Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 1 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο κλασικός θεσμός του διεθνούς εθιμικού δικαίου Το κωδικοποιητικό έργο της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου Η δράση σε διπλωματική προστασία Αντικείμενο και μεθοδολογία της έρευνας-διάγραμμα ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΞΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΩΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ Ο εκσυγχρονισμός της παραδοσιακής προσέγγισης Από τη διακρατική σχέση στην τριγωνική σχέση κράτους ιθαγένειας-ατόμου-κράτους υποδοχής α. Η διπλωματική προστασία ως όχημα προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. 36 β. Ο αντίκτυπος στα μέσα επανόρθωσης γ. Η επιλογή της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου: τα άρθρα 1 και 2 του Σχεδίου για τη διπλωματική προστασία Το δικαίωμα του κράτους σε διαδικασία μετεξέλιξης α. Η αυτονομία της κρατικής δράσης σε διπλωματική προστασία και η ρήτρα Calvo β. Συνταγματική πρόβλεψη της υποχρέωσης του κράτους σε παροχή διπλωματικής προστασίας γ. Η δικαστική αναθεώρηση των αποφάσεων της εκτελεστικής εξουσίας για (μη) άσκηση διπλωματικής προστασίας πολιτών Περιορισμός της διακριτικής ευχέρειας του κράτους ως προς την καταβολή αποζημίωσης Η οπτική της ΕΣΔΑ

2 6. Προς αναγνώριση δικαιώματος σε διπλωματική προστασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση;. 89 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΟΙ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Ο εξανθρωπισμός του συνδέσμου της ιθαγένειας των φυσικών προσώπων α. Η σχετικοποίηση της αρχής Nottebohm β. O κανόνας της συνεχούς ιθαγένειας γ. Η προοδευτική προσέγγιση της πολυιθαγένειας δ. Διεύρυνση της διπλωματικής προστασίας rationae personae Ο εξανθρωπισμός του κανόνα της εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων βοηθημάτων140 α. Το ζήτημα της φύσης του κανόνα β. Η εφαρμογή του κανόνα στο Σχέδιο Άρθρων για τη διπλωματική προστασία γ. Μικτή αξίωση και «αλληλεξαρτώμενα δικαιώματα» δ. Η διεύρυνση των εξαιρέσεων στο Σχέδιο Άρθρων για τη διπλωματική προστασία 159 ε. Προς εξάντληση των διεθνών ενδίκων βοηθημάτων Λοιποί όροι του παραδεκτού: το δόγμα των καθαρών χεριών και η παραγραφή του δικαιώματος Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΩΝ Η ιθαγένεια του νομικού προσώπου α. Η εξαίρεση από το κριτήριο του κράτους σύστασης Οι περιπτώσεις άρσης του εταιρικού πέπλου Οι μέτοχοι στο Διεθνές Δικαστήριο του ΟΗΕ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η διπλωματική προστασία ως μηχανισμού ενεργοποίησης της διεθνούς ευθύνης: Οι σχέσεις ανταγωνισμού και η σύγκλιση σε ένα κατακερματισμένο νομικό σύστημα Ο θεσμός της διπλωματικής προστασίας υπό το φως του Σχεδίου Άρθρων για τη διεθνή ευθύνη του κράτους Η διεπαφή των δύο θεσμών Οι διαφοροποιήσεις στα δύο σχέδια άρθρων α. Ως προς τη «διαμαρτυρία» (protest)

3 β. Ως προς τη ζημία γ. Ως προς τις προϋποθέσεις επίκλησης της ευθύνης: η συνδυαστική ανάγνωση των άρθρων 42, 48 και 44 του Σχεδίου για τη διεθνή ευθύνη i. Η δυναμική ερμηνεία του άρθρου ii. Η κατασκευή της μετατροπής της έμμεσης ζημίας σε άμεση προσφυγή iii. Η κατασκευή της «απομάκρυνσης» του τρίτου κράτους από τη ζημία του ιδιώτη Η διπλωματική προστασία στη μετά-erga omnes και jus cogens εποχή Η διπλωματική προστασία και η επίκληση υποχρεώσεων erga omnes α. Η επίκληση erga omnes ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου β. Οι omnes ως παρεμβαίνοντες ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου Η Σχέση διπλωματικής προστασίας και κανόνων αναγκαστικού δικαίου (jus cogens) Η επιλογή του κράτους: Επίκληση ευθύνης μέσω διπλωματικής προστασίας ή μέσω του άρθρου α. Το ζήτημα του συντονισμού μεταξύ των δύο μηχανισμών Σχέσεις ανταγωνισμού : διπλωματική προστασία και leges speciales Η αρχή Lex specialis στο διεθνές δίκαιο α. Από τον Lex Specialis στα αυτάρκη καθεστώτα (self-contained regimes) β. Η προσέγγιση της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου γ. Διπλωματική προστασία και διεθνής ευθύνη: σχέση ειδικού προς γενικό ; Δικαιώματα του Ανθρώπου ως leges speciales και διπλωματική προστασία α. Οι επιλογές του αμέσως ζημιωθέντος κράτους i. Ως προς την άσκηση κλασικής διπλωματικής προστασίας ii. Καταφυγή σε μονομερή αντίμετρα β. Το εμμέσως θιγέν κράτος γ. Η «εξάντληση» των μηχανισμών του συμβατικού καθεστώτος και η καταφυγή στη διπλωματική προστασία Η αυτονομία του θεσμού της ατομικής προσφυγής H ρήτρα του άρθρου 16 του Σχεδίου για τη διπλωματική προστασία Σύμπτωση άσκησης διπλωματικής προστασίας από το κράτος και παράλληλης άσκησης ενδίκου βοηθήματος από τον ιδιώτη

4 6. Ο περιορισμένος ρόλος της διπλωματικής προστασίας στο δίκαιο των ξένων επενδύσεων Το Διαιτητικό Δικαστήριο ΗΠΑ-Ιράν (Iran-US Claims Tribunal) Η Επιτροπή Αποζημιώσεων ΟΗΕ (United Nations Compensations Committee-UNCC) ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η σύγκλιση του θεσμού της διπλωματικής προστασίας και του συστήματος προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων Η συμπλήρωση των κενών και των αδυναμιών του συστήματος προστασίας Δικαιωμάτων του Ανθρώπου α. Η εφαρμογή της αρχής της εξω-εδαφικότητας β. Περιορισμοί στην άσκηση ατομικής προσφυγής i. Το ζήτημα των προϋποθέσεων του παραδεκτού στο σύστημα της ΕΣΔΑ γ. Το μείζον θέμα της ετεροδικίας του κράτους δ. Μέσα επανόρθωσης i. Η δίκαιη ικανοποίηση στην ΕΣΔΑ Η αλληλεπίδραση των δύο θεσμών α. Στοιχεία διπλωματικής προστασίας στην ΕΣΔΑ i. Η διακρατική προσφυγή ως κεκαλυμμένη μορφή άσκησης διπλωματικής προστασίας ii. Παρέμβαση τρίτου κράτους-μέλους βάσει του άρθρου 36 ΕΣΔΑ: οιονεί διπλωματική προστασία iii. Η εμπλοκή του κράτους στη συμμόρφωση στις αποφάσεις του ΕΔΔΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Σχέδιο Άρθρων της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου για τη Διπλωματική Προστασία

