Η ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ

Transcript

1 Η ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ Τσάμος, Γιώργος 1 1 Συνεργαζομενο Εκπαιδευτικό Προσωπικό, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων, Πάροδος Αριστοτέλους 18, , Πάτρα, Τηλ , gtsamos@upatras.gr Περίληψη: Η παρούσα ερευνητική εργασία συνιστά μια ουσιαστική προσπάθεια για τη χωροχρονική ανάλυση του αποτελέσματος του σχεδιασμού και πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη νησιωτικών προορισμών, με μια ιδιαίτερη προσέγγιση στη νήσο Κεφαλονιά. Η εργασία αποσκοπεί σε μια συνολική θεώρηση των αιτιών και μηχανισμών διαμόρφωσης του τουριστικού νησιωτικού χώρου. Ειδικότερα, αναπτύσσεται μια μεθοδολογική προσέγγιση κατά βάση χωροχρονική για την ανάλυση και ερμηνεία: (α) των διαδικασιών και των δυνάμεων που οδηγούν στην συγκρότηση του τουριστικού χώρου και που συνεχίζουν να επηρεάζουν τη εξελικτική του διαμόρφωση, και (β) του ρόλου, της σημασίας και των αποτελεσμάτων του σχεδιασμού για την τουριστική ανάπτυξη ως διαδικασία επέμβασης και ελέγχου της ανάπτυξης του τουριστικού χώρου. Λέξεις Κλειδιά: Τουριστική Ανάπτυξη, Σχεδιασμός, Χωροχρονική Ανάλυση, Κεφαλονιά THE SPATIOTEMPORAL APPROACH TO TOURISM AS Α POLICY INSTRUMENT FOR DEVELOPMENT OF KEFALONIA Tsamos, George 1 1 Adjunct Lecturer, Hellenic Open University, Postgraduate Program Tourism Business Administration, Parodos Aristotelous 18, , Patra, Tel.: , gtsamos@upatras.gr Abstract This research paper is a substantial effort to spatiotemporal analysis of the effect of planning and policy for tourism development in island destinations, with a particular approach to the island Kefalonia. This paper aims to take a comprehensive view of the causes and mechanisms of formation of the tourist island area. Specifically, it develops a methodological approach - basically spatiotemporal - for analysis and interpretation: (α) processes and forces that lead to the establishment of the tourist area and continue to influence the evolution of the configuration, and (b) the role, importance and effects of planning for tourism development as a process of intervention and control development the tourist area Key words: Tourism Development and Planning, Spatial-temporal analysis, Cephalonia 1. Εισαγωγή Η παρούσα ερευνητική εργασία είναι το αποτέλεσμα μιας ερευνητικής προσπάθειας η οποία αποσκοπεί σε μια συνολική θεώρηση και ερμηνεία των αιτιών και μηχανισμών διαμόρφωσης του χώρου της νήσου Κεφαλονιάς 1. Το ενδιαφέρον της εργασίας αναφορικά με το ζήτημα της χωροχρονικής ανάλυσης των τουριστικών δυναμικοτήτων 2 στο νησιωτικό χώρο, πηγάζει από την 1 Τσάμος Γ., 2011, Η Χωροχρονική Ανάλυση των Τουριστικών Δυναμικοτήτων ως Εργαλείο Σχεδιασμού & Πολιτικής για την Τουριστική Ανάπτυξη Νησιωτικών Προορισμών: η περίπτωση της νήσου Κεφαλονιάς, 2011, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών: Πάτρα. 2 ο όρος «τουριστικές δυναμικότητες» αναφέρεται στο παραγωγικό τουριστικό κεφαλαίο όπως κύρια και μη κύρια τουριστικά καταλύματα και στις τουριστικές ροές δηλαδή τουριστικά μεγέθη που αφορούν αφίξεις, διανυκτερεύσεις, εθνικότητες, μέση διάρκεια παραμονής, κ.α. 1

2 διαπιστούμενη ανάγκη για ρύθμιση και οργάνωση του τουριστικού χώρου και συνακόλουθα από την ανάγκη για σχεδιασμό και άσκηση τουριστικής πολιτικής ανταποκρινόμενη στις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις τόσο του μόνιμου πληθυσμού όσο και μιας εισερχόμενης τουριστικής κίνησης, όπου οι τόποι κατοικίας και εργασίας ταυτίζονται με τους τόπους φιλοξενίας και αναψυχής. Ουσιαστικά, η αναγκαιότητα σχεδιασμού για την ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου στο χώρο αποτελεί λογική συνέπεια της διογκούμενης απαίτησης να λειτουργήσει αυτός ως οικονομικός και κοινωνικός χώρος προσφοράς υπηρεσιών και προϊόντων για μια διαρκώς αυξανόμενη ετησίως τουριστική καταναλωτική ζήτηση (Ζαχαράτος, 2000). Καθώς, πλέον έχει γίνει κατανοητό ότι για να πραγματοποιηθεί η συγκεκριμένη λειτουργία απαιτείται η τοπική κοινωνία και οικονομία να είναι σε θέση να ανταποκριθεί επαρκώς ως χώρος παραγωγής και διάθεσης αγαθών και υπηρεσιών που έχει ανάγκη η τουριστική ζήτηση. Σε αυτά τα πλαίσια, η παρούσα εργασία κατά την προσέγγιση της διαδικασίας ανάπτυξης του τουριστικού φαινομένου όπως αυτή εγγράφεται στο νησιωτικό χώρο, ακολούθησε δύο διακριτές οπτικές: (i) ο χώρος αποτελεί πεδίο έρευνας και μελέτης και (ii) ο χώρος αποτελεί πεδίο δράσης και επέμβασης. Σύμφωνα με τη διάκριση αυτή η εργασία έχει σχέση τόσο με την ανάλυση (έρευνα, καταγραφή, ταξινόμηση, ερμηνεία φαινομένων) όσο και με την ερμηνεία του χωρο-κοινωνικού και ιδίως του χωρο-τουριστικού αναπτυξιακού «γίγνεσθαι». Μια προσέγγιση η οποία κρίνεται ιδιαιτέρως κρίσιμη, την τρέχουσα περίοδο, όπου η νέα γεωγραφία της τουριστικής παραγωγής και κατανάλωσης φανερώνει την ιδιάζουσα σημασία της άρθρωσης του τουριστικού χώρου με δυο ακραία όρια: το διεθνές και το τοπικό (Massey, 2001, σελ. 29). Η συγκεκριμένη εργασία εστιάστηκε στην αναγκαιότητα της χωρικής προσέγγισης στο σχεδιασμό για την τουριστική ανάπτυξη σε τοπικό και κυρίως σε νησιωτικό επίπεδο. 