EΠΙΚΑΙΡΟ ΘΕΜΑ. Το κινητό τηλέφωνο: Ένας γνωστός µας άγνωστος. Θ. Σαµαράς. Επιπτώσεις στην υγεία

Transcript

1 EΠΙΚΑΙΡΟ ΘΕΜΑ Το κινητό τηλέφωνο: Ένας γνωστός µας άγνωστος Θ. Σαµαράς Εργαστήριο Ραδιοεπικοινωνιών, Τµήµα Φυσικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Εισαγωγή Η ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία είναι άµεσα συνυφασµένη µε τη ζωή, αφού το φως είναι η πιο κοινή µορφή της. Οι ανθρωπογενείς πηγές ηλεκτροµαγνητικών πεδίων αποτελούν επίσης αναπόσπαστο τµήµα της ζωής στον αναπτυγµένο κόσµο. Από τις οικιακές ηλεκτρικές συσκευές ως τις διαγνωστικές ιατρικές εξετάσεις, οι συχνότητες του ηλεκτροµαγνητικού φάσµατος παίζουν σηµαντικό ρόλο σε όλες τις πτυχές της καθηµερινότητάς µας. Το ραδιόφωνο και η τηλεόραση αποτελούσαν παραδοσιακά τις πλέον διαδεδοµένες εφαρµογές της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας. Η κατάσταση αυτή άλλαξε γρήγορα µε την εισαγωγή του κινητού τηλεφώνου. Η ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία οποιαδήποτε στιγµή και σε οποιοδήποτε σηµείο κατάφερε πολύ γρήγορα να το αναδείξει σε πρωταθλητή χρήσης του ηλεκτροµαγνητικού φάσµατος. Αυτή τη στιγµή στον πλανήτη µας υπάρχουν περισσότεροι από 3,5 δισεκατοµµύρια χρήστες κινητού τηλεφώνου 1. Φυσικά, µια ορθά σκεπτόµενη κοινωνία δεν µπορεί να παρακολουθεί τη µαζική υιοθέτηση ενός νέου τεχνολογικού επιτεύγµατος, χωρίς να ανησυχεί για τις πιθανές επιπτώσεις που αυτό θα µπορούσε να έχει στην υγεία του ανθρώπου και το φυσικό περιβάλλον. Ιδιαίτερα στην περίπτωση του κινητού τηλεφώνου, το οποίο, για πρώτη φορά στην πορεία του ανθρώπινου είδους στον πλανήτη µας, έφερε µια πηγή ηλεκτροµαγνητικών κυµάτων τόσο κοντά και τόσο συχνά στον εγκέφαλο, η ανησυχία που συνόδευσε την έκρηξη της διάδοσής του ήταν αναµενόµενη και δικαιολογηµένη. Επιπτώσεις στην υγεία Πολλές επιστηµονικές εργασίες έχουν ασχοληθεί µε τις πιθανές επιπτώσεις του κινητού τηλεφώνου στην υγεία, προσπαθώντας να το συσχετίσουν µε διάφορες παθήσεις, από την ανδρική υπογονιµότητα ως τον καρκίνο. Επίσης, υπάρχουν πολλές ανασκοπήσεις της βιβλιογραφίας, οι οποίες συγκεντρώνουν κατά καιρούς τα πιο πρόσφατα επιστηµονικά δηµοσιεύµατα 2-7. Ωστόσο, ο µελετητής που ενδιαφέρεται να αποκτήσει από µόνος του µια άποψη για το θέµα µπορεί να χρησιµοποιήσει τις σχετικές βάσεις δεδοµένων µε τα αντίστοιχα άρθρα 8,9. Η επίσηµη θέση του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας (Π.Ο.Υ.) σχετικά µε το κινητό τηλέφωνο 10 είναι ότι καµιά από τις πρόσφατες ανασκοπήσεις της βιβλιογραφίας δεν συµπέρανε ότι η ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία που αυτό εκπέµπει µπορεί να έχει κάποια επιβλαβή συνέπεια στην υγεία, όταν τηρούνται τα σχετικά όρια έκθεσης. Επισηµαίνεται όµως ότι υπάρχουν ακόµα κάποια κενά στις γνώσεις µας, τα οποία πρέπει να καλυφθούν µε τη συνέχιση της έρευνας πάνω στο θέµα. Η πιο πρόσφατη θέση της αρµόδιας επιστηµονικής επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης 11 είναι επίσης καθησυχαστική, αν και σε αυτήν επισηµαίνονται ακριβώς τα ζητήµατα, τα οποία πρέπει να διερευνηθούν περαιτέρω, όπως η πολυετής (υπερδεκαετής) χρήση του κινητού