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΔ: Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο ΑΣΔΑ: Αμερικανική Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΔΔΔ: Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης ΔΔΔΔ: Διαρκές Δικαστήριου Διεθνούς Δικαιοσύνης ΔΔΔΑ: Δι-Αμερικανικό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΔΕΕ/ΔΕΚ: Δικαστήριο της Ευρωπαικής Ένωσης (Δικαστήριο/ των Ευρωπαικών Κοινοτήτων) ΔΕΣ Διμερής Επενδυτική Συνθήκη ΔΟΕ: Διεθνής Οργάνωση Εργασίας ΔΣΑΠΔ: Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα ΕΔΔ: Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου ΕΔΔΑ: Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕΕ: Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΚ: Ευρωπαϊκή Κοινότητα ΕΣΔΑ: Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΣΒΔΣ: Σύμβαση της Βιέννης για το δίκαιο των Συνθηκών ΣΒΠΣ Σύμβαση Βιέννης για τις Προξενικές Σχέσεις ΣΕΕ Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση ΣΛΕΕ Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση BIT Bilateral Ivestment Treaty ICSID International Center for the Settlement of Investment Disputes ICJ International Court of Justice PCIJ Permanent Court of International Justice 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΥΠΟ ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ 1. Ο κλασικός θεσμός του διεθνούς εθιμικού δικαίου Η διπλωματική προστασία αποτελεί έναν από τους παλαιότερους θεσμούς στο διεθνές δημόσιο δίκαιο με την πρώτη εμπεριστατωμένη μονογραφία επί του θέματος να χρονολογείται από το Ιστορικά, εμφανίστηκε ως ένα από τα αρχαιότερα δικαιώματα των κρατών στις διεθνείς σχέσεις 2. Το κράτος αναλαμβάνει να προστατεύσει τον υπήκοο, του οποίου τα δικαιώματα έχουν παραβιαστεί στην αλλοδαπή ως αποτέλεσμα διεθνώς άδικης ενέργειας, εφόσον πληρούνται οι όροι της ιθαγένειας της απαίτησης και της εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων βοηθημάτων. Η άσκηση της διπλωματικής προστασίας αποτελεί «διεθνή διαδικασία» (procede international 3 ) και εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της διεθνούς ευθύνης. Με την άσκηση διπλωματικής προστασίας, το κράτος εισάγει την υπόθεση του πολίτη του από το εσωτερικό πεδίο στο διακρατικό επίπεδο, μετατρέποντάς τη σε διακρατική διαφορά. Ο θεσμός υπήρξε η βάση για πολλές διακρατικές απαιτήσεις και διαδικασίες, από τις Μικτές Επιτροπές Αξιώσεων μέχρι τις υποθέσεις στο Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης και το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης 4. 1 Πρόκειται για τη μελέτη του Ε.Μ.Borchard, The Diplomatic Protection of Citizens abroad or the Law of International Claims, The Banks Law Pubishing, New York, 1915,σελ.29. Κατά τον Borchard, «το κράτος έχει στο διεθνές δίκαιο έναντι των άλλων κρατών το δικαίωμα να προστατεύει τον υπήκοό του στην αλλοδαπή. Το διεθνές αυτό δικαίωμα γίνεται αποδεκτό σε οικουμενικό επίπεδο». 2 Για την εξέλιξη του θεσμού από τα ιδιωτικά αντίποινα μέχρι την έκδοση της σχετικής άδειας από τον ηγεμόνα στον ζημιωθέντα ιδιώτη-υπήκοό του υπό τη μορφή lettre de represaille, βλ. SEBASTIEN TOUZE, La protection des droits de nationaux a l etranger, Recherches sur la protection diplomatique, FMDH, Paris, Pedone, 2007, σελ.3επ; C.F.Amerasinghe, Diplomatic Protection, Oxford, 2008, Chapter 2 History and Development of Diplomatic Protection, σελ E.M.Borchard, Les principles de la protection diplomatique des nationaux a l etranger, Cours professe a l Academie de la Haye, Biblioteca Visseriana, Leyden, 1924, p.27. Βλ. και C.Joseph, Nationality and Diplomatic protection-the Commonwealth of nations, A.W. Sijthoff, Leyden, 1969, une procedure de mise en oeuvre de la responsabilite de l etat en cas de prejudice cause a la personne ou aux biens d un citoyen d un etat en violation du droit international παρατίθενται εις Touze,La protection des droits des nationaux a l etranger, Recherches sur la protection diplomatique, A.Pedone, 2007, 136. Αλλά και ο J-F.Flauss, Protection diplomatique et protection international des droits de l homme, RSDIE 1, 2003, σελ.2 4 Πρόκειται για τις υποθέσεις Mavrommatis Palestine Concessions Case (Greece v. United Kingdom) PCIJ 1924, Panevezys-Saldutiskis Railway Case (Estonia v. Lithuania), PCIJ 1937, Nottebohm case (Lichtenstein v. Germany), ICJ 1955, Interhandel case (1959), ICJ 1957, Barcelona Traction case (1970), ICJ 1964, Case concerning United States Diplomatic and Consular Staff in Tehran (USA v. Iran), ICJ 1980, Case concerning Elettronica Sicula SPA (ELSI) (USA v. Italy) ICJ 1989, Case concerning the Vienna Convention on Consular Relations (Paraguay v. USA), ICJ 1998, LaGrand Case (Germany v. USA) ICJ 2001, Case concerning Avena and other Mexican Nationals (Mexico v. USA), ICJ 2004, Oil Platforms case (Iran v. USA) ICJ 2003, Case concerning the Arrest Warrant 6

7 Το δίκαιο της διπλωματικής προστασίας αποτελεί κυρίως εθιμικό δίκαιο 5. Παρά, τη μακρόχρονη πρακτική των κρατών και την πλούσια νομολογία, ο θεσμός διέπεται από κανόνες συχνά ασαφείς και ελάχιστα ομοιόμορφους 6. Κομβικό σημείο στην ακαδημαϊκή διαμάχη αποτελεί η συζήτηση περί της νομικής φύσης του θεσμού και του συνδεόμενου θέματος της βάσης του κρατικού δικαιώματος σε διπλωματική προστασία. Σύμφωνα με τη μέχρι πρόσφατα κρατούσα και αμιγώς κρατοκεντρική προσέγγιση 7, το κράτος δεν ενεργεί για λογαριασμό και προς όφελος του πολίτη του, αλλά ασκεί ίδιο δικαίωμα στο πλαίσιο μιας διακρατικής διαφοράς με το υπαίτιο κράτος. Και αυτό γιατί ο θεσμός αποτελεί δημιούργημα μιας εποχής όπου τα δικαιώματα του κράτους και του πολίτη ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα και ο πολίτης θεωρείτο απλά αντικείμενο του διεθνούς δικαίου 8. Λόγω του κρατο-κεντρικού του χαρακτήρα και της πολιτικής του φύσης, ο μηχανισμός αποτέλεσε αντικείμενο έντονης κριτικής και συνδέθηκε κυρίως το 19 ο (Democratic Republic of Congo v. Belgium ) ICJ 2002, Αhmadou Sadio Diallo Case (Republic of Guinea v. Democratic Republic of Congo) (ICJ, 2010). Τέλος σχετική είναι και η υπόθεση Genocide Convention (Croatia v. Serbia, ICJ, Βλ. Dugard, First Report on Diplomatic Protection, UN Doc.A/CN.4/506/ 2000 παρ.21 «Ίσως αποτελεί το πεδίο του διεθνούς δικαίου με τη μεγαλύτερη ένδειξη εθιμικού δικαίου». 6 Η διαμάχη μεταξύ του διεθνούς ελάχιστου ορίου μεταχείρισης αλλοδαπών και της αρχής της εθνικής μεταχείρισης ή αρχής της ισότητας που πρέσβευαν οι χώρες αποδέκτες επενδυτικών κεφαλαίων της Λατινικής Αμερικής ταυτίστηκε με την ιστορική εξέλιξη του θεσμού της διπλωματικής προστασίας για πολλές δεκαετίες. Η διαμάχη αυτή έχει παύσει να υφίσταται, καθώς οι δύο αρχές έχουν αντικατασταθεί ή ενσωματωθεί από τους υψηλότερης προστασίας κανόνες του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που καλύπτουν ομοίως ημεδαπούς και αλλοδαπούς. Βλ. Francisco V. Garcia-Amador, State Responsibility: some new problems, Collected courses of the Hague Academy of International Law 094, Martinus Nijhoff Publishers, 1958, σελ Και αυτό γιατό η «διεθνοποίηση» των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών οδηγεί στην προστασία του ανθρώπου ανεξάρτητα από την ιθαγένειά του. Hélène Lambert «Τhe position of aliens in relation to the European Convention on Human Rights», Council of Europe Publishing, 2007, σελ. 7. Όπως έχει επισημάνει και η Higgins, «τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι δικαιώματα που τα έχει κανείς μόνο και μόνο επειδή είναι άνθρωπος». R.Higgins, International Law and how we use it: problems and process, Oxford University Press, 1994, σελ.55. Στο ίδιο πλαίσιο, και ο θεωρητικός προβληματισμός για το κατά πόσο το κράτος ενεργεί πράγματι στο πλαίσιο του καθεστώτος της διπλωματικής προστασίας, όταν ζητά το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο εξωτερικό φαίνεται ότι κατευνάζει, από την στιγμή που το Διεθνές Δικαστήριο στην υπόθεση Diallo έκρινε πανηγυρικά στην παρ.39 ότι «λόγω της ουσιαστικής ανάπτυξης του διεθνούς δικαίου τις τελευταίες δεκαετίες ως προς τα δικαιώματα που αναγνωρίζει στα άτομα, το πεδίο rationae materiae της διπλωματικής προστασίας, αρχικά περιορισμένο σε ισχυριζόμενες παραβιάσεις του ελάχιστου επιπέδου μεταχείρισης των αλλοδαπών έχει κατά συνέπεια διευρυνθεί, ώστε να περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, διεθνώς κατοχυρωμένα ανθρώπινα δικαιώματα». Για τη διαμάχη του Gaja με τον L.Condorelli, L evolution du champ d application de la protection diplomatique, in J.- F.Flauss (Dir.), La protection diplomatique-mutations contemporaines et pratiques nationals, Bruylant- Nemesis, Bruxelles, 2003,σελ.20 7 Βλ. την κλασική απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου Διαρκούς Δικαιοσύνης, The Mavrommatis Palestine Concessions (Ελλάδα κατά Ηνωμένου Βασιλείου) προκαταρκτικές ενστάσεις, , Series A, No.2, σελ.12 και την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου του ΟΗΕ, Barcelona Traction, Light and Power Co Ltd, , CIJ Rec.1970, παρ.78 8 Για τη θέση ότι το άτομο και γενικότερα ο ιδιωτικός παράγοντας είναι «αντικείμενο» της διεθνούς έννομης τάξης ή «άθυρμα» των διεθνών σχέσεων βλ. Weil, P, Le droit international en quete de son identite, Cours general de droit international public, RCADI, 1992, τ.237, σελ