2. Μεθοδολογία της εργασίας Η αναγκαιότητα της γεωγραφικο-τουριστικής αντίληψης επικεντρώθηκε στην ιδιομορφία της τουριστικής παραγωγής και κατανάλωσης και στην ιδιοτυπία του νησιωτικού χώρου της Κεφαλονιάς. Για την προαγωγή αυτής της αναγκαίας γεωγραφικής θεώρησης του τουριστικού φαινομένου στο νησιωτικό χώρο διενεργήθηκε μια συστηματική έρευνα (στηριζόμενη σε αποδελτίωση δευτερογενών πηγών επεξεργασία και χαρτογράφηση τουριστικών και ανθρωπογεωγραφικών δεδομένων επιτόπιες επισκέψεις και συζητήσεις), η οποία αφορούσε την ανάπτυξη βασικής αλλά και εφαρμοσμένης γεωγραφικο-τουριστικής έρευνας στο χώρο της Κεφαλονιάς. Η προσπάθεια αυτή εμπεριέχει τη διαχρονική και διεπιστημονική έρευνα για την ολοκληρωμένη εκτίμηση των ποιοτικών και ποσοτικών χαρακτηριστικών του τουριστικού χώρου, των συσχετίσεων τους, και των μεταβολών τους δια μέσου του χρόνου. Με βάση αυτό το σκεπτικό, αναγνωρίστηκε η σημασία για μια διεπιστημονική και πολυεπίπεδη προσέγγιση του φαινομένου, προκειμένου να ξεπεραστούν ορισμένοι από τους περιορισμούς που απορρέουν από τη μονοδιάστατη ή ολιγοδιάστατη παρατήρηση της πραγματικότητας (Rindfuss et al., 2004). Άλλωστε ο σχεδιασμός του τουριστικού χώρου είναι από τη φύση του πολυθεματικός και ολοκληρωμένος (ταυτόχρονα οικολογικός, οικονομικός, λειτουργικός, κοινωνικός, πολιτισμικός, θεσμικός, τεχνολογικός), συνεξετάζει παρελθόν, παρόν, κοντινό και απώτερο μέλλον, προσεγγίζει το αντικείμενό του σε όλη την κλίμακα διακριτών μονάδων χώρου και δραστηριότητας, σχηματοποιεί παραστατικά τις λειτουργικές ιδιομορφίες του τουριστικού χώρου (Κατοχιανού, 2000, σελ. 36). Με στόχο, λοιπόν, την οριοθέτηση των βασικών αναπτυξιακών μηχανισμών που εξελίσσονται σε αναφορά με τον κτισμένο χώρο και την τουριστική συγκέντρωση, διερευνήθηκαν και αναλύθηκαν: (α) οι διαδικασίες και οι δυνάμεις που οδηγούν στην συγκρότηση του τουριστικού χώρου και που συνεχίζουν να επηρεάζουν τη διαμόρφωση του, και (β) ο ρόλος, η σημασία και τα αποτελέσματα του σχεδιασμού για την τουριστική ανάπτυξη ως διαδικασία παρέμβασης και ελέγχου της ανάπτυξης του τουριστικού χώρου. Υπό αυτές τις συνθήκες, η διερεύνηση του νησιωτικού χώρου της Κεφαλονιάς έγινε στη βάση επιλεγμένων χαρακτηριστικών του σχεδιασμού και της ασκηθείσας πολιτικής καθώς και της εξελικτικής χωρικής διάρθρωσης των τουριστικών δυναμικοτήτων, η οποία τροφοδότησε ένα πολύκριτηριακό σύστημα ταξινόμησης χαρτογράφησης ανάλυσης. Σε αυτά τα πλαίσια συγκροτήθηκε το «Αρχείο Χωροχρονικής Ανάλυσης Τουριστικών Δυναμικοτήτων της Κεφαλονιάς», το οποίο διαρθρώνεται σε οχτώ (8) χωρικές βαθμίδες, που αποτελούν και τις κύριες ανθρωπογεωγραφικές ενότητες της νήσου (Αργοστολίου, Ελειού-Πρόννων, Ερίσου, Λειβαθούς, Παλλικής, Σάμης, Πυλαρέων και Ομαλών). Κατά αυτό τον τρόπο, η κάθε χωρική τουριστική ενότητα ως τόπος υποδοχής των τουριστών ανάγεται σε χώρο σχεδιασμού υποδοχής, αναψυχής- 2

3 διαμονής, οργάνωσης και διοίκησης. Πρόκειται, όπως φαίνεται και από το σχέδιο 1, για μια διερεύνηση που χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο της «ανακλιμάκωσης» (Brenner, 2004), σύμφωνα με την οποία η «κλίμακα» δεν είναι στατική, αλλά μια έννοια σχεσιακή, μια διαδικασία μεταβολής χώρων, στο επίπεδο των οποίων μελετάται ή αντιμετωπίζεται η εξελικτική πορεία των τουριστικών δυναμικοτήτων. Πολιτικό Περιβάλλον Στόχοι, θεσμικό πλαίσιο, Κίνητρα Επενδυτικό Περιβάλλον Δημόσιες & Ιδιωτικές Τουριστικό Περιβάλλον Τουριστική Προσφορά & Ζήτηση Επεξεργασία & Ανάλυση Ερίσου Λειβαθούς Οπτικοποίηση Αποτελέσματα Ομαλών Ελειού-Πρόννων Παλλική ς Σάμης Αργοστολίου Πυλαρέων Σχέδιο 1. Σχηματική Απεικόνιση του Μεθοδολογικού Πλαισίου της Έρευνας Με βάση το αρχείο αυτό, συλλέχθηκαν, συστηματοποιήθηκαν και οπτικοποιήθηκαν στοιχεία τα οποία διαμόρφωσαν τα τρία επίπεδα ανάλυσης και ερμηνείας της τουριστικής ανάπτυξης της Κεφαλονιάς: (α) θέματα Σχεδιασμού και Πολιτικής, όπου διερευνήθηκαν τα μεσο-μακροπρόθεσμα αναπτυξιακά προγράμματα, μελέτες και έρευνες καθώς και το θεσμικό πλαίσιο για τον τουρισμό προκειμένου να εντοπιστούν οι στόχοι της κυβερνητικής πολιτικής περί τουριστικής ανάπτυξης και να προσδιοριστεί η εξέλιξη του σχεδιασμού στην Κεφαλονιά. (β) θέματα Επενδυτικού χαρακτήρα, όπου μελετώνται στοιχεία Δημοσίων Επενδύσεων γενικού και τουριστικού χαρακτήρα και Ιδιωτικών Τουριστικών Επενδύσεων. Η εξέλιξη του ύψους, της ποιοτικής διάρθρωσης και της κατανομής στον νησιωτικό χώρο των δημόσιων επενδύσεων γενικά, αλλά και στον τουρισμό ειδικά, παρέχουν αρκετές πληροφορίες για την ερμηνεία του τρόπου και των στόχων της κρατικής παρέμβασης για την τουριστική ανάπτυξη της νήσου. Οι Ιδιωτικές Τουριστικές Επενδύσεις περιελάμβαναν ενισχύσεις είτε από τα εκάστοτε ισχύοντα κίνητρα των αναπτυξιακών νόμων είτε από τα διάφορα Κοινοτικά Προγράμματα και Πρωτοβουλίες. Η εξέταση και ερμηνεία της ποσοτικής, ποιοτικής και χωρικής διαρθρωτικής εξέλιξης των ιδιωτικών Τουριστικών επενδύσεων, ουσιαστικά διαμορφώνει μια προσεγγιστική εικόνα της κλίμακας παρέμβασης και επίδρασης στην χωρική διαφοροποίηση της παραγωγής και διάθεσης της τουριστικής κατανάλωσης στον νησιωτικό χώρο της Κεφαλονιάς μέσω της πολιτικής κινήτρων. (γ) Θέματα Λειτουργικής και Χωρικής Διάρθρωσης των Τουριστικών Δυναμικοτήτων, πρόκειται για στοιχεία σχηματισμού του παραγωγικού τουριστικού κεφαλαίου στη νήσο και των διαμορφούμενων τουριστικών ροών. Αναλύεται η ποσοτική και ποιοτική εξέλιξη του καταλυματικού δυναμικού (κύρια και μη κύρια τουριστικά καταλύματα) της Κεφαλονιάς 3