2 τηλεφώνου και η εµφάνιση ενδοκρανιακών όγκων (ιδαίτερα του ακουστικού νευρινώµατος) ή τα αποτελέσµατα της χρήσης του κινητού τηλεφώνου από παιδιά. Είναι γεγονός ότι η οριστική απάντηση στα ερωτήµατα που έχουν τεθεί γύρω από τις επιπτώσεις της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας από το κινητό τηλέφωνο δεν έχει ακόµα δοθεί. Για το λόγο αυτό ο Π.Ο.Υ. προτείνει 10 στα άτοµα τα οποία ανησυχούν για την πιθανότητα τέτοιων επιπτώσεων, να λαµβάνουν µέτρα προφύλαξης (precautionary measures) ώστε να µειώνουν την έκθεσή τους στην ακτινοβολία της φορητής τους συσκευής. Είναι, εποµένως, απαραίτητο οι χρήστες να γνωρίζουν τον τρόπο λειτουργίας του κινητού τηλεφώνου και να είναι εξοικειωµένοι µε την τεχνολογία του, ώστε να επιτύχουν την καλύτερη δυνατή χρήση του και την ελαχιστοποίηση της έκθεσης. Έλεγχος της έκθεσης Το κινητό τηλέφωνο λειτουργεί µε ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία συχνότητας λίγο µεγαλύτερης από αυτήν της ραδιοφωνίας και της τηλεόρασης. Σε αντίθεση µε την ατοµική και την πυρηνική ακτινοβολία, ένα φωτόνιο αυτής της περιοχής συχνοτήτων µεταφέρει τόσο µικρή ενέργεια, ώστε δεν µπορεί να προκαλέσει ιοντισµό της έµβιας ύλης και άµεσο σπάσιµο των χηµικών δεσµών. Σε αυτήν την περιοχή του φάσµατος υπάρχει ένα αδιαµφισβήτητο βιολογικό φαινόµενο, αυτό της θέρµανσης των ιστών, όταν απορροφούν την ακτινοβολία. Έχει υπολογιστεί ότι η αύξηση της θερµοκρασίας στον εγκέφαλο από την ακτινοβολία του κινητού τηλεφώνου είναι µκρότερη από 0,1 ο C, όταν τηρείται το όριο των 2W/kg (ανά 10g ιστού) για το Ρυθµό Ειδικής Απορρόφησης (SAR) που προβλέπεται από τις διεθνείς οδηγίες 12. Ένα κινητό τηλέφωνο, για να µπορεί να λειτουργήσει, πρέπει να επικοινωνήσει µε κάποιον σταθµό βάσης. Το µεγαλύτερο µέρος της ενέργειας που εκπέµπει για τον σκοπό αυτό απορροφάται από τους ιστούς της κεφαλής του χρήστη. Η κατανοµή της ενέργειας αυτής είναι πολύπλοκη και εξαρτάται από τον τύπο του τηλεφώνου, τη θέση του και την ανατοµία των ιστών 13 : Τύπος τηλεφώνου Οι κατασκευαστές των κινητών τηλεφώνων αναφέρουν ότι ο µετρούµενος ρυθµός ειδικής απορρόφησης µεταξύ των διαφόρων µοντέλων µπορεί να διαφέρει κατά έναν παράγοντα Απόσταση της κεραίας από το κεφάλι Η απόσταση µεταξύ της κεραίας και του κεφαλιού επηρεάζει δραστικά τη µέγιστη τιµή του ρυθµού ειδικής απορρόφησης (SAR). Μια αύξηση της απόστασης από το 1 στα 2 cm µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα τη µείωση του SAR κατά περίπου 50% για τη συχνότητα λειτουργίας των 900MHz και κατά 60% στη συχνότητα των 1800MHz 15. Η χρήση ακουστικών βοηθηµάτων (hands-free) µπορεί να µειώσει την έκθεση κατά φορές 16. Ανατοµία του κεφαλιού Αριθµητικοί υπολογισµοί έχουν δείξει ότι ο ρυθµός ειδικής απορρόφησης για διαφορετικά οµοιώµατα του κεφαλιού µπορεί να είναι µέχρι και δυο φορές µεγαλύτερος 17. Επίσης, η πλευρά χρήσης του κινητού τηλεφώνου (δεξιά/αριστερά) µπορεί να διαφοροποιήσει την έκθεση περισσότερο από έναν παράγοντα Τα τεχνικά χαρακτηριστικά του κινητού τηλεφώνου, τα οποία είναι τα πλέον καθοριστικά για την έκθεση, είναι η ασυνεχής εκποµπή (DTX) και ο έλεγχος της ισχύος (power control). Τα δυο αυτά χαρακτηριστικά προβλέφθηκαν αρχικά στο σύστηµα κινητής τηλεφωνίας GSM (που είναι το πιο διαδεδοµένο) για την εξοικονόµηση της ενέργειας της µπαταρίας στη φορητή συσκευή, αλλά µπορούν να οδηγήσουν και σε µείωση της έκθεσης του χρήστη: Ασυνεχής εκποµπή