8 αιώνα, με την προστασία υπηκόων ισχυρών ιμπεριαλιστικών κρατών που δραστηριοποιούνταν σε αδύναμα υπό ανάπτυξη κράτη με το πρόσχημα παρέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα των κρατών 9. Αυτή η κατάχρηση του θεσμού οδήγησε στην απόρριψη της διπλωματικής προστασίας από τις λατινοαμερικανκές κυρίως χώρες ως προϊόν ενός ευρω-κεντρικού διεθνούς δικαίου 10. Σήμερα, η διπλωματική προστασία καλείται να επιβιώσει σε μια τελείως διαφορετική πραγματικότητα 11. Τα άτομα αναδύονται σταδιακά στο διεθνές προσκήνιο και μετατρέπονται σε φορείς δικαιωμάτων στο διεθνές πεδίο ή κατά άλλους σε «συμμετόχους» (participants) 12, «αποδέκτες» 13 ή «χρήστες» 14 του διεθνούς δικαίου. Μάλιστα, το άτομο δεν είναι απλά δικαιούχος/τιτλούχος δικαιωμάτων των οποίων η προέλευση πηγάζει άμεσα από διεθνείς κανόνες, αλλά, καθώς σε ορισμένες περιπτώσεις του παρέχεται η δυνατότητα να προσφύγει ενώπιον διεθνών οργάνων για να αποκτήσει τον σεβασμό των δικαιωμάτων του, αποκτά την ιδιότητα του αμέσου υποκειμένου του διεθνούς δικαίου 15. Το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, βασισμένο κυρίως σε πολυμερείς συνθήκες, παρέχει απευθείας στα άτομα δικαιώματα πολλά από τα οποία, όπως το δικαίωμα στη σωματική ασφάλεια, τη δίκαιη δίκη, τη μη- διάκριση και την προστασία της περιουσίας 9 Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες προέβλεψαν σε διμερείς διακρατικές συμφωνίες ειδικές ρήτρες εξωεδαφικής προστασίας των υπηκόων τους (διομολογήσεις- capitulations). Βλ. Στέλιος Περράκης, Διαστάσεις της Διεθνούς Προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ι.Σιδέρης, 2013, σελ Βλ. Ατομική Γνώμη Δικαστή Padilla-Nervo στην υπόθεση Barcelona Traction Light and Power Company Limited (Belgium v.spain), 1970, σελ.246 «η ιστορία της ευθύνης των κρατών αναφορικά με τη μεταχείριση των αλλοδαπών συνιστά ακολουθία καταχρήσεων, παρανόμων εξεγέρσεων εντός της έννομης τάξης αδυνάμων κρατών, αδικαιολογήτων αξιώσεων, απειλών αλλά και στρατιωτικών επιθέσεων υπό την κάλυψη της άσκησης δικαιώματος προστασίας, καθώς και κυρώσεων που επιβάλλονταν με στόχο να εξαναγκασθούν οι κυβερνήσεις στις επανορθώσεις.» Χαρακτηριστική απάντηση στη διπλωματική προστασία αποτελεί η υιοθέτηση του δόγματος Calvo από τις χώρες της Λατινικής Αμερικής. 11 Ήδη από το 1966, ο Δ.Ευρυγένης έγραφε: «από τις πλέον εντυπωσιακές αλλαγές στο χώρο του σύγχρονου διεθνούς δικαίου είναι η ανάπτυξη της διεθνούς προστασίας των Δικαιωμάτων του ανθρώπου». Βλ.σχετική αναφορά εις Π.Νάσκου-Περράκη, «Μηχανισμοί προστασίας δικαιωμάτων του Ανθρώπου», Εκδ.Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2008,σελ R.Higgins, International Law and how we use it: problems and process, Oxford University Press, 1994, σελ R. Pisillo Mazzeschi, The marginal role of the individual in the ILC s articles on state responsibility (2004), 14 Italian Yb of Int Law 39-51: του ιδίου, Impact on the Law of Diplomatic protection, εις Menno T.Kamminga & Martin Scheinin, The impact of Human Rights Law on General International Law, Oxford University Press, 2009, σελ Βλ. Roucounas E., The users of International Law, εις M.Arsanjani et al. (eds), Looking to the future, Essays of Intenrational law in honour of W.Michael Reisman, Leiden, M.Nijhoff, 2010, Βλ.Χ.Ελ.Αποστολίδης, «Κεφάλαιο 5:Τα υπόλοιπα υποκείμενα του διεθνούς δικαίου», εις Κώστας.Θ.Χατζηκωνσταντίνου, Χαράλαμπος Ελ.Αποστολίδης, Μιλτιάδης Χ.Σαρηγιαννίδης, Θεμελιώδεις έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο, σελ

9 αλληλοκαλύπτονται από τα αντίστοιχα αιτήματα στο πλαίσιο της διπλωματικής προστασίας 16. Παράλληλα, από τη θεσμοποίηση του διεθνούς δικαιοδοτικού συστήματος 17, μέχρι τις μέρες μας, η διεθνής δικαιοσύνη έχει μεταμορφωθεί. Έτσι, η προσφυγή σε διεθνή δικαιοδοτικά όργανα δεν αποτελεί απλά μέθοδο επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κρατών. Αντιθέτως, έχει μετατραπεί σε ένα σύστημα ανοιχτό και σε άλλους διεθνείς συμμετέχοντες, είτε αυτοί αποτελούν κυρίαρχα κράτη είτε όχι. Στην αρχή του 21 ου αιώνα, διεθνείς οργανισμοί, φυσικά και νομικά πρόσωπα, καθώς και μη κρατικές οντότητες 18, έχουν αποκτήσει πρόσβαση σε ένα σημαντικό αριθμό διεθνών θεσμών δικαιοδοτικού διακανονισμού 19. Η πληθώρα των διμερών 20 και πολυμερών συνθηκών στο πλαίσιο των διεθνών επενδύσεων, όπως η Σύμβαση της Ουάσινγκτον ή Σύμβαση ICSID 21, η Βορειαμερικανική Συμφωνία Ελευθέρου Εμπορίου (NAFTA) 22, η Συνθήκη του Χάρτη Ενέργειας (ECT) 23, παρέχουν στον επενδυτή το δικαίωμα της άμεσης προσφυγής στα διεθνή διαιτητικά δικαστήρια, συχνά μάλιστα χωρίς υποχρέωση εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων. Ως εκ τούτου, οι διεθνείς μηχανισμοί επίλυσης των διαφορών στους οποίους το άτομο έχει άμεση πρόσβαση κατέστησαν όλο και πιο σπάνια τη διακρατική επίλυση των 16 James Crawford, The ILC s Articles on Diplomatic Protection, South Africa Yearbook of International Law, 19, 2006, σελ Ορόσημο της θεσμοποίησης του διεθνούς δικαιοδοτικού συστήματος αποτέλεσαν η Συνθήκη Jay του 1794 και οι Συνδιασκέψεις της Χάγης του 1899 και Παραδείγματος χάριν η πρόσφατη Διαιτησία Abyei μεταξύ της κυβέρνησης του Βορείου Σουδάν και της μη κρατικής οντότητας του Νοτίου Σουδάν, Permanent Court of Arbitration 19 βλ.. Κ. Ιωάννου Σ. Περράκης, «Εισαγωγή στη Διεθνή Δικαιοσύνη», τ. Α Γενική Θεωρία και θεσμικές εφαρμογές, εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα, 2004 και Cesare P.R. Romano, The Proliferation of International Judicial Bodies: The Pieces of the Puzzle, N.Y.U.J.Int l L.& Pol., Οι διμερείς επενδυτικές συνθήκες (ΔΕΣ) για την προώθηση και την αμοιβαία προστασία των επενδύσεων αποτελούν στη σύγχρονη εποχή το κυριότερο διεθνές νομικό εργαλείο με αποκλειστικό ρυθμιστικό αντικείμενο την προώθηση, τη μεταχείριση και την προστασία των άμεσων ξένων επενδύσεων. Ορίζονται ως διεθνείς συνθήκες, καθώς υπογράφονται μεταξύ δύο κυρίαρχων κρατών με σκοπό την παραγωγή εννόμων οικονομικών αποτελεσμάτων. Δικαιούχοι των πρώτων είναι οι ξένοι επενδυτές, ενώ των δεύτερων τα κράτη υποδοχής της επένδυσης. Βλ. Π.Γκλαβίνης, Διεθνές οικονομικό Δίκαιο, εκδ.σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2009, σελ Η Σύμβαση περί διακανονισμού διαφορών εξ επενδύσεων μεταξύ κρατών και υπηκόων ετέρων κρατών τέθηκε προς υπογραφή από τα μέλη της Παγκόσμιας Τράπεζας στην Ουάσινγκτον στις 18 Μαρτίου Η σύμβαση τέθηκε σε ισχύ στις 14 Οκτωβρίου Στην Ελλάδα έχει κυρωθεί με τον Αναγκαστικό Νόμο 608/ Η NAFTA υπογράφηκε και τέθηκε σε ισχύ το 1994 με στόχο τη δημιουργία ελεύθερης ζώνης συναλλαγών μεταξύ των ΗΠΑ, του Καναδά και του Μεξικού. 23 Νόμος 2476/1997 «Κύρωση της Τελικής Πράξης του Ευρωπαϊκού Χάρτη Ενέργειας, της Συνθήκης για το Χάρτη της Ενέργειας και του Πρωτοκόλλου του Χάρτη Ενέργειας για την ενεργειακή απόδοση και τα σχετικά περιβαλλοντικά προβλήματα». Ο Χάρτης αποτελεί τη σημαντικότερη πολυμερή κλαδική συνθήκη με ρυθμιστικό αντικείμενο τις επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας. 9