4 καθώς και τουριστικά μεγέθη που αφορούν αφίξεις, διανυκτερεύσεις, εθνικότητες, μέση διάρκεια παραμονής, κ.α. σε επίπεδο δημοτικού αλλά και Τοπικού Διαμερίσματος. Επίσης, για τις ανάγκες της εργασίας προχωρήσαμε στην διαμόρφωση μιας τυπολογίας για τις οκτώ ανθρωπογεωγραφικές ενότητες της Κεφαλονιάς βασιζόμενη στο δείκτη αξιολόγησης της τουριστικής έντασης 3. Προχωρήσαμε στη ταξινόμηση των ανθρωπογεωγραφικών ενοτήτων της νήσου στις έξι μεγάλες κατηγορίες 4 οι οποίες απεικονίζουν τη διάρθρωση τους και χρησιμεύουν για μεταξύ τους συγκρίσεις. Οι προκύπτουσες διακυμάνσεις του δείκτη απεικονίζουν με αρκετή σαφήνεια τη σπουδαιότητα του τουρισμού για τις τοπικές οικονομίες. Ο δείκτης τουριστικής έντασης ανά ανθρωπογεωγραφική ενότητα και περίοδο συσχετίστηκε με μια σειρά από μεταβλητές 5, ώστε να διαφανεί η εξελικτική πορεία της τουριστικής ανάπτυξης στη νήσο και οι πιέσεις που δημιουργεί αυτή στο τοπικό πληθυσμό. Τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας συστηματοποιήθηκαν σε πέντε κύριες χρονικές περιόδους ανάλυσης ( , , , και ) λαμβάνοντας υπόψη τις κύριες φάσεις της ασκηθείσας πολιτικής περιφερειοποίησης του ελληνικού τουρισμού (βλ. Κομίλης, 1986, Βλάμη, 2008, Ζαχαράτος, 2010), η οποία επέδρασε καθοριστικά στην τουριστική ανάπτυξη της Κεφαλονιάς. Επίσης για τον προσδιορισμό του διαμορφούμενου προτύπου τουριστικής ανάπτυξης της νήσου Κεφαλονιάς χρησιμοποιήθηκε η τυπολογία των προτύπων τουριστικής ανάπτυξης όπως αυτή διαμορφώθηκε αρχικά από τον Τσάρτα (2001, σελ στους Κοκκώση & Τσάρτα, 2001) σε διεθνές επίπεδο και εν συνεχεία εξειδικεύτηκε από τον ίδιο ερευνητή στην μονογραφία του (2010, σελ ) για τον ελλαδικό χώρο, με βάση ορισμένα ομοειδή χαρακτηριστικά των προορισμών που συνδέονται με τη τουριστική ζήτηση καθώς επίσης τους πόρους και την υποδομή της προσφοράς 6. Για την ερμηνεία των φαινομένων που «εγγράφονται» στο τουριστικό χώρο της Κεφαλονιάς, διενεργήθηκαν μεταξύ άλλων επιτόπιες επισκέψεις αυτοψίες και συζητήσεις, αποσκοπώντας να καλυφθούν τα μεθοδολογικά «κενά» και κυρίως να προσδιοριστούν οι αιτίες που διαμόρφωσαν το συγκεκριμένο χώρο. Σε συνδυασμό με την ποσοτική, εισάγεται και η ποιοτική ανάλυση καθώς επίσης κρίθηκε αναγκαία και χρήσιμη η οπτικοποίηση μέσα από τις τεχνικές και τις μεθόδους της θεματικής χαρτογραφίας. Η εν λόγω διαδικασία και μεθοδολογία στο βαθμό που θα μπορεί να προτυποποιηθεί να εφαρμοστεί και να επαναρυθμιστεί ή να επαναρυθμίζεται προσδοκάται να είναι σε θέση να επιφέρει ποιοτικά και ποσοτικά οφέλη για έναν αποτελεσματικό σχεδιασμό της τουριστικής ανάπτυξης εξαιτίας της έγκαιρης και εύκολης πρόσβασης και συνεχούς επικαιροποίησης του αρχειακού της υλικού. 3 ο Δείκτης Τουριστικής Λειτουργίας ή Έντασης (Tourist Function Index), όπως αναπτύχθηκε από τον Defert P. (1966) και διατυπώθηκε στην εργασία του La Localisation Touristique: problems theoriques et pratiques, αφορά ένα δείκτη που μετρά την τουριστική «ένταση» και τα αναπτυξιακά μεγέθη μιας περιοχής, συσχετίζοντας τον αριθμό κλινών με τους ντόπιους κατοίκους και προσδιορίζεται ως εξής: Δ.Τ.Ε. = (Κ x 100) / Π, όπου Κ= αριθμός κλινών, Π = ντόπιος πληθυσμός. Στην περίπτωση της Κεφαλονιάς, για τη καλύτερη διαμόρφωση του αποτελέσματος του συγκεκριμένου δείκτη, υπολογίστηκαν οι κλίνες όλου του καταλυματικού δυναμικού (κύριων στοιχεία Ξ.Ε.Ε. και Ε.Σ.Υ.Ε. - και μη κύριων καταλυμάτων στοιχεία που προέκυψαν από δευτερογενείς πηγές αλλά και από την επιτόπια έρευνα) και μόνο για τα έτη 1971, 1979 (ελλείψει στοιχείων) και για τη πρόβλεψη του 2012 (με βάση τα επενδυτικά σχέδια που βρίσκονται σε εξέλιξη) χρησιμοποιήθηκαν οι ξενοδοχειακές κλίνες. Ο πληθυσμός αφορά τον πραγματικό πληθυσμό της νήσου με βάση τις τέσσερις διενεργούμενες απογραφές (1971, 1981, 1991, 2001). 4 (α) 100< Περιοχές ειδικευμένες στο τουρισμό, (β) 50<100 Περιοχές με υψηλή τουριστική ανάπτυξη, (γ) 30 < 50 Περιοχές με σημαντική τουριστική δραστηριότητα, (δ) 10<30Περιοχές όπου ο τουρισμός παρουσιάζει ανάπτυξη χωρίς να έχει καθοριστική σημασία, (ε) 2<10 Περιοχές όπου η τουριστική δραστηριότητα είναι είτε περιορισμένη είτε με σχετικά μικρή βαρύτητα και (στ) <2 Περιοχές όπου ο τουρισμός αποτελεί ασήμαντη δραστηριότητα. 5 όπως: Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής Πληθυσμού, Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής Καταλυματικού Δυναμικού (Κύρια και μη κύρια Καταλύματα), Δείκτης Καταλυματικής Πυκνότητας (Κλίνες ανά Έκταση), Αναλογία Ξενοδοχειακών και Ενοικιαζομένων Κλινών, Μέσο Μέγεθος Καταλυμάτων, Ποσοστό Υψηλών Κατηγοριών, Αναλογία Αφίξεων Αλλοδαπών προς Ημεδαπών Τουριστών, Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής Αφίξεων και Διανυκτερεύσεων, Μέση Διάρκεια Παραμονής. 6 Σύμφωνα, με τον Τσάρτα Π. (2010: 46-47), οι τουρίστες ακολουθούν ορισμένα από τα οργανωτικά χαρακτηριστικά του βιομηχανοποιημένου προτύπου, αλλά παράλληλα διατηρούν και ένα υψηλό ποσοστό αυτονομίας σε πολλές από τις επιλογές τους στην τουριστική περιοχή που επισκέπτονται. 4

