παράρτημα) συντάχθηκε ειδικά και αποκλειστικά για την έρευνα αυτή και περιλαμβάνει 56 ερωτήσεις, κλειστού τύπου. Συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν ερωτήσεις τύπου «Ναι» και «Όχι», ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής (multiple choice), κλίμακας Likert και κλίμακας σπουδαιότητας (importance scale) (Pizam 1994:99, Τερζάκης 1999:233, Χρήστου 1999:151). Οι ερωτήσεις είναι κατανεμημένες σε τρείς ενότητες: 1 η ενότητα: Δημογραφικά χαρακτηριστικά του κατοίκου 2 η ενότητα: Γενικά στοιχεία που αφορούν την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού στην περιοχή 3 η ενότητα: Γενικά στοιχεία που αφορούν τις αντιλήψεις των κατοίκων για την μελλοντική ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού στην περιοχή Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει 9 ερωτήσεις που αφορούν τα γενικά στοιχεία των κατοίκων του χωριού Νεστορίου. Οι απαντήσεις των ερωτήσεων αυτών δίνουν την δυνατότητα να διερευνηθεί το προφίλ του κάθε κατοίκου. Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει 34 ερωτήσεις (μέθοδο Likert) που αφορούν τις αντιλήψεις της τοπικής κοινωνίας για τις οικονομικές, κοινωνικό-πολιτιστικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις του αγροτικού τουρισμού στην περιοχή. Η τρίτη και τελευταία ενότητα περιλαμβάνει θέματα που αφορούν την αντίληψη των κατοίκων για τη μελλοντική ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού στο 31

32 Νεστόριο. Στην ενότητα αυτή συνοψίζονται 13 ερωτήσεις, από τις οποίες οι 10 είναι με τη μέθοδο Likert Πιλοτική έρευνα Πριν από την τελική διεξαγωγή της έρευνας, πραγματοποιήθηκε πιλοτική δοκιμή (pilot test) του ερωτηματολογίου, ένας προέλεγχος δηλαδή, όπως αναφέρει ο Σιάρδος (1997:186), προκειμένου να απαλειφθούν τυχόν σφάλματα στο σχεδιασμό του. Η δοκιμαστική συμπλήρωση του ερωτηματολογίου είχε σκοπό να καταγράψει τις δυσκολίες στην συμπλήρωση των ερωτήσεων, το βαθμό συνεργασίας των ερωτώμενων κατά τη διάρκεια της συνέντευξης και άλλες τυχόν παραλείψεις. Ο έλεγχος έγινε τελικά στο 20% του τελικού δείγματος, ποσοστό αποδεκτό σύμφωνα με αναφορές του Χρήστου (1999:154) και οι παρατηρήσεις που προέκυψαν οδήγησαν στην βελτίωση του ερωτηματολογίου και στην τελική διανομή του. Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίου πραγματοποιήθηκε από τον Οκτώβριο 2011 εώς τον Νοέμβριο 2011, με τη μέθοδο των προσωπικών συνεντεύξεων τεχνική η οποία θεωρείται ως η πλέον ολοκληρωμένη και περιεκτική μέθοδος επικοινωνίας με το κοινό (Pizam, 1994:100). Η παραπάνω μέθοδος χρησιμοποιήθηκε παρά τα μειονεκτήματα του μεγάλου κόστους και τις προσωπικής απασχόλησης για λόγους μεγαλύτερης αξιοπιστίας των αποτελεσμάτων. 3.3 Στατιστικές μέθοδοι ανάλυσης των στοιχείων της έρευνας Μετά την ολοκλήρωση των συνεντεύξεων και τη συγκέντρωση των ερωτηματολογίων έγινε έλεγχος όσον αφορά στην πληρότητα, τη συνέπεια και την αληθοφάνεια των απαντήσεων. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε η κωδικοποίηση και μεταφορά του ερωτηματολογίου σε ειδικά διαμορφωμένη κοινωνιολογική μήτρα του στατιστικού πακέτου γα τις κοινωνικές επιστήμες S.P.S.S. ver.19 for Windows (Statistical Package for Social Sciences) (έκδοση 19). 32