10 διαφορών. Η χρησιμότητα και επάρκεια της διπλωματικής προστασίας για την προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων τίθεται υπό αμφισβήτηση. Εύλογα, συνεπώς, διατυπώνεται η άποψη ότι ο θεσμός έχει αντικατασταθεί από άλλους πιο ευέλικτους και αποτελεσματικούς μηχανισμούς 24. Μάλιστα, υποστηρίζεται ότι η αυξανόμενη απεξάρτηση του διεθνούς δικαίου από τον μηχανισμό της διπλωματικής προστασίας για την προβολή αξιώσεων σε διεθνές επίπεδο αποτελεί ένδειξη ωρίμανσης και προόδου της διεθνούς έννομης τάξης, αφού οι νέοι διεθνείς μηχανισμοί προστασίας των ατόμων φαίνεται να μην εξαρτώνται σε τόσο μεγάλο βαθμό άμεσα από την κρατική βούληση 25. Πλέον, η διπλωματική προστασία καλείται να «δικαιολογήσει» τη θέση της ανταγωνιζόμενη νέους μηχανισμούς διεθνοποιημένης προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. 2. Το κωδικοποιητικό έργο της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου Σε αυτό το διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, η απόφαση της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου (ΕΔΔ) 26 να αναλάβει τη μελέτη και κωδικοποίηση του θεσμού χαιρετίστηκε ως μια ευκαιρία να άρει σχετικές αμφισβητήσεις για τη φύση του θεσμού και να προσδιορίσει το περιεχόμενο των κανόνων εφαρμογής της διπλωματικής προστασίας 27. Στην 48 η σύνοδό της, το η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου χαρακτήρισε το θέμα της «διπλωματικής προστασίας» κατάλληλο για κωδικοποίηση 24 Βλ. σχετικές αναφορές εις L.Condorelli, L evolution du champ d application de la protection diplomatique, in J.-F.Flauss (Dir.), La protection diplomatique-mutations contemporaines et pratiques nationals, Bruylant-Nemesis, Bruxelles, 2003,σελ Βλ. και Κ.Αντωνόπουλος/ Α.Κωνσταντινίδης, «Η προβολή αξιώσεων σε διεθνές επίπεδο- Διπλωματική Προστασία», εις Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος και Κωνσταντίνος Μαγκλιβέρας, Το δίκαιο της διεθνούς κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ Σύμφωνα με το άρθρο 13 παρ.1(α) του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε στις 11 Δεκεμβρίου 1946 Ψήφισμα (G.A. Res. 94 (I), ) για την Προοδευτική Ανάπτυξη του Διεθνούς Δικαίου και την Κωδικοποίησή του. Η υπό το Ψήφισμα συσταθείσα Επιτροπή των Δεκαεπτά πρότεινε την ίδρυση του ειδικού οργάνου που θα ονομαζόταν Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου. Η ΕΔΔ ιδρύθηκε με την απόφαση G.A. Res. 174 (II), της Γενικής Συνέλευσης. Βλ. Νίκος Ζάικος, Η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου των Ηνωμένων Εθνών - Συμβολή στη μελέτη της κωδικοποίησης και της προοδευτικής ανάπτυξης του διεθνούς δικαίου, Ινστιτούτο Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων, Σύγχρονες Μελέτες Διεθνούς Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων, Διεύθυνση: Κ.Κούφα, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2002, σελ Η πρώτη απόπειρα κωδικοποίησης της διπλωματικής προστασίας χρονολογείται το 1927 με την Έκθεση του Ινστιτούτου Διεθνούς Δικαίου για τη «Διεθνή Ευθύνη των Κρατών για βλάβες στο πρόσωπο ή στην περιουσία αλλοδαπών εντός του εδάφους τους» (27 (3) AnnIDI 330). Βλ. John Dugard, Diplomatic Protection, Max Planck Encyclopedia of Public International Law, 2009, 28 Yearbook 1996, vol.ii, p.97-98, A/51/10 para. 248 and annex II, addendum 1. 10

11 και προοδευτική ανάπτυξη 29 και τον ίδιο χρόνο η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε τη μελέτη του θέματος 30 καλώντας την Επιτροπή να προβεί στην εξέταση. Η Επιτροπή σύστησε Ομάδα Εργασίας και όρισε Ειδικό Εισηγητή τον Mohamed Bennouna, ο οποίος παρέμεινε στη θέση αυτή από το 1997 μέχρι το διορισμό του ως Δικαστή στο Διεθνές Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία το Εν συνεχεία, τα καθήκοντα του Ειδικού Εισηγητή ανέλαβε ο John Dugard 31. Το 2004, υπό την καθοδήγησή του η Επιτροπή υιοθέτησε σε πρώτη ανάγνωση κείμενο 19 άρθρων. Στη βάση παρατηρήσεων από τα κράτη, ο Ειδικός Εισηγητής συνέταξε την έβδομη και τελευταία έκθεσή του, η οποία οδήγησε το 2006 στο τελικό Σχέδιο 19 άρθρων, το οποίο και εγκρίθηκε με το Α/RES/62/67/ Ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης. Με το Ψήφισμα 68/113 στις 16 Δεκεμβρίου 2013, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών παρέπεμψε το ζήτημα στην 71 η σύνοδό της το 2016 χωρίς να αποκλείσει την πιθανότητα επεξεργασίας σχετικής συνθήκης στη βάση του Σχεδίου. Ένα από τα βασικά ζητήματα που εκλήθη να αντιμετωπίσει η Επιτροπή ήταν εάν ο παραδοσιακός θεσμός μπορούσε να αναμορφωθεί υπό το φως των εξελίξεων του διεθνούς δικαίου 32. Ήδη από το 1998, η Ομάδα Εργασίας της ΕΔΔ είχε προσδιορίσει ότι «κατά τις εργασίες για τη διπλωματική προστασία θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου και ιδίως η ολοένα αυξανόμενη αναγνώριση και προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων, καθώς το διεθνές δίκαιο παρέχει πλέον στα άτομα άμεση και έμμεση πρόσβαση στα διεθνή φόρα για την εμπέδωση των δικαιωμάτων τους». Ο πρώτος Ειδικός Εισηγητής, M.Bennouna, φάνηκε αποφασισμένος να εμφυσήσει νέο πνεύμα στο θεσμό εντάσσοντας στην προβληματική του την προστασία των 29 Σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. 1 του Καταστατικού της «Η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου έχει ως αντικείμενό της την προαγωγή της προοδευτικής ανάπτυξης του διεθνούς δικαίου και της κωδικοποίησής του». Ο όρος «κωδικοποίηση» υποδηλώνει την επακριβή έκφραση των κανόνων του διεθνούς δικαίου σε τομείς όπου έχει ήδη υπάρξει εκτενής πρακτική που οδήγησε στην εμφάνιση εθιμικών κανόνων. Η «προοδευτική ανάπτυξη» αναφέρεται στην ανάπτυξη των κανόνων σε αντικείμενα που δεν ρυθμίζονται ακόμα από το διεθνές δίκαιο ή στα οποία το δίκαιο δεν έχει επαρκώς αναπτυχθεί, Βλ.Νίκος Ζάικος, οπ.π. σελ και Απόφαση 51/160 της 16ης Δεκεμβρίου Για το έργο του Dugard, βλ. First Report on Diplomatic Protection ILC 5 2nd Session 2000: A/CN 4/506 and Addendum 1; Second Report on Diplomatic Protection ILC 53 d Session 2001; A/CN 4/514; Third Report on Diplomatic Protection ILC 54' Session 2002 A/CN/523 and Addendum 1; Fourth Report on Diplomatic Protection ILC 55' Session 2003 A/CN 4/530 and Addendum 1; Fifth Report on Diplomatic Protection ILC 56' Session 2004 A/CN 4/538; Sixth Report on Diplomatic Protection ILC 57' Session 2005 A/CN 4/546; Seventh Report on Diplomatic Protection ILC 58' Session 2006 A/CN 4/567. Το τελικό κείμενο άρθρων με τα Σχόλια (final Draft Articles on Diplomatic Protection with commentaries ) ILC Report of the Fifty-eighth Session (2006) A/CN 4/L UN Doc.A/CN.4/L.553 σημείο d, εις ILC Report 1998, σημείωση 7, παρ