5 4. Βασικές Φάσεις Διαμόρφωσης της Τουριστικής Ανάπτυξης της Κεφαλονιάς Προσεγγίζοντας τις βασικές φάσεις διαμόρφωσης της τουριστικής ανάπτυξης της Κεφαλονιάς, γίνεται σαφές ότι η νήσος με χρονική καθυστέρηση (λόγω του σεισμικού γεγονότος του 1953 που αποτέλεσε μια απότομη αποκοπή με το παρελθόν) υιοθέτησε τον στόχο της εθνικής πολιτικής για διάδοση διάχυση του προτύπου του οργανωμένου μαζικού τουρισμού διακοπών καλοκαιριού στον νησιωτικό χώρο. Η διαμόρφωση του τουριστικού χώρου της νήσου εξελίσσεται σε πέντε φάσεις (σχέδιο 2): Σχέδιο 2. Βασικές Φάσεις Διαμόρφωσης της Τουριστικής Ανάπτυξης της Κεφαλονιάς 4.1 Φάση της Ανακάλυψης ( ) Η πρώτη φάση είναι η Φάση της Ανακάλυψης ( ) όπου πραγματοποιείται μια δυναμική επέμβαση στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον του Αργοστολίου, με την ανοικοδόμηση της ευρύτερης περιοχής για τη δημιουργία καλύτερων συνθηκών στέγασης, συχνά, στα αισθητικά πρότυπα της αθηναϊκής πολυκατοικίας (Μπεριάτος, 1997). Παράλληλα εντοπίζεται η ανάπτυξη ενός μικρού αριθμού ξενοδοχείων μεγάλης δυναμικότητος για την εποχή (μέσω εκτεταμένων δανειοδοτήσεων), με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών της αλλοδαπής τουριστικής ζήτησης, η οποία φαίνεται στο διάγραμμα να αυξάνεται σταδιακά. Σε αυτά τα πλαίσια, διαμορφώθηκε ο πρώτος τουριστικός θύλακας της νήσου, στη παραθαλάσσια ζώνη Λάσση - Πλατύ Γιαλός - Αγία Πελαγία Σβορωνάτων. Το Αργοστόλι, το Ληξούρι και η Σάμη ως κύριες «πύλες εισόδου» στη νήσο συγκέντρωναν τη μεγαλύτερη κίνηση και λειτουργούσαν ως κέντρα εξόρμησης για την επίσκεψη των επί μέρους περιοχών. Ουσιαστικά, ο τουριστικός σχεδιασμός αποτελεί την συνέχεια του αστικού και περιφερειακού σχεδιασμού, με την ανάπτυξη του φαινομένου να αντιστοιχεί στην επέκταση της αστικής ανάπτυξης (Costa, 2001, σελ. 427). 4.2 Φάση Επιτάχυνσης ( ) Η δεκαετία του 1980 είναι η Φάση Επιτάχυνσης, πρόκειται για μια μετεξελιγκτική φάση από ένα κατ αποκλειστικότητα προορισμό εσωτερικού τουρισμού, προς την ανάπτυξη ενός νέου πόλου έλξης αλλοδαπών τουριστών της Χώρας. Επιταχύνεται ο ρυθμός σχηματισμού του κύριου παραγωγικού κεφαλαίου, καθώς ο Νόμος 1262/82 συνέβαλε στη γοργή δημιουργία μικρών ξενοδοχείων μεσαίας τάξης συνολικής δυναμικότητας κλινών κυρίως Γ τάξης. Η σχεδιαστική παρέμβαση ασκείται μέσα από ένα σύνολο κανονιστικών ρυθμίσεων δεσμευτικού χαρακτήρα όπως ο κορεσμός του Αργοστολίου, ΖΟΕ, με σκοπό να ανακόψει την οικοδομική έξαρση 7, η οποία 7 Μάλιστα, σε τοπική εφημερίδα (Η Φωνή της Κεφαλονιάς, «700 άδειες για οικοδομές», φ. 102, , σ. 4), αναφέρεται ότι: «..πάνω από 700 οικοδομικές άδειες το χρόνο εκδίδονται από τις Τεχνικές υπηρεσίες για το Νομό μας.. ένα νούμερο που θα αποτελεί ρεκόρ για τη χώρα μας...γι' αυτό το λόγο πολλά συνεργεία έχουν έλθει από την άλλη Ελλάδα για να καλύψουν τον οικοδομικό οργασμό στο Νομό μας αυτός ο αριθμός δείχνει ότι η κυριώτερη επένδυση τον Κεφαλονίτη είναι το ακίνητο». Οι οικοδομές αυτές ήταν κατασκευές για εκμετάλλευση είτε για επαγγελματική χρήση, είτε για ενοικιαζόμενα δωμάτια. Παράλληλα πολλές υπάρχουσες οικοδομές κατοικίες μετατράπηκαν σε ενοικιαζόμενα δωμάτια και εν συνεχεία σε λειτουργικές μορφές βοηθητικών ξενοδοχειακών καταλυμάτων. 5

6 πλέον συνδέεται στενά με τις κατασκευές μονάδων φιλοξενίας, νόμιμες και παράνομες. Διαμορφώνονται τουριστικοί θύλακες με την ανάπτυξη οικογενειακού τύπου επιχειρήσεων διαμονής και εστίασης κυρίως στη νότια Κεφαλονιά και στα κέντρα των δήμων. 4.3 Φάση Κεκτημένης Ταχύτητας ( ) Την περίοδο η νήσος βιώνει την Φάση της Κεκτημένης Ταχύτητας. Οι θετικές επιδράσεις της τουριστικής δραστηριότητας γίνονται εμφανείς στην οικονομία της Κεφαλονιάς, με την παράλληλη πληθυσμιακή της ανάκαμψη όπου για πρώτη φορά κυρίως οι τουριστικές περιοχές εμφανίζουν θετικό μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής του πληθυσμού τους 8. Η νήσος έχει αποκτήσει όνομα ως προορισμός του οργανωμένου (μεικτού ή αυτόνομου) μαζικού τουρισμού. Το ποσοστό του εσωτερικού τουρισμού είναι σημαντικό και σε παραδοσιακή αγορά έχουν εδραιωθεί οι Άγγλοι τουρίστες μεσαίων εισοδημάτων, με υψηλή προτίμηση αυτοεξυπηρέτησης στους όρους διαμονής τους (και δημιουργούνται μονάδες κυρίως επιπλωμένων διαμερισμάτων). Το πρότυπο αυτό συμβάλει καθοριστικά στη διαμόρφωση παραθαλάσσιων θυλάκων με την ανάπτυξη οικογενειακού τύπου επιχειρήσεων διαμονής και εστίασης. Την περίοδο αυτή, η ξέφρενη ανοικοδόμηση και η γενικευμένη ανοχή σε κάθε είδους πολεοδομική και οικοδομική παράβαση και αυθαιρεσία ακυρώνει οιαδήποτε ρύθμιση χωροταξικής φύσεως 9. Ακόμα, και τα 226 αγροτουριστικά καταλύματα 10 που επιχορηγήθηκαν και δημιουργήθηκαν κυρίως στους δήμους Λειβαθούς, Ελειού- Πρόννων και Παλλικής, λόγω ανυπαρξίας νομοθετικού πλαισίου προδιαγραφών κατασκευής και λειτουργίας, μετατρέπονται απευθείας σε αυτοεξυπηρετούμενα καταλύματα (και σε τουριστικά επιπλωμένα διαμερίσματα πολυτελείας με πισίνα), συντελώντας στην ταχύτατη αστικοποίηση της κοινωνικής δομής των αγροτικών περιοχών που βρίσκονται περιμετρικά των τουριστικών θυλάκων. 4.4 Φάση Συγκρατημένης ανάπτυξης και ανάγκες μεταστροφής ( ) Την επόμενη επταετία, 1998 έως το 2004 η νήσος εισέρχεται σε μια Φάση Συγκρατημένης ανάπτυξης με έντονες τις ανάγκες μεταστροφής του τουριστικού της προτύπου. Πρόκειται για μια φάση σημαντικών αλλαγών στον κοινωνικό ιστό της Κεφαλονιάς με την κυριαρχία του τριτογενή 8 Στα πλαίσια των διαδικασιών κατάρτισης του ανωτέρω πενταετούς προγράμματος για τη νήσο Κεφαλονιά, διενεργήθηκαν από τη Νομαρχία τρία Αναπτυξιακά Συνέδρια, στο Αργοστόλι, κατά το χρονικό διάστημα Στο πόρισμα του 3 ου αναπτυξιακού Συνεδρίου διατυπώθηκαν προβλήματα και αδυναμίες, τα οποία διαπερνούσαν την οικονομική και παραγωγική δομή της νήσου, καταλήγοντας στο γεγονός ότι «..η ουσιαστική σημασία του τουρισμού στη διαμόρφωση των αναπτυξιακών δεδομένων της νήσου υπήρξε οπωσδήποτε θετική, γιατί χωρίς την τουριστική ανάπτυξη, που παρατηρήθηκε κατά την δεκαετία του 1980 στη νήσο, οι δημογραφικές και οικονομικές τους εξελίξεις θα ήταν πολύ χειρότερες». 