3 Με τον όρο αυτό νοείται η ιδιότητα του κινητού τηλεφώνου να µην εκπέµπει ακτινοβολία, όταν δε µιλάει ο χρήστης. Έτσι, η έκθεση µπορεί να είναι µέχρι και 30% µικρότερη 19 κατά τη διάρκεια µιας κλήσης. Έλεγχος ισχύος Το κινητό τηλέφωνο έχει τη δυνατότητα να µεταβάλλει την ισχύ που εκπέµπει ανάλογα µε το πόσο καλά φθάνει το σήµα του στο σταθµό βάσης, µε τον οποίο επικοινωνεί. Εποµένως, η εκπεµπόµενη ισχύς εξαρτάται από τη δοµή του δικτύου, π.χ. αραιότερα ή πυκνότερα τοποθετηµένοι σταθµοί βάσης, και την τηλεπικοινωνική κίνηση του σηµείου, όπου βρίσκεται το κινητό. Μια πρόσφατη µελέτη 20 έδειξε ότι στην ύπαιθρο τα κινητά τηλέφωνα λειτουργούσαν µε τη µέγιστη δυνατή ισχύ τους το 50% του χρόνου και µε την ελάχιστη ισχύ τους µόλις το 3% του χρόνου. Η εικόνα ήταν διαφορετική για τις αστικές περιοχές, όπου τα ποσοστά ήταν 25% και 22%, αντίστοιχα. Σε µια άλλη µελέτη βρέθηκε ότι η εκπεµπόµενη ισχύς είναι µεγαλύτερη, όταν κάποιος κινείται και χρησιµοποιεί το κινητό τηλέφωνο αντί να στέκεται 21. Η ίδια µελέτη έδειξε ότι το κινητό τηλέφωνο λειτουργεί σε µεγαλύτερη ισχύ σε εσωτερικούς από ότι σε εξωτερικούς χώρους. Συµπεράσµατα Τα τελευταία χρόνια πραγµατοποιήθηκε εκτεταµένη έρευνα στο θέµα των πιθανών επιδράσεων των ηλεκτροµαγνητικών πεδίων ραδιοσυχνοτήτων, συµπεριλαµβανοµένων αυτών που προέρχονται από τα κινητά τηλέφωνα, στον άνθρωπο. Όσον αφορά στο γενικό πληθυσµό δε διαπιστώθηκε µε τρόπο αδιαµφισβήτητο κάποια επίδραση στην υγεία για έκθεση χαµηλότερη των ισχυόντων ορίων. Ειδικά για τη χρήση του κινητού τηλεφώνου για διάστηµα µικρότερο των 10 χρόνων, η µέχρι στιγµής έρευνα δείχνει ότι δεν προκύπτει αυξηµένος κίνδυνος εµφάνισης καρκίνου στην περιοχή της κεφαλής. Αντίθετα, το ζήτηµα της υπερδεκαετούς χρήσης φαίνεται ότι απαιτεί περαιτέρω διερεύνηση. υστυχώς δεν υπάρχουν αρκετά ερευνητικά δεδοµένα ούτε για τις πιθανές επιπτώσεις της ολοένα αυξανόµενης χρήσης του κινητού τηλεφώνου από παιδιά και εφήβους, παρά τις ανησυχίες που έχουν εκφραστεί ότι τα παιδιά είναι ίσως πιο ευάλωττα από τους ενήλικες, λόγω του αναπτυσσόµενου νευρικού τους συστήµατος. Το ερευνητικό αυτό κενό αναµένεται να καλύψουν τα επόµενα χρόνια νέες επιδηµιολογικές µελέτες που εστιάζουν σε αυτές τις ηλικίες (MobilEe, CEFALO, MobiKids). Μέχρι να δοθούν οι οριστικές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήµατα είναι δυνατή, από όσους το επιθυµούν, η λήψη µέτρων προφύλαξης, όπως η χρήση ακουστικών βοηθηµάτων, η αποµάκρυνση της συσκευής από το σώµα του χρήστη, η χρήση κυρίως της υπηρεσίας SMS αλλά και η εκλογικευµένη χρήση του ίδιου του κινητού τηλεφώνου. Βιβλιογραφία 1. Wireless Intelligence, Subscriber connections Q Online Available at: statistics/pdf/gsma_stats_q2_08.pdf [Accessed 10 September 2008]. 2. Röösli M. Radiofrequency electromagnetic field exposure and non-specific symptoms of ill health: a systematic review. Environ Res 2008, 107(2): Moulder JE, Foster KR, Erdreich LS, McNamee JP. Mobile phones, mobile phone base stations and cancer: a review. Int J Radiat Biol 2005, 81(3): Danker-Hopfe H, Dorn H. Biological Effects of Electromagnetic Fields at Mobile Phone Frequencies on Sleep: Current State of Knowledge from Laboratory Studies. Somnologie 2005, 9(4): Elwood J.M. Epidemiological studies of radio frequency exposures and human cancer. Bioelectromagnetics 2003, 24(S6): S63-S73.