12 δικαιωμάτων του ανθρώπου. Στην πρώτη και μοναδική του εισήγηση διατύπωσε το καίριο ερώτημα: σχετικά με τη νομική φύση της διπλωματικής προστασίας, ήτοι για τον δικαιούχο των υποκείμενων δικαιωμάτων: υποστηρίζεται ότι εξαιτίας των εξελίξεων στα ανθρώπινα δικαιώματα, όπου το άτομο ολοένα και περισσότερο αναγνωρίζεται ως υποκείμενο των δικαιωμάτων, η Επιτροπή οφείλει να αναθεωρήσει σχετικά το κλασικό δίκαιο, όπως αυτό διαμορφώθηκε στην υπόθεση Mavrommatis του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης 33. Και συνεχίζει: η Επιτροπή οφείλει να απαντήσει στο εξής ερώτημα: με την εισαγωγή μιας διεθνούς αξίωσης, το κράτος επικαλείται ίδιο δικαίωμα ή το δικαίωμα του ζημιωθέντος υπηκόου; 34. Μετά από ατέρμονες συζητήσεις, η Επιτροπή σύστησε ομάδα εργασίας, η απάντηση της οποίας στο εν λόγω ερώτημα αντικατοπτρίζει τη διάσταση των απόψεων μεταξύ των μελών: Η άσκηση της διπλωματικής προστασίας αποτελεί δικαίωμα του κράτους. Κατά την ενάσκηση του δικαιώματος, το κράτος θα πρέπει να λάβει υπόψη τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των υπηκόων, υπέρ των οποίων καταφεύγει σε διπλωματική προστασία. 35. Η αβέβαιη αυτή στάση ως προς τη φύση του θεσμού θα επηρεάσει το σύνολο του έργου της Επιτροπής. Ο επόμενος Ειδικός Εισηγητής, John Dugard, ακολούθησε πιο συμβιβαστική κατεύθυνση. Στην πρώτη του έκθεση, προέβη στη ρεαλιστική παρατήρηση ότι, παρά την ανάπτυξη της διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ατόμου, οι σχετικοί συμβατικοί μηχανισμοί δεν είναι προσβάσιμοι παρά μόνο σε λίγους και, επομένως, η διπλωματική προστασία δύναται να αποτελέσει και σήμερα αξιόλογο μέσο για το σεβασμό αυτών των δικαιωμάτων. Κατά συνέπεια, αντί να επιδιώκει κανείς την αποδυνάμωση του θεσμού, θα ήταν πιο λογικό να επιδιώκει την ενδυνάμωση των νομικών κανόνων που διέπουν το θεσμό 36. Τα άρθρα που υιοθέτησε η Επιτροπή κινούνται προς τη συναινετική αυτή κατεύθυνση αναβιώνοντας τον θεσμό, χωρίς ωστόσο να τον αναμορφώνουν ριζικά M.Bennouna, Preliminary Report on Diplomatic protection, ILC Yearbook 1998, Vol.II (I)309, para.2 34 M.Bennouna, Preliminary Report on Diplomatic protection, ILC Yearbook 1998, Vol.II (I)309, para Report of the ILC, 50 th session, ILC Yearbook 1998, Vol. II (2), 49, para.108c 36 Dugard, First Report on Diplomatic Protection, UN Doc.A/CN.4/506/ παρ Για κριτικές παρατηρήσεις σχετικά βλ. Ricardo Pisillo Mazzeschi, Impact of the Law on Diplomatic protection, in M.kamminga-M.Scheinin(eds), 2009, σελ , καθώς και V.Pergantis, Towards a Humanization of Diplomatic Protection?, Zaorv, 2006, σελ

13 3. Η δράση σε διπλωματική προστασία Ένα από τα πρώτα ζητήματα που απασχόλησε την Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου ήταν ο ορισμός της διπλωματικής προστασίας ως θεσμός του διεθνούς δικαίου. 38. Πράγματι, δεν είναι δεδομένο τι εμπίπτει στην έννοια της διπλωματικής «δράσης». Ο όρος περιλαμβάνει στην καθομιλουμένη διαφορετικά φαινόμενα, από τις καλές υπηρεσίες της κυβέρνησης για την απελευθέρωση των υπηκόων της που κρατούνται στην αλλοδαπή έως τη διεκδίκηση αξίωσης αναφορικά με ζημία που υπέστη ο υπήκοος ενώπιον διεθνούς διαιτητικού ή δικαιοδοτικού οργάνου. Το οξύμωρο του πράγματος συνίσταται στο γεγονός ότι, ενώ ο όρος «διπλωματική προστασία» εννοιολογικά παραπέμπει σε ενέργειες δια της διπλωματικής οδού, η άσκηση της εν λόγω προστασίας λαμβάνει συνήθως τη μορφή δικαστικής αξίωσης ενώπιον διεθνούς δικαιοδοτικού οργάνου 39. Την τάση διαφοροποίησης μεταξύ διπλωματικών και δικαιοδοτικών ενεργειών πυροδότησε και η φράση στην υπόθεση Μαυρομμάτης ότι τα κράτη νομιμοποιούνται να αναλαμβάνουν τις υποθέσεις των υπηκόων τους «καταφεύγοντας σε διπλωματική δράση ή σε διεθνείς δικαιοδοτικές διαδικασίες» 40. Η ίδια διάκριση ακολουθήθηκε και στη Nottebohm, όπου το Δικαστήριο έκανε λόγο για «διπλωματική προστασία και προστασία μέσω διεθνών δικαιοδοτικών διαδικασιών» 41. Εντούτοις, η συγκεκριμένη παράγραφος στη Nottebohm θεωρείται ατυχής επιλογή και δεν αντιπροσωπεύει την κρατούσα άποψη της νομολογίας 42. Τόσο στη Γνωμοδότηση για τις Επανορθώσεις, όσο και στην Barcelona Traction, αλλά και στην ELSI 43 το Δικαστήριο διακήρυξε ότι το κράτος εντός των ορίων που θέτει το διεθνές δίκαιο- δύναται να ασκήσει διπλωματική προστασία με οποιαδήποτε μέσα θεωρεί κατάλληλα. Όπως παρατηρεί και ο Dugard, «η διπλωματική προστασία δύναται να λάβει τη μορφή διπλωματικής δράσης ή δικαιοδοτικών διαδικασιών», διότι οι σχετικές δράσεις είναι πιο εύκολο να 38 Η δυσκολία της οριοθέτησης του θεσμού φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Ειδικός Εισηγητής Dugard στην πρώτη του έκθεση προτίμησε να χρησιμοποιήσει τον όρο «περιγραφή» αντί για τον «ορισμό» του θεσμού; J.Dugard, First Report, σελ Για την παρατήρηση βλ. Λ.Α.Σισιλιάνος, Η ανθρώπινη διάσταση του διεθνούς δικαίουαλληλεπιδράσεις γενικού διεθνούς δικαίου και δικαιωμάτων του ανθρώπου, Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ Mavrommatis Palestine Concessions Case, σελ.12. Το ίδιο και στην Panevezys-Saldutiskis Railway Case, σελ Nottebohm, Βλ. A. Künzli, As if: The Legal Fiction in Diplomatic Protection, European Journal of International Law, vol. 18, 2007, EJIL, vol. 18, 2007, σελ Advisory Opinion on Reparations for Injury, 177, Barcelona Traction, σελ.44, παρ.78;elsi, 43, παρ.51 13