9 Καθώς, εκτός από την παραοικονομική διάσταση του φαινομένου, αυτό που είχε σημασία είναι ότι επρόκειτο κυρίως για κλίνες χαμηλής ποιότητας, οι οποίες μάλιστα μετά τη μαζική νομιμοποίηση και - σε σημαντικό ποσοστό - την παράλληλη ένταξή τους στη επίσημη ξενοδοχειακή δυναμικότητα της νήσου, χωρίς έλεγχο και επενδύσεις βελτίωσης των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού τους, προκάλεσαν την υποβάθμιση της γενικότερης «εικόνας» της Κεφαλονιάς στις διεθνείς τουριστικές αγορές. 10 Η περίοδος , ουσιαστικά, ήταν κατά κύριο λόγο «ευρωπαϊκή» περίοδος των δυο ΚΠΣ, αλλά και των ΜΟΠ. Η θεματική και χωρική διάσταση των διαφόρων Πρωτοβουλιών και Προγραμμάτων της κοινότητας, συνέβαλε έως ένα βαθμό στην ανάδειξη του εναλλακτικού τουρισμού και ιδίως του αγροτουρισμού ως μοχλού της τοπικής ανάπτυξης σε πολλές περιοχές. Σε αυτά τα πλαίσια, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 υλοποιήθηκε το Χρηματοδοτικό Πρόγραμμα «Σχέδια Βελτίωσης (Σ.Β.)» και η αγροτουριστική ανάπτυξη στη νήσο ταυτίστηκε με τα Σχέδια Βελτίωσης της Διεύθυνσης Γεωργίας, πρέπει όμως να σημειωθεί ότι παρ' όλο που διατέθηκαν σημαντικοί κοινοτικοί πόροι και κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός αγροτουριστικών καταλυμάτων, από αυτά, εν τέλει ελάχιστος αριθμός διέθετε κεντρική θέρμανση, με αποτέλεσμα την αδυναμία λειτουργίας τους, από τον Οκτώβριο έως τον Μάιο. Επίσης κανένα κατάλυμα δεν είχε ενταχθεί σε διεθνές δίκτυο προώθησης Αγροτουρισμού, με αποτέλεσμα την λειτουργία τους σαν ενοικιαζόμενα δωμάτια και την ένταξη τους στο κλασικό τουριστικό κύκλωμα, χωρίς βέβαια κανένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Έτσι η συμβολή τους στην διεύρυνση της τουριστικής περιόδου, στην ανάπτυξη νέων μορφών τουρισμού αλλά και συμπληρωματικού αγροτικού εισοδήματος ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, εάν κανείς σύγκρινε τα διατεθέντα κονδύλια με την απόδοση και το τελικό κέρδος κάθε περιοχής. Σύμφωνα, μάλιστα, με την εισήγηση του τότε Νομάρχη Κεφαλονιάς (1997: 39): «..απαιτείται συνδυασμένη ενημερωτική εκστρατεία στους ιδιοκτήτες αγροτουριστικών καταλυμάτων, αλλά και στους υπόλοιπους παραγωγούς για την πραγματική σημασία και τις ουσιαστικές δυνατότητες ανάπτυξης του τομέα η μέχρι σήμερα εμπειρία, έχει δημιουργήσει κλίμα αρνητικό που απαιτεί συγκροτημένη προσπάθεια ανατροπής του..». 6

7 τομέα και ιδίως του τουρισμού 11. Την περίοδο αυτή ξεκινάει μια συστηματικότερη προσπάθεια για βιώσιμη ανάπτυξη 12, με την υλοποίηση δράσεων ενημέρωσης παραγωγών και πολιτών σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και την ενίσχυση επενδύσεων εκσυγχρονισμού τουριστικών καταλυμάτων (στη βάση εφαρμογής περιφερειακών και τομεακών πολιτικών όπως ΠΕΠ, LIFE, Leader, Ν. 2601/1998, ΕΠΑΝ, κλπ.). Πρόκειται, όμως, για αποσπασματικές δράσεις οι οποίες δεν μπορούν να εκπληρώσουν τους στόχους για φιλοπεριβαλλοντική διαχείριση και ποιοτική αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος: αφενός γιατί κινητοποιούνται επενδύσεις εκσυγχρονισμού πολύ χαμηλού κόστους σε περίοδο, μάλιστα, επιβραδυμένης τουριστικής κίνησης και αφετέρου γιατί η κοινή γνώμη διαφωνεί με τον περιορισμό της τουριστικής οικοδομικής δραστηριότητας. Στη φάση αυτή, οι δήμοι Λειβαθούς και Ελειού-Πρόννων εξελίσσονται σε περιοχές υψηλής τουριστικής ανάπτυξης σύμφωνα με το δείκτη της τουριστικής έντασης (77,2% και 98,2%). Έτσι, οι δήμοι αυτοί, και ιδιαιτέρως οι περιοχές Σκάλα και Βλαχάτα, συγκέντρωσαν τη πλειονότητα των νέων κλινών, μια εξέλιξη που φυσικά άσκησε σημαντικές πιέσεις στο φυσικό και δομημένο χώρο, με το δείκτη καταλυματικής πυκνότητας να ενισχυθεί σημαντικά, ιδίως στο δήμο Λειβαθούς ο δείκτης σχεδόν δεκαπλασιάστηκε. Οι ξενοδοχειακές επιχειρήσεις της νήσου δυσκολεύονται να διατηρήσουν τις χρεώσεις σε χαμηλά επίπεδα, καθώς μειώνεται η κερδοφορία τους και διακυβεύεται η κατ ελάχιστο διατήρηση του ποιοτικού επιπέδου των παρεχόμενων υπηρεσιών τους, λόγω και της αυξανόμενης ζήτησης για διανυκτέρευση σε αυτοεξυπηρετούμενα καταλύματα 13. Έτσι, το κύριο τουριστικό κεφάλαιο της Κεφαλονιάς μη δυνάμενο να ανταγωνιστεί προορισμούς μαζικού τουρισμού με φθηνότερους συντελεστές παραγωγής, στην ίδια περιφέρεια (όπως Κέρκυρα και Ζάκυνθο) αλλά και στο Νότιο Αιγαίο, βρίσκεται όλο περισσότερο έρχεται αντιμέτωπο με ζητήματα βιωσιμότητας. 4.5 Φάση Επιβράδυνσης και προσπάθειες ανάπτυξης ενός διαφοροποιημένου τουριστικού πρότυπου ( ) Μετά το 2005 η νήσος βρίσκεται σε Φάση Επιβράδυνσης όπου η διόγκωση του τουρισμού εις βάρος των δραστηριοτήτων πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα, έχει κάνει πλέον εμφανή την εξάρτηση της Κεφαλονιάς από τους γειτονικούς ηπειρωτικούς νομούς, για την κάλυψη βασικών καταναλωτικών αναγκών. Σε μια περίοδο, που η τουριστική ζήτηση της νήσου εκφρασμένη σε αφίξεις επιβατών με πτήσεις chartes εξακολουθεί να εμφανίζει επιβραδυμένους ρυθμούς. Μάλιστα εντοπίζεται ότι διαχρονικά σχεδόν το 75% των Αλλοδαπών με πτήσεις Charters διαμένει σε Αυτοεξυπηρετούμενα καταλύματα, τα οποία συνιστούν περισσότερο του 52% της δυναμικότητας 11 Αναπόφευκτα, η όλη εξελικτική πορεία της τουριστικής δραστηριότητας στη νήσο, οδήγησε σε σταδιακή συρρίκνωση του πρωτογενούς τομέα, με τις τοπικές αρχές να συμπλέουν προς την κατεύθυνση αυτή. Για παράδειγμα η Δημοτική Αρχή σε σχετικό φυλλάδιο του 1999 διατύπωσε την εξής θέση: «..