4 6. Heynick L.N, Johnston S.A, Mason P.A. Radio frequency electromagnetic fields: Cancer, mutagenesis, and genotoxicity. Bioelectromagnetics 2003, 24(S6):S74-S Heynick L.N, Merritt J.H. Radiofrequency fields and teratogenesis. Bioelectromagnetics 2003, 24(S6):S174-S Research Center for Bioelectromagnetic Interaction, EMF-Portal: Information on the Effecs of Electromagnetic Fields Online. Available at: Accessed Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδηµιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών και Ελληνική Εταιρεία Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας, Πρόγραµµα ΕΝΗΓΜΑ: ιεθνής βιβλιογραφία Online. Available at: Accessed World Health Organization, Electromagnetic Fields and Public Health: Mobile Telephones and their Base Stations, Fact Sheet 193 Online. Available at: int/mediacentre/factsheets/fs193/en Accessed Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks (SCENIHR), Possible effects of Electromagnetic Fields (EMF) on Human Health Online. Available. at: ec.europa.eu/health/ph_risk/committees/ 04_scenihr/docs/scenihr_o_007.pdf Accessed International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP). Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic, and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Physics 1998, 74(4): Balzano Q. Exposure metrics for RF epidemiology: Cellular phone handsets. Radiation Protection Dosimetry 1999, 83: Mobile Manufacturers Forum, SAR Information Online Available at: eng Accessed Chen H.-Y, Yang H.-P. SAR affected by shapes and electrical properties of the human head exposed to a cellular phone. Microwave and Optical Technology Letters, 2004, 42: Bit-Babik G, Chou C.K, Faraone A, Gessner A, Kanda A, Balzano Q. Estimation of the SAR in the human head and body due to radiofrequency radiation exposure from handheld mobile phones with hands-free accessories. Radiation Research 2003, 159: Kainz W, Christ A, Kellom T, Seidman S, Nikoloski N, Beard B, Kuster N. Dosimetric comparison of the specific anthropomorphic mannequin (SAM) to 14 anatomical head models using a novel definition for the mobile phone positioning. Physics in Medicine and Biology 2005, 50: Georg R. Bestimmung der SAR-Werte, die während der alltäglichen Nutzung von Handys auftreten. Final Report of a Project funded by Bundesamt für Strahlenschutz, Kronberg/Taunus (Germany), Wiart J, Dale C, Bosisio A.V, Le Cornec A. Analysis of the influence of the power control and discontinuous transmission on RF exposure with GSM mobile phones. IEEE Transactions on Electromagnetic Compatibility 2000, 42(4): Lönn S, Forssén U, Vecchia P, Ahlbom A, Feychting M. Output power levels from mobile phones in different geographical areas; implications for exposure assessment. Occupational and Environmental Medicine 2004, 61: Ardoino L, Barbieri E, Vecchia P. Determinants of exposure to electromagnetic fields from mobile phones. Radiation Protection Dosimetry 2004, 111: Αλληλογραφία: Θ. Σαµαράς Τµήµα Φυσικής A.Π.Θ Θεσσαλονίκη Fax: Tηλ.: theosama@auth.gr www:

5 Correspondence author: Τh. Samaras Physics Dept. AUTh Τhessaloniki Greece