14 διακριθούν και να ομαδοποιηθούν σε αυτές τις δύο υποκατηγορίες. Ούτως ή άλλως η διαφοροποίηση αυτή συνάδει και με τη βασική διάκριση των μεθόδων ειρηνικής επίλυσης των διαφορών σε διπλωματικές και δικαιοδοτικές 44. Στην πράξη, η διπλωματική δράση συνήθως άρχεται με άτυπο αίτημα από το κράτος που ασκεί την προστασία ή με επίσημη διαμαρτυρία, η οποία ακολουθείται από διαπραγμάτευση. Εάν η διαπραγμάτευση αποτύχει, το προστατεύον κράτος δύναται να προσφύγει σε δικαστική ή διαιτητική διαδικασία, εφόσον το παραβιάζον κράτος συναινεί στη δικαιοδοτική διαδικασία 45. Το προστατεύον κράτος αιτείται επανόρθωσης υπό τη μορφή της αποκατάστασης, της αποζημίωσης ή της ικανοποίησης. Με στόχο να παρακινήσει το καθού κράτος να συμμορφωθεί με τις υποχρεώσεις του, το αιτούν κράτος δύναται να καταφύγει σε μη εξαναγκαστικά αντίμετρα 46. Εξυπακούεται ότι η διπλωματική προστασία ασκείται μόνο με νόμιμα και ειρηνικά μέσα. Η χρήση βίας, απαγορεύεται από το άρθρο 2 παρ.4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και για αυτό το λόγο δεν αποτελεί επιτρεπτή μέθοδο άσκησης του δικαιώματος της διπλωματικής προστασίας 47. Η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου κατέληξε στη διατύπωση του άρθρου 1, σύμφωνα με το οποίο η διπλωματική προστασία συνιστά «προσφυγή σε διπλωματική δράση (diplomatic action) ή άλλα μέσα ειρηνικής διευθέτησης από ένα κράτος..». Ο όρος 44 Βλ. για τις μεθόδους ειρηνικής επίλυσης των διαφορών του άρθρου 6 παρ.1 Χάρτη Ηνωμένων Εθνών. Μιλτιάδης Χ.Σαρηγιαννίδης, «Κεφάλαιο 7:ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών» εις Κ.Χατζηκωνσταντίνου, Χ.Αποστολίδης, Μ.Σαρηγιαννίδης, Θεμελιώδεις έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλα, 2013;Κωνσταντίνος Μαγκλιβέρας, «Οι διπλωματικές μέθοδοι επίλυσης των διαφορών», εις Κ.Αντωνόπουλος και Κ.Μαγκλιβέρας (επιμ.), Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, Βλ. J.Dugard, Diplomatic protection, in J.Crawford, A.Pellet, S.Olleson, 2010, σελ Όταν ο αριθμός των αιτημάτων για ζημία σε υπηκόους είναι μεγάλος, δύναται να συσταθεί ειδικό δικαιοδοτικό όργαναο για την εκδίκαση των διαφορών. 46 Τα μέτρα εξαναγκασμού τα οποία έλαβαν κράτη για τη διάσωση υπηκόων τους στην αλλοδαπή δεν εμπίπτουν στον ορισμό της διπλωματικής προστασίας. Report of the ILC,52 nd session, ILC Yearbook 2000, Vol.II (2), (paras ) (draft art.2) 47 Σε αντίθεση με τον πρώτο Ειδικό Εισηγητή που τάχθηκε υπέρ της μη προσφυγής στη βία, ο δεύτερος Ειδικός Εισηγητής δεν πρότεινε την πλήρη απαλοιφή της χρήσης βίας αλλά την άσκησή αυτής υπό αυστηρές προϋποθέσεις. Έτσι το άρθρο 2 που πρότεινε αρχικά όριζε: «Η απειλή ή χρήση βίας απαγορεύεται σαν μέσο διπλωματικής προστασίας, εκτός από την περίπτωση διάσωσης υπηκόων όπου: (α) Το προστατεύον κράτος απέτυχε να εξασφαλίσει την ασφάλεια των υπηκόων του με ειρηνικά μέσα, (β) Το προκαλέσαν τη βλάβη κράτος είναι απρόθυμο ή ανίκανο να εξασφαλίσει την προστασία των υπηκόων του προστατεύοντος κράτους, (γ) Οι υπήκοοι του προστατεύοντος κράτους εκτίθενται σε άμεσο κίνδυνο που αφορά στο πρόσωπό τους, (δ)η χρήση βίας είναι ανάλογη με τις συνθήκες της περίπτωσης, (ε) Η χρήση βίας λήγει, και το προστατεύον κράτος αποσύρει τις δυνάμεις του, αμέσως μετά τη σωτηρία των υπηκόων του». Το άρθρο 2 δεν έγινε αποδεκτό, καθώς δεν υπήρξε ομοφωνία. Επικράτησε η άποψη των κρατών που δεν δέχτηκαν να εισέλθει «από την πίσω πόρτα» πρόβλεψη για μονομερή στρατιωτικά αντίμετρα αντί για την άποψη ότι υπήρχε πρακτική κρατών που επέτρεπε ένα είδος προληπτικού δικαιώματος σε καταναγκαστική διπλωματικής προστασίας σε εξαιρετικές καταστάσεις. Για την απαγόρευση απειλής ή χρήσης βίας, βλ. και Μ.Σαρηγιαννίδης, εις Κ.Χατζηκωνσταντινου,Χ.Αποστολίδης, Μ.Σαρηγιαννίδης, οπ.π.σελ411επ. 14

15 «διπλωματική δράση» καλύπτει όλες τις νόμιμες διαδικασίες που χρησιμοποιεί ένα κράτος για να ενημερώσει ένα άλλο κράτος ως προς τις απόψεις και τις ανησυχίες του, συμπεριλαμβανομένων των διαμαρτυριών, αιτημάτων για έρευνα ή αιτημάτων για διαπραγματεύσεις με σκοπό την διευθέτηση των διαφορών 48. Στην έννοια «άλλα μέσα ειρηνικής διευθέτησης» ανήκουν όλες οι μορφές νόμιμης διευθέτησης των διαφορών, από τις διαπραγματεύσεις, διαμεσολάβηση και συμφιλίωση μέχρι τη διαιτητική και δικαστική επίλυση των διαφορών. Κατά τον ορισμό της Επιτροπής, όμως, δεν συμπεριλαμβάνονται τα διαβήματα (démarches) ή άλλες διπλωματικές δράσεις που δεν στοχεύουν στην επίκληση της ευθύνης του άλλου κράτους 49. Στην παραπάνω στενή έννοια της διπλωματικής προστασίας, που δέχεται η Επιτροπή, δεν περιλαμβάνεται ούτε η προξενική συνδρομή. Στην πράξη, η διάκριση μεταξύ διπλωματικής προστασίας και προξενικής συνδρομής είναι ιδιαιτέρως δυσχερής 50, οι περισσότερες περιπτώσεις διπλωματικής προστασίας αφορούν αποστέρηση της περιουσίας, φυλάκιση, κράτηση ή δίκες υπηκόων, τουτέστιν υποθέσεις που απασχολούν κατά κανόνα τους προξενικούς λειτουργούς. Κατά την ορθότερη και μάλλον κρατούσα άποψη 51, κριτήριο για να χαρακτηριστεί μια δράση ως διπλωματική προστασία είναι να αναλαμβάνεται σε επίπεδο διπλωματών που εκπροσωπούν το κράτος και ανάγουν την αξίωση στο διεθνές επίπεδο και όχι σε επίπεδο προξενικών λειτουργών που δρουν σε τοπικό επίπεδο Draft Articles on Diplomatic Protection with commentaries, 2006, σελ Draft Articles on Diplomatic Protection with commentaries, 2006, σελ Βλ. το άρθρο 3 παρ.1 (β) της Σύμβασης της Βιέννης του 1961 για τις Διπλωματικές Σχέσεις και το άρθρο 5(θ) της Σύμβασης της Βιέννης του 1963 για τις προξενικές σχέσεις που προβλέπουν το δικαίωμα των διπλωματικών και προξενικών υπαλλήλων να προστατεύουν τους υπηκόους τους στο κράτος υποδοχής. Το άρθρο 36 παρ.1(β) της Σύμβασης για τις προξενικές σχέσεις προβλέπει το δικαίωμα των προξενικών υπαλλήλων να ενημερώνονται και να συνδράμουν τους υπηκόους που τελούν υπό κράτηση. Κατά μία άποψη, οι ρυθμίσεις στο συμβατικό δίκαιο σχετίζονται με τον θεσμό της διπλωματικής προστασίας με την ευρεία έννοια του όρου. Υπέρ της διευρυμένης έννοιας οι Condorelli, La protection diplomatique et l evolution de son champ d application, RSDIE, 2003, σελ.9 και C.Warbrick, Diplomatic representations and diplomatic protection, ICLQ, 2004, σελ Annemarieke Künzli, Exercing Diplomatic Protection - The Fine Line Between Litigation, Demarches and Consular Assistance, Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, 2006, σελ Η προξενική συνδρομή περιορίζεται από θεμελιώδεις αρχές όπως αυτή της μη-επέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα του άλλου κράτους. Ακατάλληλη προξενική συνδρομή αποτελεί παραβίαση της κυριαρχίας του κράτους υποδοχής. Αντίθετα, η σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο άσκηση διπλωματικής προστασίας δεν θεωρείται ποτέ παρέμβαση στα εσωτερικά άλλου κράτους. Η προξενική συνδρομή παρέχεται μετά από αίτημα του πολίτη και έχει προληπτικό χαρακτήρα, καθώς στοχεύει στην αποτροπή παραβίασης διεθνούς κανόνα από το κράτος υποδοχής. Γιαυτό, αφού η προξενική αρωγή ασκείται πριν από την τέλεση της διεθνώς άδικης ενέργειας, δεν προϋποθέτει την εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων βοηθημάτων. Εξάλλου, και η τήρηση της ιθαγένειας των απαιτήσεων κατά την άσκηση προξενικής συνδρομής ενδέχεται να είναι πιο ελαστική. 15