33 Κατά την περιγραφική ανάλυση των δεδομένων της ποσοτικής έρευνας παρουσιάστηκαν οι συχνότητες κατανομής των μεταβλητών και συγκεκριμένα υπολογίστηκαν οι συχνότητες (frequencies), τα ποσοστά (percents), τα έγκυρα ποσοστά (valid percents), τα αθροιστικά ποσοστά (cumulative percents) και ο σταθμικός μέσος όρος (sample mean). Ο σταθμικός μέσος όρος χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό του μέσου όρου των τιμών ενός δείγματος, όταν είναι γνωστές οι τιμές και οι συχνότητές τους. Ο τύπος για τον υπολογισμό του είναι ανάλογος με τον τύπο του μέσου όρου ταξινομημένων στοιχείων και είναι πολύ χρήσιμος για δείγματα με μεγάλο μέγεθος. Ο σταθμικός μέσος όρος συμπίπτει με το μέσο όρο, όταν είναι γνωστά όλα τα στοιχεία του δείγματος. Ο μέσος όρος, εξάλλου, αποτελεί εκτίμηση της μέσης τιμής μιας τυχαίας μεταβλητής. Είναι το σπουδαιότερο μέτρο θέσης, επειδή εκτός του ότι αποτελεί μια πολύ σαφή έννοια για τον πολύ κόσμο, αποτελεί και τη βάση της επαγωγικής στατιστικής. Ένα σοβαρό μειονέκτημά του είναι, ότι επηρεάζεται από τις ακραίες τιμές (Μάνος,1997:59-61). Για την στατιστική τμηματοποίηση των κατοίκων του Νεστορίου σε δεδομένες διακριτές ομάδες (συστάδες) ανάλογα με τις απόψεις του για την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού, επιλέχθηκε η μέθοδος της διβηματικής ανάλυσης σε συστάδες (two step cluster analysis), η οποία αποτελεί επέκταση της κλασικής ανάλυσης σε συστάδες και χρησιμοποιείται όταν κάποιες από τις μεταβλητές δεν είναι αριθμητικές (ισοδιαστημάτων ή αναλογικές) ή υπάρχει υποψία ότι οι σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών δεν είναι γραμμικές (Σιάρδος, 2002). Η τεχνική της διβηματικής ανάλυσης σε συστάδες είναι ένα διερευνητικό εργαλείο που αποσκοπεί να προσδιορίσει συστάδες ομοειδών παρατηρήσεων από ένα μεγάλο αριθμό από αυτές με βάση ομάδα κατηγορικών ή/και συνεχών μεταβλητών (χαρακτηριστικών). Με την υπόθεση ότι οι μεταβλητές είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους, παρέχεται η δυνατότητα χειρισμού κατηγορικών και συνεχών μεταβλητών, με τις πρώτες να ακολουθούν πολυωνυμική κατανομή και τις δεύτερες κανονική κατανομή (SPSS, 2003). 33

34 Η διβηματική ανάλυση σε συστάδες χρησιμοποιεί τις τυποποιημένες τιμές των συνεχών μεταβλητών, οι οποίες θα πρέπει προηγουμένως να τυποποιηθούν ή, σε περίπτωση που δεν τυποποιηθούν, να έχει αυτό δηλωθεί στο πρόγραμμα, προκειμένου να υποστούν τη διαδικασία της τυποποίησης. Είναι σκόπιμο να γίνεται προηγουμένως τυποποίηση των τιμών και εισαγωγή αυτών στο πρόγραμμα, έτσι ώστε να κερδηθεί σημαντικός χρόνος επεξεργασίας των δεδομένων, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μεγάλο αριθμό παρατηρήσεων και μεγάλο αριθμό συνεχών μεταβλητών (Ζαργκλή, 2009). Ως μέτρο ομοιότητας μεταξύ των συστάδων χρησιμοποιείται ο λογάριθμος της μέγιστης πιθανοφάνειας των αποστάσεων, όπου όλες οι μεταβλητές υποτίθεται ότι είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους και μάλιστα οι συνεχείς ότι κατανέμονται κανονικά, ενώ οι κατηγορικές ότι κατανέμονται πολυωνυμικά. Ως μέτρο ομοιότητας μπορεί να χρησιμοποιηθεί η ευκλείδεια απόσταση, αλλά μόνο όταν όλες οι μεταβλητές είναι συνεχείς (Ζαργκλή, 2009). Κατά την πρώτη φάση της ανάλυσης, η διαδικασία ξεκινά με