ο τουρισμός [καθώς] διαθέτει ως βασικό κεφάλαιο το φυσικό περιβάλλον και τον πολιτισμό, οι επενδύσεις του Δήμου προσανατολίζονται κυρίως σ' αυτούς τους δύο τομείς δημιουργούμε τις απαραίτητες υποδομές στις οποίες στηρίζεται η ιδιωτική πρωτοβουλία..», ενώ στο ίδιο έντυπο δεν αναφέρθηκε ούτε λεκτικά ο πρωτογενής τομέας. Μια θέση η οποία σημείωσε αντιδράσεις στον έντυπο τύπο, και συγκεκριμένα σε τοπικό δημοσίευμα επικρίθηκε δριμύτατα αυτός ο μονοδιάστατος οικονομικός προσανατολισμός των τοπικών αρχών, διατυπώνοντας τα ακόλουθα: «.. το χειρότερο όμως είναι ότι παρόμοια αντίληψη δείχνει να έχει και η Νομαρχιακή μας Αυτοδιοίκηση ξορκίζεται περίπου ως μίασμα ο πρωτογενής και δευτερογενής τομέας της οικονομίας και μεγεθύνεται μονόπλευρα, ευκαιριακά, παρασιτικά και σε πόδια ξύλινα η πανάκεια "των παρεχόμενων υπηρεσιών" του τριτογενή τομέα, η πανάκεια του τουρισμού...η βιώσιμη κι αειφόρος ανάπτυξη, η πολύπλευρη κι όχι μονόπλευρη ανάπτυξη των νησιών μας, δεν είναι μέλημα σημερινών ιθυνόντων.. τώρα ηχούν ανεγκέφαλα τα μαντολίνα, ακόμα και σε βάρος της ιστορικής μας μνήμης...». Το υπονοούμενο, μάλιστα, για «τα μαντολίνα» αφορούσε τη γνωστή ταινία «Το μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι» πάνω στην οποία επενδύθηκαν πολλές προσδοκίες τουριστικής προβολής του νησιού (η Νομαρχία χρηματοδότησε με δρχ. την ταινία), αλλά και για τις φωνές διαμαρτυρίας που ξέσπασαν, εάν και κατά πόσο, για χάρη της τουριστικής ανάπτυξης (λόγω της διεθνούς προβολής της νήσου μέσω της ταινίας), επιτρεπόταν η παραχάραξη της τοπικής ιστορίας, καθώς διαστρεβλώνονταν ιστορικά γεγονότα μέσα από την προαναφερόμενη ταινία και το ομώνυμο βιβλίο του Λουί ντε Μπερνιέ (Καρπούζης Ν. 2009: 192). 12 στην Κεφαλονιά τον Νοέμβριο του 1997 ξεκίνησε η εφαρμογή του Ευρωπαϊκού προγράμματος «Αειφόρος Ανάπτυξη & Τουρισμός», το οποίο αποσκοπούσε: «στην ενσωμάτωση των αρχών της Αειφόρου Ανάπτυξης στον τουρισμό». 13 από το 1990 και μετά, στους δήμους Λειβαθούς, Ελειού-Πρόννων και Παλλικής, διαμέσου των Κοινοτικών πόρων ενισχύθηκε σημαντικά η δημιουργία ενός πλήθους αγροτουριστικών καταλυμάτων (περίπου 300 αγροτουριστικά καταλύματα, δυναμικότητας κλινών) εντός και γύρω από αναπτυσσόμενες περιοχές, αποβλέποντας στον εμπλουτισμό των παρεχόμενων υπηρεσιών, τα οποία όμως λειτούργησαν ανταγωνιστικά με τα τουριστικά καταλύματα, και ενσωματώθηκαν στο εδραιωμένο πλέον πρότυπο του (μεικτού ή αυτόνομου) βιοτεχνικού μαζικού οργανωμένου τουρισμού της νήσου. 7

8 της νήσου. Υπό αυτές τις συνθήκες, η ασκηθείσα πολιτική στοχεύοντας στη διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος της Κεφαλονιάς, στη βάση νέων χαρακτηριστικών της προσφοράς ενεργοποιεί ένα ευρύ πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων (το οποίο είχε αρχίσει να υλοποιείται από τη προηγούμενη φάση με αργούς ρυθμούς) για την ανάπτυξη υποδομών γενικού αλλά και ειδικού τουριστικού χαρακτήρα (όπως κατασκευή μαρίνας και αγκυροβολίων, ανάπλαση και αξιοποίηση ιστορικών χώρων και ιερών τόπων, ανάδειξη πολιτιστικών εκδηλώσεων, χάραξη πεζοπορικών και οικοτουριστών διαδρομών, κλπ.) και για τη διενέργεια ενός ευρύ φάσματος δραστηριοτήτων προβολής και προώθησης. Η ανωτέρω ασκηθείσα πολιτική αν και επιχειρεί την μετάβαση της Κεφαλονιάς από το κλασσικό πρότυπο των 4S προς ένα διαφοροποιημένο πρότυπο στη βάση 4E (environment and clean nature educational tourism, culture and history - events entertainment and fun), σε σημαντικό βαθμό οι εκβάσεις της δεν έχουν φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα, καθώς οι παρεμβάσεις γίνονται αποσπασματικά με μεγάλες χρονικές καθυστερήσεις στο πρόγραμμα υλοποίησής τους. Την περίοδο αυτή ασκείται μια επεκτατική πολιτική κινήτρων μέσω του Ν. 3299/2004 όπως βλέπουμε στον παρακάτω χάρτη, η οποία κινητοποιεί ένα αυξημένο αριθμό σχεδίων ίδρυσης ξενοδοχείων με μεγάλες συγκεντρώσεις δυναμικότητος και δραστηριοτήτων (15 ξενοδοχεία με 1898 κλίνες, μ.μ. 127 κλίνες). 8

9 Αυτή η πολιτική κινήτρων θα μπορούσε να συμβάλει στην ποιοτική βελτίωση του ξενοδοχειακού κεφαλαίου, εάν παράλληλα ενεργοποιούνταν επενδύσεις ολοκληρωμένου εκσυγχρονισμού για το ήδη υπάρχον δυναμικό καθώς εκσυγχρονίστηκαν μόλις 10 ξενοδοχεία και 1290 κλίνες και αντιμετωπίζονταν το ζήτημα υπερδιόγκωσης της παραξενοδοχίας, οι κλίνες της οποίας ξεπερνούσαν πλέον εκείνες του ξενοδοχειακού κεφαλαίου ( έναντι 9.687). Εκφράζεται, λοιπόν, έντονα ο προβληματισμός ότι αυτή η αναμενόμενη ανοικοδόμηση μονάδων μεγάληςκλίμακας στους δυναμικούς θύλακες της νήσου (1.116 νέες κλίνες στη ζώνη Σκάλα-Κατελειού με τέσσερα 5* και 4* και δύο 3* - 232, 219, 133 και 826 νέες κλίνες στη Παλλική με ένα 5* και δύο 4* - 596, 200), μπορεί να εντείνει τις ενδο-ανισότητες και να προκαλέσει προβλήματα βιωσιμότητας των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων, αφού η αύξηση των διαθέσιμων κλινών προϋποθέτει τη διατήρηση και μεγέθυνση της καταναλωτικής ζήτησης, η οποία όμως δεν φαίνεται να επαληθεύεται, καθώς συρρικνώνεται όλο και περισσότερο η μέση διάρκεια παραμονής των τουριστών Ανάπτυξη του Προτύπου του Οργανωμένου (Μεικτού ή Αυτόνομου) Μαζικού Τουρισμού Μέσα από τις βασικές φάσεις διαμόρφωσης της τουριστικής ανάπτυξης της Κεφαλονιάς διαπιστώνεται ότι το νησιωτικό τοπίο της μετεξελίχθηκε: i) από αναδυόμενο «πλουτοπαραγωγικό πόρο» τη δεκαετία του 1970, ii) σε αναπτυξιακή δυναμική κατά το χρονικό διάστημα Η τουριστική δραστηριότητα συνέβαλε ουσιαστικά, αν όχι στην αύξηση τουλάχιστον στη συγκράτηση του πληθυσμού, προσφέροντας επιλογές για απασχόληση και εισόδημα και iii) σταδιακά - ιδίως από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 ο τουριστικός πόρος μετατρέπεται σε αναπτυξιακή προβληματική καθώς η ανάπτυξη του προτύπου του οργανωμένου (μεικτού ή αυτόνομου) μαζικού τουρισμού κυρίως σε οικογενειακού τύπου καταλύματα (κύρια και συμπληρωματικά), έχει οδηγήσει στην τυποποίηση και σε μεγάλο βαθμό στην ομογενοποίηση της τουριστικής προσφοράς. Η τουριστική βιομηχανία της νήσου με σαφώς μικρότερη εμπειρία αντιμετωπίζεται ευθέως ανταγωνιστικά με εκείνη των ήδη ανεπτυγμένων τουριστικά προορισμών της Χώρας. Ουσιαστικά, η συρρίκνωση του παραγωγικού ιστού της νήσου, αποτελεί δείγμα θεμελιώδους αδυναμίας της νησιωτικής οικονομίας να αναπαράγεται με μια έστω σχετική αυτοδυναμία. Μια εξέλιξη η οποία μπορεί να καταλήξει σε παθογένεια, εάν οι μέχρι σήμερα αποκτηθείσες εμπειρίες δεν αποτελέσουν εργαλείο σχεδιασμού για την περαιτέρω διαμόρφωση του τουριστικού χώρου της Κεφαλονιάς. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι ανεπτυγμένοι πόλοι έλξης του 1970, Αργοστόλι Λάσση και Σάμη, βρίσκονται πλέον σε ύφεση, με τις περισσότερες ξενοδοχειακές τους μονάδες να είναι πεπαλαιωμένες. Το συντριπτικό μέρος (περισσότερο από το 80%) τόσο της συνολικής δυναμικότητας του καταλυματικού δυναμικού όσο και των αφίξεων συγκεντρώνεται σε επτά (7) περιοχές: Σκάλα, Πόρος, Αγία Ευφημία, Φισκάρδο, Άσος, η περιοχή των Μαντζαβινάτων, και των Σβορωνάτων έως Λουρδάτων. Φαινόμενο που ευνοεί την ανάπτυξη του τουρισμού σε θύλακες και την έντονη εποχικότητα της ζήτησης, με περισσότερο από το 60% των αφίξεων να πραγματοποιούνται κατά τους θερινούς μήνες (Ιούνιο έως Αύγουστο). Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με τους δείκτες αξιολόγησης Τουριστικής Έντασης και Καταλυματικής Πυκνότητας, η νήσος Κεφαλονιά εμφανίζει υψηλές χωρικές και κοινωνικές πιέσεις από την τουριστική ανάπτυξη με τις ανθρωπογεωγραφικές ενότητες της νήσου να ταξινομούνται σε 4 ομάδες. Ο δήμος Ελειού-Πρόννων, χωρίς κάποιο σχεδιασμό και έλεγχο, εξελίσσεται, σύμφωνα με το δείκτη τουριστικής έντασης σε περιοχή με υψηλή ειδίκευση στο τουρισμό. Μάλιστα, η ζώνη Σκάλας-Κετελειού διαμορφώνεται σε θύλακα κατ αποκλειστικότητα Άγγλων επισκεπτών, οι οποίοι διακινούνται (κατά 80%) μέσω tour-operators (ΤΟs) και επιλεγούν για τη διαμονή τους κυρίως αυτοεξυπηρετούμενα καταλύματα. Ως εκ τούτου, αυξάνονται όλο και περισσότερο οι εντάσεις ανάμεσα στους ξενοδόχους επιχειρηματίες και τους ιδιοκτήτες ενοικιαζομένων δωματίων. Εντάσεις οι οποίες είναι ακόμα πιο έντονες στην περίπτωση των ελλήνων πελατών, που επισκέπτονται τη νήσο για μικρό χρονικό διάστημα (3 ημέρες) και διαμένουν σε ξενοδοχεία μεσαίων τάξεων και ιδίως σε αυτοεξυπηρετούμενα διαμερίσματα, λόγω των υψηλότερων τιμών που καλούνται να πληρώσουν ως μεμονωμένοι πελάτες. 14 Η μέση διάρκεια παραμονής των τουριστών ήταν 5,7 ημέρες, η οποία όμως διαφοροποιούνταν αρκετά ανάμεσα στους ημεδαπούς οι οποίοι συνέχισαν να εμφανίζουν μικρή διάρκεια παραμονής (~3,5 ημέρες) σε αντίθεση και τους αλλοδαπούς τουρίστες που διέμεναν περίπου 8 ημέρες στη νήσο. 9

10 6. Αντί επιλόγου: η αναγκαιότητα σχεδιασμού ενός διαφοροποιημένου τουριστικού προτύπου Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 έχει ξεκινήσει μια διαφορετική περίοδος που χαρακτηρίζεται από τη στασιμότητα της τουριστικής κίνησης και συνακόλουθα της έντονης αμφισβήτησης του υφιστάμενου προτύπου τουριστικής ανάπτυξης της νήσου. Γενικά διαπιστώνεται ότι ο σχεδιασμός, ακόμα και σε περιόδους που ήταν δεσμευτικός αντί για πρόληψη και αλλαγή της πραγματικότητας, ασχολούνταν με τη διαχείριση του χώρου και σήμερα ίσως αυτό να είναι και ένα δείγμα εκφυλισμού του έχει καταλήξει να ασχολείται μόνο με την παρακολούθηση των τεκταινόμενων στο χώρο. Τα θεσμικά πλαίσια και τα αναπτυξιακά προγράμματα αλλάζουν προτού ακόμα εφαρμοστούν προτού δηλαδή δημιουργηθεί η εμπειρία αυτής της σχεδιαστικής παρέμβασης (π.χ. Προτάσεις Χωροταξικής Οργάνωσης Νομού Κεφαλονιάς 1984, Ειδική Χωροταξική Μελέτη 1993, Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Ιονίων Νήσων 2004, κλπ.), με αποτέλεσμα να απουσιάζει η θεσμική μνήμη για το σχεδιασμό της περαιτέρω διαμόρφωσης του τουριστικού χώρου. Στα πλαίσια, όμως, της σύγχρονης συγκυρίας με το ζήτημα της οξύτατης οικονομικής κρίσης, η περαιτέρω διαμόρφωση του τουριστικού χώρου της Κεφαλονιάς, και της Ελλάδας γενικότερα, καλείται να ακολουθήσει μια από τις ακόλουθες οδούς: (i) αυτή της πεπατημένης, δηλαδή την συνέχιση αποσπασματικών και «επειγουσών» παρεμβάσεων, με μεγαλύτερη άνεση και ένταση λόγω οικονομικής κρίσης και με σημαντικότερες ανεπιθύμητες μεταβολές στο πλέγμα των χρήσεων γης, όπως αστική διάχυση και αυθαίρετη δόμηση ή (ii) την οδό της συνειδητοποίησης ότι πλέον στη θέση της αποσπασματικής και ευκαιριακής εγχώριας πολιτικής είναι αναγκαίο να υπάρξει συστηματική παρακολούθηση και ανάλυση των οικονομικών, κοινωνικών και χωρικών εξελίξεων, η οποία θα τεκμηριώνει τον βασικό και αναγκαίο σχεδιασμό. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι οι διαδικασίες μετασχηματισμού του νησιωτικού χώρου εμπεριέχουν την αυτοτελή αλλά και αθροιστική δράση μεγάλου μέρους του πληθυσμού και για αυτό η αντιμετώπιση τους χρειάζεται έγκαιρη διάγνωση, κατανόηση των βαθύτερων παραγόντων και κινήτρων που τις καθοδηγούν, τον σχεδιασμό κατάλληλων πολιτικών και την συνέπεια στην εφαρμογή τους. Οι εμπειρίες του παρελθόντος πρέπει πλέον να αποβούν χρήσιμες ως μαθήματα για την περαιτέρω πορεία διαμόρφωσης του νησιωτικού χώρου της Κεφαλονιάς, από τα οποία μπορούν να διδαχθούν όχι μόνον οι ειδικοί επιστήμονες, οι επιχειρηματίες, και οι πολιτικοί ιθύνοντες, αλλά και οι κοινωνικοί φορείς και ενεργοί πολίτες. Καθώς, ο βαθμός στον οποίο θα επιτευχθεί συναίνεση σε κοινωνικό επίπεδο αποτελεί σημαντική παράμετρο για την επιτυχή προσπάθεια ανάπτυξης ενός διαφοροποιημένου τουριστικού προτύπου στη νήσο. Εν κατακλείδι, γίνεται κατανοητό πως τα συμπεράσματα αυτά γράφονται σε μια ιδιαίτερη συγκυρία η οποία προσανατολίζει τόσο τις εμφάσεις όσο και την ροή των επιχειρημάτων γύρω από το κεντρικό ζήτημα της ισορροπίας των χωρικών παρεμβάσεων στον νησιωτικό χώρο, ανάμεσα στην ανάγκη για σχεδιασμό και άσκηση πολιτικής για βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και στην de facto προσαρμογή αποσπασματικών και επειγουσών παρεμβάσεων σχηματισμού και μετασχηματισμού του τουριστικού χώρου, όπως αυτές διαμορφώνονται από τις απαιτήσεις των διαφόρων φορέων και ομάδων συμφερόντων. Στα πλαίσια, λοιπόν, της τρέχουσας οικονομικής κρίσης θέματα ανάπτυξης ενός διαφοροποιημένου τουριστικού προτύπου σε νησιωτικούς προορισμούς, με εφαρμόσιμο και βιώσιμο τρόπο, τοποθετούνται πολύ χαμηλά στην πολιτική ατζέντα. Ουσιαστικά, διανύουμε μια περίοδο όπου τόσο η διαμόρφωση του αιτήματος για χωρικές ρυθμίσεις όσο και η ενεργή κρατική παρέμβαση φαίνεται πως έχουν ολοκληρώσει ένα κύκλο πειραματισμών και εμπειριών σε όλες τις κλίμακες του τουριστικού χώρου. Ωστόσο, η συγκρότηση πολιτικής διαμόρφωσης του τουριστικού χώρου σε νησιωτικό επίπεδο δεν μπορεί πλέον να συντελείται σε ένα αποκλειστικά τεχνικό επίπεδο ανάλυσης και λήψης αποφάσεων, καθώς οι δεσμεύσεις στις ευρύτερες κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στην νησιωτική κοινωνία και οικονομία επιτάσσουν μια διαφορετική αντίληψη της διαχείρισης της τουριστικής πραγματικότητας. 7. Βιβλιογραφία Ελληνική Βλάμη Α., 2008, Χρηματοδότηση και Γεωγραφική Ανάπτυξη του Ελληνικού Τουρισμού: η περίπτωση της Ελληνικής Ξενοδοχίας , Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών: Πάτρα 10

11 Ζαχαράτος Γ.Α., 2000, Τουριστική Πολιτική, Σημειώσεις Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών: Σχεδιασμός, Διοίκηση και Πολιτική του Τουρισμού, Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Χίος. Ζαχαράτος Γ.Α Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο της Ελλάδος, Σταθμοί στην Εξέλιξη της Ελληνικής Ξενοδοχίας, εκδόσεις Κέρκυρα: Αθήνα Η Φωνή Κεφαλονιάς και Ιθάκης (1981), 700 άδειες για οικοδομές, φ. 102, , σ. 4. Κατοχιανού Δ., 2000, Χωροταξικός σχεδιασμός - αναπτυξιακή διαδικασία-κριτική προσέγγιση, Ισόρροπη ανάπτυξη ευρωπαϊκών περιφερειών, Προοπτικές της Κεντρικής Μακεδονίας, 30-36, ΤΕΕ, Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη,17 Φεβρουαρίου Κοκκώσης Χ. & Τσάρτας Π., 2001, Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβάλλον, Κριτική: Αθήνα Κομίλης Π. 1986, Η Χωρική Ανάλυση του Τουρισμού, ΚΕΠΕ: Αθήνα Massey D. & Allen J., 2001, Η Γεωγραφία Έχει Σημασία!, Λεοντίδου, Λ. & Παυλογεωργάτου, Κ. (μτφ), Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο: Πάτρα. Μπεριάτος Η., 1997, Μελέτες για την ιστορία και το χώρο των νησιών Κεφαλονιάς & Ιθάκης, Ίδρυµα Κεφαλονιάς και Ιθάκης, Ι.Κ.Υ.: Αργοστόλι. Μπριασούλη Ε., 2000, Σχεδιασμός Τουριστικής Ανάπτυξης: Χαρακτηριστικές Προσεγγίσεις, στο Τσάρτας Π. (επιμ.), Τουριστική Ανάπτυξη Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Εξάντας: Αθήνα, Τσάμος Γ., 2011, Η Χωροχρονική Ανάλυση των Τουριστικών Δυναμικοτήτων ως Εργαλείο Σχεδιασμού & Πολιτικής για την Τουριστική Ανάπτυξη Νησιωτικών Προορισμών: η περίπτωση της νήσου Κεφαλονιάς, 2011, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών: Πάτρα. Τσάρτας Π. (2010) Ελληνική Τουριστική Ανάπτυξη, Κριτική: Αθήνα Διεθνής Brenner N., 2004, New State Spaces: Urban Governance and the Rescaling of Statehood, Oxford: Oxford University Press Costa C., 2001, An emerging Tourism Planning Paradigm? A comparative analysis between town and Tourism Planning, International Journal of Tourism Research, 3, Defert P., 1966, La Localisation Touristique: problems theoriques et pratiques, Berne: Editions Gurten Rindfuss R.R., Walsh S.J., Turner B.L., Fox J. and Mishra V., 2004, Developing a science of land change: Challenges and methodological issues. PNAS, 101 (39): Hall C.M. (2000) Tourism planning, policies, processes and relationships. England: Prentice Hall Hall C.M. & Lew A.A., (1998) Sustainable Tourism: a Geographical Perspective, United Kingdom: Longman Hall C.M. & Page S.J. (2006) Geography of Tourism and Recreation: Environment, Place and Space, 3rd edn, London: Routledge Pearce D. (1995) Tourism Today: A Geographical Analysis, 2nd edn, Harlow: Longman Shaw G. & Williams A. (1994) Critical Issues in Tourism: a Geographical Perspective, Oxford: Blackwell Shaw G. & Williams A.M. (2004) Tourism and Tourism Spaces, London: Sage Publications Williams S. (2009) Tourism geography: a new synthesis, 2nd ed. Routledge, New York 11