16 Εκτός από την προξενική συνδρομή, η Επιτροπή δεν συμπεριέλαβε διατάξεις για τη λειτουργική προστασία (functional protection) που παρέχουν οι Διεθνείς Οργανισμοί στους υπαλλήλους τους 53. Οι περισσότεροι διεθνολόγοι, όταν χρησιμοποιούν τον όρο διπλωματική προστασία, τείνουν να εννοούν τη δικαιοδοτική διαδικασία. Και αυτό για τρεις λόγους. Πρώτον, διότι οι κυβερνήσεις, όταν προστρέχουν σε αμιγώς διπλωματικές ενέργειες, είναι πολύ προσεκτικές στην τήρηση εμπιστευτικότητας και άρα οι σχετικές ενέργειες δεν γίνονται γνωστές. Δεύτερον, δεν είναι εύκολος ο διαχωρισμός μεταξύ ενεργειών που εμπίπτουν στο πλαίσιο της διπλωματικής προστασίας και εκείνων που ανήκουν στον θεσμό της προξενικής αρωγής. Και τρίτον, οι περιπτώσεις άσκησης διπλωματικής προστασίας ενώπιον δικαιοδοτικών ή ημιδικαιοδοτικών οργάνων αποτελούν ξεκάθαρες περιπτώσεις άσκησης του θεσμού, στις οποίες εύλογα παρουσιάζονται με περισσότερη ενάργεια τα κύρια νομικά ζητήματα. Η θέση μας είναι ότι ακόμα και εάν υπάρχουν δυσχέρειες στη διάκριση συναφών θεσμών, για τον χαρακτηρισμό μιας ενέργειας ως κλασική διπλωματική προστασία απαιτούνται να συντρέχουν τρεις προϋποθέσεις: η προηγούμενη τέλεση της διεθνώς άδικης ενέργειας, η ιθαγένεια της απαίτησης και η εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων βοηθημάτων. Αυτή η παραδοχή διατρέχει όλη τη μελέτη μας. 4. Αντικείμενο και μεθοδολογία της έρευνας-διάγραμμα Την τελευταία εικοσαετία, παρατηρείται αναθέρμανση του επιστημονικού ενδιαφέροντος για τον θεσμό της διπλωματικής προστασίας. Είναι αυτονόητο ότι η ολοκλήρωση της κωδικοποιητικής προσπάθειας της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου του ΟΗΕ για τη διπλωματική προστασία το 2006, αλλά και για τη διεθνή ευθύνη των 53 Η λειτουργική προστασία ασκείται ανεξαρτήτως από την άσκηση διπλωματικής προστασίας από το κράτος ιθαγένειας του υπαλλήλου. Η προστασία από τον διεθνή οργανισμό είναι απόρροια της διεθνούς προσωπικότητας που χαίρουν οι διεθνείς οργανισμοί βάσει της νομολογίας στη Γνωμοδότηση για τις Επανορθώσεις και στοχεύει όχι μόνο στην ασφάλεια του υπαλλήλου αλλά και στη διατήρηση της ανεξαρτησίας του οργανισμού. Ο σύνδεσμος που στοιχειοθετεί το έννομο συμφέρον του διεθνούς οργανισμού είναι η λειτουργική σχέση μεταξύ του ιδιώτη υπαλλήλου και του οργανισμού..βλ. σχετικά Myriam Benlolo Carabot & Muriel Ubeda-Saillard, Functional Protection, εις Crawford J., Pellet A. & Olleson S., (Eds.), The Law of International Responsibility, Oxford University Press, 2010,

17 κρατών το 2001 και των διεθνών οργανισμών το αποτέλεσε το έναυσμα για τις παράλληλες μελέτες από διακεκριμένους επιστημονικούς φορείς. 55. Αλλά και στο πλαίσιο ενασχόλησης με άλλα επίκαιρα ζητήματα, όπως τον αντίκτυπο του δικαίου των δικαιωμάτων του ανθρώπου στο γενικό διεθνές δίκαιο 56 και τον κατακερματισμό του διεθνούς δικαίου υπήρξε εμπλοκή της θεματικής της διπλωματικής προστασίας 57. Η παρακολούθηση των δημοσιεύσεων των κυριότερων εκδοτικών οίκων και των αρθρογραφιών στα περιοδικά διεθνούς κύρους, όπως καταγράφονται στη βιβλιογραφία της μελέτης μας αποδεικνύει ότι ο παλαιός θεσμός επαναπροσεγγίζεται. Στο πλαίσιο των ανωτέρω επισημάνσεων και έχοντας ως βάση τα άρθρα της Επιτροπής για τη διπλωματική προστασία και τη διεθνή ευθύνη, τη σχετική νομολογία του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης και του Δικαστηρίου της Χάγης, του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, του Δι- Αμερικανικού Δικαστηρίου του Σαν Χοσέ, των Δικαστηρίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των κυριότερων δικαιοδοτικών και ημι-δικαιοδοτικών μηχανισμών διεθνούς φύσης, όπως των Μικτών Επιτροπών Αξιώσεων, του Διαιτητικού Δικαστηρίου ΗΠΑ- 54 Βλ. Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, Report of the International Law Commission, UN Doc.A/56/10, 2001,43. «Σχέδιο Άρθρων για την ευθύνη του κράτους για διεθνείς αδικοπραξίες» (Μετάφραση στα ελληνικά των Κ.Οικονομίδη-Ε.Δούση, Το δίκαιο της ευθύνης των κρατών για διεθνείς αδικοπραξίες, Ι.Σιδέρης, 2007). Οι Α.Γιόκαρης-Φ.Παζαρτζη, Η διεθνής ευθύνη των κρατών στα άρθρα της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου στη διεθνή νομολογία και βιβλιογραφία, Εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα, 2004 μεταφράζουν στα ελληνικά «Σχέδιο Άρθρων για την ευθύνη του κράτους από διεθνώς άδικες ενέργειες»; Draft Articles on the Responsibility of International Organizations, UN Doc A/66/10,87 Σχέδιο Άρθρων για την ευθύνη διεθνούς οργανισμού για διεθνή αδικοπραξία. Βλ. Εμμ.Δούση, «Κεφάλαιο 11: Η διεθνής ευθύνη διεθνών οργανισμών», εις Κ.Αντωνόπουλος & Κ.Μαγκλιβέρας, Το δίκαιο της διεθνούς κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ Draft Articles on Diplomatic Protection, UN.Doc.A/61/10, 2006,34 55 Η Επιτροπή «περί της Διπλωματικής Προστασίας ατόμων και περιουσίας» της Ένωσης Διεθνούς Δικαίου (International Law Association/ILA) με Εισηγητές τους Francisco Orrego-Vicuna, David Bederman, Juliane Kokott, Torsten Stein εκπόνησε Final Report on diplomatic protection of persons and property, ILA, Toronto Conference, Στην τελική έκθεση Επιτροπής της Ένωσης Διεθνούς Δικαίου (International Law Association) υπό τον M.Kamminga, για τον αντίκτυπο του δικαίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στο Γενικό Διεθνές Δίκαιο, όπως υιοθετήθηκε στη σύνοδο του Ρίο ντε Τζανέιρο το 2008, Report of the 72 nd Conference of the International Law Association (2006) 457συμπεριλαμβάνεται ξεχωριστό κεφάλαιο για την επίδραση των δικαιωμάτων του ανθρώπου στον παραδοσιακό θεσμό της διπλωματικής προστασίας 57 Fragmentation of International Law; difficulties arising from the diversification and expansion of international law, A/CN.4/L.682 η ομάδα εργασίας της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου υπό τον M.Koskenniemi κατέληξε το 2006 στην έκθεσή της για το ζήτημα του κατακερματισμού του διεθνούς δικαίου, στην οποία συζητώνται εκτενώς υπό σύγχρονη οπτική θέματα με εγγενείς δυσκολίες, όπως οι κανόνες jus cogens, οι υποχρεώσεις erga omnes, η αρχή lex specialis και τα επονομαζόμενα «αυτάρκη καθεστώτα» (self contained regimes). Η κατανόηση των εννοιών αυτών υπήρξε σημαντική για την ανάλυση της επίδρασής τους σ έναν θεσμό με παραδοσιακές προδιαγραφές, όπως αυτός της διπλωματικής προστασίας. Στο πλαίσιο των συζητήσεων γύρω από αυτές τις έννοιες παρουσιάζουν ενδιαφέρον οι εργασίες και τα Ψηφίσματα του Ινστιτούτου Διεθνούς Δικαίου (IDI) ως προς τις υποχρεώσεις erga omnes, Institut du Droit International (IDI), 2005 Krakow Resolution on obligations erga omnes in international law, Rapporteur: G.Gaja 17