την δημιουργία ενός «δέντρου» (ομάδας) χαρακτηριστικών των συστάδων (CF), του οποίου ο σχηματισμός ξεκινά με την ένταξη της πρώτης παρατήρησης στη «ρίζα» του δέντρου σε κάποιο «κόμβο» (σημείο σύγκλισης) ο οποίος αφορά σε όλες τις πληροφορίες ως προς τις μεταβλητές της πρώτης παρατήρησης. Κάθε διαδοχική παρατήρηση, με τη χρησιμοποίηση ως κριτηρίου ομοιότητας του μέτρου απόστασης, προστίθεται σε κάθε υπάρχοντα κόμβο ή σχηματίζει ένα νέο κόμβο με βάση την ομοιότητα με τους κόμβους που υπάρχουν. Ένας κόμβος με πολλές περιπτώσεις συνιστά μια σύνθεση των πληροφοριών ως προς τις μεταβλητές για τις συγκεκριμένες περιπτώσεις. Κατά τη δεύτερη φάση οι κόμβοι του δέντρου των χαρακτηριστικών των συστάδων ομαδοποιούνται με βάση τον αλγόριθμο της συσσωρευτικής ταξινομικής τεχνικής, κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο στην ιεραρχική ανάλυση σε συστάδες, όπου οι συστάδες σχηματίζονται με την ομαδοποίηση, διαδοχικά, των κόμβων σε όλο και μεγαλύτερες συστάδες, μέχρις ότου όλοι οι κόμβοι καταστούν μέλη μιας και μόνο συστάδας. Η συσσωρευτική ταξινομική τεχνική μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία εύρους λύσεων μεταξύ των οποίων θα εντοπιστεί η «άριστη» λύση με 34

35 βάση το κριτήριο πληροφόρησης κατά Bayes (BIC) του Schwartz ή με βάση το κριτήριο πληροφόρησης Akaike (AIC). Η συσσωρευτική ταξινομική τεχνική οδηγεί στη δημιουργία των συστάδων, όπου το δέντρο CF έχει ολοκληρωθεί, σε σημείο που να μη δέχεται πλέον οποιαδήποτε νέα παρατήρηση σε οποιονδήποτε από τους κόμβους του, ούτε και κάθε κόμβος να μπορεί να διαχωριστεί. Ωστόσο, εφόσον είναι επιθυμητό από τον ερευνητή, είναι δυνατός ο χειρισμός παρατηρήσεων με ακραίες τιμές, με την ενσωμάτωση κάποιων από αυτές -στο βαθμό που είναι αυτό δυνατό, σε κόμβους που θεωρούνται «φτωχοί», με την έννοια ότι έχουν λιγότερες από ένα προκαθορισμένο ποσοστό παρατηρήσεις ως προς το μέγιστο αριθμό σ αυτούς και την επαναδημιουργία του δέντρου CF, αλλιώς γίνεται απόρριψη κάποιων από τις ακραίες αυτές τιμές. Η επιλογή του άριστου αριθμού των συστάδων γίνεται αυτομάτως, με βάση το κριτήριο πληροφόρησης κατά Bayes (BIC) του Schwartz ή με βάση το κριτήριο πληροφόρησης Akaike (AIC). Το καθένα από αυτά τα κριτήρια υπολογίζεται για κάθε δυνητικό αριθμό συστάδων, μικρότερες τιμές δε αυτών δηλώνουν καλύτερα σχετικά μοντέλα-λύσεις του προγράμματος και, συνεπώς, ως άριστη λύση του αριθμού των συστάδων επιλέγεται εκείνη στην οποία αντιστοιχεί η μικρότερη τιμή του κριτηρίου BIC ή AIC. Όμως, επειδή η τιμή του οποιουδήποτε από τα παραπάνω κριτήρια συνεχίζει να μειώνεται με την αύξηση του αριθμού των συστάδων, η βελτίωση αυτή που επιτυγχάνεται είναι υπέρ του βαθμού πολυπλοκότητας των λύσεων με μεγάλο αριθμό συστάδων. Έτσι, καθένα από τα παραπάνω κριτήρια παρέχει συμπληρωματικές πληροφορίες που βοηθούν στην επιλογή του άριστου αριθμού των συστάδων, όπως, για παράδειγμα, αξιολογούνται οι μεταβολές σε δύο διαδοχικές τιμές του κριτηρίου BIC ή AIC, η σχέση (λόγος) της μεταβολής του BIC ή του AIC που αφορά στις μεταβολές σε σχέση με τα αντίστοιχα μεγέθη στη λύση των δύο συστάδων και η σχέση (αναλογία) των αποστάσεων που αφορούν στον τρέχοντα αριθμό των συστάδων ως προς τον προηγούμενο (Συγγιρίδου, 2011). 35