18 Ιράν και των διαιτητικών δικαστηρίων του ICSID, αλλά και αποφάσεων εθνικών δικαστηρίων, η μελέτη μας εκκινά με τις εξής παραδοχές: Κύρια θέση μας είναι ότι ο παραδοσιακός θεσμός της διπλωματικής προστασίας εκσυγχρονίζεται. Γιαυτό και στο Πρώτο Μέρος της μελέτης παρακολουθούμε τις καίριες αλλαγές που δρουν «εξανθρωπιστικά» στη φύση του θεσμού. Πρώτον, οι εθιμικοί όροι άσκησης της διπλωματικής προστασίας - η ιθαγένεια των απαιτήσεων και η εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων βοηθημάτωναπαραίτητοι για την εξασφάλιση του εννόμου συμφέροντος για την έγερση της απαίτησης στο διεθνές επίπεδο, σχετικοποιούνται υπό το φως της διεθνούς προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έτσι, διευρύνεται η προστασία, ώστε να συμπεριληφθούν- υπό προϋποθέσεις- κατηγορίες ανθρώπων που «είχαν αφεθεί στην τύχη τους» 58, όπως οι ανιθαγενείς, οι πρόσφυγες, τα άτομα που άλλαξαν την ιθαγένειά τους μετά την επέλευση της βλάβης ή τα μέλη του πληρώματος των πλοίων. Παράλληλα, υπό την επήρεια της νομολογίας των περιφερειακών δικαστηρίων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εισάγονται νέες εξαιρέσεις που περιορίζουν το πεδίο εφαρμογής του κανόνα της εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων. Η δεύτερή μας παραδοχή είναι ότι ο εξανθρωπισμός του θεσμού δεν φτάνει μέχρι το σημείο να υποστηρίξουμε ότι στο σύγχρονο διεθνές δίκαιο υφίσταται ατομικό δικαίωμα σε διπλωματική προστασία. Είναι γεγονός ότι θεωρίες περί ανάδειξης δικαιώματος σε διπλωματική προστασία αναπτύσσονται, διατάξεις περί υποχρεωτικής προστασίας των υπηκόων στο εξωτερικό περιλαμβάνονται σε εθνικά συνταγματικά κείμενα και εθνικά δικαστήρια γίνονται αποδέκτες αιτημάτων πολιτών κατά διοικητικών αποφάσεων για μη άσκηση διπλωματικής προστασίας. Σε αυτό το πλαίσιο, και αυτή είναι η τρίτη μας παραδοχή, το δικαίωμα του κράτους σε διπλωματική προστασία μετεξελίσσεται. Η σύγχρονη θεωρητική σκέψη δεν αμφισβητεί ότι το δικαίωμα που θίγεται από τη διεθνώς άδικη πράξη του προσβάλλοντος κράτους είναι πρωταρχικά το δικαίωμα του ιδιώτη. Το κράτος διατηρεί τη δικονομική πτυχή άσκησης της αξίωσης, αν και αυτό το κρατικό προνόμιο υφίσταται ρωγμές. Η τέταρτη παραδοχή είναι ότι η σχέση των εμπλεκομένων κρατών και του ιδιώτη μετεξελίσσεται από αυστηρά διακρατική σε τριγωνική μεταξύ του κράτους ιθαγένειας, του κράτους υποδοχής και του ιδιώτη. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται 58 Marjoleine Zieck, Codification on the Law of Diplomatic protection, The first eight draft articles, 14 Leiden JIL, 2001, σελ

19 από τη χρήση του θεσμού ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου ως οχήματος για την επίκληση ατομικών δικαιωμάτων και όχι οικονομικών δικαιωμάτων εταιριών ως είθιστο 59 και από τα επιδικασθέντα μέσα επανόρθωσης του κατεξοχήν διακρατικού δικαιοδοτικού οργάνου που θέτουν στο επίκεντρο τον ιδιώτη. Ωστόσο, σε αυτήν την τριμερή σχέση, μόνο οι πρωτογενείς κανόνες για τη διεθνή ευθύνη εξελίσσονται. Οι δευτερογενείς κανόνες, αν και επηρεάζονται από την ανάδειξη του συλλογικού εννόμου συμφέροντος στο διεθνές δίκαιο, υπολείπονται των εξελίξεων. Οι έννοιες erga omnes(partes) και jus cogens εδραιώνονται στη θεωρία σε σημείο, ώστε να επιδρούν τόσο στην εσωτερική σχέση κράτους-υπηκόου όσο και στην εξωτερική πτυχή της σχέσης αυτής με τα τρίτα κράτη- omnes 60. Είναι αλήθεια ότι δεν γνωρίζουμε πως θα αντιμετωπιστούν οι omnes την επόμενη φορά από το Διεθνές Δικαστήριο του ΟΗΕ. Ακόμα, όμως, και η θεωρητική συζήτηση για το jus standi των omnes διευρύνει τα όρια της προστασίας. Εκεί όπου το έργο της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου μένει εκτός των συγχρόνων τάσεων, παρά την κωδικοποίηση των εξαιρετικών περιπτώσεων άρσης του εταιρικού πέπλου, είναι στην προστασία των μετόχων των νομικών προσώπων που δραστηριοποιούνται στο πεδίο των ξένων επενδύσεων. Η ομολογουμένως δειλή- εφαρμογή του Σχεδίου άρθρων από το Δικαστήριο της Χάγης στην πρόσφατη Diallo επιβεβαιώνει την περιορισμένη δυνατότητα του κράτους ιθαγένειας να προστατεύσει τα συμφέροντα των μετόχων στην αλλοδαπή. Ακόμα, όμως και σε αυτή την περίπτωση, υφίσταται πάντα η δυνατότητα καταφυγής στη διπλωματική προστασία ως ultima ratio. Η παρατήρηση αυτή μας φέρνει στο Δεύτερο Μέρος της μελέτης μας στη συζήτηση για τα επάλληλα συστήματα προστασίας που συνυπάρχουν στη διεθνή έννομη τάξη. Εκκινούμε από την διαπίστωση ότι σε ένα κατακερματισμένο διεθνές νομικό σύστημα καινοτόμοι συμβατικοί μηχανισμοί προστασίας περιορίζουν 59 Βλ. τις τρεις υποθέσεις που αφορούν τα δικαιώματα των ατόμων και των κρατών ιθαγενείας υπό τη Σύμβαση της Βιέννης για τις προξενικές σχέσεις, LaGrand, Avena and other Mexican nationals (Mexico v.us), Judgment of 31 March 2004,; Case concerning the Vienna Convention on Consular relations (Paraguay v.us) Order of 9 April 1998 γνωστή και ως υπόθεση Breard, καθώς και τις αιτήσεις της Γουινέας και του Λιχτενστάιν στις υποθέσεις Ahmadou Sadio Diallo (Guinea v.drc), application of 28 December 1998, Certain Property (Liechtenstein v.germany) application of 1 June 2001, Judgment of 10 February 2005, γνωστή και ως υπόθεση Prince Hans Adams II σε αντιδιαστολή με τις ELSI, Barcelona Traction και Interhandel. 60 Για τη διάκριση στην επίδραση της διπλωματικής προστασίας στη σχέση κράτους-πολίτη, βλ. R.Pisillo-Mazzeschi, Impact on the Law of Diplomatic protection, εις Menno T.Kamminga & Martin Scheinin, The impact of Human Rights Law on General International Law, Oxford University Press, 2009, σελ